[0] VITA POMPEII.

[1] I. Quod apud Aeschylum Prometheus de Hercule salutis suae auctore dicit,
"Carissima infensissimi proles patris,"
id iam inde ab initio sensisse de Pompeio populus Romanus 
uidetur. Neminem enim unquam ducem tam constanti 
tamque acerbo odio prosecuti sunt, ut Strabonem Pompeii 
patrem; cuius quum uiuentis potentiam in armis (erat enim 
uir bellicosissimus) metuissent, fulmine exstincti cadauer 
de feretro inter efferendum detraxerunt ignominioseque 
tractauerunt. Rursum inter Romanos nemo fuit, qui uehementiori 
et quae celerius incepisset, aut rebus prosperis 
magis increuisset, rebusque etiam fractis constantius perdurasset, 
populi beneuolentia uteretur, atque Pompeius. 
Odiorum in illum causa fuit insatiabilis auaritia, huic
cur diligeretur, multae; uictus ratio modesta, exercitatio 
in armis, facundia, probati mores, comitas, quum quidem 
nemo esset, qui uel aequiori animo peti abs sese aliquid pateretur, 
uel cuius petitionibus libentius satisfieret. Praeterea 
et dabat sine molestia et in accipiendo grauitatem adhibebat.

[2] II. Ab initio uultus quoque haud parum ei ad conciliandos 
multitudinis animos adiumenti attulit, prius capiens blanditiis 
quam loqueretur. Aspectus eius amabilis maiestatem prae 
se ferebat comitate temperatam et in iuuenili eius flore maturitas 
quaedam regiam prodebat ac uenerabilem animi indo1em ; 
et in florente aetate statim indoles ueneranda et regius 
animus elucebant. Tum coma leniter reiecta, oculorum 
que mollitiem atque conuersiones faciei similitudinem cum 
Alexandri regis effigie quandam uerbis magis quam re apparentem 
efficiebant, ita ut ne Alexandri quidem appellationem 
ab initio fugerit Pompeius, sed quidam per iocum
eum palam Alexandrum nominarint. Itaque L- Philippus, 
uir consularis Pompeio patrocinans, nihil se alienum ratione 
facere dicebat, quod Philippus ipse Alexandrum diligeret. 
Floram porro meretricem iam natu grandem 
ferunt saepe gratam consuetudinis olim cum Pompeio habitae 
mentionem fecisse et dixisse, nunquam se ab eo, si 
una cubasset, sine morsu discessisse. Id quoque 
narrasse Floram, Geminium quendam ex Pompeii familiaribus 
concubitum eius affectasse, ac saepe eo nomine 
compellasse, ipsam uero recusasse, Pompeiique gratia non 
obsequi dixisse; Geminium Pompeium conuenisse, ab eoque 
ut potiretur Flora impetrasse; Pompeium deinceps ipsa, 
tametsi amore captus uideretur, omnino abstinuisse, idque 
ipsam non meretricia leuitate tulisse, sed prae dolore et desiderio 
eius aliquamdiu aegrotasse. Fertur ita nobilis 
forma Flora fuisse, ut Caecilius MeteIlus, quum Castoris 
aedem statuis et tabulis exornaret, ipsius quoque picturam 
ob uenustatem ibi dedicauerit. Demetrii quoque liberti 
sui, qui plurimum apud ipsum ualuit, ac rem quater mille 
talentorum reliquit, uxorem Pompeius contra ingenium
suum neque benigne neque liberaliter tractauit, metuens 
ne pulchritudine ipsius, quae insignis erat et quemuis ad 
amorem pellicere posse existimabatur, captus uideretur. 
Adeo praecauendis etiam e longinquo reprehensionibus 
intentus, non tamen effugit calumnias inimicorum, qui eum 
matronarum in gratiam publica multa dimittere et negligere 
dicerent. De frugalitate autem et simplicitate eius in 
uictu, hoc etiam commemoratur. Medicus aegrotanti et 
cibos fastidienti mandauerat, uti turdum comederet; quum 
uenalis nullus reperiri posset (nam anni tempus non ferebat) 
et quidam inueniri apud Lucullum altiles diceret : Ergone, 
inquit, nisi Lucullus luxui studeret, Pompeius non 
uiueret? spretoque medici mandato alium cibum uulgarem 
sumpsit. Sed haec posterius.

[3] III. Admodum adolescens cum patre in militia proficiscens, 
qui Cinnae erat oppositus, socium et contubernalem 
habuit L. quendam Terentium. Is a Cinna corruptus pecunia, 
Pompeium occidere et submissis aliis incendere tentorium 
ducis statuerat. Indicium rei ad Pompeium coenantem 
delatum est; isque nihil perturbatus, sed potui magis 
indulgens amiceque cum Terentio agens, simul ac somni 
tempus appetiit, occulte se e tentorio suo subtraxit praesidioque 
patri circumposito, quieti se dedit. Terentius tempus 
necis esse ratus, stricto gladio ad lectum Pompeii uenit, 
cumque ibi iacere putans, multos in stragula ictus ingessit. 
(2) Post haec odium ducis magnum tumultum excitauit, 
defectionemque agitantes milites tentoria demoliri armaque 
corripere coeperunt. Dux turbam metuens, progredi ausus 
non fuit, at Pompeius filius inter medios milites obuersatus, 
plorans supplexque deprecatus tandem in ipsa porta 
castrorum se proiiciens, discessuris obstitit, flens ac sese 
calcari iubens, ita ut omnes, octingentis tantum demptis, 
moti uerecundia recesserint ac cum duce in gratiam redierint.

[4] IV. Strabone patre mortuo, ipsius nomine peculatus dies 
Pompeio dictus est. Et magnam quidem pecuniae publicae 
partem ab Alexandro quodam liberto interuersam quum 
deprehendisset Pompeius, rem ad magistratus detulit, ipse retia 
et libros de praeda Asculana retinere culpatus est. Et 
acceperat quidem ea a patre Asculo capto, sed Cinnani satellites, 
quum in urbem rediit Cinna, impetu in domum eius 
facto ea diripuerant. In exordio causae aliquot contra 
accusatorem certamina sustinuit, in quibus ita se acrem 
ac praeter aetatem suam constantem gessit, ut gloriam sibi 
gratiamque magnam parauerit, adeo ut Antistius praetor, 
apud quem ea causa agebatur, Pompeii amore captus fuerit 
filiamque ei suam nuptum dare decreuerit, re cum amicis 
communicata. Pompeio id probante occultoque ea re 
composita, studium tamen Antistii in causa fuit, uti ne lateret 
multitudinem. Tandem quum is Pompeium iudicum sententiis 
absolutum pronuntiaret, tanquam signo dato populus 
acclamauit : Talasio! quae uox antiquo instituto in nuptiis 
acclamari solet, origine, ut perhibent, tali. (4) Quum 
Sabinorum filias quae ad ludos Romam conuenerant, praecipui 
uirtute Romani ad matrimonium iungendum diriperent, 
ignobiles quidam clientes et pastores forma et magnitudine 
praesignem quandam uirginem abstulerunt, ac ne ab 
obuiis praestantioribus ea ipsis eriperetur, inter currendum 
clamauerunt, Talasio; erat autem Talasius unus ex nobilibus 
et gratiosis Romanis; itaque qui audiebant id nomen, et ipsi 
nomen idem acclamabant, quasi congratulantes et comprobantes. 
Et quia nuptiae istae Talasio bene cecidissent, ideo 
receptum exinde esse dicunt, ut per iocum in nuptiis Talasii 
nomen sponsae acclamaretur. Quae quidem historia 
de iis, quae de Talasio traduntur, uero simillima uidetur. 
Enimuero paucis post diebus Antistiam duxit Pompeius.

[5] V. Quum ad Cinnam in castra profectus atque ob criminationes 
et calumnias alioram sibi metuens clam sese e medio 
subduxisset, rumore in castris exorto, adolescentem a Cinna 
necatum esse, milites iam pridem infestos animos gerentes, 
impetum in Cinnam fecerunt. Is fugiens a quodam centurione 
stricto gladio insequente deprehensus, ad genus ei 
accidit, sigillumque, quod magni erat pretii, protendit. Cui 
centurio acerbe admodum insultans, Atqui, inquit, non uento 
ad obsignandam sponsionem, sed ut poenas de nefario et 
scelerato tyranno sumam ; simulque hominem obtruncauit. 
Cinna in hunc modum sublato, rerum potitus est Carbo,
insolentior quam Cinna fuerat tyrannus; accedebat autem 
ad urbem Sylla, quem plerique ob praesentium malorum 
molestiam desiderabant, domini quoque mutationem magni 
boni loco ducentes. Adeo tum Romam calamitates redegerant, 
uti, desperata libertate, seruitutem saltem tolerabiliorem quaererent.

[6] VI. Agebat tum in Piceno Italiae Pompeius, ubi et praedia 
habebat, plerumque autem beneuolentia ciuitatum a patre 
ad se deriuata perfruebatur. Ibi quum Romanorum nobilissimos 
ac praestantissimos sentiret, suis rebus relictis, in
Syllae castra, ueluti portum aliquem, passim confluere, indignum 
sese ratus, si nihil afferens ipse ad Syllam auxilii
tantum impetrandi causa confugeret, gratiam ab eo inire 
aliquam cumque gloria et potentia accedere statuit. 
Itaque Picenorum animos tentando, sibi conciliauit, iique 
studiose obtemperantes, a Carbone missos spreuerunt. 
Quum Vedius quidam subito ex ludo literario ad gubernandum 
populum prosiluisse Pompeium dixisset, adeo indignati 
sunt, ut statim impetu facto Vedium necarent. Exinde 
Pompeius, annos natus uiginti tres, a nemine hominum dux 
creatus, ipse sibi arrogato magistratu, Auximi, quae magna 
est Piceni urbs, tribunal in foro constituit, duosque fatres 
Ventidios, qui in ea ciuitate primas obtinebant, contra 
ipsum factionem Carbonianam tuentes, edicto urbe expulit. 
Milites deinde conscripsit centurionesque iis et primipilos 
ordine constituit, idemque ceteras etiam urbes adiens fecit. 
Cedentibus autem et fugientibus Carbonianis et reliquis 
prompte se ipsi adiungentibus, ita demum modico tempore 
contractis tribus integris legionibus, tum commeatu, iumentis 
et carris ad impedimenta uehenda omnique alio apparatu, 
ad Syllam profectus est, non festinans, neque latere cupiens,
sed moram in itinere faciens infestandis hostibus, et omnem, 
qua ibat, Italīam ad desciscendum a Carbone pertrahendo.

[7] VII. Itaque tres aduersae partis duces, Carinnas, Cloelius 
et Brutus, contra Pompeium insurrexerunt, tribus diuersis
exercitibus eum ambientes, uti in medio inclusum arriperent. 
Pompeius nihil perterritus, toto exercitu instructo
in Brutum duxit, equites, inter quos ipse erat, primo loco 
agens. Quumque hostium equitatus Gallicus obuiam processisset, 
primum eorum et robustissimum cominus hasta 
ictum deiecit : reliqui retro auersi, peditum quoque aciem
disiecerunt, et in fugam totus exercitus sese dedit. Duces 
autem discordia oborta, quo quemque sors tulit, a sese 
discesserunt. Ciuitates ob metum dissipatos Carbonianos 
ratae Pompeio se coniunxerunt. Mox Scipio consul quum
aduersus eum proficisceretur, antequam intra teli iactum 
acies peruenissent, milites Scipionis salutauerunt milites
Pompeii et transitionem fecerunt; Scipio effugit. Tandem 
ad Arsim fluuium ab ipso Carbone immissas permultas 
equitum turmas fortiter substitit, fusosque urgens in loca 
equitatui iniqua compulit, ita ut nulla salutis spe apparente, 
se cum armis et equis ipsi tradiderint.

[8] VIII. Nondum haec resciuerat Sylla, sed primis nuntiis 
et rumoribus allatis timens Pompeio inter tot tantosque hostium 
duces uersanti auxilii ferendi causa ad eum tendebat. 
Pompeius ubi prope Syllam esse percepit, ducibus mandauit 
uti exercitum diligentissime armarent atque instruerent, 
ut quam pulcherrimus imperatori splendidissimusque 
appareret; sperabat enim magnos a Sylla honores, sed speratis 
maiores adeptus est. Etenim ut accedentem uidit 
Sylla exercitumque robore praestantem, rebusque gestis 
animosum hilaremque conspexit, ab equo desiluit, salutatusque 
(uti consentaneum erat) imperator a Pompeio, imperatoris 
nomine resalutauit, quod nemo eum facturum 
credidisset, ut iuuenem nondumque senatoriam dignitatem 
nactum eo nomine impertiret, de quo cum Scipionibus et 
Mariis digladiabatur. Reliqua primae illius comitati 
conuenerunt, quod accedente Pompeio assurrexit, quod 
caput detexit, quae non temere alterius causa faciebat, tametsi 
multos secum et bonos uiros haberet. Non tamen 
inflatus his honoribus est Pompeius, sed statim a Sylla ire 
iussus in Gallium, quam prouinciam Metellus tenens nihil 
dignum exspectatione gerere uidebatur, non aequum esse 
respondit, seni et gloria illustri uiro adimi belli gerendi 
munus; paratum quidem se esse ire ad Metellum et una 
bellum administrare, si illi sit uolenti. Hoc quum probaret 
Metellus et per litteras uenire iuberet, in Hispaniam profectus, 
quum ipse res admiratione dignas gessit, tum Metelli 
audaciam uiresque iam senio elanguescentes rursus exsuscitauit 
atque calefecit, quomodo affirmant aeri concreto 
iam et refrigerato aes colliquatum igni et fluens affusum, 
maiorem ipso igne colliquandi uim habere. Verum 
enimuero sicuti praestantissimi alicuius inter homines athletae, 
et qui omnibus ex certaminibus gloriosam palmam retulerit, 
uictorias, quas puer consecutus est, memoratu 
dignas non existimant, neque ascribunt reliquis; sic et quae 
tum edidit Pompeius facinora, ingentia ea si per se consideres, 
magnitudine tamen et multitudine eorum quae deinceps 
bella et certamina obiit, ita offuscantur, ut ueritus sim ne 
si ea referre aggrediar, primisque immorer eius actionibus, 
maximas res gestas, casusque qui ingenium ipsius potissimum 
declarant, expositurus deficiam.

[9] IX. Postquam Italia potitus Sylla dictator creatus est, 
quum suis legatis et ducibus gratiam referret, ditando eos, ad 
magistratus euehendo, studioseque omnia quae uellent largiendo, 
Pompeium uirtutis causa in admiratione habens, 
multumque suis rebus prodesse iudicans, statuit affinitate
aliqua sibi copulare. Itaque assentiente uxore Metella 
Pompeio persuadet, ut dimissa Antistia priuignam Syllae, 
Scauri et Metellae filiam Aemiliam, quae tum alius uiri 
uxor erat uterumque ferebat, in matrimonium acciperet.
Tyrannicae erant sane istae nuptiae magisque Syllae temporibus 
quam Pompeii moribus conueniebant ; quum Aemilia 
grauida ab uiro suo abduceretur, Antistia ignominiose et 
miserabiliter expelleretur, nuper etiam propter maritum 
amisso patre; in Curia enim Antistius iugulatus fuerat, 
ob affinitatem Pompeianam Syllae rebus studere creditus. 
Antistiae mater haec uidens, ultro mortem sibi consciuit, 
neque id modo tragoediae istarum nuptiarum accessit infortunium, 
sed et ipsa Aemilia statim in partu apud Pompeium periit.

[10] X. Interim nuntiatur Perpennam Siciliam occupare contrariaeque 
factionis superstitibus hominibus insulam eam 
receptaculi loco praebere; ibidemque Carbo cum classe altum 
tenuit mare, et Domitius Africam inuaserat, multique 
alii nobiles exsules, qui proscriptionem Syllanam euasissent, 
in istas partes se receperant. Aduersus istos Pompeius 
cum magnis copiis mittitur. Perpenna statim Sicilia abiit. 
Urbes misere affectas recepit Pompeius humanumque sese
omnibus praeterquam Mamertinis Messanensibus praebuit. 
His tribunal eius et iurisdictionem recusantibus, quod antiqua 
lege quadam Romana id fieri prohibitum esset : Nunquamne, 
inquit, nobis gladios succinctis leges recitare desinetis? 
Videtur et Carbonis calamitatibus inhumanius insultasse. 
Si enim fuit, ut fortasse fuit, necesse eum occidere, 
at statim, ubi ceperat eum, id fieri oportebat culpaque fuisset 
eius, qui iusserat. At Pompeius eum uirum qui ter Romanorum 
consul fuisset, uinctum ad se adduci iussit, stantisque 
ad tribunal sedens ipse causam examinauit, omnibus 
qui aderant moleste ferentibus, atque ita tandem abductum
necari mandauit. Carbonem quidem tradunt, quum ad supplicium 
duceretur, stringique iam gladium cerneret, locum 
sibi dari et exiguum uentris exonerandi spatium petiisse.
C. autem Oppius, Caesaris amicus, inhumaniter usum 
etiam Q- Valerio Pompeium scribit. Quum enim sciret rara 
praeditum esse doctrina uirum, adductum ad se apprehendisse, 
unaque deambulasse, ac postquam ex eo didicisset 
quae uoluisset, famulis mandasse ut statim abductum occiderent. 
Verum Oppio, quum de amicis inimicisue Caesaris 
scribit, caute admodum adhibenda est fides. Pompeius 
Syllae hostes, si qui illustres et aperte capti ad se adducerentur, 
necesse habuit supplicio afficere; alioquin ceterorum 
quotquot potuit, latere passus est, nonnullorum etiam
fugam adiuuit. Quum porro Himeraeorum ciuitatem punire 
statuisset, quod hostium partes secuta esset, Sthenis, 
qui in ea republica plurimum potuerat, impetrata dicendi 
facultate, iniuste facturum Pompeium dixit, si sonte omisso 
insontes perdat. Interrogatus inde, quemnam sontem diceret, 
Ego, inquit, is sum, qui ciues mihi cupientes persuadendo, 
aduersarios ui induxi. Huius magnanimitatem 
inque dicendo libertatem admiratus Pompeius, primum 
ipsi, post toti etiam ciuitati culpam condonauit. 
Audiens porro milites in itinere immodeste se gerere, gladios 
eorum obsignauit, et qui sigillum non seruassent, iis poenam irrogauit.

[11] XI. Haec agenti in Sicilia et instituenti, senatusconsultum 
et litteras a Sylla afferuntur, in Africam traiicere omnique 
ui bellum Domitio facere iubente. Etenim Domitius 
copias multo maiores contraxerat iis, quibus haud ita dudum 
fretus ex Africa in Italiam traiecerat Marius, rebusque 
in suam potestatem redactis de exsule tyrannus factus 
fuerat. (2) Itaque Pompeius omnibus celeriter instructis, 
praefectoque Siciliae Memmio sororis suae marito, ex Sicilia 
soluit cum nauibus longis centum uiginti, onerariis autem
quibus commeatum, tela, pecunias et machinas deportaret, 
octingentis. Cum quibus ut partim Uticam, 
partim Carthaginem appulit, septem millia hostium ad 
ipsum desciuerunt; ipse uero sex perfectas legiones ducebat. 
(3) Narrant eo loco rem ei ridiculam accidisse. Quidam 
milites quum in thesaurum forte fortuna incidissent, 
ingentem sunt nacti pecuniam; ea res quum uulgo innotuisset, 
omnes reliqui in eam opinionem uenerunt, omnia circum 
Ioca pecuniis referta esse, quas Carthaginienses imminente 
exitio terra obruissent. Nullam ergo ad rem uti militibus 
suis potuit Pompeius, multos per dies thesauris 
quaerendis intentis; sed obambulabat ridens, inspiciensque 
tot hominum millia fodientes inuertentesque terram; tandem 
desperata re Pompeium se ducere quo uellet iusserunt, 
abunde iam poenas suae stultitiae dedisse rati.

[12] XII. Quum instructa acie Domitius occurrisset et conuallem 
quandam salebrosam transituque difficilem ante se cepisset, 
effusus una cum uento ingens imber ab aurora obtinuit, 
ita ut Domitius desperata pugna in castra reducere iuberet. 
Eam occasionem arripiens Pompeius, celeriter superata 
conualle hostes adortus est, perturbatis iam ordinibus trepidantes 
et neque uniuersos, neque aequaliter subsistentes, 
uento quoque imbrem eis aduersum obiiciente. Tametsi 
ea tempestas Romanos quoque conturbauit, quum se ipsos 
mortuo haud perspicue cognoscere possent, parumque abfuit 
quin ipse Pompeius a quodam milite, cui tesseram quaerenti 
tardius responderat, per ignorationem caederetur. 
Mulla demum cum caede hostibus fusis (quippe de uiginti 
minibus tria tantum euaserunt), Pompeium imperatorem 
salutauerunt. Quumque is respondisset se uallo 
hostium stante id nomen non accipere, proinde si dignum 
eo putarent illud prius deiicerent, impetum in castra hostium 
dederunt. Ibi Pompeius metu prioris periculi sine 
galea pugnauit, castraque capta et occisus est Domitius. Urbes 
porro partim continuo imperata fecerunt, partim ui captae 
sunt. Cepit et regem Hiarbam qui Domitio auxilium tulerat 
regnumque eius Hiempsali dedit. Inde fortunae
hoc successu militumque robore usus in Numidiam perrexit, 
progressusque aliquot dierum iter, quum obuia quaeque in 
suam potestatem redegisset, nomenque Romanum, cuius 
iam ex animis barbarorum effluxerat formido, terribile iterum 
reddidisset atque confirmasset, ne feras quidem Africam 
inhabitantes roboris audaciaeque Romanorum inexpertas 
relinqui debere dixit. Ideo paucos aliquot dies leonibus
et elephantis uenandis insumpsit; quadraginta omnino diebus, 
ut aiunt, hostes in potestatem redegit, Africam subiecit regumque 
negotia composuit, annum tum agens quartum et uicesimum.

[13] XIII. Uticam reuerso Iitterae a Sylla redduntur, quibus 
dimittere exercitum atque una cum legione ibi successorem 
exspectare iubebatur. Aegre id quidem tulit Pompeius, 
uerumtamen dissimulauit; exercitus autem palam indignatus 
est; atque orantes Pompeium, ut procederet, Syllam uituperauerunt, 
Pompeiumque a sese dimissuros negauerunt, ac ne  
se committeret tyranno monuerunt. Conatus primum uerbis
eos lenire atque placare Pompeius quum uihil efficeret, a 
tribunali descendit, lacrimansque in tabernaculum abiit : 
sed milites eum comprehensum rursum in tribunali collocauerunt; 
magna parte diei exacta, illis manere et imperare 
iubentibus, ipso ut obedirent sibi, neue tumultuarentur 
precante, tandem instantibus cumque uociferatione urgentibus, 
manus se sibi allaturum, si cogere pergerent, iurauit, 
uixque ita eos repressit. Sylla autem, ut primum Pompeium 
defecisse annuntiatum est, amicis dixit : Nimirum 
ergo in fatis erat, ut senex cum pueris decertarem. Nam et 
Marius iunior, admodum adolescens, multum ipsi molestiae 
exhibuerat inque extremum discrimen adduxerat. Sed ubi 
rem ut erat cognouit omnesque homines Pompeio studiose 
occurrere comitarique eum amice sensit, operam dedit ut 
omnium beneuolentiam ipse superaret; itaque obuiam profectus, 
quum quam familiarissime excepisset, alta uoce Magnum 
salutauit, idque ei cognomentum tribuere eos qui 
aderant iussit. Alii primum in Africa id ei ab uniuerso 
exercitu acclamatum, Inde a Sylla confirmatum obtinuisse 
dicunt. Ipse quidem Pompeius postremus omnium 
et post multum temporis pro consule in Hispaniam aduersus 
Sertorium missus, epistolis suis et edictis Pompeium Magnum 
se ascribere coepit; iam enim consuetudo inuidiam
eius cognominis aboleuerat. Quare admiretur aliquis 
atque ueneretur haud iniuria antiquos illos Romanos, qui 
huiusmodi titulo, non bello tantum praeclare facta, sed et 
ciuiles actiones uirtutesque compensarint. Duos enim Maximos 
populus nominauit, Valerium, quod ei senatum dissidentem 
reconciliasset, et Fabium Rullum, quod diuites 
quosdam ex libertinis in senatum lectos, eiecisset.

[14] XIV. Triumphum uero petenti Pompeio, Sylla restitit; 
eum nemini nisi consuli aut praetori leges concedere, atque 
hanc fuisse causam, cur Scipio maior Carthaginiensibus in 
Hispania maioribus atque praestantioribus certaminibus uictis 
triumphum non postularit, quia neque consul neque 
praetor rem gesserat. Quodsi imberbis Pompeius et cui per 
aetatem senatorem esse non liceret, triumphum in urbem 
inueheret, permultum eam rem odii et Syllano imperio et
Pompeiano honori conflaturam. Haec ita Pompeium 
Sylla monebat, ut se prohibiturum, ac si non obtemperasset, 
pertinaciam eius repressurum diceret. Pompeius autem 
nihil remisit, sed reputare Syllam iussit, solem orientem a
pluribus quam occidentem adorari; suam iam augeri, illius 
decrescere et languescere potentiam innuens. Hoc Sylla 
quum non satis inaudiuisset, sed ex eorum qui perceperant 
uultu et gestu uideret dictum id admirationem omnibus excitasse, 
quaesiuit quidnam dictum fuisset; eoque intellecto 
cognita Pompeii audacia obstupuit, bisque exclamauit:
Triumphet. Multis indignantibus et stomachantibus, 
ut molestia eos grauiori (sic enim ferunt) afficeret Pompeius, 
statuit currum quattuor elephantis (multos enim de 
regiis captos ex Africa adduxerat) trahentibus in urbem inuehi, 
sed angustia portas prohibitus, equos adhibuit. 
Ut uero milites exspectatione sua minora adepti interpellare 
eum et tumultuari sunt aggressi, nihil se eos curare 
respondit, ac malle triumphum omittere, quam ipsos adulari. 
Quum quidem Seruilius, illustris uir et qui maxime 
triumphum eius impugnauerat, dixit nunc se intelligere 
Pompeium uere magnum esse et dignum triumpho. (5) 
Neque obscurum est facile tum fuisse Pompeio senatoriam 
dignationem impetrare, uerum id consulto fertur omisisse, 
ex ipsa obscuritate gloriam captans. Non enim mirum erat 
si, antequam aetas ferret, senator lectus fuisset, sed id sane 
quam splendidissimum fuit, quod nondum senator triumphauit. 
Idque ei haud parum in concilianda multitudinis 
beneuolentia profuit; gaudebat enim populus, quum eum 
acto triumpho inter equites agere cerneret.

[15] XV. Sylla autem tametsi aegre ferebat eum ad tantam 
gloriam potentiamque progredi, uerecundia tamen motus, 
ab impediendo abstinuit. Tamen quum ipso inuito Lepidum 
ad consulatum eueheret, comitia eius obiens, populique erga 
se beneuolentiam ei utendam praebens, uidens e foro 
discedentem, magna caterua comitante, Cerno, inquit Sylla, 
te, o iuuenis, exsultare hac uictoria. Qui enim hoc non praeclarum 
sit facinus, populo ita a te instructo, Lepidum 
omnium ciuium pessimum prius renuntiatum consulem 
Catulo omnium optimo? Caue tamen ne dormias, sed rebus 
te intentum esse oportet, qui aduersarium tibi ipse potentiorem 
te effeceris. (2) Testamento autem suo maxime ostendit 
Sylla infensum se esse Pompeio. Quum enim reliquis amicis 
dona legasset, filiique eos sui procuratores constituisset, 
Pompeium prorsus praeteriuit. Quod ipsum tamen aequo 
admodum animo ciuiliterque tulit Pompeius; ac quum Lepidus 
aliique cadauer eius in Campo sepeliri publiceque efferri 
nollent, ipse iis restitit, sepulturamque et tutam et 
gloriosam praestitit.

[16] XVI. Statim a Syllae morte id quod is praedixerat, apparuit. 
Etenim Lepidus Syllanam sibi potentiam uindicans, 
nullis ambagibus, nullo praetextu usus, illico in armis erat, 
iam olim exulceratas factionum reliquias, quae Syllam effugerant, 
colligens et resuscitans. Collega eius Catulus, cui 
maxime integra et sana senatus atque populi pars intenta 
erat, quanquam inter Romanos temperantiae et iustitiae nomine 
summae esset auctoritatis, uidebatur tamen ciuilibus 
quam bellicis rebus administrandis aptior, resque ipsa Pompeium 
ducem requirere. Atque is non haesitauit cunctabundus, 
quo se conuerteret, sed optimatibus sese adiunxit, 
estque ab iis dux belli contra Lepidum creatus, 
qui iam multas Italiae partes concitauerat, citerioremque 
Galliam Bruti exercitu obtinebat. Reliquis facile in 
potestatem redactis Pompeius aliquamdiu Mutinae Brutum 
obsedit; interim Lepidus ad Romam duxit et cum exercitu 
ante moenia consedit, alterum sibi consulatum postulans, 
suorumque multitudine eos qui in urbe erant perterrefaciens. 
Hoc terrore ciues literae a Pompeio missae 
soluerunt, quibus bellum sine praelio confectum nuntiabatur. 
Nam Brutus seu ipse copiis traditis, seu proditus ab 
illis ad hostem inclinantibus, se ipsum Pompeio dediderat 
et ab equitibus in oppidum quoddam Pado uicinum deductus 
fuerat, ubi interposito die uno, Pompeius eum misso 
Geminio interfecit, non sine graui crimine. Etenim quum 
initio transitionis scripsisset ad senatum, Brutum ultro ipsi 
se adiunxisse, paulo post aliis literis interfectum accusabat. 
Filius eius Bruti is fuit, qui cum Cassio Caesarem occidit, 
neque bello neque exitu patris similis, ut in ipsius Vita 
perscriptum est. Proinde Lepidus statim ex Italia pulsus 
in Sardiniam profugit, ubi morbo implicitus diem obiit 
supremum ex aegritudine, non ob res fractas, ut putant,
sed quod incidisset in codicillos quosdam, ex quibus de adulterio 
uxoris suae cognouit.

[17] XVII. Hispaniam autem Sertorius obtinebat, nequaquam 
similis Lepido dux, sed magnum Romanis terrorem offerebat, 
ad eumque tanquam postremam reipublicae perniciem 
omnes bellorum ciuilium reliquiae confluxerant. Et iam 
multis minoribus ducibus interfectis, cum Metello Pio decertabat, 
nobili et bellicoso uiro, sed qui ob senectutem 
segnius iam occasiones belli sectari multaque praetermittere 
uidebatur, quae celeritate sua plerumque Sertorius praeripiebat, 
improuiso et latronis in morem eum adoriens, uariisque 
insidiis et circumcursionibus infestans uirum iustorum 
certaminum peritum, exercitusque grauis et acie dimicare 
consueti ducem. Ideo Pompeius exercitum sub
se habens, id egit, ut Metello adiutor mitteretur, iussuque 
Catuli milites non exauctorauit, sed alias ex aliis obtendens 
causas, circa Urbem armatus uersabatur, donec L- Philippi 
suasu imperium ei contra Sertorium est decretum. Quo 
tempore, uti aeunt, quum quidam in senatu quaereret, ecquid 
Pompeium pro consule ad bellum mittendum putaret Philippus, 
Nequaquam, inquit, sed pro consulibus; utrumque 
consulem nullius esse pretii existimans.

[18] XVIII. Ubi primum Hispaniam attigit Pompeius, nouique 
ducis gloria nouas in animis hominum, ut fieri assolet, spes 
excitauit, ac populi qui nondum plane Sertorio se coniunxerant, 
moueri mutarique in alteram partem coeperunt, 
superbos de Pompeio sermones diuulgauit Sertorius et per 
iocum dixit, ferula sibi et flagello tantum opus fore ad 
puerum istum coercendum, nisi anum istam (Metellum significabat) 
metueret; re quidem ipsa sibi ab eo cauit, Pompeiique 
metu bellum non ea qua ante temeritate gessit. 
Metellus enim, quod nemo putasset, luxuriae se totum et 
uoluptatibus dederat, subitoque magna eius ad fastum et 
luxum mutatio exstiterat. Quod ipsum Pompeio praeter gloriam, 
miram quandam beneuolentiam conciliauit, frugalitatem 
uitae magis etiam intendentem; qua in re non magna 
opus erat contentione; siquidem natura homo erat temperans 
atque in cupiditatibus moderatus. Belli eius uariae 
formae fuerunt; sed Lauronis maxime excidium Pompeio 
molestum fuit; existimans enim Sertorium a se circumuentum 
gloriatusque aliquid ea de re, subito se circumquaque 
cinctum sensit; itaque mouere se non ausus, ante oculos 
suos eam urbem conflagrare uidit. Herennium uero et Perpennam, 
Sertorii, ad quem confugerant, legatos, apud Valentiam 
superauit et ultra decem millia hostium cecidit.

[19] XIX. Ea uictoria elatus et magnos gerens spiritus, propere 
contra ipsum Sertorium duxit, uti uictoriae laude Metellum 
excluderet. Ad Sucronem amnem iam aduesperascente 
commissum est proelium, utroque duce Metelli aduentum 
praeuertere cupiente, altero uti solus, altero ut cum 
solo depugnaret. Incerta uictoria eius proelii fuit : alterum 
utrinque cornu uicit. Ex ducibus Sertorius plus laudis meruit; 
cornu enim sibi oppositum fudit. Pompeium autem 
uir magnus equitem pedes inuasit, congressisque ipsis 
cominus, utriusque gladii ictus in utriusque manum incidit, 
sed impari euentu ; Pompeius enim tantum sauciabatur, 
hostis uero manum amputabat. Pluribus inde contra ipsum 
concurrentibus, iam coorta fuga praeter spem euasit, equum 
hostibus dimittens aureis phaleris et pretioso ornatu instructum. 
Haec enim spolia inter se diuidentes, atque inter se 
de iis certantes barbari, effugiendi spatium Pompeio reliquerunt. 
Ut primum illuxit, utrinque in aciem proditum 
est, uictoriae disceptandae causa, Metello autem accedente, 
Sertorius dissipato exercitu discessit. Etenim milites 
eius ita a se mutuo diuelli, rursumque in unum coire 
assueti erant, uti Sertorius saepe solus oberrauerit, mox 
cum centum ac quinquaginta militum millibus, ueluti torrens 
subito inundans sese ostenderit. Pompeius autem 
post eam pugnam Metello obuiam iuit, quumque prope iam 
adesset, fasces suos submitti iussit, Metellum ut honore 
praestantiorem ueneratus. Sed neque hoc passus est Metellus 
(et in ceteris quoque aequum se praebuit, nihil sibi tanquam 
consulari et seniori amplius uindicans, nisi quod tessera, si 
una forte castra habebant coniuncta, a Metello utriusque 
exercitus militibus dabatur. Plerumque uero seorsum castra 
metabantur, artibus et calliditate Sertorii mutuo diuulsi, 
breui temporis momento diuersis ex partibus sese ostendentis 
et ex uno certamine subito ad aliud traducentis. Atque 
is ad extremum commeatu intercluso, agris uastatis, mari 
occupato, utrumque ea quam ipse obtinebat Hispania eiecit,
coactos rerum necessariarum penuria in alias prouincias abire.

[20] XX. Pompeius uero quum in id bellum omnem prope suam 
rem familiarem impendisset, pecunias a senatu postulabat, 
se cum exercitu in Italiam, nisi eae mitterentur, uenturum 
scribens. Ibi Lucullus, qui tum erat consul, Pompeii inimicus 
quum bellum Mithridaticum affectaret, studiose egit ut 
pecuniae mitterentur; ueritus ne Pompeio Sertorium (quod 
is alioquin cupiebat) dimittendi et bellum in Mithridatem 
conferendi occasio daretur, hostem superatu (ut putabatur) 
facilem et magnam uictori gloriam allaturum. Interim
Sertorius a suis per dolum caeditur. Fuit inter hos princeps 
Perpenna, eademque aggressus est quae Sertorius agere, 
usus quidem eodem apparatu iisdemque copiis, sed qui 
similiter iis uteretur, animum non habens. Statim 
itaque Pompeius aduenit inepteque res administrare Perpennam 
sentiens, decem cohortes inescandi hominis causa 
in campos immisit, nullo ordine eos palare per agros iubens. 
Quibus quum se Perpenna insequendis dedisset, cum omnibus 
copiis ipse superuenit, proelio commisso hostem fudit,  
necatis plerisque in pugna ducibus; Perpennam uero ad se 
adductum interfecit, non ingratus immemorue accepti in Sicilia 
beneficii (hoc enim a quibusdam ei crimen obiicitur), 
sed insigni et omnibus salutari usus consilio. Nam Perpenna 
scriniorum Sertorii compos, literas ostendebat potentissimorum 
Romae uirorum, qui res nouas reipublicae
que mutationem affectantes, Sertorium in Italiam euocabant. 
Proinde ueritus Pompeius ne ista maioris alterius 
belli occasionem praeberent, Perpennam e medio sustulit, 
literasque ne lectas quidem a se concremauit.

[21] XXI. Commoratus inde in Hispania tantum temporis, 
quantum maximis tumultibus componendis aestuique rerum 
sedando satis esset, exercitum in Italiam abduxit, forte tum 
maxime uigente bello seruili. Itaque et Crassus proelio decernere 
audacter admodum festinauit et usus secundo Marte, 
duodecim hostium millia et trecentos deleuit. Verumtamen 
huius quoque uictoriae in partem aliquam fortuna 
Pompeium cooptauit. Quinque millia enim fugitiuorum ex 
pugna euaserunt et in ipsum inciderunt; quibus occidione 
caesis, Crassum literis ad senatum dandis anteuertit, in quibus 
scripsit Crassum quidem acie gladiatores uicisse, se autem 
id bellum radicitus exstirpasse. Fuitque hoc Romanis 
ob beneuolentiam erga ipsum et auditu et dictu gratum; 
nam Hispanicum quidem et Sertorianum bellum ne ioco 
quidem quisquam ab ullo alio quam Pompeio confectum 
dixisset. Enimuero cum tanto honore atque exspectatione 
metus tamen tum et suspicio quaedam coniuncta 
erant, non dimissurum exercitum, sed per arma et domnatum 
recta ad Syllanum imperium progressurum Pompeium. 
Itaque iis qui beneuolentia ducti ei occurrerent amiceque 
acciperent, haud pauciores fuerunt qui metu idem 
facerent. Postquam hanc quoque suspicionem Pompeius 
aboleuit, professus se statim a triumpho milites dimissurum, 
id unum inuidi quod carperent, inuenerunt, 
quod populo magis quam senatui se dederet, populique 
auctoritatem a Sylla deiectam erigere in gratiam multitudinis 
atque instaurare intenderet. Neque id falsum fuit. Neque 
enim est quod magis insano amore populus prosecutus 
est, neque ullum magistratum ardentius desiderauit recuperare 
quam illum; itaque Pompeius magna in parte felicitatis 
putauit, quod in eum qui tum erat reipublicae statum 
incidisset, quum quidem, si eam gratiam alius praeripuisset, 
nullam aliam rationem inuenire potuisset, qua gratias studiis populi referret.

[22] XXII. Altero triumpho ipsi et consulatu decreto, non 
quidem ob haec adeo in admiratione populi fuit, sed id euidens 
maiestatis eius argumentum habitum est, quod Crassus, 
eorum qui tum in republica uersabantur opulentissimus, 
facundissimus atque potentissimus et qui, alias non 
ceteros modo, sed et ipsum Pompeium prae se contemneret, 
tum non ausus est nisi prius exorato Pompeio consulatum
petere. Et uero Pompeius, qui eum sibi iam pridem 
aliquo officio deuincire quaerebat, gratum id habuit, populumque 
enixe prensauit atque hortatus est, ut hunc sibi 
collegam darent, id sibi non minus acceptum, quam ipsum 
consulatum, fore affirmans. Atqui consules creati, omnibus 
in rebus dissenserunt, crebraeque fuerunt inter ipsos offensae. 
In senatu quidem Crassus multum ualebat, Pompeii 
magna erat apud populum potentia. Nam et tribunatum 
plebis ei reddidit, et iudicia passus est lege iterum ad Equites deferri. 
Iucundissimum autem populo spectaculum 
ipse exhibuit, quum dignitati imperatoriae renunciaret. Mos 
est ut equites Romani, postquam legitimum militandi spatium 
absoluerunt, equum in forum ad censores deducant, 
enumeratisque ibi quae sub quibus imperatoribus atque ducibus 
stipendia fecerint, eorumque ratione exposita, exauctorentur; 
honor quoque aut ignomiuia unicuique pro meritis uitae confertur. 
Ita tum Gellio et Lentulo censoribus 
in foro pro dignitate sua sedentibus, et equitibus inspiciendos 
sese praebentibus, conspectus est Pompeius superne 
in forum descendens, consularia insignia gestans, atque 
ipse equum sua manu adducens. Postquam prope ad censores 
peruenit et cognitus est, dimoueri a lictoribus turbam
iussit, equumque ad tribunal adduxit. Obticuit prae admiratione 
populus et censores gaudio simul uerecundiaque eo 
aspectu perfusi sunt. Et quum eorum senior ita interrogasset : 
Quaero ex te, Pompei Magne, militiamne toties, quoties leges 
iubent, obieris; alta uoce Pompeius : Defunctus sum, inquit, 
omnibus, idque me ipso imperatore. Hoc ut audiuit populus, 
exclamauit et censores, quum uociferationem eam prae gaudio 
populi compescere nequirent, surrexere, Pompeiumque 
domum suam deduxerunt, gratificantes ciuibus, qui cum 
plausu eum comitabantur.

[23] XXIII. Quum consulatus iam ad finem uergeret atque inimicitiae 
Pompeii cum Crasso magis magisque crescerent, 
C- Aurelius, equestris ordinis homo et qui hactenus in otio 
uixisset, concione frequenti in rostra progressus, Iouem 
sibi in somnis uisum dixit, monuisseque ut consulibus mandaret 
ne, priusquam in gratiam rediissent, magistratu sese 
abdicarent. Haec ubi dixit, Pompeius uti astiterat, ita 
immotus perstitit, Crassus autem dextram ei protendens, 
priorque compellans, Nihil, inquit, o ciues, indignum aut 
humile facere me arbitror, si prior Pompeio concedam, quem 
uos imberbem etiamnum Magni cognomento affecistis, nondum 
in senatum recepto duos triumphos dare dignati estis. 
Reconciliata inde gratia, ita consulatu abierunt. Et 
Crassus quidem in eo uitae instituto, quod ab initio susceperat, 
perseuerauit; at Pompeius pleraque porro patrocinia 
subterfugere, paulatim se a foro subtrahere, raro in publicum 
procedere, neque unquam sine magna caterua. Non 
enim nisi multis stipatum erat uel accedere uel uidere, sed 
gaudebat cum multis magnoque comitatu in publicum prodire, 
quo conspectui suo splendoris aliquid atque grauitatis 
accederet, intactam suam uulgi compellationibus et consuetudini 
maiestatem seruandam sibi ratus. Etenim qui 
sunt re bellica magni facti neque assueti in ciuilem aequabilitatem, 
iis in toga uiuentibus procliuis est ad ignominiam 
lapsus. Ipsi enim ut militiae, ita domi etiam primas sibi uindicant. 
At uero qui in bello posteriori loco sunt, nullo 
modo ferre possunt si ne in toga quidem plus aliis possint. 
Ideo si quem rebus gestis et triumphis splendidum uirum in 
foro deprehendunt, opprimunt eum suamque in potestatem 
redigunt; rebus autem urbanis sese abstinenti atque cedenti, 
gloria et potentia bellica inuidiae secura permanet. Atque 
hoc ipsum paulo post re ipsa ita habere compertum est.

[24] XXIV. Praedonum maritimorum manus primum a principio 
temerario et occulto exorta ex Cilicia eruperat, post 
Mithridati in bello contra Romanos optimam praestando 
operam, animos et confidentiam ceperant. Inde Romanis 
ciuilibus in bellis ad ipsas Urbis portas inter se decertantibus, 
mare praesidio omni nudatum occasionem iis uires suas 
ita augendi, potentiaeque proferendae praebuit, ut non iam 
nauigantes solum infestarent, sed insulas porro et urbes 
maritimas exscinderent. Iam et opibus potentes et genere 
nobiles et prudentia praestantes socios se piratarum 
latrociniis, tanquam rei gloriosae atque honestae, adiunxerant. 
Itaque passim naualia erant piratarum, et speculae 
muris munitae classesque occurrebant, non classiariorum 
tantum fortitudine, peritiaue gubernatorum, aut uelocitate 
et agilitate nauium ad institutum suam praeclare instructae, 
sed et inuidiosa in eo apparatu superbia plus quam terror 
ipso molestiae afferebat, quippe aureis malis, purpureis uelis, 
remisque inargentatis utebantar, quasi luxuriantes et 
ostentantes sese maleficiis. Tum omnibus in littoribus fistulae, 
cantilenae, crapulae, principum personarum rapinae et captiuarum 
urbium redemptiones, Romani erant imperii opprobrium. 
Naues eorum plures quam mille fuerunt, captae 
urbes quadringentae. Delubra etiam ad id usque 
tempus sacrosancta et intacta exciderunt, Clarium, Didymaeum, 
Samothracium, Proserpinae quod est Hermione, 
et Aesculapii apud Epidaurum, Isthmicum, Taenarium, Neptuni 
in Calauria, Apollinis unum Actii, alterum Leucade, 
Iunonis in Samos, Argis et Lacinio; in Olympo etiam peregrina 
quaedam sacra, ritusque arcanos peregerunt, ex quibus 
adhuc Mithrae sacrum permanet, prius ab eis demonstratum. 
Romanis uero plurimum per libidinem insultauerunt, 
ac praeterea digressi a mari, praedationibus eorum itinera 
infestauerunt, marique propinquas uillas exciderunt. Duos 
quoque aliquando praetores rapuerunt Sextilium et Bellinum, 
et praetextatos eos una cum ministris et lictoribus 
abduxerunt. Ceperunt et Antonii triumphalis uiri filiam rus
euntem, eaque magna redempta est pecunia. Summae
autem fuit, quod referam, petulantiae : si quis ab ipsis captus 
Romanum se esse uociferaretur, nomenque ederet, 
perterritos se sibique metuere simulantes, femora percutiebant 
sua, supplicesque ei facti ueniam flagitabant; et qui 
ita humiliter deprecari eos uideret, serio agere putabat. Interim 
alii calceos ei subligabant, alii toga amiciebant, uti 
ne in posterum iterum Romanus esse ignoraretur. Ubi 
ludibrio hominis tandem saturati erant, medium in mare 
scalam protendentes abire iam tum ac ualere iusserunt, et 
si quis descendere nollet, ui impulsum merserunt.

[25] XXV. Ceterum ea piratarum classis uniuersum prope 
Mediterraneum mare obtinebat, ita ut cursus maritimi 
omnisque mercatura essent praeclusi. Quapropter annonae 
caritate pressi maioresque in posterum metuentes difficultates 
Romani Pompeium ad liberandum a piratis mare emittendum 
cogitauerunt. Legem autem tulit Gabinius, unus ex 
Pompeii familiaribus, quae non classis praefecturam, sed 
apertum uni in omnes homines nullisque obnoxium legibus 
imperium dabat. Praeesse enim lex omni quod est infra Columnas 
Herculis mari iubebat, omnique terrae usque ad 
quadringenta stadia a mari dissitae. Hac sane mensura pauca 
Romanis subdita loca non includebantur, quin et maximas 
gentes ea et potentissimos reges comprehendebat. Praeterea
legatos eum ex senatu quindecim deligere, quibus singulas 
prouincias demandaret, ex aerario et a publicanis pecuniae 
quantum uellet accipere ac naues ducentas, ipsumque multitudinis 
et delectus sociorum naualium atque classiariorum 
potestatem habere. Promulgatam legem mirifico applausu 
populus excepit. At proceribus senatus et potentissimis 
infinita ea nullisque circumscripta legibus potestas inuidia 
quidem superior, formidabilis autem esse uidebatur, ideoque 
legem impugnabant. Solus Caesar ei patrocinabatur, minime 
quidem in Pompeii gratiam, sed quo iam inde ab initio 
populi fauorem conciliaret sibi propriumque faceret.  
Ceteri senatores grauiter Pompeium repehenderunt. Inter 
quos consulum alter quum ei dixisset, Romulum eum aemulantem, 
similem uitae exitum non effugiturum, paene est a 
populo necatus. Catulo aduersus legem dicere aggresso populus 
uerecundia uiri altum silentium tenuit; atque is, honorifice 
multa de Pompeio ac citra inuidiam locutus, populo 
consuluit ut parcerent ei, neque tantum uirum uni ex alio 
obiicerent discrimini atque bello : Quem enim, dicebat, 
alium habebitis, si hunc perdideritis? ad hoc una uoce populus, 
Te ipsum, exclamauit. Itaque Catulus quum non 
persuaderet, abiit; Roscio autem in concionem progresso 
aures nemo praebuit, quumque is digitis demonstraret, non 
solum, sed cum collega Pompeium rei praeficiendum, prae 
indignatione tantum clamorem populus sustulisse dicitur, 
ut coruus forum casu tum superuolans attonitus in turbam
deciderit. Propterea non ruptura aut diuulsione aeris multum 
uacui recipientis decidere aues uidentur, sed ictu uocis 
percussae, quum ea uehementior atque copiosior in aere 
aestum quendam et fluctum excitauit.

[26] XXVI. Ita tum soluta est concio. Quo die autem lex 
perferenda fuit, rus abiit Pompeius; perlatamque legem 
audito, noctu in urbem rediit, concursum ad se inuidiosum 
fore cogitans. Exorto sole, in publicum progressus, 
rem sacram fecit; inde concione habita, effecit uti multa 
adiicerentur iis quae ante decreta fuerant, duplumque 
prope prioris apparatum reddidit. Quingentas enim naues 
instruxit, legionariorum centum uiginti, equitum quinque 
millia coegit, ex senatu uiginti quattuor legatos delegit, duos 
quaestores habuit. Statim uero pretia rerum uenalium decreuerunt, 
laetantique populo sermonem ea res dedit, ipso 
Pompeii nomine sublatum bellum esse. Enimuero 
Pompeius mari Mediterraneo in tredecim portiones diuiso, 
singulisque harum certum nauium numerum et legatum 
praeficiens, uno momento omnes in partes distributo 
exercitu, naues piraticas in mari confertas una deprehensas 
indagine cinxit, statimque assecutus in terram eduxit. 
Quae uero dissipari a se inuicem et effugere occupauerant, 
eae undique in Ciliciam ueluti alueare quoddam se recipiebant; 
aduersum hos piratas ipse cum sexaginta totius classis 
optimis nauibus ire statuit. Non ante tamen id fecit, 
quam omnibus latroniciis expurgauit Tyrrhenum, Africum,
Sardoum, Corsicum, Siculumque maria ; id quod et se ipso 
indefesso et legatis alacribus utens quadraginta dierum 
spatio confecit.

[27] XXVII. Quum autem Romae Piso consul ira inuidiaque 
ductus apparatum classis eius impediret, militesque classiarios 
dimitteret, naualibus copiis Brundusium aduocatis, 
ipse per Etruriam ad Urbem accessit. Quod ubi Romae 
innotuit, uniuersi ciues obuiam ei sese effuderunt, quasi 
diu absenti, et quem non ante paucos dies emisissent. 
Gaudii autem causa fuit insperata mutationis celeritas, quae 
magnam annonae copiam effecerat. Itaque parum abfuit 
quia Piso consulatu deiiceretur in eamque rem rogationem
iam conscripserat Gabinius. Sed Pompeius et hoc probibuit 
et ceteris in rebus agendis aequum sese ei praebuit atque 
impetratis quae uoluisset, Brundusium rediit, indeque 
soluit. Occasioni uero intentus, ideoque festinans, et 
urbes nauigando praeteruectus, Athenas tamen non praeteriit, 
sed eo egressus sacra diis fecit, populumque salutauit, 
atque inde statim discedens, singulares uersus de se conscriptos 
legit, unum intra portam :
Quatenus nosti hominem temet esse, eatenus es deus : extra autem,
Exspectatum adorabamus; prosequimur, quum uidimus,
Ut autem quibusdam ex piratis, qui coniunctis adhuc 
nauigiis uagabantur, deprecantibus humanum se praebuit 
acceptisque in potestatem nauibus eorum et corporibus 
nihil mali fecit, reliqui etiam in spem bonam uenientes, 
euitatis ceteris ducibus, Pompeio sese cum uxoribus et liberis 
dediderunt. Pompeius omnibus perpecit, horumque 
deinde potissimum opera reliquos, qui extremorum sibi facinorum 
conscii latitabant adhuc, indagauit et comprehensos suppliciis affecit.

[28] XXVIII. Plerique autem et potentissimi, liberis suis, 
pecuniaque et proelio inutili turba in castellis apud Taurum 
oppidisque ualidis repositis, nauibus ipsi conscensis apud 
Coracesium Ciliciae promontorium Pompeium aduentanten 
substiterunt, uictique ab eo nauali pugna et obsessi, tandem 
exorata per praecones salute, seipsos, urbesque et insulas, 
quas occupatas ita munierant, uti oppugnari ac ui 
capi non facile possent, in potestatem eius tradiderunt. 
Hoc modo bellum confectum, praedonesque undique mari 
profligati intra tertium mensem. Naues multas alias, 
aereis rostris armatas nonaginta Pompeius cepit. Ipsos autem 
piratas, quorum erat super uiginti millia numerus, 
occidere ne cogitauit quidem, dimittendos porro, committendumque 
ut homines egeni et bello uiuere soliti et numero 
multi aut in uarias regiones dissiparentur, aut inter se rursus 
coirent, nullo modo censuit. Enimuero cum animo 
suo reputans, hominem natura suapte neque efferum, neque 
quod domari non possit esse animal, sed uitiis contra 
naturam utendo degenerare, disciplina porro, locorumque 
et uictus mutatione feras etiam cicurari, feritatem saeuitiamque 
suam cultui mansuetiori adhibitas exuere; has 
secutus rationes, transferre eos a mari in terram statuit, 
uitaeque placidae assuefacere, urbes eis habitandas agrumque 
colendum mandando. Proinde multos eorum in exiguis 
et prope desertis iam Ciliciae oppidis collocauit, agro 
iis addito. Solos etiam urbem nuper a Tigrane Armeniae 
rege uastatam instaurauit, multosque de piratis in ea posuit. 
Multos Dyme recepit, urbs Achaica multum bonumque agrum 
habens, et tum habitatoribus egens.

[29] XXIX. Haec inuidi eius carpebant. Quae uero in Creta cum 
Metello egit, ea ne summis quidem eius amicis uoluptati 
fuerunt. Is Metellus necessarius illius Metelli, qui in Hispania 
Pompeii fuerat collega, dux in Cretam, antequam 
Pompeius imperator contra piratas crearetur, missus fuerat. 
Ibi enim alius praeter Ciliciam fons latrociniorum 
exstiterat, multosque praedonum Metellus deprehensos 
exciderat atque deleuerat. Qui autem adhuc supererant 
et in obsidione habebantur, ii supplicibus missis litteris 
Pompeium in Cretam aduocabant, quod ea insula ipsius 
sub imperio esset, et mensura eius undiquaque contineretur. 
Pompeius accepta conditione Metello scripsit, 
uti bellum desineret; urbibus quoque per litteras mandauit, 
ne Metello obtemperarent. Misit etiam eo legatum
suum L. Octauium, qui intra muros ad obsessos accessit, 
pro iisque propugnans, non odiosum modo et importunum, 
sed et ridiculum ostendit Pompeium, qui nomen gloriam
que suam prae inuidia et contentione honorum cum Metello, 
amuleti Ioco hominibus impiis et scelestis utendam
daret. Nam ne Achillem quidem ut uiro erat dignum, 
sed plane adolescentuli in morem egisse dicebant, stolida 
gloriae cupiditate elati, qui reliquis interdiceret, ne quis telo 
Hectorem peteret, eoque icto :
Ipse ita posterior, praerepta laude, ueniret;
Pompeium autem praeterea, uti multis laboribus merito duci 
triumphum eriperet, defendendo publicos hostes salutem 
iis attulisse. Non cessit tamen Metellus, sed et piratas excidit 
suppliciisque affecit, et ignominiose habitum in castris 
Octauium dimisit.

[30] XXX. Posteaquam Romae renuntiatum est bellum Piraticum 
esse confectum, Pompeiumque otio fruentem per 
urbes circumire, Manilius unus de tribunis plebis legem 
promulgat, ut Pompeius accepta omni Luculli prouincia 
omnibusque copiis, praeterea etiam Bithynia, quam tum 
Glabrio tenebat, retento etiam nauali iisdem quibus ante 
conditionibus imperio, contra Mithridatem et Tigranem 
bellum gerat. Id nihil erat, nisi uniuersum Romanum 
imperium unius potestati tradere. Quae enim prouinciae 
priori lege ei concessae non uidebantur, Phrygia, Lycaonia,
Galatia, Cappadocia, Cilicia superior, Colchis, et Armenia, 
haec tum ei addicebantur, una cum iis quibus Mithridatem 
et Tigranem debellauerat Lucullus copiis.  
Verumtamen Luculli minorem habebant optimates rationem, 
quanquam inique cum eo atque ingrate agi arbitrabantur, 
cui rerum gestarum gloria eriperetur, ac triumphi 
uerius quam belli successor daretur. Potentiam Pompeii 
grauiter ferebant constituique ea tyrannidem sentiebant; 
ideo priuatim sese cohortabantur ad impediendam legem 
defendendamque libertatem. Sed ubi tempus perferendae 
legis appetiit, reliqui metu populi causam destituerunt, 
Catulus uero quum multis legem reprehendisset atque 
tribunum plebis, neque quenquam mouisset, alta uoce de 
rostris aliquoties senatum montem quaerere, sicut maiores, 
ac rupem iussit, quo confugientes libertatem tuerentur. 
Perlata est lex omnium, ut fertur, tribuum suffragiis, absentique 
Pompeio omnis fere ea potestas decreta, quam 
bello armisque capta urbe Sylla obtinuerat. Atqui 
ipse litteris acceptis decretoque cognito amicis praesentibus 
atque gratulantibus, supercilium contraxisse dicitur et 
femur feriisse, ac ueluti exosus iam imperia exclamasse :
Hui, infinita certamina ! quam praestiterat unum ex obscuris 
fuisse, si nullus bella gerendi finis erit, neque inuidiam 
imperiorum exuere, et in agro cum uxore degere unquam 
licebit. Hanc eius simulationem ne familiarissimi quidem 
probauerunt, scientes eo magis ipsum gaudere, quod ad 
ingeneratam eius ambitionem discordia cum Lucullo tanquam 
fomes accessisset.

[31] XXXI. Et uero statim res ipsae hoc demonstrauerunt. 
Etenim ubique propositis edictis milites ad se uocauit, principes 
regesque subditos ad se exciuit, regionemque peragrans, 
nihil eorum quae Lucullus constituisset, immotum 
reliquit, quin et poenas ab eo irrogatas remisit et dona ademit, 
totusque in eo fuit, ut Lucullum eius admiratoribus 
ostenderet nullius rei potestatem habere. Eapropter 
illo per amicos expostulante, uisum fuit e re, uti conuenirent, 
congressique sunt in Galatia. Sicut autem decebat 
summos duces rebusque praeclarissime gestis splendidos, 
lictores ipsos etiam fasces laureatos praeferentes obuiam 
facti sunt. Sed Lucullus per loca uirentia et opaca, 
Pompeius autem per loca arborum nuda et gelida processerat. 
Ibi cum Luculli lictores Pompeii lauros emarcuisse 
plane uiderent, de suis lauris recentibus adhuc Pompeianos 
exornauerunt et redimiuerunt fasces; quo uidetur praemonstratum 
signo fuisse, Pompeium uenire Luculli uictoriae praemia 
et gloriam interceptum. Erat Lucullus consulari tum 
dignitate natuque maior, Pompeius ob duos actos triumphos 
maiori in existimatione. Verumtamen primus eorum congressus 
quam maxime ciuilis amicusque fuit, unius alterius 
res gestas praedicantium mutuoque congratulantium; in 
ipso autem colloquio ad aequale moderatumue perueniri 
nihil potuit, exprobrantesque Pompeius Lucullo opum, 
Lucullus Pompeio imperiorum cupiditatem ab amicis aegre 
dirempti sunt. Ex eo Lucullus in Galatia agrum captiuum 
et munera quibus uolebat assignauit, Pompeius paulum 
remotis castris, edixit ne quis ei obsequeretur milites
que ab eo omnes abstraxit, mille sexcentis exceptis, quos 
ob contumaciam et ipsi inutiles et Lucullo infensos fore cogitabat. 
Palam quoque facta Luculli exsibilans, cum 
tragoediis atque umbris regiis certasse ferebat, sibi certamen 
contra ueras et castigatas copias superesse, Mithridate iam 
ad scuta, gladios equosque confugiente. Lucullus 
autem conuicia reponens, ire Pompeium dicebat, uti cum 
larua et umbra hostium depugnaret, solitum alias ignauae 
uolucris instar in aliena cadauera deuolare, hostilesque reliquias 
laniare. Ita enim Sertorio, Lepido, Spartaco uicto
nomen suum inscripsisse rebus a Metello, Catulo, Crasso 
confectis. ltaque mirum non esse, si homo qui quacunque 
arte seruilis triumphi in partem se iungere conatus fuerit, 
nunc in gloriam Armeniaci Ponticique belli subeat.

[32] XXXII. Proinde Lucullus prouincia abiit. Pompeius quum 
per omne quod est inter Phoenicen et Bosporum mare naualia 
praesidia collocasset, ipse aduersus Mithridatem 
duxit, qui phalangem triginta millium armatorum habens 
et duo equitum millia, praelio tamen coire non audebat. 
Et primum quum natura munitum montem, in quo 
forte castra posuerat, tanquam aquae expertem reliquisset 
Mithridates, eum ipsum occupauit Pompeius, et ex 
stirpium ibi pullulantium natura et locorum conuexitatibus 
coniectatus scaturigines aquarum ibi locorum esse, 
ubique iubens puteos agi, in castris statim aquae affluentia 
erat, ut mirari subierit, tam longe tempore eam rem a 
Mithridate ignoratam fuisse. Deinde ei exercitum 
suum circumdedit, munitionibusque cinctum in obsdione 
habuit. Mithridates quadraginta quinque dies tolerata 
obsidione cum ualidissimis copiarum suarum occulte 
erupit, quum prius bello inutiles et aegrotos occidisset. Postea 
apud Euphraten eum assecutus Pompeius, copias iuxta 
collocauit, ueritusque ne Euphraten transire occuparet, media 
de nocte armatum exercitum in eum duxit. Fama est 
eo tempore Mithridatem in somnis ea uidisse, quae euentum 
ei praedicerent. Imaginatus est enim se quum secundo uento 
Ponticum mare pernauigasset, iamque Bosporo apparente, 
amicos, ut qui certam salutem sibi partam Iaetaretur, consalutasset, 
subito ab omnibus destitutum exigua in cymba 
hinc inde iactatum fuisse. Huiusmodi eum cogitationibus 
insomniisque detentum amici excitauerunt, irruere Pompeium 
nuntiantes. Necessario autem erat pro castris propugnandum : 
ideo duces exercitum in aciem eduxerunt.  
Pompeius hostium instituto cognito, nocturnum proelium 
formidans, satis esse existimabat si circumuenirentur uti 
ne effugere possent, facta luce pugnandi occasionem meliorem 
fore. Sed qui natu erant inter centuriones maximi, 
orando et instando impulerunt, ut hostem statim inuaderet; 
non enim tenebrae obtinebant plane, sed luna ad occasum 
uergens satis conspicienda adhuc corpora praebebat. 
Idque maxime damno hosti fuit. Romani enim lunam a 
tergo habentes in hostem ibant, eamque iam occasui proximam ; 
quo fiebat ut umbrae longe excurrentes hostibus incumberent, 
qui interuallum acierum quantum esset quum 
cernere non possent, ueluti cominus iam congressis Romanis 
pila frustra emitterent, neque quenquam tangerent. 
Quod ubi senserunt Romani, sublato clamore irruerunt ac 
subsistere non ausos praeque terrore in fugam se coniicientes 
strauerunt, ultra decem millia caesis permultis, castrisque 
otiti sunt. Mithridates initio cum octingentis
equitibus per Romanos erupit, mox omnibus ceteris dilapsis, 
solus cum tribus relictus est, in quibus fuit Hypsicratia 
pellex, uirili semper animo audaciaque usa, ita ut 
Hypsicratem rex appellauerit. Ea tum uirili Persae habitu 
equoque instructa, neque cursus longitudine relanguescere 
uisa, neque regis corpus equumque curando defatigata est. 
Tandem ad castellum Sinora, regia pecunia et thesauris 
plenum, peruenerunt. Ibi rex inter eos qui ex fuga eo 
confluxissent, pretiosas uestes distribuit, amicorum quoque 
singulis letale uenenum dedit, ne quis inuitus in hostium 
potestatem ueniret. Ipso in Armeniam inde ad Tigranem 
profectus est, quumque is recusasset hospitium, interfectorique 
eius centum talenta praemii loco per edictum constituisset, 
fontibus Euphratis praeteritis per Colchidem fugit.

[33] XXXIII. Ceterum Pompeius in Armeniam irrupit, uocatus 
a iuniore Tigrane, qui iam a patre defecerat et se ad 
Araxem fluuium, qui ex iisdem cum Euphrate locis ortus 
aduersus orientem profluit inque mare Caspium exit, obuiam 
ei dedit coniunctique una perrexerunt, urbes in suam 
potestatem recipientes. At rex Tigranes nuper a Lucullo fractus, 
quam mitem placidoque ingenio praeditum Pompeium 
audisset, imposito in regiam praesidio amicisque et cognatis 
ad se receptis, ipso traditum sese Pompeio profectus est. Ut 
eques ad castra uenit, duo Pompeiani lictores equo eum descendere 
peditemque ire iusserunt; neminem enim unquam 
equitare in castris Romanis uisum. Et in hoc obtemperauit 
Tigranes et praeterea ensem suum discinxit iisque 
tradidit. Ut denique ad ipsum peruenit Pompeium, cidarim 
capiti detractam ante pedes eius deponere, seque (id quod 
erat turpissimum) ad genua ipsius prouoluere intendit.  
Sed Pompeius praeuertit, dextra eum arreptum ad se attrahens, 
ac iuxta se, filium uero Tigranem ab altero latere 
collocans. Tum ita locutus est : Lucullo cetera tua damna 
imputare debes, qui tibi Syriam Phoenicen, Ciliciam, Galatiam,
Sophenen ademit; quae ad hunc diem seruasti, ea 
retinebis, iniuria, quam Romanis intulisti, sex talentorum 
millibus compensata; filius tuus Sophenae rex erit. 
Haec Tigranes pergrata habuit; Romanisque regem eum salutantibus, 
magno perfusus gaudio, militibus Romanis singulis 
dimidiam minam argenti, centurioni minas decem, 
tribuno militum talentum se dono daturum pollicitus est. 
Iunior autem Tigranes quum moleste haec ferret et ad coenam 
uocatus, nihil se isto honore Pompeii opus habere, sed 
alium a Romanis impetraturum respondisset, in uincula 
positus et ad triumphum est seruatus. Paulo post Phraates 
Parthiae rex misit, qui Tigranem filium, uti generum suum,
a Pompeio exposcerent, utque prouinciarum terminum 
Euphratem haberet postularent. Hiis Pompeius respondit, 
Tigranem patri magis quam socero deberi, ius autem se pro 
fine imperii habiturum.

[34] XXXIV. Inde Afranio Armeniae praesidio relicto, per 
gentes circa Caucasum proficiscens contra Mithridatem 
molesto admodum itinere perrexit. Inter has gentes maximae 
sunt Albani et Iberi, quorum hi ad Moschicos montes et 
Pontum pertinent, illi orientem uersus et Caspium mare 
uergunt. Albani primum petenti transeundi facultatem 
Pompeio concesserunt, post quum hiems exercitum in ipsorum 
regione deprehendisset et festum Saturnalia Romani 
agerent, collecti ad quadraginta millia et Cyrnum fluuium 
(is ex Ibericis montibus scaturiens, Araxe, qui ex Armenia 
defluit, in se recepto, duodecim ostiis in Caspium mare 
exit; quidam Araxem non misceri Cyrno, sed seorsum 
haud longe ab eius ostiis in id pelagus effluere asserunt) 
transgressi, Romanos inuaserunt. Pompeius fluuium
transire eos, tametsi resistere poterat, nemine interturbante
passus, inde adducto exercitu fudit, ingentique strage 
affecit. Post regi eorum per legatos deprecanti gratia delicti 
facta, initoque foedere, aduersum Iberos profectus est. 
Haec natio neque minus quam Albani populosa et bello 
etiam aliis potentior, a Mithridate gratiam inire Pompeio 
repellendo magnopere studebat. Alioquin neque Medis 
neque Persis subditi erant et Macedonicum quoque imperium 
subterfugerant, ob Alexandri celerem ex Hyrcania 
discessum. His quoque magno proelio fusis (nam nouem
Iberorum millia caesi, ultra decem millia capti sunt), Pompeius 
in Colchidem intrauit. lbi ad Phasin amnem Seruilius 
ei occurrit cum classe, quae Pontum custodiebat.

[35] XXXV. Ceterum Mithridatem persequi in Bosporanas 
et Maeoticas gentes sese recipientem, res erat quae in magnas 
incurreret difficultates. Interim renuntiatur Albanos 
denuo desciuisse. In hos prae ira et studio contendendi conuersus, 
Cyrnum fluuium aegre ac magno cum periculo transiuit, 
quod barbari plerasque fluminis partes uallis adactis 
intercluserant ; quumque progrediendum esset longo et difficili 
aquaeque experte itinere, decem millibus utrium aqua 
impletorum assumptis, in hostem contendit, in eumque ad 
Abantem fluuium incidit. Instruxerant Albani aciem, sexaginta 
peditum millia, equitum millia duodecim, magna ex 
parte male pellibusque modo ferarum armatorum, quos regis 
frater Cosis ducebat. Hic commisso proelio in ipsum Pompeium 
tendens, iaculo eum, qua thoracis est commissura,
feriit; Pompeius autem cominus perfossum interfecit.  
Hac in pugna memorant Amazonas quoque ab iis qui sunt 
circa Thermodontem fluuium montibus profectas Albanis
adfuisse. Nam quum a proelio spolia legerent Romani, peltas 
quidem Amazonicas et cothurnos inuenerunt, corpus autem 
muliebre nullum apparuit.  Habitant Amazones in partibus 
Caucasi ad Hyrcanum mare pertinentibus, non finitimae 
Albanis; etenim Gelae et Leges interiacent, cum 
quibus illae quotannis ad Thermodontem accedentes per duos 
menses conuersantur, atque iis finitis digressae seorsum uiuunt.

[36] XXXVI. Secundum hanc uictoriam Pompeius quum ad 
Hyrcanium et Caspium mare, a quo tridui itinere aberat, 
ire uellet, multitudine uenenatorum reptilium probibitus, 
in Armeniam minorem recessit. lbi Elymaeorum et Medorum 
regibus, qui legatos ad ipsum mittebant, amice respondit, 
Parthum autem, qui facta in Gordienen impressione 
Tigranis regionem infestabat, Afranio cum copiis misso 
eiecit et usque ad Arbelitidem insecutus est. Porro 
autem pellicum Mithridatis quum multae ad ipsum adducerentur, 
nulli corpus miscuit, sed omnes parentibus earum 
et propinquis remisit; erant enim pleraeque ducum reglorumque 
filiae et uxores. Stratonice, quae apud Mithridatem 
in summo erat honore, arcemque cum ingenti auri 
thesauro custodiebat, filia fuit, ut aiunt, citharoedi cuiusdam 
senis, minime alioquin lauta re praediti. Haec quum in 
conuiuio fidibus cecinisset, ista statim cepit Mithridatem, 
ut cum ipsa illico iuerit cubitum, dimisso patre, qui iniquo 
animo ferebat, ne compellatum quidem sese benigne. Verum 
ubi sub auroram expergefactus mensas uidit argenteis 
et aureis poculis onustas, magnum famulorum turbam, eunuchos 
et pueros pretiosas ad se uestes afferre, equum pro 
foribus ornatum eo more quo amicorum regiorum equi solent 
astare, illudi perque iocum se uexari putans, effugere 
per fores intendit. Famulis autem inhibentibus, dicentibusque 
regem opibus ipsum cuiusdam diuitis nuper mortui 
donare, hasque exiguas tantum esse primitias, ceterarumque 
diuitiarum indicia; uix tandem fidem habens, purpura 
se uestiuit, insiliensque in equum, per urbem uectus 
est, uociferans passim : Haec omnia mea sunt. Et iis qui 
irridebant : Non, inquit, hoc mirum est, sed quod non 
insaniens pro laetitia obuios saxis impeto. His natalibus 
et sanguine orta Stratonice Pompeio et arcem obtulit et 
multa dona attulit; Pompeius, iis tantum acceptis quae 
ad templorum ornatum et triumphi splendorem facerent, 
cetera Stratonicae habenda permisit. Similiter missum a 
rege Iberorum lectulum, mensam et solium aurea omnia,
flagitante ut acciperet, quaestoribus in publicum referenda tradidit.

[38] XXXVII. In castro quod dicitur Caenon (Nouum) in secretas 
quasdam Mithridatis literas incidit, easque non sine 
oblectatione percurrit, quod ingenium illius praeclare indicarent. 
Deprehendit enim eum ueneno sustulisse quem alios 
multos, tum filium suum Ariarathem et Alcaeum Sardianum, 
quod is eum equestrium certaminum gloria superasset. 
Erant et conscripta insomniorum indicia, quae partim ipsi, 
partim mulieribus euenissent. Repertae etiam Monimae et 
Mithridatis litterae lasciuae, mutuo scriptae.  Theophanes 
orationem quoque Rutilii inuentam ait, qua ad caedem Romanorum 
per Asiam cohortatus is Mithridatem fuisset. 
Quod recte plerique malitiose fictum a Theophane coniiciunt, 
quod Rutilium ipsius plane dissimilem odisset; probabile 
etiam est Pompeii causa, cuius patrem Rutilius in historiis 
pessimum fuisse hominem demonstrauerat.

[38] XXXVIII. Amisum inde profectus Pompeius in rem reprehensione 
dignam propter ambitionem incidit. Etenim 
qui Lucullo multis uerbis exprobrasset, quod is hoste uiuente 
constitutiones quasdam edidisset, munera et honores 
distribuisset, id quod uictores confecto demum omni bello 
facere usu receptum esset; is tum Mithridate Bosporum 
obtinente iustasque copias secum iam habente, eadem quae 
Lucullus, tanquam iam debellato, agitabat : prouincias 
componebat, munera diuidebat, multis ad ipsum principibus 
duodecimque barbaris regibus profectis, quibus etiam 
id gratificatus est, uti Partho rescribens non, ut alii, regem 
regum eum salutaret. Vehemens autem amor incesserat 
Pompeio Syriam recipiendi et per Arabiam ad Rubrum 
mare proficiscendi, ut uictor ubique ad mare quod extra 
terram alluit perueniret. Nam et in Africa primus uincendo 
usque ad Oceanum progressus fuit, et in Hispania Atlanticum 
pelagus finem Romano Imperio fecit; tertium quoque 
Albanos persequens, parum abfuit quia ad Hyrcanum usque 
mare excurreret. Ita expeditionis finem mare Rubrum sibi 
statuens, exercitum mouit, quum alioquin Mithridatem 
armis indagari difficulter posse uideret et fuga quam bello 
molestiorem esse.

[39] XXXIX. Huic grauiorem quam Pompeius esset hostem, 
famem nimirum, relicturum se dicens, naualia praesidia 
constituit, quae nauigantes in Bosporum obseruarent negotiatores, 
deprehensosque morte punirent. Ipse cum exercitus 
maiori parte iter ingressus, quum in cadauera eorum qui 
Triario duce infeliciter cum Mithridate pugnauerant inhumata 
etiamnum incidisset, splendide et honorifice sepeliit, 
quod a Lucullo neglectum haud minimam odii in ipsum 
causam praebuisse uidetur. Inde Afranii opera Arabibus 
qui circa Amanum montem accolunt in potestatem redactis, 
ipse in Syriam profectus, eam, ut que legitimos reges non 
haberet, prouinciam ditionemque populi Romani redegit, Iudaeam 
porro subegit, regemque Aristobulum cepit. Urbes 
partim condidit, partim supplicio affectis tyrannis libertati 
restituit. Plurimum autem otii in diiudicandas ciuitatum regumque 
controuersias impendit, missis ad arbitrandum 
amicis, quo ipse non proficiscebatur, sicut Armeniis etiam 
ac Parthis de finibus litigantibus, arbitriumque ipsi deferentibus, 
tres suorum misit qui rem componerent. Magnum 
enim nomen potentiae eius; maius uirtutis erat atque clementiae; 
eoque pleraque suorum amicorum et familiarium 
peccata occultabat, natura a coercendis et puniendis delictis 
alienus, ac talem sese adeuntibus praebens, ut facile eorum 
auaritiam, ac peruersitatem toleraret.

[40] XL. Qui plurimum apud ipsum posset Demetrius erat 
libertus, iuuenis ingenio non malo, sed fortunae nimius; de 
quo tale quiddam fertur. Cato, is qui philosophus est 
usurpatus, quum adhuc iuuenis esset, magna tamen gloria 
altosque spiritus duceret, Antiochiam accesserat urbis eius 
perlustrandae causa, absente Pompeio ; pedes ipse ibat, uti 
solitum ei erat, dum amici equites comitabantur. Hic quum 
ante urbis portam turbam uirorum candidatorum et iuxta 
uiam ephebos seorsum, seorsum pueros astare uideret, 
existimans sibi nihil talia curanti honoris et reuerentiae causa 
haec fieri, indigne tulit, amicosque ab equis descendere et 
una ire iussit. Ubi propius accesserunt ad portam, magister 
eius pompae coronatus baculumque gestans occurrit et ex 
ipsis quaesiuit, ubinam Demetrium reliquissent et quando is 
esset uenturus. Tum Cato amicis in risum conuersis, O miseram, 
inquit, urbem! nihilque aliud respondens praeteriit. 
Verumtamen Pompeius ipse a Demetrio ludibrio 
habitus, idque aequo animo sustinens, effecit ut eo leuiora 
aliorum in eum odia essent. Traditum est saepenumero in 
conuiuiis Pompeio ceteros exspectante, illum accubuisse 
fastuosum, ac togam usque ad aures capiti attraxisse. 
Idem Demetrius antequam in Italiam rediret, iam Romae 
amoenissima suburbana ac loca uoluptaria pulcherrima 
habebat, hortique pretiosi erant, qui Demetrii nuncupabantur. 
Et uero ipse Pompeius ad tertium usque triumphum 
aedibus usus est minime splendidis. Post quum Romanis 
insigne illud et praeclarum exstruxisset theatrum, aliquanto 
splendidiorem priore domum ueluti appendicis loco 
sibi aedificauit, sed hanc quoque ita inuidiae securam, ut 
qui eam post Pompeium occupauit, miratus sit et quaesiuerit, 
ubinam Pompeius Magnus coenasset. Atque haec ita narrantur.

[41] XLI. Arabiae Petreae rex quum pridem spreuisset Romanos, 
tunc uero magno terrore percussus imperata facturum 
sese scriberet, Pompeius ut animum eius exploraret, expeditionem 
aduersus Petram suscepit multis multorum reprehensionibus 
obnoxiam. Etenim subterfugere eum persecutionem 
Mithridatis censebant, et contra illum antiquum
aduersarium potius ire debere existimabant, qui bellum 
nouo apparatu resuscitare ac per Pannonios et Scythas 
Italiam uersus proficisci nuntiabatur. (3) At uero Pompeius, 
qui facilius belligerantem opprimi quam fugientem comprehendi 
posse iudicaret, frustra eum insequendo tempus 
terere nolebat, potiusque interim alias res ueluti appendices 
eius belli gerere statuebat. Sed eam controuersiam 
fortuna diremit. Nam quum haud procul a Petra abesset, 
iamque sub uesperam uallo iacto sese eques ante castra 
exerceret, tabellarii e Ponto citatis equis aduenerunt, laetum 
nuntium afferentes; hoc enim indicant cuspides hastarum 
lauro reuinctae. Quos simul atque conspexerunt milites, ad
Pompeium concurrerunt; isque quum initio exercitationes 
ad finem perducere uellet, clamore eorum precibusque 
uictus, ab equo descendit, et litteris acceptis in medium 
progressus est. Tribunal nullum erat, neque adhuc 
militari more magnis cespitibus inuicem impositis suggestum 
excitauerant : itaque raptim iumentorum clitellis congestis 
editum aggerem exstruxerunt. In eum progressus Pompeius, 
militibus renuntiauit Mithridatem mota a filio eius Pharnace 
seditione sua ipsius manu mortem oppetiisse, Pharnacem 
suo et populi Romani nomine omnia in potestatem 
accepisse, itaque ad se scripsisse.

[42] XLII. Accepto hoc nuntio milites summo, uti par erat, 
gaudio affecti, sacrificiis et conuiuiis uacarunt, in uno Mithridate 
infinitos hostes periisse rati. Pompeius autem quum 
ei bello longe facilius quam ipse exspectasset finem imposuisset, 
statim motis ex Arabia castris et peragratis quae in 
medio erant prouinciis, Amisum uenit. lbi multa a Pharnace 
missa munera accepit, multa regiorum amicorum, 
ipsiusque etiam Mithridatis cadauer, cognitu haud facile, 
quod ii, qui mortuum condiuerant, ignorauerant cerebrum
eliquandum fuisse; curiosi tamen ex cicatricibus agnouerunt. 
Ipse enim Pompeius inspicere non sustinuit, inuidiamque 
fortunae amolitus, Sinopen remisit. Vestis autem 
et armorum, quae Mithridates gessisset, magnitudinem 
splendoremque admiratus est. Quanquam balteum Publius 
quidam surripuerat, quadraginta talentis confectum, et 
Ariarathi uendiderat, citarim miro artificio elaboratam 
Caius qui cum Mithridate educatus fuerat oranti Fausto 
Syllae filio clam tradidit. Hi quum in praesentia Pompeium 
fefellissent, Pharnaces postea re comperta, supplicio
fures affecit. Rebus Ponticis constitutis, Pompeius 
proinde maiori cum pompa iter fecit. Quum Mitylenen 
peruenisset, urbem in Theophanis gratiam libertate donauit, 
poetarumque certamen ita a maioribus institutum 
inspexit, quibus res ipsius gestae una materia carminum
erant. Theatri autem formam probans, lineamentis eam 
expressit, uti ad eius exemplum Romae aliud, maius 
tamen ac magnificentius, aedificaret. Rhodi omnes 
rhetores audiuit, singulosque talento donauit; Posidonius 
disputationem quoque eius cum Hermagora sophista de generali 
quaestione habitam perscripsit. Athenis quum 
eodem modo philosophos tractasset, urbi ad aedificationes 
quinquaginta talenta largitus, splendidissimum sese mortalium 
in Italiam, suisque quorum tenebatur desiderio, 
exoptatissimum uenturum sperauit. Enimuero quicunque 
is est genius, qui magnis atque amplis fortunae muneribus 
triste aliquid admiscere solet, is iam pridem domi illius 
delitescens, minus iucundum ei reditum machinatus fuerat. 
Etenim per eius absentiam Mucia intemperantius uixerat. 
Ac Pompeius quum longius adhuc abesset, rem istam 
contempserat; postquam prope Italiam peruenit, et magis 
otioso, ut uidetur, animo crimen perpendit, nuntium 
ei remisit, neque tum, neque post diuortium causam 
discidii indicans. Verum ea in epistolis Ciceronis est perscripta.

[43] XLIII. Varii autem de Pompeio sermones Romam perferebantur, 
trepidabaturque uulgo quod exercitum recta ad 
urbem adducturus et tyrannidem occupaturus crederetur. 
Et Crassus adeo siue reuera metuens sibi, siue ut calumniae 
fidem daret odiaque hominum in Pompeium incenderet, 
cum liberis et opibus Roma excessit.  Sed Pompeius ut 
primum Italiam attigit, aduocatis in concionem militibus, 
allocutus eos benigne et quae praesens occasio ferret, uerbis 
persecutus, discedere unumquemlibet in patriam et ad suos 
abire iussit, ac curare uti tempore triumphi frequentes adessent. 
Dissipato ad hunc modum exercitu, eaque re 
uulgata, mirum est quod accidit. Etenim ciuitates Pompeium 
Magnum inermem ac paucis cum familiaribus tanquam 
a profectione alia redire uidentes, effusae ingenti copia 
eum Romam usque comitatae sunt, beneuolentia adductae, 
ut si quid nouarum rerum moliri uoluisset, nihil suo illi 
exercitu opus fuerit.

[44] XLIV. Quia uero lex uetat quenquam triumphaturum, 
antequam triumphum egisset, in urbem uenire, Pompeius 
postulauit uti tantum sibi gratiae daret senatus, ut comitia 
differret, donec praesens ea cum Pisone obire posset. 
Verum ea petitio, Catone repugnante, frustra fuit. Ex 
eo Catonis constantiam libertatemque quibus ille unus pro 
iure palam propugnabat, miratus, statuit eum quacunque 
ratione sibi adiungere; et quum is duas haberet fratris sui 
filias secum, alteram sibi, alteram filio in matrimonium 
petiit. Cato autem quum id, quod tentabat Pompeius, penitus 
perspiceret et nuptias illas corrumpendi sui gratia affectari 
intelligeret, ideoque detrectaret, soror eius uxorque
grauiter tulerunt Pompeii Magni affinitatem ab eo recusari. 
Interim Pompeius quum Afranium ad consulatum promouere 
cupiens, ciuibus in hortum suum uenientibus tributim 
pecuniam diuideret, ut eos Afranio conciliaret, eius 
que rei fama in uulgus percrebrescente Pompeius male
audiret, quod magistratum quem praeclarissimis ipse facinoribus 
uti summum decus meruisset, hominibus qui eum 
per uirtutes assequi non possent, uenalem redderet; Cato 
mulieribus dixit : Horum quoque opprobriorum pars ad nos 
redundabit necessario, si Pompeii necessarii esse uolumus. 
Quo audito eae agnouerunt, rectius ipsum honori suo, quam 
ipsas consuluisse.

[45] XLV. Magnificentiae autem triumphi tametsi in duos dies 
diuisi tempus non suffecit, sed mulla eorum, quae apparauerat, 
ista pompa exclusa sunt, et ad alia exornanda spectacula 
reseruata. Inscriptiones in triumpho praeferebantur, 
quibus is de gentibus ageretur indicantes. Erant autem 
Pontus, Armenia, Cappadocia, Paphlagonia, Media, Colchis, 
Iberia, Albania, Syria, Cilicia, Mesopotamia, Phoenice, 
Palaestina, Iudaea, Arabia, et piratae terra marique 
debellati. Tum castella capta ad mille, urbes haud multo 
pauciores noningentis, naues piraticae octingentae, urbes iterum
habitatoribus praeditae undequadraginta. Indicabatur 
porro inscriptione, antehac in Romanis reditibus fuisse 
bis millies sestertium, nunc ex his quae ipse ciuitati Romanae 
subegerit, redire ter millies ac quadringenties sestertium ; 
porro in aerarium inferri nomismate et uasis auri argentique 
uicies mille talenta, praeter ea quae militibus elargitus 
fuisset; acceperat autem is, cui pro rata proportione 
minimum datur, sestertia sex. Captiui ducebantur praeter 
principes piratarum, filius Tigranis Armeniae regis cum 
uxore et filia, tum Tigranis senioris uxor Zosime, rex Iudaeorum 
Aristobulus, Mithridatis soror et quinque nati ac 
Scythicae mulieres ; ad haec Albanorum, Iberorum et Commagenorum 
regis obsides et ingens tropaeorum numerus et 
numero proeliorum aequalis, ex quibus aut ipse aut legati 
uictoriam reportauerant. Id uero plurimum ad gloriam 
fecit, quod nulli ante Romanorum contigerat, quod tertium 
triumphum ex tertia orbis terrarum parte duxit. 
Quippe ante ipsum quoque inuenti sunt qui ter triumpharent, 
sed Pompeius, qui primum ex Africa, secundum ex
Europa, tertium ex Asia duxerat triumphum, quodammodo 
totum orbem terrarum tribus triumphis subiecisse uidebatur.

[46] XLVI. Qui in eo sunt, ut omni ex parte Alexandro similem 
fuisse ostendant, nondum triginta quattuor annos eum 
natum fuisse affirmant; accedebat autem, si ueritas rei 
quaeritur, iam ad quadragesimum. Qui utinam tum uita 
defunctus fuisset, dum Alexandri adhuc utebatur fortuna.
Quae enim subsecuta sunt tempora, et successus ei inuidiosos 
et calamitates insanabiles attulerunt. Etenim quam 
in urbe potentiam meritis suis adeptus fuerat, ea iniuste pro 
aliis utens, dum suam carpens gloriam uires eorum augeret, 
non sensit sua se potentia atque magnitudine se ipsum pessumdare. 
Nempe quo modo munitissimae arces atque partes 
urbium hostibus, quum ab iis occupantur, id quod in ipsis 
erat positum roboris atque praesidii addunt; sic Caesar Pompeiana 
potentia elatus ad opprimendam urbem, quibus rebus 
contra reliquos praeualuit, iisdem Pompeium quoque 
ipsum euertit. Res ita acta est. Lucullus quum magnis a 
Pompeio affectus iniuriis ex Asia rediisset, splendide eum 
senatus accepit et magis etiam Pompeii praesentia auctoritatem 
reprimere studens, hortatus est ut rempublicam capesseret. 
Ibi tum Lucullus, tametsi iam studium rerum 
gerendarum remisisset otioque et luxui diuitiisque fruendis 
deditus uoluptatem negotiis tractandis anteposuisset, Pompeium 
adortus constanterque urgens, obtinuit in senatu, 
ut suae constitutiones, quas resciderat Pompeius, ratae 
haberentur, astipulante praesertim Catone. Pompeius 
pulsus ac circumscriptus, coactus est ad tribunos plebis 
iuniores confugere, quorum omnium impurissimus atque 
audacissimus Clodius eum arripuit, populoque submisit, 
inque foro praeter dignitatem eius obuersantem secum rapiens, 
ad confirmande ea, quae ipse in gratiam populi promulgaret 
aut diceret, opera eius usus est. Et quidem, quasi 
non ignominia sed beneficio affecisset, mercedem postulabat, 
quam et postea obtinuit, quum Ciceronem amicum 
suum, et qui pro ipso plurima exegisset, in gratiam eius 
prodidit. Etenim in periculo uersantem auxiliumque petentem, 
in conspectum admittere non sustinuit, missisque 
ad se ab eo occludens fores, alio ostio aedibus exiit, ita ut 
iudicii metu Cicero Roma discesserit.

[47] XLVII. Interim Caesar a bello reuersus, rem aggressus 
est, quae et tum magnam ipsi gratiam et multum in posterum 
potentiae parauit, Pompeio autem ciuitatique grauissimum 
damnum attulit. Consulatum enim ambiens primum, 
quia Crassum cum Pompeio dissentire, atque horum alterutrum 
se inimicum habiturum sentiebat, ad conciliandos eos 
inuicem animum adiecit. Quod factum honestum alioquin 
et ciuile, causam tamen habuit malam, estque ab eo insidiosa 
calliditate susceptum. Omnis enim reipublicae ui
quae ante diuisa ueluti scapham modo in hoc modo in alterum 
nutantem tutus aequali momento addito librauerat, in 
unum coacta tantum roboris effecit, cui obsisti porro nequiret, 
quin totam rempublicam euerteret. Quapropter Cato 
dicentibus dissensione Caesaris et Pompeii quae post incessit, 
ciuitatem pessumdari, respondit male eos iudicare qui extremum 
culpent; non enim eorum dissidium et inimicitiam, 
sed coitionem atque concordiam primum maximumque reipublicae 
damnum dedisse. Ceterum Caesar consul creatus, 
illico egenos ciuium adulans, legem de coloniis deducendis 
agrisque diuidendis tulit, imminuta magistratus 
maiestate, quum de consulatu tribunatum plebis quodammodo 
faceret. Repugnante Bibulo collega, eique summa 
ui opitulari Catone aggresso, palam ad rostra Pompeium produxit, 
nominatimque compellatum interrogauit, easne leges 
probaret; annuentique : At si quis, inquit, uim legibus istis 
faciet, nonne plebi auxilium feres? Utique, respondit Pompeius, 
adero et contra eos qui gladios minantur, cum gladio 
clypeum quoque afferam. Nihil ad eum usque diem insolentius 
Pompeius neque dixisse neque egisse uisus fuit, 
adeoque amici eius excusare aggressi, excidisse ei ex tempore 
id dictum asseruerunt. Sed quae postea fecit, satis
ostenderunt eum Casari se totum utendum tradidisse. Iuliam 
enim Caesaris filiam, Caepioni iam desponsatam, paucis 
ante nuptiis destinatum tempus diebus praeter omnium exspectationem 
duxit, Caepionis indignationem coniugii filiae 
suae, quae ante Fausto Syllae filio pacta fuerat, promissione 
leniens. Ipse autem Caesar Calpurniam Pisonis filiam duxit.

[48] XLVIII. Proinde Pompeius urbe militibus repleta, ui 
omnium rerum potestatem tenuit. Hi enim Bibulum consulem 
cum Lucullo et Catone in forum prodeuntem subito
inuadentes, fasces eius perfregerunt, et quidam corbem 
stercore repletam in Bibuli caput effudit ; duo etiam tribuni 
plebis eum comitantes sauciati sunt. Ita aduersariis foro 
pulsis, legem agrariam pertulerunt; qua inescatus populus 
ad omnia se iis promptum ac praecipitem praebuit, ut nihil 
inquireret, sed tacitus omnibus eorum decretis suo suffragio 
subscriberet. Confirmatae proinde sunt constitutiones 
Pompeianae, de quibus cum Lucullo ei lis fuerat; 
decretum etiam, ut Caesar cum quattuor legionibus utramque 
Galliam et Illyricum per quinquennium obtineret, consulesque 
in sequentem annum designati Piso Caesaris socer 
et Gabinius, Pompeii asseclarum princeps. His actis Bibulus 
domi suae se continuit, octoque integris sui consulatus 
mensibus in publicum non prodiit, emissis quibus utrunque 
traduceret atque accusaret edictis; Cato autem ueluti afflatus 
numine diuino in senatu quae Pompeio essent ciuitatique 
euentura praedixit ; Lucullus rebus deploratis in otium se 
dedit, tempus ad rempublicam gerendam suum se exegisse 
causatus; quum quidem Pompeius dixit, senem intempestiuius 
uoluptati quam rebus publicis uacare.  Atque hic 
ipse tamen Iuliae amore statim emollitus, illique uni studens, 
plerumque in uillis aut hortis suis agitabat una, neglectis 
rebus forensibus, adeo ut Clodius tum tribunus plebis 
audacissima facinora ipso spreto conatus sit. Nam
posteaquam Ciceronem urbe exturbauit atque in Cyprum 
belli gerendi simulatione amandauit Catonem, Caesare in 
Galliam profecto, quum populum sibi omnia in uulgi gratiam 
agenti deditum esse animaduerteret, continuo aggressus est 
quasdam Pompeii constitutiones conuellere. Itaque et 
Tigranem captum abripiens secum tenuit et amicos Pompeianos 
in ius traxit, uires Pompeii in eis periclitans.  
Tandem quum iudicii cuiusdam causa processisset in publicum 
Pompeius, parata hominum petulantium impurorum
que manu, loco conspicuo ipse constitit, atque ita quaesiuit : 
Quisnam imperator est impudicus? quis uir uirum deperit? 
quis uno digito caput scabit? ad haec illi, ueluti chorus ad 
respondendum alternis instructus, ipso togam concutiente 
ad singulas quaestiones respondere : Pompeius.

[49] XLIX. Haec etsi Pompeius aegre ferebat, male audire non 
assuetus et huiusmodi certaminum imperitus, maiorem tamen 
ex eo capiebat molestiam, quod sentiret senatui pergratum 
esse ipsum contumelia affici, proclitique Ciceronis 
poenas dare. Sed ubi in foro ad uulnera usque certatum 
est et quidam Clodianorum per turbam Pompeium circumstantem 
obrepens gladio armatus esse compertus est, hoc 
usus praetextu, quum alioqui petulantiam et maledicentiam 
Clodii formidaret, domi sese omni eo tempore, quod Clodiano
tribunatui supererat, continent, cum amicis deliberans 
quanam ratione senatus optimatiumque iram placaret.  
Et Culleoni quidem Iuliam dimittere atque ab amicitia Caesaris 
ad senatum redire iubenti non paruit, Ciceronem Clodio 
infestissimum et senatui carissimum ut reduceret hortantibus 
obtemperauit; productoque in forum supplice illius 
fratre cum magno hominum agmine, manibus in foro consertis 
et sauciatis multis, nonnullis etiam caesis, Clodium 
uicit, legemque de reuocando Cicerone obtinuit.  ln 
urbem reuersus Cicero, confestim Pompeium in gratiam cum 
Senatu reposuit, legemque frumentariam defendens rursus 
quodammodo terrae marisque imperium populus Romanus 
Pompeio tradidit, in potestatem eius dando portus, emporia, 
fructuum uenditiones et emptiones, denique et nauigantium 
et terram colentium negotia. Clodius sane non 
eo, quod annona deficeret, latam eam legem, sed penuriam 
inuectam, ut occasio esset legis ferendae, per quam quasi ex 
animi defectu languens iam eius potentia nouo imperio uires 
reciperet, causabatur. Alii Spintheris consulis artificium 
fuisse affirmant, Pompeio maius imperium deferentis, 
ut ipse Ptolemaeo regi opitulatum mitteretur.  Et tamen 
Canidius tribunus plebis rogationem promulgauit, 
uti Pompeius cum duobus lictoribus et absque omni exercitu 
Ptolomaeum Alexandrinis reconciliaret. Quod quum 
non inique pati Pompeius uideretur, senatus tamen honesta 
praescriptione metuere se ei uiro, irritum fecit. Repertae
etiam sparsim in foro et pone curiam literae, Ptolemaeum 
pro Spinthere Pompeium poscere asserentes. Timagenes 
Ptolemaeum nulla coactum necessitate Aegypto cessisse, 
sed a Theophane persuasum narrat, qui Pompeio 
pecuniae faciendae nouorumque imperiorum materiam procuraret. 
Id non tam probabile Theophanis malitia facit, 
quam incredibile Pompeii natura, nequaquam ita malitiose 
et illiberaliter ambitiosi.

[50] L. Ceterum rei frumentariae procurationi praefectus, 
dimissis in uarias partes legatis atque amicis, ipse in Siciliam, 
Sardiniam et Africam nauigauit et frumentum coegit. 
Inde Romam uersus quum uellet soluere, gubernatoribus 
ob magnitudinem uenti mari incumbentis trepidantibus, 
primus in nauim ingressus ancoram attrahi iussit : 
Nauigandum est necessario, non necessario uiuendum, inquiens. 
Huiusmodi audacia et alacritate prosperaque simul 
usus fortuna, frumento emporia, mare nauibus impleuit, 
ita ut externis quoque hominibus is apparatus copiam rerum 
suffecerit, ueluti ex fonte in omnes exundantem.

[51] LI. Interim Gallica bella Caesarem ad magnam potentiam 
euexerunt, quum qui longissime ab urbe cum Belgis, Sueuis 
et Britannis uideretur concertare, is astute, neque animaduertentibus 
aliis, interim in medio populi summisque rebus 
artibus suis praesens Pompeium euerteret. Namque 
Caesar bellica potentia, ueluti persona, tectus, corpus suum 
certaminibus contra barbaros, ueluti uenationibus exercebat, 
neque id tam aduersus barbaros, quam uti potentiam 
suam inuictam omnibusque terribilem efficeret. Aurum 
uero argentumque et spolia opesque tot bellis partas ingentes 
Romam mittens, muneribus ac sumptuum suppeditatione 
aediles, praetores, consules, uxoribus quoque eorum
dona largiendo, corrumpebat. Ideo quum transgressus Alpes 
Lucae hiemaret, magna uirorum mulierumque certatim 
ad ipsum confluentium multitudo fuit, senatores ducenti, 
interque hos Pompeius et Crassus et proconsulum praetorumque 
centum et uiginti fasces ante fores Caesaris conspecti. 
Ibi Caesar quum reliquos omnes spe et pecunia 
onustos a se dimisisset, cum Crasso et Pompeio ita pepigit, 
ut hi consulatum peterent et ipse multis ad suffragia 
ferenda missis militibus eorum petitionem adiuuaret, simul 
atque uero consules designati essent, prouincias sibi 
ipsis et exercitus decerni curarent, ipsi autem Caesari imperii 
quod obtinebat prorogationem in aliud quinquennium. 
Haec postquam innotuerunt in uulgus, grauiter proceres 
reipublicae offenderunt, et Marcellinus coram populo utrumque 
percontatus est, petiturine essent consulatum. Ad quod 
quum multitudo respondere iuberet, fortassis petiturum se,
fortassis non petiturum Pompeius dixit; ciuilius Crassus : 
facturum se quod ex usu reipublicae iudicasset. Pompeius 
autem quum a Marcellino uehementi oratione esset 
notatus, iniustissimum esse eum hominem respondit, qui 
ab ipso loquax de muto et uomens de famelico factus gratiam non haberet.

[52] LII. Enimuero omnibus a petitione consulatus abstinentibus, 
L. Domitio persuasit Cato, ne eam rem desperaret; 
non enim de magistratu, sed pro libertate contra tyrannos 
certamen fore. Sed Pompeius uehementiam 
Catonis timens, ne is senatum uniuersum a sua parte habens, 
quod sanum erat populi in suam pertraheret sententiam; 
Domitio ad forum descendenti armatos immisit, 
qui, seruo lucernam praeferente occiso, reliquos in fugam 
coniecerunt; quorum nouissimus recessit Cato, dextrum 
cubitum dum pro Domitio propugnat sauciatus. Hoc modo 
consulatu potiti Pompeius et Crassus, nihilo se moderatiores 
deinceps gesserunt. Primum Catoni praeturam populo 
decernente et suffragia ineunte, Pompeius de coelo 
ostentum factum causatus concionem soluit; inde corruptis 
pecunia tribubus, pro Catone Vatinium praetorem constituerunt. 
Deinde leges Trebonii tribuni plebis opera 
promulgarunt, Caesari, uti pacti fuerant, aliud quinquennium, 
Crasso Syriam et bellum Parthicum, Pompeio uniuersam 
Africam, Hispanias, quattuorque, ex quibus duas 
roganti Caesari ad bellum Gallicum utendas dedit, legiones 
decernentes. Et Crassus quidem omisso consulatu statim 
in prouinciam abiit, Pompeius autem, exstructo theatro, 
in eius dedicatione gymnica et musica certamina edidit, uenationesque 
in quibus quingenti leones interfecti sunt, itemque pugnam 
elephantorum, maxime horrendum spectaculum.

[53] LIII. Propter haec in admiratione habitus et dilectus 
ab omnibus, eo tamen haud leuiorem sibi inuidiam parauit, 
quod exercitum et prouincias amicis suis legatis mandans, 
ipse per amoena Italiae loca obambulans modo hic, 
modo alibi cum uxore degeret, siue amore eius captus, siue 
amantem sui uxorem deserere non sustinens. Nam et 
hoc fertur, et Iuliae insignis in maritum Pompeium praeter 
aetatis rationem amor celebratur; cui causam praebuisse 
uidetur continentia uiri, nullius praeter uxorem notitiam 
habentis, et grauitas, consuetudine non immodica, sed gratiosa 
et mulierum animos apprime trahenti utentis, si quidem 
etiam Florae testimonio habenda est fides. Comitiis 
sane aediliciis conflictu circa se orto et caesis haud paucis, 
sanguine conspersus uestem mutauit Pompeius. Cruentam 
uero quum serui cursim et cum tumultu domum referrent, 
Iulia tum pragnans ueste conspecta animi deliquium 
passa est aegreque ad se rediit, isque adeo terror abortus 
ei causa fuit. Itaque qui amicitiam Pompeii cum Caesare 
maxime improbarent, amorem tamen erga uxorem non 
culpabant. Iterum grauida facta, filiolam enixa e doloribus 
partus exspirauit, ac filiolae paucis post diebus 
mors subsecuta est. Quum in Albano coniugem sepelire 
Pompeius statuisset, populus ui eum coegit in campum 
Martium funus ducere, magis adeo miseratione Iuliae, quam 
in Pompeii Caesarisue gratiam, tametsi ex illis ipsis maiorem 
honoris partem populus absenti Caesari quam Pompeio 
praesenti uisus est detulisse. Statim enim a morte 
Iuliae ciuitas fluctuabat, omnibusque in rebus aestus sermonesque 
ad dissidium facientes exsistebant, affinitate, quae 
eatenus occultauerat magis eorum uirorum quam inhibuerat 
principatus cupiditatem, sublata. Neque diu post 
Crassum apud Parthos periisse renuntiatum est, atque 
hunc etiam magnum belli ciuilis obicem remotum esse apparebat. 
Quippe antea uterque huius metu, utcunque pactis 
inter sese steterant. Sed ubi fortuna eum, qui certaminis 
eorum inspector uictori imminebat, sustulit, statim licuit 
comici poetae illud usurpare :
"Aduersus alterum alter hic inungitur,
hauritque manibus puluerem".
Usque adeo fortuna nihil est ad naturam. Neque enim 
eius potest cupiditatem implere, quando hos duos uiros 
tanta moles tantaque amplitudo imperii cohibere non potuit, 
qui quum legendo et auditu percepissent inter ipsos
deos trifariam omnia diuisa esse et quemque accepisse 
honorem, sibi duobus sufficere Romanum imperium non putauerunt.

[54] LIV. Et quidem in concione aliquando dixerat Pompeius, 
se magistratum omnem exspectatione citius occepisse,
aliorumque exspectatione citius deposuisse. Et profecto 
eius rei testimonium habuit, quod semper exercitus statim 
dimisit. Tunc igitur Caesarem intelligens non dimissurum 
copias, in eo fuit ut ciuilibus magistratibus se aduersus 
eum muniret : noui praeterea nihil moliebatur, neque diffidere 
socero, sed eum contemnere uideri uolebat. Post ubi 
magistratus non pro sua sententia conferri uidit, corruptis 
largitione ciuibus, passas est ciuitatem sine magistratibus 
esse, statimque de dictatore mentio frequens per urbem 
uagata est. Hanc primus publice facere ausus est Lucilius 
tribunus plebis, populo suadens, uti Pompeium diceret 
dictatorem, et Catone repugnante parum abfuit quia tribunatum 
amitteret. Multi autem Pompeii amici se obtulerunt,
excusantes eum neque expetere cura magistratum, 
neque esse accepturum. Quum Cato Pompeium laudasset 
atque hortatus esset, ut pristinum reipublicae ordinem 
reuocaret, tunc pudore motus effecit uti consules crearentur, 
Domitius et Messala. Paulo post iterum interregno 
exsistente, multique iam dictatoris mentionem impudentius
referentibus, ueritus Cato et qui idem sentiebant, ne id ui 
a se extorqueretur, statuerunt legitimum aliquem magistratum 
Pompeio tradere, eaque ratione eum ab immodica 
illa et tyrannica potentia auertere. Ac Bibulus, Pompeio 
inimicus, in senatu primus omnium sententiam dixit, 
Pompeium sine collega consulem esse creandum; ita enim 
aut ciuitatem praesenti confusione liberatum iri, aut seruituram 
praestantissimo. Ea quum propter auctorem absurda 
uideretur sententia, Cato assurgens, quum contra dicturi 
opinionem de se praebuisset, facto silentio, se quidem istius 
sententiae auctorem nunquam fuisse futurum dixit, sed 
prolatae ab aliis parendum censere; quemuis enim magistratum 
nullo sibi potiorem uideri, neque esse quem Pompeio 
rectius istis in tumultibus reipublicae posse praeesse 
sentiat. Quae sententia ubi est a senatu approbata 
decretumque uti Pompeius consul solus magistratum gerat, 
aut si collegam requirat, ne eum ante duorum mensium 
exitum deligat; ita a Sulpicio interrege consul creatus, 
peramice Catonem salutauit, fassusque se magnam
ipsi gratiam debere, hortatus est ut priuatim consiliarius 
sibi esse uellet. Ad haec Cato : non esse sibi gratias agendas; 
non enim Pompeii, sed ciuitatis causa se dixisse sententiam ; 
priuatim autem se uocatum, consilia communicaturum; 
sin uero, publice quod ex usu fore putaret dicturum. 
Talis omnino fuit Cato.

[55] LV. Ceterum Pompeius ut in urbem uenit, Corneliam 
Scipionis Metelli filiam uxorem duxit, morte P- Crassi 
(huic enim uirgo nupserat) in Parthis nuper interfecti uiduam. 
Erant ei iuuenculae multae praeter formam amoris 
illecebrae, ut quae litteras, canere fidibus, ac geometriam 
probe nosset, et cum fructu philosophos audire consueuisset; 
aberant quoque ea uitia, quae ex huiusmodi 
studiis iuniores mulieres contrahere solent, morositas et 
curiositas. Pater et genere et gloria erat minime contemnendus. 
Verumtamen nuptias istas eo nomine quidam 
improbabant, quod aliena aetate essent contractae, quum iam 
nurus quam uxor Pompeii rectius esset Cornelia; at subtiliores 
ciuitatis statum neglectui fuisse Pompeio culpabant, 
cui ea ut suarum calamitatum medico, soli sese dedisset; 
ipsum uero serta ferre et sacrificia nuptialia peragere, quum 
ipsum suum consulatum in cladibus patriae numerare debuisset, 
quem nunquam ei salua republica ita praeter leges 
commisisset. Praeterea iudicia et Ieges de ambitu 
statuerat, inque eis iudiciis grauiter et sincere uersabatur, 
iudicibusque cum armatis ipso praesidens, securitatem, 
ordinem et quietem praestabat; uerum ubi Scipio socer 
ipsius in ius uocatus est, trecentos istos ac sexaginta iudices 
domum aduocans, ut socero suo auxilium ferrent, deprecatus 
est, ita quidem ut actionem accusator dimiserit,
Scipioni iudices e foro comites ire cernens.  Ob haec
rursus in infamia uersatus est, multoque magis, quod quum 
lege lata laudari reos uetuisset, ipse in iudicium Planci 
laudandi causa uenit. Quum quidem Cato, unus iudicum, 
manibus aures obturans, non licere sibi laudationem legibus 
prohibitam audire dixit. Et Catone tamen antequam
suffragium ferret amoto, ceterorum sententiis Plancus 
damnatus est cum dedecore Pompeii. Quippe Hypsaeus 
homo consularis, reus factus et ipse, paucis post illud 
factum diebus Pompeium a balneo ad coenam euntem quum 
obseruasset, suppliciterque genua tangens inuocasset, Pompeius 
sane quam superbe eum praeteriit, nihil ipsum efficere, 
sibi modo coenam corrumpi dicens. Haec eius inaequalitas 
in reprehensiones incurrit. Cetera praeclare in 
ordinem composuit et in reliquos adhuc quinque menses 
socerum suum collegam sibi asciuit. Decreto quoque 
Pompeio prouinciae in quadriennium prorogatae sunt, et 
statutum uti quotannis mille talenta ad alendas copias acciperet.

[56] LVI. Hoc initium amici Caesaris nacti postulauerunt 
uti huius quoque ratio aliqua haberetur, qui tot pro imperio 
Romano certamina obiisset, scilicet ut aut alter ei consulatus 
decerneretur, aut imperii tempus proferretur, ne 
quis alius superueniens laborum eius gloriam praeriperet, 
sed ipse eo usque imperaret, dum rebus confectis suis per 
otium honoribus potiretur. Contentione super his 
postulatis exorta, Pompeius, tanquam Caesari cuperet et 
inuidiam ab eo amoliretur, litteras se Caesaris habere dixit, 
quibus is affirmet, se successorem mitti sibi uelle et imperium 
abdicare; par tamen esse uti absenti etiam consulatum 
petere liceat. Hae quum a Catone impugnarentur, 
priuatim positis armis petere a ciuibus praemia iubente, 
Pompeius dimissa contentione et quasi uictum se fassus, 
maiorem sui in Caesarem animi suspicionem ostendit. Quin 
et Parthici belli praetextu ab eo quos usui dederat milites 
repetitum misit. Ille uero, tametsi bene sciret quamobrem 
milites repeterentur, praeclare donatos ei remisit.

[57] LVII. Secundum haec Pompeius Neapoli ex periculoso 
morbo conualuit, et Praxagorae suasu Neopolitani sacris 
pro salute eius operati sunt. Horum exemplo uicinis totaque 
deinceps Italia ducta, omnis et parua et magna ciuitas 
festos dies aliquot egit, occurrentibus autem Pompeio nullus 
satis fuit amplus locus : omnia itinera, pagi, portus 
conuiuantium et sacrificantium erant pleni, multi coronati 
praelatis facibus eum excipiebant, floribusque passim in 
eum coniectis comitabantur, ita ut reditus iste ad urbem 
eius splendidissimi spectaculi loco fuerit. Et uero traditum 
est, nulla aliam grauiorem belli ciuilis causam hac 
ipsa pompa fuisse. Etenim rerum gestarum memoriae ingens 
gaudium additum, ita animum eius inflabat, uti cautionis 
adhibendae (qua ratione antehac usus ad tutum locum 
actiones suas successusque perduxerat) securus immodica 
audacia Caesaris potentiam sperneret, nihil sibi contra 
eum armis aut labore opus futurum, multoque nunc 
facilius, quam ante euectus fuisset, opprimi a se eum 
posse arbitrans. Sub haec Appius eos, de quibus dictum est, 
Pompeianos milites ex Gallia a Caesare reducens, 
mirum in modum Gallicis rebus eleuatis, Caesari obtrectauit, 
Pompeium non recte suarum uirium et auctoritatis 
conscium esse dicens, qui se alienis contra Caesarem armis 
muniret, quem suis ipsius copiis possit pessundare ut 
primum in earum uenisset conspectum; tantum enim esse 
odium militum in Caesarem, tantumque Pompeii desiderium. 
Quamobrem Pompeius adeo intumuit eoque 
securitatis et confidentiae peruenit, ut eos qui bellum metuerent, 
risui habuerit, dicentibusque non uidere se copias 
quibus Caesari aduersus urbem ducenti possint obsistere, 
subridens et hilari uultu responderit, bono ipsos 
esse animo debere : Ego, inquiens, quum primum Italie 
solum pede percussero, peditum equitumque turmae erumpent.

[58] LVIII. At uero Caesar uehementius iam ipsam rem tractabat, 
ipse non procul ab Italia uersans, milites subinde 
Romam ad comitia mittens, pecunia autem multos magistratum 
mentes occulte corrumpens; inter quos fuit etiam 
Paulus consul, qui mille quingentis talentis suam Caesari 
sententiam addixit, et Curio tribunus plebis, ingenti aere 
alieno a Caesare liberatus, et M. Antonius debiti ob Curionis 
amicitiam socius. Deprehensum quidem fuit, quendam 
de missis Caesarianis centurionibus quum ad Curiam 
astitisset audiuissetque tempus prorogandi imperii postulatum 
Caesari non dari, manu gladium pulsasse ac dixisse : 
Attamen hic dabit. Et eodem spectabant quae agebantur ac 
quae parabantur.  Curionis tamen pro Caesare petitiones 
et postulata magis uidebantur popularia. Alterumutrum 
enim horum petebat, ut aut a Pompeio quoque repeterent 
aut ne Caesari quidem adimerent exercitum ; aut enim priuatos 
aequali conditione, aut si arma retineant, suo utrumque 
statu contentos fore; qui uero alteriusutrius uires imminuat, 
eum alterius potentiam, quae quidem utrinque metuatur, 
augere. Aduersum haec Marcello Caesarem praedonem 
appellante hostemque decerni, nisi arma deposuisset, iubente ; 
Curio tamen et cum eo Piso atque Antonius senatum 
coarguerunt. Iusserunt enim eos qui solum Caesarem 
arma deponere, Pompeium magistratum retinere uellent, 
secedere; et plerique omnes secessionem fecerunt. Iterum 
iusserunt eos qui utrumque dimisso exercitu priuatum esse 
uellent, secedere, et pro Pompeio uiginti duo solum, pro 
Curione reliqui omnes steterunt. Itaque Curio ueluti
uictor gaudio elatus ad populum se proripuit, plausu et 
florum sertorumque iactationibus exceptus. Non aderat 
tum in senatu Pompeius; nam qui exercitui praesunt,
urbem non ingrediebantur. Marcellus autem surgens : 
Non, inquit, hic porro sedens orationcs audiam, sed quia
decem legiones iam Alpes transire cerno, ipso quoque ibo
ut emittam qui pro patria illis se obiiciat.

[59] LIX. Simul, ut in luctu, uestes mutauerunt. Marcellus 
autem senatu comitante per forum ad Pompeium profectus, 
ut contra astitit, Iubeo, inquit, te, Pompei, auxilium 
patriae ferre, copiis quas habes uti, exercitum alium conscribere. 
Idem quoque Lentulus, consulum in sequentem 
annum designatorum alter, dixit. Pompeio autem delectum 
instituenti partim nomina non dederunt ciues, 
partim aegre et nulla cum alacritate, plerique pacificationem 
clamore poscebant. Etenim Antonius apud populum 
inuito etiam senatu epistolam Caesaris recitauerat, uulgo 
gratas conditiones habentem. Nam hoc poscebat, ut prouinciis 
relictis exercitibusque dimissis uterque apud populum 
suorum factorum rationes redderet. Lentulus porro 
iam consul senatum non habebat. Cicero tum ex Cilicia 
reuersus, paci studebat, hac conditione proposita, uti Caesar 
relicta Gallia Illyricum et dimisso omni reliquo exercitu 
duas legiones retinens, alterum consulatum exspectaret. 
Pompeio hic se difficilem praebente, Caesarianis persuasit, 
ut alteram quoque legionem remitterent. Lentulo tamen 
repugnante ac Catone Pompeium iterum deceptum peccare 
clamante, pacificatio ea irrita fuit.

[60] LX. Interim Caesarem capto Arimino, quae magna est 
Italiae urbs, cum omnibus copiis ad Romam tendere nuntiatur. 
Erat hic nuntius uanus; cum trecentis enim tantum 
equitibus et quinque legionariorum millibus ibat, non 
praestolatus reliquum, qui adhuc trans Alpes erat, exercitum, 
quod subito irruere in perturbatos et nihil tale exspectantes 
quam ad bellum parandum tempus concedere mallet.  
Atque ubi ad Rubiconem amnem, qui ipsius 
prouinciam terminabat, peruenit, tacitus substitit, magnitudinem 
conatus sui secum aliquandiu reputans, post, 
quemadmodum qui se a praecipitio in profunditatem immensam 
demittunt, oculos comprimere solent, animo 
conniuens prae tam grauibus ausis, idque tantum Graece ad 
praesentes uociferatus : Iacta est alea, exercitum traduxit. 
Fama rei primum allata Romam, maiore quam unquam 
ante accidisset trepidatione, terrore metuque urbem repleuit :
ac statim ad Pompeium senatus et qui cum magistratu 
erant conuenire. Ibi quum Tullus Pompeium de copiis
percontaretur, isque cunctanter responderet trepideque, 
exercitum a Caesare sibi paratum uenire, sperare etiam se 
quos antea ad triginta millia conscripserat, celeriter contracturum, 
actum exclamans, Fefellisti nos, Pompei, suasit 
uti ad Caesarem legati mitterentur. Et M. Fauonius, uir
non improbus, sed qui contumacia et petulantia saepenumero 
Catonianam in dicendo libertatem aemulari se posse 
putaret, Pompeium pede terram ferire iussit et quas pollicitus 
fuisset euocare copias. Quod tamen tam importunum 
dictum aequo animo Pompeius tulit. Idem Catoni 
in memoriam reuocanti, quae de Caesare olim ei praedixisset, 
uerius quidem Catonem uaticinatum, a se autem amicius actum respondit.

[61] LXI. Cato quum consilium dedisset, uti Pompeius dux
cum mero imperio belli crearetur (etenim eiusdem esse 
magna excitare mala et compescere), statim in Siciliam 
abiit, quae ei prouincia obtigerat; eodemque in suas singuli 
modo profecti sunt. At uero tota Italia excitata, magna 
erat consilii inopia: nam qui peregre erant, undique Romam 
confugiebant; qui uero urbem incolebant, ipsi cedebant et
relinquebant eam, ubi tanta in tempestate et tumultu, 
pauci ciuium utiles, plerique contumaces et magistratibus 
intractabiles erant. Non enim trepidatio reprimi potuit, 
neque suis rationibus Pompeio uti licebat, sed qua quisque 
animi affectione incitatus erat, siue timore, siue dolore, 
siue haesitatione, eam statim ad Pompeium deferebat eodemque 
ipsum pertrahebat, uti eodem die uaria et diuersa 
statueret ; de hostibus autem nihil certi poterat cognoscere, 
quod plerique obuios quosque rumores referrent, fidemque 
non habenti succenserent. Ita demum Pompeius tumultum 
esse decreuit, edictoque uti omnes ipsum senatores
sequerentur, qui remansisset eum Caesarianum a se habitum 
iri; imminente iam nocte urbe exiuit. Consules 
quoque non factis, quae initio belli consueuerunt, sacrificiis 
Roma fugerunt. Mira tamen fuit periculosissimo etiam 
isto tempore hominum in Pompeium beneuolenlia, quod 
plerisque militiam istam culpantibus nemo ducem odio 
habuit, ac plures quod Pompeium deserere non possent, 
quam spe libertatis eum secuti sunt.

[62] LXII. Paucis post diebus Caesar Romam uenit, omnibus 
sese benignum praebens animosque ciuium placans, nisi 
quod Metello tribuno plebis pecuniam ipsum ex aerario accipere 
probibenti mortem minatus est, uoce quam minae 
ipsae essent asperiori addita : minari hoc, quam facere, sibi 
esse difficilius.  Reiecto hunc in modum Metello, acceptis 
quae opus haberet, Pompeio insequendo se dedit, 
eiicere eum ex Italia, antequam exercitus ex Hispania ei 
coniungeretur, festinans. At Pompeius Brundusio occupato, 
naues ibi nactus, consules cum triginta cohortibus
Dyrrhachium praemisit, Scipionem socerum et Cneum filium 
in Syriam classis parandae causa amandauit. Ipse obstructis 
portis, in muris expeditissimos militum collocauit et 
oppidanis mandato uti se domi quisque suae continerent, 
totam intus urbem suffodit, omnesque uicos actis palis 
uallauit, duobus, qui ad mare pertinerent, relictis. 
Tertio die quum multitudo iam tuto naues conscendisset, 
murorum custodibus subito siguum dedit, celeriterque 
decurrentes ad se recepit et auectus est. Caesar ut desertos 
muros uidit, fugam factam sentiens, parum abfuit quin
hostem insequens in sudes et fossas incidisset; monitu 
tamen Brundusinorum urbem uitans, eaque ambita ad 
mare perueniens, auectos omnes, praeter duo nauigia paucis
militibus onusta, deprehendit.

[63] LXIII. Omnes alii scriptores hanc Pompeii ex Italia fugam 
inter prastantissima strategemata ponunt, Caesar uero 
mirari se ait, quod urbem tenens munitam, exercitum ex 
Hispania exspectans, mare praeterea obtinens, Italiam reliquerit. 
Incusat etiam Cicero, quod Themistoclis potius
quam Periclis consilia imperatoria imitatus sit, rebus hunc, 
non illum requirentibus. Atque ipse profecto Caesar re 
ipsa ostendit, se sibi plurimum a tempore metuisse. Quum 
enim Numerium Pompeii amicum cepisset, Brundusium 
eum misit, ad aequas pacis conditiones Pompeium prouocans; 
sed Numerius inde cum Pompeio auectus est. Post 
haec sexaginta dierum spatio tota Caesar Italia, nullo quidem 
sanguine facto, potitus, quum statim persequi Pompeium 
cogitaret, nauibus destitutus in Hispaniam se conuertit, 
ut Pompeianas ibi copias ad se pertraheret.

[64] LXIV. Interim magnae ad Pompeium conuenerunt copiae;
classis plane inuicta, in qua praeter quingentas ad proelium 
instructas naues, liburnarum et speculatoriorum nauigiorum 
ingens erat numerus; equites Romani et Itali septem millia, 
flos hominum genere, diuitiis audaciaque praestantium. 
Peditatum autem commixtum et exercitatione opus habentem 
Beroeae instituebat, non otiosus ibi desidens, sed iuuenis 
in morem exercitationibus deditus. Magnum enim
ad audaciam momentum ipse afferebat, quum natus annos 
duodesexaginta cerneretur pedes in armis certare, deinde
eques prompte stringere gladium currente equo et in uaginam 
nullo labore recondere; in iaculationibus non certitudinem 
modo ostendere, sed eminus iacere tanta ui, ut 
multi iuuenum superare non possent.  Concesserunt ad 
eum reges quoque et reguli principumque ex urbe uirorum 
tantus numerus, ut perfectum senatum expleret. Tum
Labienus Caesare, cuius amicus et legatus in Gallia fuerat, 
relicto, et Brutus, filius eius Bruti quem in Gallia Pompeius 
occiderat, uir magnanimus, qui Pompeium, uti patris sui 
interfectorem, nunquam ante salutasset uerboue compellasset, 
tunc ei se ut liberatori patriae submittebat. Cicero 
etiam, quamuis aliter et scripsisset et consuluisset, turpe 
tamen sibi fore iudicauit, si non se quoque ei parti, quae 
pro patria propugnabat, adiungeret. Venit et Tidius 
Sextius ad eos in Macedoniam, extrema senectute et altero 
crure mutilus : quem quum reliqui riderent et exsibilarent, 
accedenti Pompeius assurrexit et occurrit, magnum pro se 
ratus testimonium, quod praeter aetatem et uires quidam 
securitati commune periculum anteponerent.

[65] LXV. Senatu inde conuocato ex sententia Catonis decretum 
est, ne quis Romanorum extra proelium occideretur, 
neue ulla urbs Romanis subdita diriperetur; id decretum multum 
fauoris Pompeianis partibus conciliauit. Nam et quibus 
uel procul dissitis nihil eius belli intererat, uel qui ob tenuitatem
negligebantur, ipsi tamen ii uoluntate assentiebantur 
uerbisque pro iustitia una propugnabant, diis hominibusque 
inimicum iudicantes, qui non uictoriam Pompeii 
esse uellet. Neque uero Caesar uictoria sua inique usus 
est. Nam et captis in Hispania Pompeii copiis, duces dimisit, 
militesque ad se recepit ; et quum rursum superatis Alpibus 
Italiaque peragrata Brundusium sub ipsam brumam 
uenisset, atque inde Oricum traiecisset, Vibullium amicum 
Pompeii, quem tum captiuum tenebat, ad Pompeium misit, 
hanc conditionem ei ferens, uti inter se congressi uterque 
intra tertium diem copiis dimissis, inita denuo amicitia 
et sacramento dato, in Italiam reuerterentur. Haec 
Pompeius insidias esse putauit; itaque statim ad mare degressus, 
loca terrestribus castris apta et munita occupauit 
stationesque et portus nauibus a mari accipiendis tutos, ut 
iam omnis uentus ipsi spirauerit annonam, milites aut 
pecuniam subinde afferens. Caesar contra difficultatibus 
terra marique circumuentus, pugnam expetere coactus, 
identidem oppugnauit castra et ad proelium prouocauit. 
Leuibus autem conflictibus plerumque uictor, semel parum 
abfuit quin toto amisso exercitu attritus fuisset, quum Pompeius 
praeclara pugna totum hostilem exercitum fudit, duobus 
hominum millibus caesis, in castra tamen una cum fugientibus 
irrumpere aut nequiuit aut non est ausus. Tum
quidem Caesar amicis dixit : ea die uictoriam penes hostes 
fuisse, si ducem uincendi gnarum habuissent.

[66] LXVI. Proinde hoc elati successu Pompeiani, proelio decernere 
festinabant. At Pompeius, tametsi absentibus regibus, 
ducibus et urbibus scripsisset se uictoria potitum, 
pugnae tamen periculum formidabat, statuebatque tempore
et penuria debellare homines armis quidem inuictos, et qui 
uincere simul multis iam annis consueuissent, sed qui ad 
cetera militiae onera, quum hinc inde proficiscendum et uagandum, 
fossae agendae, muniendae urbes essent, prae senectute 
animos despondissent, ideoque manum conserere 
quamprimum cuperent. His rationibus ab initio utcumque 
suadendo suos adduxerat uti quiescerent; sed ubi 
Caesar secundum eam pugnam penuria compulsus mouit ac 
per Athamanes in Thessaliam profectus est, non iam compesci 
porro temeritas Pompeianorum potuit, quin fugere 
Caesarem clamantes, partim insequi eum, partim ire in 
Italiam iuberent. Fuerunt qui seruos et amicos Romam
mitterent, aedes foro uicinas occupatum, tanquam mox 
magistratus petituri. Quidam sua sponte ad Corneliam, 
quam in Lesbum emiserat Pompeius, nauigarunt, confectum 
esse bellum nuntiantes. Aduocato senatu Afranius 
consuluit Italiam arripiendam esse, maximum scilicet eius 
belli praemium : hanc tenentibus statim accessuram Siciliam, 
Sardiniam, Corsicam, Galliam omnem; et patriam, cuius 
potissimum habenda sit ratio, ex propinquo iam manus 
protendentem, minime negligendam Pompeio, neque ferendum 
ut ea contumeliis pressa tyrannorum seruis et adulatoribus 
porro seruiat. Pompeius neque gloriosum 
sibi fore dixit, si Caesarem denuo fugeret ab eoque premeretur, 
cuius insequendi fortuna sibi locum dedisset, neque 
pium esse Scipionem uirosque in Graecia et Thessalia 
consulares destituere, statim cum copiis et opibus magnis 
in potestatem Caesaris uenturos; Romae autem curam uel 
maxime gerere, qui praestet ei, uti bello quam longissime 
remoto ea interim illaesa uictorem exspectet.

[67] LXVII. Hoc ita decreto Caesarem statuit persequi, certus 
animi praelio non congredi, sed proxime inhaerens penuria 
eum oppugnare atque conficere ; tum quod ita ex usu esse 
sentiret, tum quod rumor ad eum allatus erat, sparsus 
inter Equites, statim profligato Caesare Pompeium quoque 
esse opprimendum. Quidam perhibent eum propterea 
Catonis quoque opera nulla magna in re usum et, quum ad 
persequendum Caesarem proficisceretur, ad mare eum 
custodiendorum impedimentorum causa reliquisse, quod metueret 
ne is occiso Caesare statim ipsum quoque imperio se 
abdicare cogeret. Itaque hostium uestigiis ita per otium 
inhaerens, obtrectationibus aduersisque clamoribus locum
dedit, ac si id consilium non Caesaris, sed patriae et senatus 
decipiendi causa suscepisset, uti semper cum imperio esset, 
atque iis qui sibi in orbem terrarum imperium arrogarent, 
famulis stipatoribusque uteretur. Domitius etiam Ahenobarbus 
inuidiam ei conflauit, Agamemnona identidem et 
regem regum nominando. Fauonii quoque intempestiua 
dicacitas non minus quam aliorum liberae uoces molesta 
fuit, uociferantis crebro : Ne hoc quidem anno, o uiri, licebit 
nobis ficulus Tusculanis uesci? Et L. Afranius, qui 
in Hispania copias amiserat proditionisque eo nomine insimulabatur, 
quum Pompeium pugnam subterfugere uideret, 
mirari se dicebat, cur accusatores sui non ad pugnandum 
contra emptorem prouinciarum procederent.  Haec illi 
multaque id genus alia dictitantes Pompeium, existimationis 
retinendae cupidum amicorumque uerecundia uictum, 
expugnarunt et impulerunt ut optimis consiliis omissis, 
uoluntates eorum spesque sequeretur; quod sane uel nauis 
gubernatori indecorum erat facere, nedum tot gentium 
exercituumque imperatori ; atque is medicos laudare solitus, 
qui nihil unquam aegroti cupiditatibus quicquam indulsissent, 
aegris expeditionis ducibus concessit, metuens ne salutem 
afferendo molestus esset. Sanos enim illos ego 
nequaquam censuero, qui in castris obambulantes, iam 
tum consulatus et praeturas ambiebant; et quidem Spinther, 
Domitius et Scipio de pontificatu Caesaris maximo litigabant 
et suffragia iam tum aucupabantur, quasi uero Tigranem 
hostem oppositum haberent, aut regem Nabataeorum, non 
Caesarem iis cum copiis, cum quibus mille urbes expugnauerat, 
populos trecentis plures domuerat, cum Germanisque 
et Gallis inuictus depugnauerat innumerabiliaque proelia fecerat, 
decies centena millia captiuorum abduxerat, totidem 
signis collatis fusos interfecerat.

[68] LXVIII. Enimuero urgentes Pompeium tumultuantesque, 
ut in Pharsalicos campos peruentum est, senatum aduocare 
coegerunt; ibi Labienus magister equitum primus omnium 
surgens, iurauit se nisi fusis hostibus ex praelio non rediturum, 
eodemque modo ceteri omnes iurauerunt. Noctu 
in somnis uisus est sibi Pompeius in theatrum ingredi, applaudente 
populo, et multis ornare spoliis templum Veneris 
Victricis. Eo insomnio partim confirmatus est, partim 
territus, metuens ne Caesari, qui ad Venerem genus suum 
referebat, gloriam ipse et splendorem afferret. Panici 
quoque terrores in castris exorti ipsum excitauerunt. Matutina 
uigilia in castris Caesaris summo silentio ingens lumen 
effulsit, atque inde fax flammea accensa super Pompeii 
castra decubuit; hoc se Caesar ipse, quum excubias inspiceret, 
uidisse ait. Orta luce quum Scotusam uersus proficisci 
statuisset, ac iam tabernacula milites demolirentur 
et iumenta calonesque praemitterent, exploratores annuntiant 
multa in castris Pompeii arma hinc inde circumferri, 
tumultumque esse et agitationem qualis ad pugnam exeuntium 
assolet : post hos alii primos iam ordines aciei instructos 
referunt.  Tum Caesar exspectatum illum diem
adesse inquiens, ubi non cum fame et egestate, sed cum 
hoste sit pugnandum, celeriter ante tabernaculum puniceam
togam (hoc pugnae signum est Romanis) suspendi iussit. 
Quae ut a militibus est conspecta, effuso gaudio atque clamore 
omissis tabernaculis, arma rapuerunt et a ductoribus 
in suum quisque locum ducti, ueluti chorus quidam absque
omni turba composite suum singuli ordinem seruauerunt.

[69] LXIX. Pompeius dextrum cornu Antonio oppositum 
cepit, medium aciem Scipioni socero tuendam contra Domitium 
Caluinum dedit, sinistrum L- Domitius Ahenobarbus 
ducebat, equitatu multo munitum. Huc enim se omnes 
fore contulerant, uti decimam legionem, quae maxime uirtute 
bellica erat nobilis, disiicerent, Caesaremque in ea 
pugnam obire solitum funderent. Verum Caesar quum 
laeuum hostium cornu tam ualide equitatu stipatum cerneret, 
armorum splendorem metuens, sex cobortes ex subsidiis 
euocauit et a tergo decimae legionis collocauit, mandato
uti quiescerent neque se conspiciendos hostibus darent; 
ubi equites hostium impetum dedissent, tum ipsi per primam 
aciem sese proriperent, neque tum (uti solent fortissimi facere 
militum, ad rem gladiis gerendam properantes) pila 
abiicerent, sed iis altius coniectis oculos et facies hostium 
impeterent. Etenim formosos illos et aetate florentes saltatores 
neque subsistere propter teneritatem, neque oculos 
attollere aduersus ferrum praesens ausuros.  Haec Caesar 
agebat. Pompeius uero ex equo aciem inspiciens, quum 
hostes Ioco se tenere et tempos pugnae composito ordine 
exspectare cerneret, milites autem suos pro imperitia 
aestuare ac tumultuari, ac uix se continere, metuens ne 
initio pugnae a se inuicem diuellerentur, primam aciem 
tuentibus mandauit, uti loco persisterent impetumque hostium 
constantes exciperent. Id consilium Caesar reprehendit ; 
nempe ictuum uiolentiam, quae ex cursu intenditur, 
retudisse eum, praeterea impetu illo, qui inter excurrendum 
in hostem plerosque incendit et quasi furore
quodam incitat ac cum clamore et cursu ardorem pugnandi 
auget, represso, animos eum suorum refrigerasse. Erant 
in exercitu Caesaris uiginti duo millia, in Pompeiano duplo 
paullo plures numero.

[70] LXX. Quum utrimque signum pugnae datum esset classicumque 
arma expedire monuisset, gregarii milites singuli 
de se erant solliciti, pauci ex optimatibus Romani, quidamque 
Graeci spectatores pugnae, quum iamiam conflicturae 
essent acies, reputauerunt quem in locum cupiditas pertinaciaque 
imperium Romanum deduxissent. Erant et arma 
cognata et ordines germani et communia signa, uniusque
urbis uirtus et potentia in se ipsam conuertebatur, ostendens 
quam caeca et insana sit humana natura, quum affectibus 
fertur. Poterat enim uterque ducum quietus iam imperare 
et frui partis; nam quod terra marique indole sua 
optimum praestantissimumque fuit, id habebant subditum atque
pacatum. Sin cupiditati tropaeorum et triumphorum siti 
indulgendum putassent, licebat eam Parthicis aut Germanicis 
bellis restinguere. Restabant etiam Scythia et Indi, 
quas barbaras gentes uelle cicurare haud erat inglorius cupiditatis 
praetextus. Quis enim Scytharum equitatus, aut 
Parthorum sagittae, aut Indorum diuitiae septuaginta armatis 
Romanorum millibus restitisset, idque Pompeio et Caesare 
ducibus, quorum nomina prius quam Romanorum audierant? 
adeo inaccessas ii multas ferasque gentes uincendo 
peragrauerant. Ii tum ad depugnandum inter se coibant, 
ne gloriam quidem suam, propter quam patriam in id malorum 
coniecerant, miserati, quum eum usque ad diem uterque 
inuicti cognomen tenuisset. Nam affinitatem illam et 
Iuliae amorem nuptiasque statim ab initio apparuit fraudem 
esse dubiaeque fidei et uerae amicitiae expertis ac necessitatis 
causa initae societatis obligationem.

[71] LXXI Posteaquam Pharsalii campi uiris, equis et armis 
repleti fuerunt signumque utrimque conflictus datum, primus 
ex Caesaris acie procurrit C. Crassianus (Crastinus), manipuli 
centum et uiginti uirorum dux, et quod Caesari splendide 
promiserat egregie repraesentauit. Etenim quum primus Caesari 
castris exeunti uisus, ab osque salutatus et interrogatus 
fuisset, quid animi de pugna futura haberet, manu sublata 
clamauerat : Victoria magnifica potieris, o Caesar, me autem 
uel uiuum hodie uel mortuum laudabis. Huius tunc promissi 
memor, impetu facto, multisque suorum secum una 
abreptis, in medios hostes irruit. Hic statim pugna ad gladios 
perducta multisque caesis, conanti prorumpere et primum 
quemque ferienti gladium aliquis in aduersum os ita impulit, 
uti mucro per occipitium emineret. Caeso Crassiano (Crastino) 
aliquamdiu in ea parte aequalis fuit pugna. Pompeius 
autem dextrum cornu non statim mouit, sed alterum 
timide circumspectans quid equites acturi essent intentus 
morabatur. Iam tum ii turmas explicuerant, uti Caesarem 
cingerent, paucisque obiectis hostium equitibus pulsis, pedestrem 
aciem inuadebant. At ubi Caesar signum dedit, 
equitibus sese recipientibus, cohortes subsidiariae (erant 
tria uirorum millia), ut circumdari aciem prohiberent, procurrere, 
et singuli ad singulos equos subsistentes, directis, 
ut moniti fuerant, in sublime pilis uultus eorum impetierunt. 
Sed Pompeiani equites omnis pugnae rudes, ad hanc 
uero neque exspectatione neque disciplina instructi, non 
sustinuerunt ictus in oculos oraque ingestos, sed auersi et 
manibus facies tegentes turpiter in fugam sese dederunt. 
Fugientes Caesariani omiserunt et in peditatum qua is maxime 
nudatus equitum ala et circumuentu facilis erat, irruerunt 
atque simul his ex obliquo ingruentibus, a fronte decima 
legio inuasit, non subsistentes, neque ordines acie 
seruantes, quum uiderent, interea dum se circumuenturos 
hostem putauerant, sibi ipsis id accidisse.

[72] LXXII. His fusis Pompeius ubi puluerem uidit et quid 
equitibus accidisset coniecit, quod secutus consilium sit, 
difficile dicta est, maxime autem attonito et de potestate 
rationis deturbato similis neque cogitanti quod Pompeius 
Magnus esset, neminem allocutus lento gressu in castra 
abiit. Et omnino in eum uersus hi quadrabant :
"Aiaci incussit tunc Iuppiter ipse timorem; 
Attonitus stetit, atque in dorsum tergora scuti 
Reiiciens septena boum, late omnia circum 
Prospiciens, turbamque hominum".
Talis tunc Pompeius ut in tentorium uenit, tacitus consedit, 
donec fugientibus multi hostium instantes una in castra 
irruperunt. Ibi hac una edita uoce : Ad castrane etiam? nihil 
praeterea locutus, ueste qualis praesenti fortuna conueniebat 
indutus, aufugit. Fugam reliquae etiam legiones 
fecerunt et in castris magna calonum et eorum qui tabernacula 
custodiebant caedes fuit. Sex modo militum millia cecidisse 
Asinius Pollio scribit, qui in ea pugna Caesari adfuit. 
Captis castris amentiam et uanitatem Pompeianorum uiderunt. 
Omnia enim tabernacula myrto fuerunt coronata, 
ueste stragula uersicolori exornata, mensae poculis instructae, 
appositi crateres uini, atque omnino is apparatus, qualis 
hominum sacrificantium et festos dies agentium est potius 
quam ad pugnam euntium. Adeo spe perditi et insana 
temeritate capti, ad bellum accesserant.

[73] LXXIII. Pompeius paullum extra castra progressus, 
equum dimisit paucisque admodum comitatus, quum nemo 
hostium insequeretur, tacitus abiit, iis in cogitationibus uersans, 
in quas uenire par erat uirum qui triginta quattuor annis 
omnes superare solitus, tune primum in sua senectute 
quid esset uinci et fugere sentiret, tum reputantem, quantam 
gloriam potentiamque multis certaminibus bellisque 
auctam unius horae momento amisisset, ut paullo ante tot 
militibus, equis nauibusque stipatus, adeo nunc destitutus 
et abiectus discederet, uti hostes etiam inquirentes falleret. 
Inde Larissam transgressas ut ad Tempe uenit sitibundus, 
in faciem se sternens aquam Penei hausit; atque 
inde surgens per Tempe usque ad mare iter fecit. Ibi noctis 
reliquum in piscatoria casula exegit; circa auroram in fluuiatilem 
lembum ingressus, de comitibus ingenuos ad se recepit, 
seruos abire ad Caesarem bono animo iussit. Inde 
oram legens ad iustae magnitudinis onerariam nauim peruenit, 
cui praeerat uir quidam Romanus cognomine Peticii, qui 
Pompeium de facie nouerat, nihil alioquin admodum cum 
eo commercii habuerat. (3) Ei praeterita nocte in somnis
uisus fuerat Pompeius, non qualem saepe uiderat, sed abiectus 
et moestus secum colloqui ; idque tum una nauigantibus 
insomnium exponebat (sicuti solent homines otiosi huiusmodi 
de rebus confabulari), quum subito quidam nautarum 
ei dicit, uidere se fluuiatilem lembum a terra remigio adigi, 
hominesque quosdam uestes concutere, manusque uersum 
ipsos protendere. Peticius itaque confestim inhibito 
remigio, Pompeium, qualis ei per insomnium apparuerat, 
agnouit, feriensque caput, appendicem nauiculam admouere 
iis iussit, manusque intendens Pompeium uocauit, fortunam 
uiri ex ipso habitu intelligens. Quare non praestolatus preces 
aut orationem Pompeii, eo et quos is iubebat (duo autem 
hi erant Lentuli et Fauonius) receptis prouectus est; paullo 
post ad ipsos a terra propere contendentem Deiotarum regem 
receperunt. Sub tempus coenae, quum nauclerus pro 
praesenti copia instruxisset, Fauonius Pompeium cernens 
inopia famulorum ipsum soleas soluere, accurrit, eique soluit 
et unxit eum, atque in posterum omnia seruitia, ut domini 
seruis, usque ad pedum etiam lotionem et coenae administrationem 
obiuit, ita ut, si quis ministerii eius liberalitatem inspexisset, 
simplicis et ab omni simulatione puri, is utique dicturus fuerit,
"En, omnia ingenuos ut egregie decent".

[74] LXXIV. Ita uectus Amphipolin Pompeius, Mitylenen inde 
traiecit, Corneliam et filium ibi assumpturus. Ut ad littus 
insulae appulit, nuntium in urbem misit Corneliae, quae annuntiatis 
et scriptis sibi delinita, hoc unum opinabatur Pompeio restare, 
ut bello iam ad Dyrrhachium confecto Caesarem persequeretur. 
His eam intentam cogitationibus accessit nuntius et salutatione omissa, 
potissima et pleraque malorum lacrimis magis quam uoce indicans, 
properare iussit, si Pompeium una sola et aliena aduectum naui 
cernere uelit. Quod ut audiuit Cornelia, humi procubuit et 
aliquamdiu mentis uocisque impos iacuit ; uix tandem ad 
se rediit intelligensque non hoc lamentandi esse et flendi 
tempus, ad mare per urbem excurrit. Occurrenti Pompeio, 
obuiisque ulnis labantem in ipsumque corruentem tenenti, 
Video, inquit, te, marite, non tua, « sed mea fortuna 
perditum ad unicum nauigium recidisse, qui ante Corneliae 
nuptias quingentis nauibus per hoc aequor uehebaris. 
Quid me uisum uenisti? cur non me aduerso meo fato reliquisti, 
a qua in te etiam tantum redundauit calamitatis ? Ah 
quam felix fuissem mulier, si antequam P- Crassum, cui 
uirgo nupsi, in Parthis occidisse renuntiatum fuit, mortem 
obiissem! quam uero laudabilis, si, quod conata fui, eo
mortuo uitam proiecissem! Nunc in hoc me seruatam uideo 
uti etiam Pompeio Magno cladem afferrem".

[75] LXXV. Haec eam locutam Pompeium sic respondisse memorant :
«Prosperam nimirum, o Cornelia, fortunam tantum 
noueras, quae te, uti sentio, decepit, me diutius quam moris
eius est complexa. Sed tamen et haec ferenda nobis sunt, 
quippe hominibus, et periclitanda porro fortuna. Neque
enim desperandum est posse nos ex hoc casu ad pristinum 
statum redire, quum ex eo huc redacti simus». Exinde 
Cornelia opes et famulos ex urbe acciuit, Mityleneos autem 
Pompeium salutatum egressos et ut in urbem intraret orantes, 
hoc recusato monuit, uti bono animo essent et uictori 
parerent Caesari, bono et clementi uiro. Ipso ad Cratippum 
philosophum, qui Pompeii uidendi causa ex urbe descenderat, 
conuersus, reprehendit, ac de prouidentia diuina
pauca quaedam cum eo disputauit, Cratippo, ne contradicendo 
molestus aut intempestiuus esset, subterfugiente 
certamen, et ad meliores spes suscipiendas deducente. 
Etenim Cratippus quum nomine prouidentie Pompeium interrogare 
potuisset, tum ostendere, uitiosum reipublicae 
statum monarchiam iam exposcere, et quaerere praeterea, 
quo tandem argumento constiterit, Pompeium melius usurum 
fuisse fortuna, si uicisset, quarn Caesarem. Verum 
haec quae in deorum sunt posita arbitrio, relinquenda sunt.

[76] LXXVI. Ceterum uxore et amicis receptis Pompeius ex 
Lesbo soluit, neque nisi aqua aut cibo quum esset opus, 
nauim portui appulit. Prima urbs quam intrauit, Attalia 
fuit Pamphyliae. Ibi aliquot triremes ad ipsum militesque 
conuenerunt, adeo ut rursum sexaginta senatorios uiros 
secum haberet. Audiens autem et classem adhuc
constare et Catonem multis ad se receptis militibus in 
Africam transmittere, fortunam suam apud amicos deplorauit, 
seque incusauit, qui cogi se ad proelium terrestre 
committendum passus, naualibusque copiis (quibus absque 
dubio praeualebat) nullam ad rem usus fuisset, neque 
classem loco circumposuisset, ut clade in terra accepta, in 
promptu uires hosti pares a mari haberet. Non enim aliud
Pompeii grauius est peccatum, aut Caesaris callidius consilium, 
quam quod ad pugnam tam procul a classis auxilio 
abstraxit hostem. Verumtamen ex praesenti re consilium 
capere et aliquid moliri coactus, ad urbes partim misit, 
partim ipse nauibus accessit, pecuniam et supplementum 
nauibus exigens. Interim hostis celeritatem metuens, ne 
superueniens eum rebus nondum satis paratis arriperet, de 
perfugio in praesentia aliquo et secessu cogitauit. Deliberantibus 
nulla P- R- prouincia perfugium praestare uisa 
est; ex regnis ipse Parthiam praetulit, quae et in praesens
ad suscipiendum et tegendum infirmos ipsos et ad erigendum 
magnisque eum copiis emittendum satis haberet opum. 
Reliqui partim Africam et Iubam regem praeferebant,
Theophanes Lesbius insani iudicabat esse, relicta Aeypto, 
quae tridui itinere aberat et Ptolemaeo ephebo, et qui pro 
amicitia beneficiisque patri suo praestitis gratiam deberet, 
praeterito, infidelissimae Parthorum genti se committere, 
et qui socero pridem suo, uiro Romano, nolit primas in 
republica tribuere, atque ipse secundo loco omnibus prior 
esse, neque eius aequitatem experiri, eum se Arsaci tradere, 
qui ne Crassum quidem nisi mortuum ferre potuerit ; denique 
Scipionis genere ortam uxorem aetate florente inter 
barbaros, qui libidine potestatem suam definiant, abducere, 
quae ut nihil acciperet iniuriae, attamen uideri accepisse, 
quum in potestate fuerit eorum, qui facere possent, indignum 
esse. Hoc unum fuisse aiunt quod a profectione in 
Parthos Pompeium auerterit ; si tamen consilium eo tempore 
aliquod Pompeius secutus est et non fatum iam dux uitae fuit.

[77] LXXVII. Itaque ut sententia fugiendi in Aegyptum uicit, 
Seleuciensi triremi a Cypro cum uxore auectus est, reliquis 
partim nauibus longis, partim onerariis eum comitantibus; 
et quum tuto id maris traiecisset, Ptolemaeum 
cum exercitu apud Pelusium agere bellum contra sororem 
gerentem audiens, eo appulit, praemisso qui de eius aduentu
regi indicaret atque deprecaretur. Erat adhuc admodum 
adolescens Ptolemaeus, Pothinus summum omnium
rerum gubernans, potentissimorum (hi erant, quos ipse 
uolebat) senatum aduocauit, et quemuis dicere quod sentiret 
iussit. Id uero indignum erat, de Pompeio Magno 
consultare Pothinum eunuchum et Theodolum Chium, 
qui mercede regem oratoriam docebat, et Aegyptium Achillam : 
hi enim inter cubicularios et educatores regios ceteros 
praecipui erant consiliarii; huiusque consilii sententiam 
procul a terra in ancoris exspectabat Pompeius, quem salutem 
suam Caesari debere indignum erat. Quum reliquorum 
sententiae diuersae essent, quibusdam pelli, quibusdam 
uocari et accipi hominem iubentibus, Theodotus, uti facundiam 
suam artemque ostentaret, neutrum tutum esse dixit: 
nam et si accepissent, Caesarem hostem, Pompeium dominum 
se habituros; et si exclusissent, Pompeium ob repulsam, 
Caesarem, quod insequi eum diutius cogeretur, infensum 
futurum; optimum sibi uideri, acceptum Pompeium interficere; 
ita et a Cassare gratiam inituros et metu Pompeii 
se liberaturos. Subridens quoque (ut aeunt) addidit, 
mortum non mordere.

[78] LXXVIII. In hanc concessum est sententiam et Achillae 
facinus mandatum. Is assumpto Septimio, qui ordines 
quondam apud Pompeium duxerat, et Saluio, qui centurio 
sub eodem fuerat, ac praeterea tribus aut quattuor famulis, 
ita ad nauim Pompeii aduectus est. Conscenderant in 
nauim Pompeii ex iis qui una uenerant praestantissimus 
quisque, uti uiderent quidnam rerum ageretur. Qui ut 
uiderunt non regio more, non magnifice neque pro spe a
Theophane facta Pompeium excipi, sed ad hoc officium
paucos una cymba ueniire, suspectam habuere eam contemptionem, 
Pompeiumque hortati sunt, uti nauem in altum 
detruderet, dum adhuc extra teli iactum essent. Interim 
cymba appropinquante, mature Septimius surrexit, Romanoque
sermone Pompeium imperatorem salutauit. Et Achillas 
Graecis uerbis eum excipiens, in cymbam transire iubebat, 
uadum ibi causatus, et mare ob arenae multitudinem 
triremi non esse nauigabile. Simul et naues quasdam regias 
classiariis impleri cernebant; et armatos milites in littore 
disponi, ut mutata etiam sententia effugiendi nulla 
esset spes et ipsa incredulitas caedis purgandae causam interfectoribus 
praebere posset. Salutata itaque Cornelia, quae 
iam tum mariti exitum lamentabatur, duos praeterea centuriones 
in cymbam ingredi iussit, unumque ex libertis 
Philippum, et famulum Scytham nomine. Quum iam Achillas 
ei manum porrigeret, de cymba ad uxorem et filium 
conuersus, Sophoclis iambos protulit:
"Etenim tyranni quisquis intrat in domum, 
fit seruus eius, liber etsi uenerit".

[79] LXXIX. Hac postrema uoce suos allocutus, cymbam et 
ipse conscendit. Quum iam procul triremi sua prouectus 
nullam coram qui una nauigabant benignam mentionem
audiret ad se fieri, Septimium intuitus, Ecquid te, inquit, 
ego meum olim commilitonem agnosco? atque is capite 
tantum annuens, nihil respondit, neque ullum amicitiae 
signum exhibuit. Alto rursum orto silentio, Graecam orationem 
quam in libello conscripserat usurus ea apud Ptolemaeum, relegit. 
Quum terra appropinquarent, Cornelia cum amicis in triremi uehementer 
anxia, euentum exspectabat et iam animum recipere coeperat, multos 
ad littus aulicos ueluti honoris et salutandi gratia confluere 
cernens, quum Pompeium ut facilius surgeret Philippi manum 
apprehendentem Septimius a tergo ense traeicit; post 
hunc Saluius, inde Achillas gladios strinxere. Pompeius 
nihil se indignum neque agens neque locutus, utraque manu 
togam faciei praetendens gemitu tantum emisso ictus 
excepit, itaque mortuus est postridie natalis sui diei annos
natus undesexaginta.

[80] LXXX. Qui in triremibus erant Pompeiani, eiulatu qui 
in terram usque exaudiretur edito, sublatis ancoris summa 
celeritate fugerunt, uentusque mari alto incumbens eos 
iuuit, ut ne uolentibus quidem persequi Aegyptiis licuisset. 
Illi capite Pompeii amputato, truncum nudum ex 
cymba proiecerunt, spectandum iis duos haec spectacula 
delectarent. Philippus tamdiu, dum saturati aspectu discederent, 
trunco astitit; inde aqua marina abluit suaque 
tunica inuoluit, et quum lignum in promptu non esset, 
per littus circumspiciens, fragmenta nauiculae piscatoriae
inuenit, uetusta quidem, sed quae ad necessarium rogum 
nudo eique mutilato cadaueri sufficerent. Haec ei 
fragmenta comportanti pyramque struenti quidam Romanus 
iam grandi natu occurrit, qui iuuenis etiamnum prima 
sub Pompeio stipendia meruerat, et, Quisnam, inquit, 
hominum es, qui Pompeium Magnum funerare aggrediaris? 
Respondit Philippes, libertum se eius esse. Tum senex:
At non proprium hoc decus habebis ; quin tu me quoque 
huius tanquam pii inuenti consortem accipe, ne peregrinationem 
meam prorsus culpem, qua inter tot molestias id 
saltem reperi, ut manibus meis contingam et rogo imponam 
maximum Romanorum imperatorem. Hoc Pompeii funus 
fuit. Postridie L. Lentulus quid factum esset ignarus, 
quum a Cypro nauigans praeter terram ueheretur, rogum et 
Philippum ei astantem, necdum ipse uirum conspicatus : 
Ecquisnam, inquit, hominum hic fato fondus quiescit? 
paululumque inhibita uoce et edito gemitu, addidit: Fortassis 
tu, Pompei Magne ? paullo post egressum in terram comprehenderunt 
atque necauerunt. Hic exitus Pompeii fuit. 
Paucis post diebus Caesar in Aegyptum tanto piaculo ita 
pollutam quum uenisset, caput Pompeii sibi afferentem uti 
scelestum auersatus est, annuloque Pompeii, in quo leo gladium 
tenens insculptus erat, accepto fleuit. Achillam et 
Pothinum necauit ; ipse rex praelio uictus ad fluuium periit. 
Theodotus rhetor Caesaris manus effugit, per Aegyptum 
uagando abiecta conditions et omnium odio. M- autem Brutus 
quum Caesare interfecto rerum potitus in Asia cum deprehendisset, 
omni prius cruciatu uexatum occidit. 
Reliquias Pompeii sibi allatas Cornelia in Albano humauit.