[0] CICERO.

[1] Matrem Ciceronis Heluiam et honesto loco natam et honestam 
egisse uitam perhibent. De patre nihil mediocre fatentur. 
Quidam in officina fullonis et natum fuisse et educatum ferunt, 
alii genus eius a TuIlio Attio repetunt, qui in Volscis gloriose 
regnauit et aduersus Romanos haud exiguis uiribus bellum gessit. 
Qui primus eius familiae Ciceronis cognomentum tulit, uidetur 
uir haud contemnendus fuisse; itaque ne posteri quidem eam 
appellationem repudiarunt, sed amplexi sunt, quanquam uulgo 
rideretur : a cicere enim trahitur. Et primus Cicero ita cognominatus 
fuit, quod, ut fertur, in extremo naso fissuram obscuram, 
qualis est in cicere, haberet. Ipse autem Cicero, de quo hic 
scribimus, quum primum ad rempublicam se contulisset et 
magistratum ambiret, suadentibus amicis ut cognomentum 
illud fugeret atque mutaret, fertur iactantius dixisse : contenturum 
se, ut nomen Ciceronis quam esset Scaurorum et Catulorum 
gloriosius efficeret. Et quaestor in Sicilia, quum donum argenteum 
diis dedicaret, M. Tullium inscripsit, iussitque loco cognominis 
cicer a fabro insculpi. Haec de nomine eo tradita sunt.

[2] II. Natum ferunt Ciceronem tertio nonas Ianuarias, quo 
die nunc pro salute Imperatoris a magistratibus sacrificatur et 
uota nuncupantur, et in partu eius matrem nullum dolorem 
passam. Nutrici quoque eius spectrum apparuisse, atque 
praedixisse, puerum quem aleret, magnae Romanis utilitati 
fore. Haec quum somnium et nugae uiderentur, ipse statim
demonstrauit ueram fuisse uaticinationem, ut primum 
per aetatem discere bonas artes licuit; ita enim ingenium 
eius eluxit, tantumque ei nominis et gloriae inter pueros 
peperit, ut patres eorum ad ludum literarium uenirent, 
uidere cupientes Ciceronem, celebratamque eius in discendo 
celeritatem et sollertiam cognoscere; et inurbaniores nonulli 
filiis suis irascebantur, quum honoris causa Ciceronem 
ab iis inter eundum in medium recipi uiderent. Quum 
aatem ingenio ad omnes disciplinas ferretur (id quod in 
nato ad discendas bonas artes et philosophiae studium 
homine Plato requirit), neque quidquam literarum eruditionisue 
aspernaretur, ad poeticam tamen quodammodo 
propensior fuit. Exstat adhuc carmen ab eo puero uersibus 
tetrametris scriptum, quod inscribitur Pontius Glaucus. Progressu 
temporis quum in eo genere accuratius elaborasset, 
non orator modo, sed poeta etiam Romanorum optimus 
habitus est. Verum oratoria gloria adhuc ipsi integra permanet, 
quanquam haud parum mutata eloquentiae ratione, 
poetica plane obscurata est et euanuit, multis post eum 
praestantissimis poetis exsistentibus.

[3] III. Puerilibus studiis relictis, Philonem audiuit Academicum, 
quem unum de sectatoribus Clitomachi Romani et 
propter doctrinam in admiratione summa habuerunt et morum 
causa magnopere dilexerunt. Simul et Mucii, uiri in 
republica et senatu principis, consuetudine uten, peritiam 
legum assecutus est. Militauit etiam aliquamdiu sub Sulla, 
bello Marsico. Videns deinde seditiones in republica ortas, 
atque ex his ad effrenem dominationem rem rediisse, otio 
se dans literario cum Grecis philosophis uitam duxit, inque 
studia bonarum artium incubuit, donec Sulla rerum 
potitus ac reipublicae status quodammodo constare uisus 
est. Eo tempore Chrysogonus Sullae libertus bona cuiusdam, 
qui ex proscriptione caesus fingebatur, hastae subiecta 
octo millibus nummum emit. Id quum Sex- Roscius 
filius et haeres defuncti indigne ferret, ostenderetque bona 
ea sexagies fuisse, reprehendi se Sulla moleste tulit, atque 
opera Chrysogoni effecit ut Roscius parricidii, quod patrem 
necasset, postularetur. Quuum nemo patrocinium Roscii 
suscipere uellet, omnesque indignationem et saeuitiam Sullae
timerent, destitutus adolescens ad Ciceronem confugit. Suscepit 
causam eius Cicero, amicis hortantibus monentibusque 
haud temere aliam parandae gloriae ita commodam occasionem 
oblatum iri, uictorque admirationem sui excitauit. 
Metu tamen Sullae in Graeciam abiit, sparso rumore, se 
curandi corporis causa profectum. Eratque sane gracili 
et minime carnoso corpore, quum ob imbecillitatem stomachi 
pauco uteretur ac tenui uictu, idque sero et iam imminente 
nocte. Voce praeditus erat copiosa et bona, sed 
aspera et rudi, et quae ob orationis uehementiam et commotionem 
semper ad altos contenta tonos periculum corpori 
uideretur denuntiare.

[4] IV. Ut Athenas uenit, Antiochum Ascalonitam audiuit, 
facundia eius et elegantia delectatus, nouitatem autem doctrinae 
non probans. Iam enim a noua quam dicunt Academia 
et Carneadis factione desciscebat Antiochus, siue,
ut nonnulli censent, euidentia rei et sensuum uictus, siue 
ut alii putant, aemulatione aduersus Clitomachi et Philonis 
sectatores, ac plerisque in rebus Stoicas opiniones sequebatur. 
His studiis delectatus Cicero magnopere intendebat 
animum, atque id secum cogitabat, sibi, si plane a republica 
arceretur, a foro et negotiis publicis in otio philosophico 
uitam exigendam esse. Postquam de morte Sullae annuntiatum 
est, amicis Romam crebro per literas reuocantibus, 
atque Antiocho etiam ad capessendam rempublicam adhortante, 
quum iam et corporis uires exercitationibus confirmasset, 
habitumque ualetudinis bonae parasset, et uocem
ita formasset ut et suauis ac copiosa in aures auditorum influeret, 
et corporis statui satis congrueret, eloquentiam rursus, 
tanquam instrumentum negotia publica cum dignitate 
tractandi, arripuit, ac quum ipse se declamando exercebat, 
tum nobiles oratores adibat. Eius rei causa in Asiam et 
Rhodum nauigauit, ac de rhetoribus Asianis Xenocli Adramytteno, 
Dionysio Magneti ac Menippo Cari uacauit; Rhodi 
oratore Apollonio Molonis filio, philosopho Posidonio usus 
est. Traditum est memoriae, Apollonium Romani sermonis
ignarum, petiisse ab eo ut Graece declamaret, idque 
Ciceronem libenter annuisse , sperantem eo melius corrigi 
se ab Apollonio posse. Declamatione autem ipsius ceteros, 
qui audiuissent, omnes obstupefactos certatim eum 
laudibus ornasse, Apollonium neque inter audiendum hilari 
fuisse uultu, et finita oratione diu secum cogitabundum
tacitumque sedisse, ac quum id iniquius ferret Cicero, in 
haec uerba prorupisse : Te quidem, o Cicero, et laudo et
admiror, Graeciae autem fortunam miseror, cernens te ea, 
quae sola nobis relicta erant, ornamenta etiam Romanis 
addere, doctrinam et facundiam.

[5] V. Cicero autem quum bona spe plenus ad rempublicam
se conferret, impetum eius oraculum quoddam retudit. 
Delphis enim deum consulenti, quonam modo ad summam 
peruenire gloriam posset, responderat Pythia, ut ne hominum 
de se existimationem, sed suam ipsius naturam ducem 
sibi uitae constitueret. Primum tempus Romae 
caute admodum triuit, segniterque ad magistratus petendos 
accessit, negligebaturque, ac Graecus literarioque otio 
deditus, quae nomina imperitis sordidisque hominibus in 
usu fere sunt, uulgo appellabatur. Postquam uero et innata 
laudis cupiditate, et patris amicorumque adhortationibus 
compulsas, causis agendis se dedit : non iam paulatim 
ad principem locum progressus est, sed gloria eius statim 
effulsit, longoque post se interuallo ceteros reliquit oratores. 
Annotatum est eum, quum non minus quam Demosthenes 
actionis uitio laboraret, in eo emendando quum 
Roscii comoedi, tum Aesopi tragoedi opera usum. Hunc 
Aesopum dicunt, quum aliquando in theatro personam Atrei 
de ulciscendo Thyesta deliberantis ageret, famulum quendam, 
qui subito praetercurrisset, ob animi commotionem 
mente captum inflicto sceptro interfecisse. Sane actio 
Ciceroni haud leue momentum ad persuadendum contulit ; 
idemque magna uociferatione utentes oratores irridens, ob 
imbecillitatem ad clamorem, ueluti claudos ad equum, confugere 
dicebat. Verum hae eius facetiae atque dicacitas, 
quum elegans quiddam et iudiciis accommodatum uideretur, 
ad satietatem usque ab eo usurpata multis molesta fuit, ac 
malignitatis opinionem auctori conciliauit.

[6] VI. Quaestori facto in caritate annonae quum obtigisset 
Sicilia, offendit homines, frumentum eos Romam mittere 
cogendo, postea autem, quum suam iis diligentiam, iustitiam 
mansuetudinemque probasset, maioribus est ab iis, 
quam nullus unquam praefectus, honoribus ornatus. Et quum 
multi nobiles iuuenes Romani ad praetorem Siciliaed rei ablegarentur, 
quod in bello molliter se gessisse et contra disciplinam 
militarem dicerentur, magna cum laude eos Cicero 
defendit atque seruauit. Ob haec quum altos spiritus duceret, 
Roman reuertenti sibi rem euenisse ridiculam scribit : se, 
quum in Campania in illustrem quendam uirum, quem pro 
amico suo habebat, incurrisset, quaesiuisse ex eo, ecquid
de rebus a se in prouincia gestis Romani sentirent atque 
dicerent, quod existimaret suarum actionum gloria et fama 
Romam repletam; tum illum respondisse : Ubi enim, 
o Cicero, tu interea temporis fuisti? Itaque se tum animo 
prorsus concidisse, quod fama ipsius ita in urbem, tanquam 
immensum aliquod pelagus, incidisset, neque ad gloriam 
quicquam contulisset. At postea quidem rationes 
secum subducens, multum de ambitione remisit, animaduertens 
se ad rem infinitam et quae terminum, ad quem 
perueniri posset, nullum haberet, gloriam nimirum, contendere. 
Verum quod laudari se mirum in modum gauderet, 
gloriaeque esset aliquantum cupidior, id ut in eo ad 
extremum usque resedit, ita multa eius praeclara consilia 
saepe conturbauit.

[7] VII. Quum ergo maiori studio ad rempublicam se contulisset, 
turpe esse existimans, si, quum opifices instrumentorum 
suorum inanimatorum nomina, loca et uim cognitam 
habeant, in republica uersans aliquis, cui hominum opera 
in expediendis publicis negotiis utendum est, cognitionem 
ciuilium rerum personarumque negligeret : non nomina 
modo eorum, cum quibus sibi res esset, sed et habitationes 
eorum, possessiones, amicos uicinosque ut sciret, assuefecit; 
itaque per Italiam quacumque uia incedenti facile 
erat amicorum agros et praedia demonstrare. In admiratione 
etiam fuit, quod, quum modicas facultates, sed ex 
quibus tamen sumptus necessarii suppeditarent, possideret, 
patrocinii causa neque mercedem neque dona a quoquam 
acceperit, maxime, quum Verrinam actionem suscepit. Eum, 
quod praetor Siciliam plurimis flagitiis uexasset, oratu Siculorum 
Cicero accusauit, reumque peregit, non tam dicendo, 
quam eo ipso fere, quod non dixit. Quum enim designati 
magistratus fauerent Verri, multisque dilationibus 
atque moris iudicium in ultimum diem extraherent, Cicero, 
quum appareret diei spatium orationibus suis non suffecturum, 
neque iudicium perfectum iri, surgens, nihil 
opus esse uerbis dixit, testesque productos diiudicauit et 
iudices suffragia iussit ferre. Verumtamen multa eius 
facete dicta eo in iudicio feruntur. Verres Romanis porcus 
castratus dicitur. Erat autem quidam libertinus Caecilius, 
Iudaicae superstitioni obnoxius, qui quum inuitis Siculis 
Verrem accusare uellet, Cicero, Quid, inquit, Iudaeo cum 
uerre est rei? Erat Verri filius iam pubescens, qui tenerae 
aetatis pudicitiam parum liberaliter custodiuisse credebatur. 
Itaque Cicero, quum a Verre ei mollities obiiceretur : 
Filiis, inquit, domi uitia exprobranda sunt. Quum 
orator Hortensius non ausus palam defendere Verrem, in
aestimatione tamen mulctae adesset, sphingis eburneae dono 
adductus, et Cicerone obliquius quippiam dicente, se dissoluendorum 
aenigmatum peritum esse negaret : Atqui, ait 
Cicero, Sphingem domi habes.

[8] VIII. Damnato Verre, quum litem ei tricies HS- aestimasset, 
calumniis nonnullorum impetitus est, quasi accepta 
pecunia mulctam diminuisset. Siculi tamen ut gratiam ei 
referrent, aedilitatem gerenti multa ex insula aduexerunt 
atque attulerunt, quorum ille nihil in suam rem uertit, sed 
studio eorum usus est eo, ut rerum in foro uenalium pretia 
minuerentur. Villam Arpini pulchram et apud Pompeios 
aliam, itemque apud Neapolim, haud magnas possedit ; 
accessit eo dos Terentiae uxoris, quae erant quadringenta 
octoginta sestertia et haereditas quaedam nonaginta 
denariorum millia efficiens. His opibus liberaliter simul et 
sobrie uiuebat, conuictoribus utens Graecis Romanisque,
qui in liberalibus studiis una uersabantur, raroque ante occasum 
solis accumbebat coenandi causa, idque non tam 
propter occupationes, quam propter ualetudinem stomachi 
imbecillitatis causa. In corpore alioquin etiam curando multum
posuit diligentiae, ita ut fricationibus etiam, certoque 
numero definitis ambulationibus uteretur. Atque hoc modo 
corporis habitum ita firmauit, ut id ad multos ac magnos 
labores satis uirium haberet atque perduraret citra ualetudinem. 
Domum paternam fratri concessit; ipse iuxta 
palatium habitauit, ne qui eum colebant, longe uenire coacti 
grauarentur. Colebant autem eum et quotidie ad fores eius
uentitabant haud pauciores, quam ad Crassi aut Pompeii, 
quorum ille diuitiis, hic bellica gloria Romanorum primi 
inque summa erant admiratione. Ciceronem Pompeius quoque 
coluit, eiusque actionibus plurimum est ad potentiam 
gloriamque parandam adiutus.

[9] IX. Quum in petitione praeturae multos haberet et illustres 
competitores, primus omnium designatus est, creditusque 
est iudicia praeclare et probe exercuisse. Fertur etiam Licinius 
Macer, uir et ipse multum in ciuitate potens, et Crassi 
utens auxilio, quum repetundarum reus Cicerone iudice 
esset factus, potentia sua et studio amicorum fretus, 
iudicibus adhuc sententias ferentibus domum abiisse, statimque 
caput totondisse, puramque uestem ueluti absolitus 
induisse, atque ita in forum prodiisse; Crasso autem apud 
uestibulum occurrente, et uniuersis damnatum suffragiis 
nuntiante, reuersus accubuisse et uiuendi finem fecisse. 
Haec res Ciceroni multam diligentiae in iudiciis moderandis 
famam attulit. Quum Vatinius, homo in patrociniis 
asper et magistratuum quodammodo contemptor, 
isque strumis collum oppletus, a Cicerone aliquid astans 
peteret, eoque non annuente et aliquamdiu deliberante, 
diceret : se, si praetor esset, nihil hac de re dubitaturum, 
conuersus Cicero : Atqui ego, inquit, tantum collum non 
habeo. Quum adhuc praeturae eius duo uel tres dies 
superessent, Manilium quidam repetundarum apud eum 
postulauit. Fauit autem huic Manilio populus, quod 
Pompeii causa, cuius erat amicus, fatigari credebatur. 
Itaque quum diem unum peteret, Cicero unicum eum qui 
insequebatur ei concessit; indigne id ferente populo, quum 
praetores solerent decem, minimum, dies reis largiri. 
(4) Itaque a tribunis plebis in concionem pertractus, ibique
accusatus, quum impetrasset ut sibi dicendi potestas fieret : 
se ostendit, qui semper reis benignum se, quantum per leges 
licuisset, humanemque praebuisset, inique facturum 
censuisse, si eundem se Manilio non exhiberet; itaque ei 
diem, qui unus sibi in praetura reliquus esset, consulto se 
constituisse : non esse enim eius qui prodesse reo uelit, iudicium 
ad alium magistratum reiicere. His dictis animos 
populi mirifice circumegit, ita ut acclamationibus eum
secundis excipientes orarent, uti patrocinium Manilii susciperet. 
Quod ipse haud grauatim fecit, in gratiam praesertim 
Pompeii absentis, denuoque habita oratione, acriter in 
eos qui rempublicam in potestate paucorum esse cupiebant, 
inuidebantque Pompeio, inuectus est.

[10] X. Ad consulatum uero non minus ab optimatibus quam 
a multitudine prouectus est. Ut fauerent petitioni Ciceronis, 
reipublicae gratia huiuscemodi ex causa factum est. 
Quum instituta a L- Sulla reipublicae forma initio quidem 
absurda uisa esset, successu tamen temporis et consuetudine 
confirmata, tolerabilis status rerum ac non incommodus 
populo uideretur : exstiterunt qui optimo publico suis 
cupiditatibus postposito concutere eum mutareque conarentur, 
eo etiam freti, quod Pompeio adhuc bellum aduersus 
reges in Armenia et Ponto gerente, Romae nullus exercitus 
nouarum rerum machinatoribus opprimendis sufficiens 
exstabat. Horum dux princepsque fuit L- Catilina, audax 
homo et magnarum rerum appetens, uarioque praeditus 
ingenio, qui praeter cetera flagitia filiae suae uirginitatem
imminuisse ferebatur, fratremque ipse suum occidisse, ac 
ne parricidii eius postularetur, Sullam exorasse, ut ille tanquam 
uiuus adhuc inter necandos proscriberetur. Hunc 
improbi homines nacti antesignanum, quum aliis sese sacramentis 
obstrinxerunt, tum mactati hominis carnibus gustatis. 
Corrupit autem Catilina magnum urbanae iuuentutis 
partem uoluptatibus uariis, compotationibus et muliercularum 
amoribus singulos illiciens, ad eamque rem effuse 
sumptus suppeditans. Ad defectionem tota Etruria et pleraeque 
Cisalpinae Galliae partes spectabant. Urbi autem grauissimum 
a mutatione impendebat periculum, propter
inaequalitatem facultatum inter ciues. Nam et quorum summa 
erat gloria atque animorum elatio, ii theatris, epulis, ambitu 
et aedificando rem familiarem comminuerant, et diuitiae 
ad ignobiles et abiectos homines redierant, ut leui 
momento respublica impelli et prope a quouis euerti posse 
uideretur, ipsa suis uitiis laborans.

[11] XI. Verum enimuero Catilina ut ualidam aliquam arcem 
praeoccuparet, consulatum ambiebat, magnaque in spe 
erat, se cum C- Antonio consulem designatum iri uiro qui 
se ipse neutram in partem ducem praeberet, sed ducem 
nactus, facile sequeretur eiusque potentiam augeret. Haec
quum praestantissimi ciuium praesensissent, Ciceronem ad
consulatum petendum produxerunt; isque a populo magno 
fauore exceptus est et repulso Catilina cum C- Antonio consul 
designatus, quanquam solus inter competitores non patricio, 
sed equestri patre natus esset.

[12] XII. Latuerunt adhuc plerosque Catilinae consilia; magna 
autem certaminum exordia in Ciceronis consulatus initium
inciderunt. Primum enim ii, quibus Sullanis legibus interdictum 
erat magistratuum petitione, neque pauci numero, 
neque uiribus destituti, populum concitabant, multa, et 
quidem non uana, de Sullae tyrannide conquerentes, sed 
alieno tempore rempublicam concutientes. Deinde tribuni 
plebis leges eodem pertinentes promulgabant de constituendis 
decem uiris cum plena potestate, qui totam Italiam et 
Syriam et quascumque regiones nuper Pompeius Romano 
imperio adiecerat, sub se habentes, publica bona uenderent, 
damnarent quos uellent et in exsilium agerent, urbes conderent, 
pecunias ex aerario sumerent, exercitus quantos uideretur 
scriberent atque alerent. Quare huic legi quum 
alii primarii uiri, tum princeps Antonius Ciceronis collega 
fauebat, sperans se unum ex decem istis futurum. ldemque 
uidebatur Catilinae institutum, quum sciret, non aegre 
tamen ferre, propter alieni aeris multitudinem; et optimatibus 
hoc maximum iniiciebat metum. ltaque hunc primo 
omnium sibi deuinciendum Cicero ratus, prouinciam ei Macedoniam 
decreuit, sibique destinatam Galliam dimisit; quo
officio Antonium ita obstrinxit, ut quasi mercede conductus 
histrio, in summa republica secundas sibi ageret partes. Eo 
suhacto et quasi mansuefacto fiducia auctus, nouarum rerum 
machinatores aggressus est, atque in senatu habita in 
legem istam oratione, ita eius auctores perterruit, ut quod 
contradicerent non haberent. Quum rursus eam ferre conarentur 
consulesque ad populum uocarent, nihil perterritus, 
senatu se sequi iusso in concionem prodiit, ac non legem 
modo eam sustulit, sed etiam oratione sua tribunos plebis 
ita fregit, ut de reliquis etiam, quae moliebantur, desperarent.

[13] XIII. Is enim praesertim uir ostendit Romanis, quantum 
suauitatis eloquentia rebus honestis conciliet atque, quod 
iustum est, si recte oratione exprimatur, inuictum sit; tum 
eum qui in republica uersari praeclare uelit, debere semper 
re quidem id quod rectum est ei quod aduletur multitudini 
praeferre, oratione autem eximere eius quod conducat 
acerbitatem. Exemplum quo quanta fuerit in dicendo 
praeditus gratia appareat, est etiam actio de spectandis ludis 
ipso consule habita. Quum enim ante in theatro Equites 
permixti plebi spectassent, primus M- Otho praeturam
tum gerens honoris causa eos a ceteris ciuibus separauit,
locumque peculiarem assignauit, quo etiamnum utuntur. 
Hoc ad ignominiam suam spectare sentiens populus, uisum 
in theatro Othonem exsibilauit, Equites cum plausu exceperunt, 
rursumque sibilos populo, plausum Equitibus tollentibus, 
ita inter se commissi maledictis se mutuo uexarunt 
atque magna exstitit inde in theatro confusio. His auditis, 
Cicero in theatrum uenit populumque in Bellonae aedem euocauit; 
ibi ab eo dictis castigati quum in theatrum reuertissent, 
plausum Roscio alacrem dederunt, in eoque honorando 
et laudando uinci se ab Equitibus passi nequaquam sunt.

[14] XIV. Interim coniurati Catilinae quum initio metu concidissent, 
animis receptis conuentus agere et mutuo se ad rem 
audacius aggrediendam ante reditum Pompeii, qui iam 
cum exercitu reuerti ferebatur, cohortari coeperunt. Catilinam 
Syllani maxime milites excitabant, qui toti quidem 
Italiae firmiter inhaerebant, sed maxima et ualidissima eorum 
pars per Etruriae urbes dispersa praedas rursum et direptiones 
bonorum alienorum animo agitabant. Hi ducem 
nacti Manlium, qui sub Sulla praeclare militauerat, Catilinae 
se coniunxerunt Romamque uenerunt, ut comitia eius 
obirent. Rursus enim petebat consulatum, ac decreuerat
ipso in tumultu comitiorum Ciceronem interficere. Videbantur 
quidem ea quae agebantur diuinitus terrae motibus, 
fulminibus, spectris indicari. Indicia uero ab hominibus 
delata erant quidem ea uera, sed quae tamen contra ita 
nobilem atque potentem uirum non sufficerent. Itaque Cicero, 
dilato comitiorum die, in senatum uocat Catilinam, ac 
de iis, quae allata erant, interrogat. Ibi Catilina, quod et 
multos esse in senatu rerum nouarum cupidos putaret et simul 
coniuratis ostentare se uellet, insane Ciceroni respondit : 
Quid tandem, inquit, mali facio, si, quum duo sint 
corpora, alterum capite praeditum, sed gracile et tabe confectum, 
alterum ualidum et magnum, sed capite carens, 
huic ego caput impono? His ambagibus senatum ab eo 
populumque notari sentiens, magis etiam sibi metuit Cicero, 
eumque thoracibus induti primores urbis uniuersi et multi 
iuuenes in Campum deduxerunt. Atque ipse de industria togam 
ab humero aliquantum demittens, thoracem quem gestabat 
ostentauit, periculum in quo constitutus erat significans 
spectantibus. Itaque multi eum stipauerunt indignitate 
rei moti. Tandem populo in suffragia misso rursum repulsam 
passus est Catilina, designatique consules Silanus et Murena.

[15] XV. Haud multo post quum iam Catilinarii milites in Etruria 
conuenissent et centuriati essent, diesque facinori destinata 
appropinquaret, media nocte ad domum Ciceronis 
ueniunt primi potentissimique Romanorum, M- Crassus,
M- Marcellus et Scipio Metellus; hi quum ostium pulsassent, 
euocato ianitore, ut excitaret Ciceronem seque adesse indicaret, 
iubent. Res ea erat. Crasso secundum coenam 
litteras reddiderat ianitor ab ignoto quodam homine allatas, 
alias aliis inscriptas, unas uero ipsi Crasso incerto auctore, 
quas unas quum legisset Crassus, eaeque ostenderent a Catilina 
magnas in urbe caedes editum iri, iuberentque urbe
ipsum excedere, reliquas non soluit, sed statim ad Ciceronem 
contulit, quum periculi atrocitate perculsus, tum ut 
suspicionem de se ob amicitiam Catilinae conceptam purgaret. 
Cicero, re deliberata, prima luce senatum conuocauit, 
allatisque eo epistolis singulis ut erant inscriptae distribuit, 
iussitque palam recitare. Omnes idem indicabant,
nempe insidias. Ad hac Q- Arrius, praetorius uir, milites in 
Etruria occulte cogi indicauit. Relatum etiam est, Manlium 
cum magna manu circum illas urbes haerere et semper nouum 
aliquid ex urbe operiri. Itaque fit senatusconsultum, 
ut respublica committeretur consulibus iique, hac potestate 
accepta, pro arbitrio administrarent et seruarent rempublicam. 
Fieri hoc non frequenter, sed in magno periculi 
metu a senatu solebat.

[16] XVI. Hac sibi potestate data Cicero res extra urbem 
Q- Metello commisit, urbem ipse gubernandam sumpsit, ac 
quotidie in publicum tanta hominum multitudine stipatus 
prodiit, ut ab iis magna fori pars occuparetur. Quapropter 
moram porro non ferens Catilina statuit ex orbe se ad exercitum 
Manlianum proripere, Marcium autem et Cethegum 
iussit gladiis succinctos ad domum Ciceronis quasi salutandi 
causa ire, itaque admissos eum occidere. Haec Fuluia nobilis 
mulier Ciceronem noctu conueniens aperit, monetque 
ut sibi a Cethego et Marcio caueat. Ita hi quum summo mane 
uenissent atque aditu prohibiti essent, moleste id ferentes 
atque ante fores uociferantes, suspicionem auxerunt. Tum 
Cicero senatu in aedem Iouis Statoris (quae est in summa 
Sacra uia, qua ascenditur ad Palatium) conuocat. Eo quum
Catilina etiam sociique uenissent purgandi causa, nemo senator 
assidere eis sustinuit, sed uniuersi de sedilibus cesserunt. 
Catilina autem loqui orsus, perturbatus est. Tandem 
surrexit Cicero, urbeque eam exire iussit ; nam inter se, qui 
uerbis, et eum qui armis rempublicam gerere uellet, debere 
murum esse interpositum. Catilina statim cum trecentis 
armatis urbe exiuit, fascibusque et lictoribus perinde ac 
si magistratum gereret assumptis, signisque sublatis ad Manlium 
contendit, iamque ad uiginti hominum millia coactis,
urbes obiens ad defectionem sollicitabat. Itaque quum iam 
haud dubie bellum immineret, missus est consul Antonius 
qui eum debellaret.

[17] XVlI. Qui in urbe relicti erant ciues a Catilina corrupti, 
eos continebat atque confirmabat Cornelius Lentulus, Sura 
cognomento, illustri natus familia, sed uitae inhoneste actae, 
et qui ob libidines senatu ante eiectus, tunc (qui mos est 
recuperantibus senatoriam dignitatem) iterum praeturam
gerebat. Fertur cognomentum Surae hoc modo adeptus. 
Quum sub Sulla quaestor multum publicae pecuniae interuertisset, 
idque Sulla indigne ferret inque senatu rationem ab 
eo exigeret : progressus contemptim atque incuriose plane, 
rationem se redditurum negauit, suram autem praebiturum, 
id quod pueri solent quum in lusione pilae errauerunt. Inde
Sura dictus est. Alio tempore quum reus esset, ac corruptis 
pecunia quibusdam iudicibus, suffragiis duobus absolueretur : 
inutiles se sumptus in altero iudicum corrumpendo 
fecisse dixit, satisque fuisse, si una sententia absolueretur. 
Hunc tali ingenio praditum et a Catilina 
excitatum, insuper uana spe et confictis uaticinationibus 
impostores quidam et praestigiatores perdebant, oracula 
ementita pro Sibyllinis uersibus cantantes, quibus indicaretur 
in fatis esse, uti tres Cornelii Romae omnium domini 
essent, ex his duos Cinnam et Sullam expleuisse iam fatum, 
tertio illi, qui superesset, Cornelio diuinitus dominationem 
offerri; modo acciperet, neque cunctando, ut Catilina, occasiones 
perderet.

[18] XVIII. Ob id nihil iam humile, nihil uile Lentulus cogitabat. 
Statuerunt ergo senatum uniuersum trucidare et 
quotquot praeterea possent ciues, urbem ipsam incendere, 
nemini omnino parcere, praeterquam Pompeii liberis; hos 
rapere et detinere obsidum loco, per quos transigere cum 
Pompeio possent; iam enim constans rumor tenebat, eum 
magno profligato bello aduentare. Nox ad rem istam 
peragendam definita fuit una Satumalium; gladii, stuppa, 
et sulphur clam in Cethegi domum comportata, centum uiri 
ad singulas urbis partes singuli destinati, ut certis interuallis 
simul accensa urbs undique conflagraret. Alii ordinati,
qui aquae ductus obturarent et aquam petentes necarent. 
Dum haec parantur, forte Romae erant duo legati Allobrogum, 
quae gens tunc maxime affligebatur Romanorumque 
dominationem aegre tolerabat. Hos Lentulus existimans 
utiles sibi fore ad concitandam Gallium coniurationis socios 
effecit, literasque eis ad senatum Allobrogicum et Catilinam 
dedit, libertatem illi promittens, hunc, hortans ut seruis 
libertate donatis statim Romam peteret. Missus una cum 
iis ad Catilinam qui literas perferret T- quidam Crotoniata.
Haec hominum futilium et qui plerumque inter pocula 
et scorta colloquerentur consilia Cicero uigili sobrioque 
animo et summo studio sollertiaque indagans, multosque 
habens, qui in speculandis extrinsecus eorum conatibus se 
adiuuarent, cum multis quoque eorum, qui socii coniurationis 
uidebantur, occulte colloquens, eorumque indiciis 
credens, de re cum Allobrogibus communicata certior est 
redditus, noctuque adiuuantibus occulte etiam Allobrogibus, 
Crotoniensem illum cum literis per insidias intercepit.

[19] XIX. Orto primum sole in templum Concordiae senatum
conuocauit, ibique et literas recitauit, et indicia deferentibus 
audientiam fecit. Retulit etiam Iunius Silanus, esse 
qui audierint Cethegum dicentem, tres consules et quattuor
praetores interfectum iri; et his germana Piso uir consularis. 
C- autem Sulpicius praetor in domum Cethegi missus, 
multa ibi iacula et arma, plurimos gladios sicasque recens 
acutas reperit. Tandem Crotoniata accepta publica fide 
in senatu omnem rem exposuit. lta conuictus Lentulus 
praeturam eiurauit, depositaque in senatu praetexta, uestem
fortunae suae conuenientem sumpsit, isque et socii eius in 
liberam custodiam praetoribus traditi sunt. Quum iam 
aduesperasset populusque frequens exspectaret, progressus 
Cicero ciuibus rem narrauit, ab iisque in domum amici
cuiusdam uicini deductus est; suam enim mulieres obtinebant, 
arcana Bonae Deae, quam Graeci dicunt g-Gunaikeian (i- e-
Muliebrem), sacra celebrantes. Fit hoc quotannis in domo 
consulis et sacrificium praesentibus Vestalibus a matre uel 
uxore consulis peragitur. Ingressus eam in domum Cicero, 
paucis admodum praesentibus, secum quomodo 
agendum cum deprehensis esset deliberabat. Nam et ab 
extremo et tali facinore digno supplicio abhorrebat, quum 
ob innatam humanitatem, tum quod uerebatur ne potestate 
sua luxuriare insolentiusque insultare uideretur uiria 
nobilissimis et amicos potentes in urbe habentibus; et si 
clementius eos tractasset, imminens ab iis periculum reformidabat. 
Videbat enim non quieturos eos leuiore gnam 
capitali affectos poena, sed accedente ad ueterem nequitiam 
noua ira quiduis ausuros; tum se, qui alioquin parum animosus 
haberetur, mollem timidumque uulgo iudicatum iri.

[20] XX. His illo curis distracto, mulieribus sacrificantibus 
ostentum est factum. Ara enim, quum iam sopitus putaretur 
ignis, ex cinere et crematis corticibus flammam copiosam 
splendidamque edidit; ob hanc reliquis metu diffugientibus, 
Vestales Terentiam Ciceronis uxorem celerrime 
ad maritum accedere, et quae pro salute patriae cogitaret 
agere libere, hortatae sunt : flammam enim a dea editam 
multum illi ad salutem et gloriam momenti polliceri. Terentia 
autem, mulier minime demissi aut timidi ingenii, sed 
animo elato praedita et quae, ut ait Cicero, magis a marito 
partem publicarum curarum acciperet, quam domesticarum 
in eum conferret; haec ei indicauit et aduersum reos incitauit. 
Idem fecerunt Q- frater et P- Nigidius, quem Cicero in 
studiis philosophiae socium habebat, eoque inter reipublicae 
negotia plurimum utebatur. Postridie quum in senatu 
de supplicio coniuratorum sententiae dicerentur, Silanus, 
qui primus interrogatus erat, censuit abductos in carcerem 
ultimo supplicio esse afficiendos. Huic suffragati sunt
omnes usque ad C- Caesarem, qui deinde dictator factus 
est. Iuuenis tunc erat et tum primum fundamenta suorum 
iaciens incrementorum, iamque eam in spem et uiam ingressus, 
qua res Romanas in suam unius potestatem posterioribus 
temporibus redegit, quum lateret reliquos, Ciceroni 
multas mouit suspiciones, nullum tamen ad conuincendum 
sufficiens indicium consequi potuit ; neque desunt qui tantum 
non ab eo deprehensum Caesarem subterfugisse dicant. 
Alii affirmant, Ciceronem, amicos Caesaris et potentiam 
metuentem, consulto eum praeteriisse et delata neglexisse 
indicia, quod in promptu erat omnibus uidere, potius fore 
ut coniurati propter Caesarem salute donarentur, quam is 
propter eos supplicio afficeretur.

[21] XXI. Is igitur Caesar iussus sententiam ferre, pronuntiauit : 
non esse necandos, sed bona eorum publicanda, ipsos 
in custodiam per Italiae urbes, quascumque ad eam rem Cicero 
delegisset, uinctos tradendos tantisper dum Catilina 
debellaretur. Huic sententiae, quum et clemens esset et ab 
homine summa ui dicendi praedito dicta, haud parum momenti 
Cicero addidit , quum ipse quoque surgens in utramque 
partem modo priori modo Caesaris astipulans sententiae 
disputasset et omnes amici Caesaris sententiam Ciceronis 
utiliorem esse rati (minus enim calumniis eum obnoxium
fore, si illi non necarentur), in alteram sententiam discesserunt. 
Quo factum adeo est ut Silanus quoque mutatus 
sententiam suam retractaret, seque non de nece censuisse 
diceret, uerum carcere, quod ultimum posset Romano irrogari 
supplicium. Hanc sententiam primus omnium impugnauit 
Catulus Lutatius, deinde sermonem eius excipiens 
Cato et oratione uehementer ad suspectum coniurationis 
faciendum Caesarem tendens, excitauit animauitque senatum, 
ita ut morte damnaret reos. Tum publicationi bonorum 
Caesar reclamauit, indignum esse affirmans, suae sententiae 
humanioribus capitibus repudiatis, id unum quod 
esset durissumum arripi. Multis urgentibus contra, ad tribunos 
plebis prouocauit. Sed ii non sunt assensi; ipse Cicero 
cessit et sententiam de publicatione bonorum remisit.

[22] XXII. Assumpto deinde senatu, damnatos adiit, quos
diuersis in locis apud praetores asseruatos fuisse dictum est. 
Et primum a Palatio Lentulum per Sacrum uiam deduxit
mediumque forum, principum uirorum caterua cinctus atque 
stipatus, populo autem tacito praetereunte atque horrente 
eorum quae agebantur metu, iuuenibus praesertim, qui
uidebantur quasi sacrificium quoddam auitum potentiae
optimatium cum timore et stupore obire. Quum per forum 
transiisset atque ad carcerem uenisset, carnifici Lentulum 
tradidit et necare iussit; deinde Cethegum et reliquos unum 
post alium eodem abduxit et occidi mandauit. Videns autem 
multos coniurationis socios confertim in foro astare, 
qui ignorantes quid esset actum, noctem exspectabant,
uiuere adhuc illos et eripi posse putantes : magna ad eos 
uoce : Vixerunt, inquit; eo enim uerbo infaustum mortis 
nomen euitare consueuerunt. Vesperi per forum domum 
se contulit, non iam tacitis ciuibus, ant ordine eum comitantibus, 
sed quocumque peruenisset cum clamore et plausu
excipientibus, seruatoremque patriae et conditorem inuocantibus. 
Passim lucebant angiportus, lampadibus et facibus 
ante fores ubique constitutis. Mulieres etiam de tectis 
prospiciebant, honorandi spectandique eius uiri causa, qui 
tam splendido praestantissimorum uirorum comitatu domum 
repeteret. Quorum plerique maximis gestis bellis, triumphis 
ductis, et terra marique auctis Romani imperii finibus 
insignes inter eundum mutuo colloquio utebantur, multis 
quidem ducibus eius aetatis deberi a populo Romano diuitias, 
spolia et potentiam accepta ferri, securitatem autem et salutem 
uni Ciceroni, qui tale tantumque auertisset periculum. 
Neque enim tam mirabile id uidebatur, quod conatum 
istum perditorum hominum represserat et sontes puniuerat, 
quam quod maximum omnium qui unquam exstiterunt 
motum minimis malis et absque seditione ac tumultu
sedauerat. Etenim plerique eorum, qui ad Catilinam 
confluxerant, ut de Lentuli et Cethegi exitu cognitum fuit, 
deserto eo diffugerunt; cum reliquis ipse aduersus Antonium 
commisso proelio, caesus est cum exercitu.

[23] XXIII. Neque uero defuerunt qui ob haec Ciceronem 
maledictis iniuriisque uexare parati essent, duces nacti eos 
qui insequenti anno magistratus essent gesturi, Caesarem 
praetorem, Metellum et Bestiam tribunos plebis. Hi quum 
paucis ante finem consulatus Ciceroniani diebus magistratum 
occepissent, concionem eum habere passi non sunt, 
sed in rostris subsellia collocantes, conscendere eum et
uerba ad populum facere uetuerunt, iusseruntque ut, si ei 
uideretur, magistratum eiuraret statimque descenderet. 
Progressus ergo iurandi causa Cicero, silentio facto, non 
patrium, sed suum quoddam nouum iusiurandum dixit; 
se utique patriae salutem attulisse, et imperium conseruasse, 
idemque uniuersus populus iurauit. Qua re magis etiam 
Caesar et tribuni plebis irritati, quum alia quibus conturbarent 
Ciceronem moliti sunt, tum legem de uocando cum 
exercitu ad Ciceronis potentiam dissoluendam Pompeio tulerunt. 
Verum eo tempore tribunus plebis M- Cato plurimum 
et Ciceroni et toti ciuitati profuit, qui illorum conatibus 
pari potestate, maiore autem fretus gloria se opponebat. 
Is et reliqua facile soluit et pro concione consulatum 
Ciceronis iis laudibus tulit, ut et honores ei omnium, qui 
Romano alicui unquam obtigissent, maximos decerneret, 
et patrem patriae appellaret. Primus omnium hoc nomen 
tulisse uidetur Cicero, ita a Catone apud populum salutatus.

[24] XXIV. Quum autem plurimum eo tempore in republica 
ualeret, multis se ipsum inuisum reddidit, nullo quidem 
malo facinore, sed quod se ipsum identidem laudaret atque 
iactaret, eo multos offendens. Nam neque senatus neque 
populus conuenire, neque iudices poterant, quin Catilinae et 
Lentuli inculcaretur mentio. Denique libros etiam suos et 
scripta laudibus suis repleuit, orationemque suam suauissimam 
alioquin et gratiosissimam auditoribus odiosam atque 
molestam effecit importunitate haec ueluti peste quadam assiduo 
infectam. Enimuero quanquam ita immodica tenebatur 
arrogantia, fuit tamen ab inuidia uacuus, et, quemadmodum 
e scriptis eius apparet, quum priores, tum aequales 
liberalissime laudauit. Multa quoque eiusmodi feruntur dicta 
eius. Aristotelem aureum eloquentiae flumen dixit, de dialogis 
Platonis affirmauit, Iouem, si locuturus fuisset, eo sermone 
usurum. Theophrastum delicias suas appellare solebat. De 
orationibus Demosthenis interrogatus quam earum pulcherrimam 
putaret : Longissimam, respondit. Et tamen inueniuntur 
qui quum se Demostheni fauere prae se ferant, dictum 
quoddam Ciceronis inuadunt, quod is in epistola quadam 
ad amicum scripserit, Demosthenem alicubi in orationibus 
suis dormitare; obliti interim magnarum et admirabilium 
laudationum, quibus eum passim euehit, et quod is imitatione 
Demosthenis orationes suas in Antonium, in quas plurimum 
studii contulerat, Philippicas inscripserit. Qui 
eodem tempore doctrinae et sapientiae nomine illustres fuerunt, 
horum nemo est, cuius non Cicero uel loquens de eo 
uel scribens amice, gloriam auxerit. A Caesare iam rerum 
potito ius ciuitatis Cratippo Peripatetico impetrauit ; effecit 
etiam ut Areopagitae decreto facto a Cratippo postularent 
ut, tanquam ornamentum urbis, Athenis maneret, ibique 
iuuentutem philosophicis studiis informaret. Sunt et 
epistolae Ciceronis ad Herodem, et ad filium aliae, quibus 
eum in studio philosophiae Cratippum sequi iubet. Gorgiam 
autem rhetorem incusans, quod filium ad uoluptates et 
compotationes illexisset, a consuetudine eius prohibet. 
Haec una fere Graecarum Ciceronis epistolarum, et alia 
ad Pelopem Byzantium, obiurgatoriae sunt. Ac Gorgiam 
quidem haud immerito corripuit, si quidem ita prauus, 
ut uidebatur, et Iuxuriosus fuit. Cum Pelope autem minus 
liberaliter et morose expostulat, neglectum eius culpa querens, 
ne sibi a Byzantiis honores quidam publice decernerentur.

[25] XXV. Arrogantiae quidem haec sunt imputanda, sicut 
et illud, quod saepe orationis uehementia elatus decorum 
prodidit. Quum Munatium in iudicio defendisset, isque 
absolutus socium ipsius Sabinum accusaret, ita fertur 
ira euectus Cicero fuisse, ut in haec uerba prorumperet : 
�Nimirum tua opera, Munati, damnationem effugisti, non 
mea, me multas tenebras in luce iudicibus offundente?� 
M- Crassum pro concione laudans, placuerat. Eundem
quum paucis post diebus uerdis proscinderet, isque diceret : 
Nonne de hoc loco nuper me laudasti? Vero, inquit, exercitationis 
causa de uili materia declamans. Quumque idem 
aliquando publice dixisset, nullum Crassum Romae ultra 
sexagesimum annum uixisse, idque deinde negaret ac diceret : 
Quanam ego id de causa locutus essem? respondit 
Cicero : Sciebas Romanos id libenter audituros, itaque iis 
uerbis gratiam eorum captasti. Eidem probari sibi Stoicorum 
sententiam ferenti, qua uirum bonum aiunt esse diuitenl : 
Vide, inquit, ne id tibi magis arrideat, quod omnia 
dicunt sapientis esse. Nam auaritiae crimine Crassus notabatur. 
Alter filiorum Crassi Axio cuidam erat forma similis, 
ideoque mater eius in turpem incidit suspicionem. 
Eius quum quidam sermo senatu placuisset, interrogatus 
Cicero quid uideretur, respondit : g-Axios g-Krassou (Axius 
Crassi siue Dignus Crasso est).

[26] XXVI. Abiturus in Syriam Crassus, malensque amicum 
quam inimicum relinquere Ciceronem, blande eum compellauit 
et uelle se cum eo coenare dixit, atque eum Cicero 
comiter accepit. Paucis post diebus de Vatinio, inimico et 
ipso, amici ad Ciceronem retulerunt reconciliari eum et in
gratiam amicitiamque redire uelle : tum Cicero: Numnam, 
inquit, Vatinius quoque apud nos uult coenare? Ac Crassum 
quidem ad hunc modum tractauit. Eundem Vatinium 
causam agentem, tumidum uocauit oratorem , quod collum
strumosum haberet. Quum eum mortuum esse audiuisset, 
et mox certo cognouisset eum uiuere : Male, inquit, pereat, 
qui male mentitus est. Caesare legem ferente de agro 
Campano militibus diuidendo, quum multi in senatu id aegre 
ferrent, L- quidam Gellius decrepitae iam aetatis dixit : 
nunquam id se uiuente futurum, tum Cicero : Exspectemus, 
ait; non enim longam dilationem petit Gellius. 
Erat quidam Octauius, qui Afer domo putabatur; huic 
quodam in iudicio Cicero, eum a se exaudiri neganti: Atqui, 
inquit, auris tua foramine non caret. Metello Nepoti obiicienti, 
plures eum testimonio dicendo perdidisse, quam patrocinando 
seruasse, fassus est ita rem habere : plus enim 
sibi fidei quam facundiae esse. Adolescenti cuidam, qui 
in placenta uenenum dedisse patri ferebatur, minanti se conuicium 
ipsi facturum, Cicero : Id malim, inquit, quam 
placentam. Quum P- Sestio aduocatus in iudicium cum 
aliis nonnullis uenisset, Sestiusque neminem pro se quicquam 
dicere pateretur, sed ipse omnia uellet, quum eum 
iam absolutum iri a iudicibus appareret et sententiae ita 
ferrentur: Utere hodie, inquit, Sesti, tempore, cras enim 
priuatus eris. P- Constam, hominem indoctum et hebetem, 
sed qui iurisperitus uideri uellet, in quadam causa 
testem citauerat. Is quum nihil se scire dieeret : Fortassis, 
ait Cicero, de legibus et iure te interrogari putas. Metello 
Nepoti in contentione quadam saepenumero quaerenti:
Quis est tuus pater? Ad talem, inquit Cicero, interrogationem 
ut tibi sit quam respondere difficilius, mater 
tua fecit. Mater enim Metelli impudica existimabatur. Ipse 
autem Nepos homo erat leuis, ut qui aliquando tribunatu 
plebis subito deserto ad Pompeium in Syriam nauigarit, ab 
eoque inconsultius redierit : sepeliens autem Philagrum praeceptorem 
suum studiose, coruum lapideum monumento 
eius imposuit. Hoc, Cicero ait, prudentius fecisti, magis 
enim uolare te quam loqui docuit. M- Appio in actione 
cuiusdam causae praefante, oratum se ab amico, uti diligentiam, 
facundiam fidemque adhiberet : Adeone tu , inquit 
Cicero, ferreus es, qui ne unum quidem istorum, quae 
amicus petiit, adhibueris?

[27] XXVII. Enimuero inimicos aut aduersarios acerbioribus 
insectari dicteriis, oratorium uidetur, proximum uero quemque 
risus captandi gratia offendendo, multorum in se odia 
concitauit. Cuius generis etiam pauca ascribam. M- Aquinium, 
quod is duos generos exsules haberet, Adrastum 
uocabat. L- Cotta, homine uinosissimo, censuram gerente 
consulatum petebat Cicero, sitiensque quum bibisset, amicis 
circumstantibus: Recte, inquit, metuitis enim ne mihi
quod aquam bibam, censor irascatur. Voconio obuiam 
factus, tres insigniter deformes filias ducenti secum, uersum 
hunc pronuntiauit: Phoebo haud sinente hic seminauit liberos.
M- Gellio , qui uidebatur non ingenuis parentibus ortus, 
magna et clara uoce literas senatui recitante : Ne miremini, 
ait, ipse quoque unus est eorum qui proclamarunt. 
Quum Faustus Sulla, magni illius dictatoris Sullae filius, 
magnam bonorum partem decoxisset et aere alieno pressus 
bonorum auctionem publicasset : hanc sibi melius placere, 
quam paternam proscriptionem dixit.

[28] XXVIII. Hac dicacitate multos sibi inimicos parauit, 
Clodiusque cum aliis aduersus eum conspirauit, nactus huiusmodi 
occasionem. Erat Clodius patricio genere natus, 
iuuenis audax et insolens. Is quum Pompeiam Caesaris amaret 
uxorem, inque huius domo mulieres sacra Bonae Deae 
(quae uiris adiri spectariue nefas) peragerent, uestitu et 
habitu psaltriae sumpto occulte se ingessit, sperans se quod 
adhuc imberbis esset latere posse et ita per mulieres ad 
Pompeiam uenire. Ceterum noctu in tam amplam ingressus domum, 
quum transituum esset ignarus, hinc atque 
hinc oberrans ab ancilia Aureliae (mater haec erat Caesaris) 
conspectus est, iussusque nomen edere et loqui coactus, 
quaerere se Auram Pompeiac pedissequam dixit. Ancilla
uoce maris cognita exclamauit ac mulieres conuocauit, atque 
illae foribus clausis omnia loca perscrutatae, Clodium 
deprehenderunt, qui in cubiculum ancillae, quacum ingressus 
fuerat, confugerat. Hac re diuulgata Caesar nuntium 
uxori remisit et Clodium pollutorum sacrorum postulauit.

[29] XXIX. Erat sane amicus Clodii Cicero eiusque hi negotio 
Catilinario promptissima opera et custodia corporis 
usus fuerat. Verum tunc eo crimen ita depellente, ut affirmaret 
se tempore sacrorum istorum longissime ab urbe 
abfuisse, testimonium Cicero contra tulit, Clodium tum 
ad se domum suam uenisse, ac de quibusdam rebus collocutum 
affirmans. Erat quidem hoc uerum, sed Cicero
uidetur non tam ueritatis studio, quam ut se uxori Terentiae 
purgaret, testimonium dixisse. Infensa enim Clodio
Terentia erat propter sororem eius Clodiam, quam Ciceroni 
nubere cupere suspicabatur, idque agere per Tullium quendam, 
qui Ciceronis socius atque familiaris coniunctissimus 
crebro ad Clodiam in propinquo habitantem commeabat. 
ltaque uxor morosa et marito imperans, perpulit eum ut 
Clodium simul aggrederetur atque testimonio premeret.
Multi etiam alii praestantissimi uiri Clodium peierasse, 
falsum commisisse, ambitus sontem esse, ac mulieres 
ab eo corruptas testati sunt. Lucullus etiam ancillas ad 
quaestionem praebuit, quae eum cum sorore natu minima, 
dum ea uxor sua fuit, rem habuisse dicebant. Tenebat 
fama ceteris etiam duabus sororibus corpus eum 
miscuisse, Tertiae nimirum, quae Marcio Regi, et Clodiae, 
quae Metello Celeri nupta fuit, quam et Quadrantariam 
appellabant, quod amator quidam ipsi quadrantes (aereum 
nomisma est, omnium minimum) in loculis pro argento 
miserat. Propter hanc praesertim male audiebat Clodius.
Verum populo se testibus illis et aduersariis opponente, 
iudices sibi metuentes praesidio se cinxerunt, plerique etiam 
tabulas confusas literis intulerunt. Pluribus tamen uisus 
est absolui Clodius suffragiis. Largitione autem corrupti 
ferebantur. Itaque Catulus iudicibus istis obuiam factus, 
Vere, inquit, securitatis causa praesidium petiistis; metuebatis 
enim ne quis uobis numos eriperet. Cicero quum ei 
Clodius obiiceret testimonio ipsius fidem a iudicibus non habitam, 
At uero, ait, mihi uiginti quinque iudices crediderunt; 
tot enim te damnauerunt; tibi triginta non crediderunt, 
qui te nisi prius accepta pecunia non absoluerunt. 
Caesar quidem uocatus testimonium aduersus Clodium non 
dixit, seque uxorem pro adultera habere negauit, repudiasse 
autem eam, quod Caesaris coniugium non facto modo turpi, 
sed etiam fama sinistra uacare debeat.

[30] XXX. Absolutus Clodius, ac tribunus plebis creatus, 
statim Ciceronem insectari coepit et contra eum omnes res, 
omnes homines concitare. Itaque plebem sibi legibus gratis 
deuincire, consulibus magnas prouincias, nempe Pisoni 
Macedoniam, Gabinio Syriam decernere, multorum inopum 
manum contrahere, quorum opera propositum conficeret, 
seruos armatos secum habere. Summa tum potentia 
Crassus, Pompeius ac Caesar ualebant. Ex his Crassus Ciceronem 
palam impugnabat, Pompeius fastidiebat utrumque, 
simulate eum ludificabatur, Caesar cum exercitu in 
Galliam iturus erat. Hunc quanquam non amicum, sed 
ob Catilinariam rem suspectum, Cicero subiit, orauitque 
ut se legatum in bellum secum duceret. Annuente 
Caesare, Clodius uidens Ciceronem ex tribunatu suo elapsurum, 
simulauit se cupere cum eo in gratiam redire, Terentiae 
maiorem culpae partem imputans Ciceronisque mentionem 
honestam identidem faciens ac prae se ferens, non 
odisse eum se, aut male ei uelle, sed esse de quibus cum 
ipso amice et leuiter queratur. Hac arte effecit ut omni 
excusso metu Cicero legationem Caesarianam detrectaret, 
rursusque ad rempublicam se conferret. Ea re irritatus 
Caesar Clodium confirmauit, Pompeium a Cicerone plane 
abalienauit, atque ipse apud populum testatus est : uideri 
sibi contra leges Lentulum et Cethegum reliquosque indicta 
causa necatos. Huius enim rei causa Cicero postulabatur. 
Is itaque tum reus factus et periclitans, uestem mutauit, 
comaque profluente obambulans populo supplicabat. At 
Clodius hominum petulantium et temerariorum caterua 
stipatus undique in angiportibus ei occurrebat, qui contumeliose 
mutatum Ciceronis habitum exagitantes, saepc etiam 
luto et lapidibus iacientes supplicationes eius impediebant.

[31] XXXI. Enimuero Ciceroni primum uniuersus fere equestris 
ordo uestem una mutans, et haud pauciores uiginti 
millibus iuuenes promissis crinibus ei in deprecando aderant. 
Deinde quum senatus conuenisset, ut populum ueluti in 
publico luctu squalidum amictum sumere senatusconsulto 
iuberet, eique rei consules repugnarent, Clodius autem 
cum armatis ante curiam oberraret : haud pauci senatores 
foras excurrerunt, uestes dilacerantes suas et uociferantes. 
Qui aspectus quum nullam misericordiam, nullam uerecundiam 
moueret, Cicero quum aut exsulandum sibi, aut rem 
ui et ferro decernendam sentiret, coactus est Pompeii implorare 
auxilium, qui tum dedita ad hoc opera se in agros 
apud Albanum subduxerat. Ad hunc primo Pisonem 
generum snum misit, deinde ipso adiit. Pompeius ut de 
aduentu eius cognouit, in conspectum uenire non sustinuit, 
uerecundia eius uiri perculsus, qui pro ipso grauia sustinuisset 
certamina et in ipsius gratiam multa egisset, sed
tum Caesare socero ita uolente prodito officio referendae
gratiae eum destituit , ac per aliud ostium elapsus congressum 
eius euitauit. Ita proditus desertusque Cicero ad 
consules confugit, quorum Gabinius semper se difficilem 
praebuit, Piso autem humanius collocutus, suasit ut cederet 
impetuique Clodiano se subduceret, mutationem
temporum aequo animo ferret, rursusque patriam seditionibus 
et malis ipsius causa obiectam seruaret. Hoc responso accepto, 
cum amicis deliberauit; ex his Lucullus manere iubebat, 
ut uictoria potiturum; alii fugere, mox enim populum furore 
et uecordia Clodii saturatum, desiderio ipsius captum iri. 
Horum sententia approbata, Cicero signum Mineruae, quod diu 
domi dedicatum habuerat atque coluerat, in Capitolium portauit,
ibique dedicauit, hac inscriptione, MINERVAE URBIS CCSTOnu. Deinde 
comitibus ab amicis acceptis, circa medium noctem urbe 
exiit ac per Lucaniam pedestri itinere contendit, Siciliam petens.

[32] XXXII. Postquam fugisse eum innotuit, Clodius de exsilio 
eius legem fert edictumque proponit, quo aqua et igni ei 
interdiceretur, neque tecto eum recipere intra quingentesimum 
ab Italia miliare Iicitum esset. Nemo fere id edictum
curauit, reuerentibus omnibus Ciceronem, omnique officio 
prosequentibus. Hipponii, quae orbs est Lucaniae, et nunc 
Vibo dicitur, Vibius homo Siculus, qui et alios multos 
fructus amicitiae Ciceronis perceperat, et ab eo consule 
praefectus fabrum factus fuerat, uenientem domo non recepit, 
pollicitus tamen est se ei locum in agro perscripturum; 
C- autem Vergilius Siciliae praetor, qui plurimum 
Cicerone usus crat, missis literis ei Sicilia interdixit.
Debilitato eam ob rem animo, Brundusium perrexit, 
atque inde uento secundo Dyrrhachium uectus, quum uentus 
ab alto contrarius incidisset, postero die retro unde
uenerat auectus est, deinde rursus traiecit. Ferunt, quum 
iam littus apud Dyrrhachium attigisset essetque in terram 
egressurus, simul et motum terrae exstitisse et mare aestu 
retro absorptum, indeque collegisse diuinos homines, haud 
diu eum exsulaturum, quod ista signa essent mutationis.
Quanquam autem multi ad eum beneuoli uiri conuenirent, 
Graeciaeque urbes certatim per legatos officiis prosequerentur, 
moestus tamen et in summo dolore uiuebat, 
crebro ad Italiam, ut infeliciter amantes ad amasias, respiciens, 
animo calamitate plane deiecto, quod de uiro ita in
optimis studiis diu multumque uersato nemo exspectasset.
Atqui frequenter ipse ab amicis postulabat, ut non 
oratorem se, uerum philosophum appellarent; nam se philosophiam, 
ut rem, sibi proposuisse, arte oratoria tanquam 
instrumento in rebus publicis tractandis uti. Sed profecto 
ea uis est gloriae cupidinis, ut eorum qui in republica uersantur 
ex animis doctrinam ueluti tincturam aliquam 
eluere possit, affectusque multitudinis ob longum usum et
consuetudinem in iis effingere, nisi si quis admodun cautus 
ita cum hominibus agat, ut rerum, non affectionum 
quae eas sequuntur, particeps esse studeat.

[33] XXXIII. Clodius eiecti Ciceronis uillas et domum incendit, 
inque ea area aedem Libertatis aedificauit, reliqua bona 
eius uenditauit, quotidie praecone ea proclamante. Sed 
nemo quicquam emebat. Terrori exinde optimatibus esse 
coepit, populumque, cuius libidini et temeritati habenas 
laxarat, secum trahens, ipsum etiam Pompeium adortus 
est, quaedam ab eo dum bella gereret constituta rescindens. 
Quapropter Pompeius infamia laborans, incusare se ipsum, 
qui Ciceronem proiecisset, mutatoque consilio in omnes se 
partes uertere, et reditum ei amicorum opera machinari. 
Quum intercederet Clodius, S- C- factum est, ne qua de re 
publica statueretur, nisi Ciceroni reditu decreto.  
Lentulo consule, quum augesceret seditio, ita ut et in foro uulnerarentur 
tribuni plebis, et Quintus Ciceronis frater inter 
cadauera ueluti mortuus lateret, animi populi mutari 
coeperunt, ac primus tribunorum plebis Annius Milo ausus 
est Clodium de ui reum facere. Pompeio etiam se multi ex 
populo et uicinis urbibus adiunxerunt, cum quibus ille in 
forum progressas, pulso Clodio ad suffragia ciues uocauit. 
Nihil unquam tanto populi consensu decretum ferunt. Senatus 
ne a populo hac in parte uinceretur, decreuit ut 
gratiae agerentur urbibus, quae in exsilio Ciceronem fouissent, 
utque uillae eius et domus, quas Clodius perdiderat,
publicis sumptibus instaurarentur. Rediit Cicero decimo 
sexto quam fugerat mense. Tanto autem gaudio 
ciuitates, tanto studio homines obuiam ei contenderunt, 
ut quod ipse postea Cicero dixit, minus quam ipsa rei ueritas 
fuerit, se humeris Italiae Roman reportatum. Quando 
Crassus etiam, inimicus eius ante exsilium, reuertenti 
studiose obuiam iuit atque in gratiam rediit, gratificatus, 
ut aiebat, filio suo Publio, Ciceronis studioso.

[34] XXXIV. Paruo interiecto tempore, quum Clodium peregre 
abiisse deprehenderet Cicero, mnitis comitantibus in Capitolium 
ascendit et tabulas, quibus res a Clodio in tribunatu 
plebis gestae inscriptae erant, deturbauit atque perdidit.
Quam rem quum ei Clodius obiiceret et ipse diceret, Clodium 
contra leges a patriciis ad plebeios transiuisse, neque
eorum quae egisset quicquam ratum esse : Cato moleste id 
tulit ac contradixit, non quod Clodium probaret, cuius 
actiones admodum oderat, sed quod iniquum et uiolentum 
fore censebat, si tot decreta et actiones senatus rescinderet,
inter quae et sua erat negotii Cyprii et Byzantii administratio. 
Ea res fecit ut simultas inter Ciceronem et Catonem 
exsisteret, quae tamen non in apertas inimicitias erupit, 
sed usum tantum familiaritatis imminuit.

[35] XXXV. Post haec Clodium obtruncat Milo, eaque de 
caede postulatus, patronum sumpsit Ciceronem. Senatus 
autem metuens ne illustri et animoso uiro Milone in iudicio 
periclitante tumultus in urbe exsisteret, Pompeium huic 
et reliquis quaestionibus praefecit, ea lege, ut is urbem et 
iudicia tuta praestaret. Pompeius ante diem summa 
fori militibus cinxit. Milo itaque metuens ne insolens 
conspectus armatorum Ciceronem pertubaret, isque eo 
deterius certaret in agenda causa, consuluit ei ut lectica 
in forum delatus, in ea se contineret, dum conuenissent et 
frequentes adessent iudices. Cicero antem erat, ut apparet, 
non in armis modo timidus, sed et ad dicendum 
trepide accedebat, uixque titubandi et tremendi finem faciebat 
plerisque in certaminibus, prouecta iam oratione et 
augescente, idemque Licinium Murenam a Catone accusatum 
defensurus, quum Hortensium superare contenderet 
florentem tunc laude eloquentiae, nullam noctis partem 
conquieuit, ita ut nimiis curis uigiliisque laesus, deterior 
se ipso uisus fuerit. Tum ergo ex lectica ad dicendam 
pro Milone causam progressus, quum sublimi loco Pompeium 
tanquam in castris sedere, arma circumiecta foro 
splendere conspexit, conturbatus aegre tandem dicendi initium 
fecit, corpore ante toto tremente, ac uoce suppressa, 
quum quidem ipse Milo fortiter sane constantique animo 
astaret, dedignatus etiam coman alere, aut sordidam 
uestem induere; quod quidem haud parum fecisse ad 
damnationem eius uidetur. Verum hoc tamen iudicio factum 
est ut magis amicorum studiosus quam timidus crederetur Cicero.

[36] XXXVl. Augur in locum Crassi iunioris apud Parthos interfecti 
creatus est. Sortitus deinde prouinciam Ciliciam 
et exercitum duodecim peditum millia, equites bis mille 
sexcentos continentem, Roma nauigauit. Mandatum ei 
erat ut Cappadociam regi Ariobarzani beneuolam et obedientem 
redderet. Non haec modo ita absque bello confecit, 
ut reprehendi a nemine posset, sed et Cilices ob Parthicam 
Romanorum cladem et res nouas in Syria ad seditionem 
inclinantes mansueta prouinciae gubernatione
continuit. Munera regibus offerentibus repudiauit, 
coenas prouincialibus remisit, quotidie autem ipse urbaniores 
ex illis conuiuio non sumptuoso quidem, sed liberali 
tamen adbibebat. Domus ipsius nullo ianitore tenebatur, 
neque ipsum cubantem conspexit quisquam, sed prima luce 
ante domum suam stans aut obambulans salutantes excipiebat. 
Ferunt eum neque uirgis cecidisse quenquam, 
neque uestes ullius deripuisse, neque conuicium per iram 
fecisse cuiquam, neminem etiam contumeliose mulctasse.
Quum inuenisset multos peculatus per prouinciam factos, 
quum iis quae surrepta erant restituendis urbes ditauit, tum
iis qui ablata redderent nullo praeterea supplicio affectis 
integram famam conseruauit. Bellum quoque attigit, 
latronibus qui Amanum montent insederant, profligatis; 
eiusque rei causa Imperator a militibus est appellatus. 
Caelio autem oratori petenti, ut sibi ad ludos quosdam 
pantheras Romain mitteret, ostentans res a se gestas ita 
rescripsit : non esse pantheras in Cilicia, sed omnes diffugisse 
in Cariam, quod aegre ferrent omnibus aliis pacatis 
se unas bello infestari. E prouincia decedens Rhodum 
appulit. Athenis autem desiderio actae olim ibi uitae aliquantisper 
commoratus, cum doctissimisque uiris collocutus, 
salutatis, quos tunc ibi habebat, amicis et familiaribus 
dignisque honoribus a Graecis acceptis, Romam reuertit, 
iam republica uelut ex inflammatione quadam in 
bellum erumpente ciuile.

[37] XXXVII. Ibi quum in senatu de triumpho ei decernendo 
agerent, iucundius sibi fore dixit compositis discordiis Caesaris 
triumphantis currum sequi. Priuatim quoque et 
Caesarem per literas et ipsum Pompeium coram deprecans, 
auctor pacis fuit, mitigare utrumque et placare tentans. 
Postquam insanabile malum esse uidit, et Caesare aduentante 
Pompeius non substitit, sed cum multis et bonis 
uiris Roma cessit, in hac quidem fuga Cicero non fugit, 
adeoque Caesari uisus est accedere. Et uero constat 
diu eum consilii incertum fuisse, grauique sollicitudine 
in utramque partem distractum. Scribit enim in epistolis : 
dubitare se, utram in partem se uertat, quum Pompeius 
quidem gloriosam et honestam belli causam habeat, 
Caesar autem rem melius gerat, magisque suae et amicorum 
saluti consulat. Itaque se habere quem fugiat, 
non autem ad quem confugiat. Quum Trebatii, unius 
de amicis Caesaris, epistolam accepisset, quae ostendebat 
Caesaris eam esse sententiam, debere Ciceronem omnino 
sibi se adiungere, eandemque spem sequi, si tamen ob 
senectutem a hello abhorreret, in Graeciam proficisci, 
et ab utraque parte remotum ibi quietem agere, miratus
Caesarem ipsum nihil scripsisse, cum stomacho respondit : 
nihil se suis rebus gestis indignum commissurum. Eiusmodi 
sunt que in epistolis produntur.

[38] XXXVIII. Ceterum profecto in Hispaniam Caesare, statim 
ad Pompeium nauigauit. Aduentus eius gratus omnibus 
aliis fuit: Cato autem priuatim eum grauiter obiurgauit, 
qui se Pompeio adiunxisset. Se quidem dicebat honeste 
non potuisse eam, quam ab initio delegisset, reipublicae 
constitutionem deserere, Ciceronem autem, qui et patriae 
et amicis utilior fuisse potuerit, si Romae manens neutram 
partem secutus ad euentum se accommodasset, inconsulte 
et nulla necessitate hostem Caesaris factum ad tanti periculi 
societatem uenisse. Quum hoc Ciceronem ut consilii
poeniteret effecit, tum quod nulla magna in re opera eius 
Pompeius utebatur, in causa fuit ipse Cicero, non negans 
se poenitere facti sui, et apparatum Pompeii exagitans, 
occulteque consilia eius improbans, et a facetiis dicteriisque 
in socios non abstinens, ac quum ipso austero uultu in 
castris circumiret atque tristis, subinde aliis ridendi occasionem 
intempestiue obiiciens. Non abs re est, quaedam 
eius generis narrare. Domitio hominem belli imperitum 
militari imperio praeficere uolenti eiusque morum 
probitatem et temperantiam laudanti: Cur ergo, inquit, 
non cum liberis tuis tutorem seruas? Laudantibus quibusdam 
Theophanem Lesbium fabrum in castris praefectum, 
quod Rhodios de amissa classe pulchre esset consolatus; 
Magnum uero, inquit, bonum est, Graecum habere praefectum. 
Quum Caesari pleraque succederent, et is Pompeianos 
quasi in obsidione haberet, Lentulo dicenti audisse 
se amicos Caesaris tristes esse: Ais, inquit, eos Caesarem 
odisse. Marcio cuidam, qui recens ex Italia quum uenisset, 
rumorem Romae esse ferebat Pompeium obsideri : Ergo, 
inquit, propterea huc nauigasti, ut coram ipse spectans 
crederes. Post acceptam cladem quum Nonius ad bene 
sperandum hortaretur, superesse enim septem aquilas in 
castris Pompeii : praclare eum dicere respondit, si quidem 
aduersus graculos bellum gereretur. Labieno ex uaticinationibus 
quibusdam asseuerante, omnino uictoriam Pompeii fore : 
Nunc ergo, inquit, quod amisimus castra nostra, 
id dolo quodam bellico a nobis factum est.

[39] XXXIX. Enimuero pugna apud Pharsalum facta, cui 
Cicero ab malam ualetudinem non interfuit, et fugato 
Pompeio, Cato qui Dyrrhachii magnas copias et numerosam 
classem habebat, Ciceroni, nimirum legibus et ob dignitatem 
consularem se praestantiori, imperium detulit. Quod quum 
recusaret Cicero, et omnino cum illis amplius militare subterfugeret, 
Pompeius iunior et amici proditorem eum uocantes 
et gladios stringentes occidissent, nisi Cato obsistens 
eum caedi eripuisset et per castra deduxisset. Cicero 
Brundusium appulit, ibique Caesarem praestolatus est, ob 
negotia Asiatica et Aegyptiaca morantem. Qui ut nuntiatus 
est Tarentum applicuisse, atque inde terrestri itinere Brundusium 
proficisci, occurrere ei statuit, non quidem admodum 
diffidens, sed ueritus tamen nonnihil in tot hominum 
conspectu uictoris hostis animum experiri. Verum nihil 
opus fuit ei uel facere uel dicere praeter dignitatem suam. 
Caesar enim ut eum longe ante alios occurrere sibi uidit, 
ex equo descendit, hominemque salutauit, cumque eo 
solo colloquens per multa stadia processit. Exinde constanter 
eum honore et beneuolentia prosecutus est, adeo, ut 
laudationi quoque Catonis ab eo scriptae respondens, uitam
et orationem Ciceronis ut Periclis maxime et Theramenis 
similia laudaret. Oratio Ciceronis Cato, Caesaris Anticato 
inscribitur. Q- etiam Ligario accusato, quod in
hostium Caesaris numero fuisset, ac Cicerone eum defendere 
aggresso, Caesarem dixisse ferunt : Quid obstat quominus 
Ciceronem aliquamdiu a nobis non auditum audiamus 
orantem, quando Ligarius iam pridem malus homo et 
hostis est iudicatus? Ut uero orsus dicere Cicero mirifice 
animos mouit, et oratio quum uarietate affectuum tum
a uenustate mirabili creuit, uarios in Caesaris uultu colores 
apparuisse, neque fefellisse eum animum uarias in partes 
uersantem, et tandem quum ad Pharsalici proelii mentionem 
orator peruenisset, uictum animi perturbationibus contremuisse 
corpore, et quasdam schedas manibus ei excidisse. 
Ligarium quidem ui eius orationis expugnatus absoluit.

[40] XL. Porro reipublicae et forma mutata et omnibus in 
potestatem unius redactis, Cicero, publicorum negotiorum 
dimissa cura , adolescentibus philosophiae studiosis uacauit, 
eorumque fere consuetudine (erant enim nobilissimi et
primarii ) iterum in urbe plurimum ualuit. Ipse autem 
operam suam in scribendis philosophicis dialogis uel conuertendis 
et uocabulis dialecticorum ac physicorum in Latinum 
sermonem transferendis. Hic enim est, ut perhibent, 
qui de Graecis nominibus uisa, assensionem, assensionis 
retentionem, perceptionemque, tum indiuiduum, simplex 
corpus, uacuum, et multa horum similia aut primus expressit, 
aut maxime omnium Romanorum usitata et nota reddidit, 
pro Graecis uocibus Latinas commodis translationibus 
aut aliis proprietatibus effingens. Sua in scribendo carmine
facilitate animi causa utebatur ; fertur enim quoties ad eam 
rem se dedisset, una nocte quingentos uersus fecisse. 
Eius temporis maiorem partem in praedio suo apud 
Tusculum exigens, amicis scribebat, Laertae uitam se 
uiuere, siue ita iocabatur, siue omnino prae ambitione immodico 
reipublicae desiderio ardens, praesentem rerum statum
inique ferebat. Raro autem in urbem ueniebat, idque 
colendi Caesaris causa, princepsque erat eorum, qui honores 
ei decernerent, nouique aliquid in laudem eius et rerum 
ab eo gestarum dicere studerent. Cuius generis est quod
de Pompeii statuis, quae quum ab aliis deiectae essent, iussu 
Caesaris restitutae erant, dixit : ea humanitate sua Caesarem 
Pompeii statuas erexisse, suas uero fixisse.

[41] XLI. Quum autem animum induxisset, ut traditum est, 
Romanam historiam conscribere, multaque ei operi de 
Graecis rebus immiscere omninoque fabulas narrationesque 
quas sibi collegerat, inserere, multis publicis priuatisque 
occupationibus ingratis et calamitatibus impeditus est, 
quorum tamen maiori parti causam ipse uidetur praebuisse. 
Primum cum Terentia diuortium fecit, quod tempore 
belli ab ea ita neglectus fuisset, ut et necessario uiatico
destitutus dimitteretur, neque reuertens in Italiam sui 
curam gerentem reperiret, nam neque Brundusium ipsa 
uenit, quum diu ibi Cicero moraretur, et filiae eo proficiscenti 
adolescentulae ad tam longum iter neque comitatum, 
neque sumptus, ut par erat, praebuit, quin et domum 
Ciceronis inanem omnium rerum uacuamque redegit, 
multis insuper nominibus factis, grauique aere alieno conflato. 
Hae sunt quae honestissimae feruntur eius diuortii 
causae, quas ipsas neganti ueras esse Terentiae, defensionis 
ille ipse argumentum praebuit, ducta non multo post 
uirgine. Id amore formae factum Terentia spargebat rumorem; 
Tiro, libertus Ciceronis, ut esset qui aes alienum 
dissolueret. Erat enim puella diues admodum, eiusque 
bona fidei suae commissa Cicero haeres ab ea scriptus seruabat, 
et quum magnam pecuniae summam deberet, persuasum 
ei ab amicis est, ut eam praeter aetatem duceret, ipsiusque 
pecunia creditoribus satisfaceret. Antonius in Philippicarum 
refutatione nuptiarum earum mentionem faciens, 
eiecisse eum mulierem ait, apud quam consenuisset, 
eleganter Ciceronem notans, quod a negotiis et bello otiosus 
domi semper haesisset. Paullo post nuptias filia 
Ciceronis in partu apud Lentulum periit, cui post Pisonis 
mariti prioris mortem nupserat. Ad consolandum uero 
Ciceronem undique philosophi conuenerunt. Nam nimis 
quam grauiter eum casum ferebat, adeo ut uxorem quoque 
repudiarit, quod morte Tulliae uoluptatem cepisse uidebatur.

[42] XLII. Hoc modo res domesticae Ciceronis habebant.
Coniurationis autem in Caesarem particeps non fuit, quanquam 
summus Bruti amicus esset, neque eo quisquam 
praesentem statum iniquius ferret pristinamue rempublicam 
magis desideraret. Verum illi quum ingenium Ciceronis 
metuebaut, natura timidum, tum aetatem, qua etiam fortissimorum 
hominum audacia deficit. Interfecto Caesare 
a Bruto et Cassio, et amicis caesi aduersus hos uiros 
coeuntibus, quum periculum esset ne ciuitas denuo bello 
intestino concuteretur, Antonius consul senatu conuocato 
de concordia paucis uerbis dixit. Cicero autem copiosam
et tempori illi congruentem orationem habuit, persuasitque 
senatui, ut Atheniensium exemplo obliuionem eorum, 
quae de Caesare acta essent, sancirent, Brutoque et 
Cassio ac sociis eorum prouincias decernerent. Sed 
horum nihil perfectum fuit. Nam populus quum ultro ad 
miserationem Caesaris trucidati duceretur, ut funus efferri 
per forum uidit, Antonio insuper uestem eius cruore oppletam 
et plurimis uulneribus discissam ostentante, ira ad 
furorem concitatus per forum percussores Caesaris quaesiuit, 
arreptoque igne ad domos eorum accurrit, easque inflammare 
conatus est. Illi hoc euitato periculo, quod praeuiderant 
et se contra munierant, quum multa alia et magna imminere uiderunt, 
urbe cesserunt.

[43] XLIII. Statim uero Antonius elatus, omnibus terrori 
fuit, tanquam omnia in se unum tracturus, maxime autem
omnium Ciceroni, cuius quum redintegratam in ciuitate 
potentiam uideret; Brutique amicum esse nosset, praesentiam 
eius moleste ferebat. Augebant suspicionem simultates 
iam ante ob uitae et morum dissimilitudinem obortae. Haec 
metuens Cicero statuit cum Dolabella in Syriam legatus 
proficisci. Quum autem consules post Antonium designati 
Hirtius et Pansa, boni uiri et Ciceronis imitatores, orarent 
ne ipsos desereret, promitterentque se praesente eo 
Antonium oppressuros, neque fidens eis plane, neque diffidens, 
iusso ualere Dolabella, cum Hirtio et Pansa pactus 
se aestatem Athenis acturum, quumque ipsi consulatum 
occepissent, rediturum, solus nauigauit. Mora autem 
nauigationi iniecta, quum, ut fieri assolet, noui Roma afferrentur 
nuntii, Antonium mirifice mutatum esse et omnia 
secundum uoluntatem senatus agere; id modo ad optimum
reipublicae statum deesse, quod ipse Roma abesset, se ipsum 
propter nimiam culpans timiditatem, Romam reuertit. 
Prima spes non sane eum fefellit. Tanta enim multitudo 
prae gaudio et desiderio ei obuiam effusa est, ut totus fere 
dies excipiendo eum dextrasque iungendo apud portas et 
ingressum eius exactus sit. Postridie ab Antonio senatus 
conuocatus est, atque ipse etiam uocatus, sed non
uenit, praetexens se male affecto ob nauigationem corpore 
decumbere. Re ipsa autem id metu insidiarum faciebat, 
quas sibi structas suspicabatur ex indicio ad se in uia delato. 
Antonius grauiter ea contumelia irritatus, militibus missis 
adduci eum, aut domum incendi iussit; multis tamen 
obstantibus deprecantibus, pignoribus ab eo acceptis 
quieuit. Reliquum tempus paulatim sibi alter ab altero 
cauentes mutuoque uitantes exegerunt, donec Caesar iunior 
Apollonia aduenit, haereditatemque Caesaris interfecti creuit, 
et propter millies sestertium, quod Antonius de bonis 
Caesaris detinebat, cum eo litem contraxit.

[44] XLIV. Eo tempore Philippus, qui matrem adolescentis in 
matrimonio habebat, et Marcellus, sororis maritus, adolescentem 
Caesarem ad Ciceronem adduxerunt, pactique sunt 
ut ei Cicero suam in dicendo et republica potentiam in senatu 
et apud populum accommodaret, uicissimque Caesar opibus 
eum suis et armis (multos enim iam tum adolescens milites 
Caesarianos secum habebat) tutum praestaret. Videbatur 
autem maior quaedam causa fuisse cur tam cupide 
Cicero amicitiam Caesaris amplexus sit. Nam Pompeio adhuc 
et Iulio uiuentibus per quietem imaginatus esse fertur,
uocare quendam patricios pueros in Capitolium, ex quibus 
Iuppiter unum ducem Romae deligeret, accurrisse autem 
ciues certatim et templum circumstetisse, puerosque 
praetextatos tacite assedisse. Tum subito foribus apertis 
pueros surrexisse, et in orbem circum deum obiuisse, 
eumque omnes inspexisse, aegreque ferentes dimisisse. Ut 
uero accessit Octauius, tum deum manum ad eum protendisse, 
ac dixisse : Hic, o Romani, dux uester factus finem
ciuilibus bellis imponet. Ex hac somnii specie pueri eius 
effigiem animo comprehensam fertur retinuisse Cicero, quum 
ipsum non nosset. Postridie quum in campum Martium 
escendisset, ac pueri iam ab exercitationibus discederent, 
primum omnium eum Ciceroni uisum eadem qua in somnis 
forma, itaque eum admiratione perculsum, quaesiuisse 
quinam parentes eius essent. Erat autem filius Octauii, 
uiri non plane illustris, et Attiae sorore Caesaris natae. Itaque 
Caesar eum, quod liberos non habebat, testamento haeredem 
instituit et sibi filium adoptauit. Atque exinde 
Ciceronem aiunt, quoties occurrisset Octauio puero, accurate 
cum eo collocutum et puerum hoc eius studium amice 
probasse; ita autem fortuna tulerat, ut Cicerone consule nasceretur.

[45] XLV. Hae igitur Ciceronis cum Caesare coniunctionis occasiones 
ferebantur. Enimuero Ciceronem odium in Antonium 
primo, deinde ambitiosum ingenium Caesari coniunxit, 
sperantem se eius potentia auctum eo maiorem in republica 
fore. Nam adolescens ita ei se submittebat, ut patrem 
quoque eum suum appellaret. Quod indignissime ferens 
Brutus, in epistolis ad Atticum Ciceronem culpat, qui metu 
Antonii Caesarem colens, palam ostendat se non libertatem 
reipublicae quaerere, sed dominum sibi ipsi benignum. Filium 
tamen Ciceronis Brutus Athenis apud philosophos degentem 
ad se recepit, eoque usus legato multas res feliciter 
gessit. Maxime tunc Romae potentia Ciceronis uigebat,
ita ut quidquid uellet obtinens Antonium factione sua uictum 
urbe eiiceret, duosque consules Hirtium et Pansam
ad bellum ei faciendum mitteret; effecit etiam ut senatus 
Caesari, tanquam pro patria bellum gerenti, lictores honoresque 
praetorios decerneret. Victo Antonio et utroque 
consule mortuo, quum post pugnam ad Caesarem copiae 
confluerent, senatus sibi a iuuene fortuna ita secunda uso 
metuens, donis et honoribus ab eo auocare copias uiresque 
distrahere intendit, non indigere se propugnatoribus dicens, 
Antonio iam profligato. Qua re Caesar perterritus submisit 
ad Ciceronem qui ei persuaderent, ut sibi Caesarique consulatum 
adipisceretur res autem omnes suo arbitrio administraret 
et adolescentem Caesarem gloriae bonorisque 
cupidum ipse regeret. Ac fassus est quidem ipse Caesar, 
se, quum periculum esset ne opprimeretur et destitueretur, 
Ciceronis ambitione tempestiue usum fuisse, eoque adiuuante 
consulatum petiisse.

[46] XLVI. Cicero sane tum senex a iuuene inductus deceptusque, 
in petitione consulatus eum iuuit senatusque ei 
uoluntatem conciliauit; quam ob rem statim ab amicis culpatus, 
paullo post et se perditum, et libertatem populi a se 
proditam sensit. Caesar enim consulatum potentiamque 
adeptus, iusso ualere Cicerone, cum Antonio et Lepido 
amicitiam contraxit, collataque in unum omni potentia, 
imperii Romani quasi praedii alicuius diuisio inter eos facta 
est, proscriptique, qui necarentur, uiri plures quam 
ducenti. Maxima inter eos contentione de proscriptione 
Ciceronis certatum est, quum Antonius nisi necato Cicerone 
pacem se accepturum negaret, Lepidusque ei astipularetur, 
Caesar autem utrique repugnaret. Conuenerunt soli 
tres isti occulte apud Bononiam, in loco aqua circumfluo 
procul a castris, totoque triduo inter se collocuti sunt. 
Tertia die Caesar fertur, quum biduum pro Ciceronis salute 
certasset, cessisse eumque destituisse. Fuit autem permutatio 
ita instituta, ut Caesar Ciceronem, Lepidus Paulum 
fratrem, L- Caesarem auunculum Antonius proscribi permitterent. 
Adeo ira eis et rabies omnes humanas cogitationes excusserant, 
imo autem illi demonstrauerunt, nullam esse belluam saeuiorem homine 
potestate ad exsequendum quod perturbato animo decreuit armato.

[47] XLVII. Erat tunc in Tusculano Cicero, una cum fratre. 
Ut de proscriptione renuntiatum est, statuerunt Asturam 
descendere, praedium Ciceronis maritimam, atque inde ad 
Brutum in Macedoniam nauigare, quem obtinere iam istas 
regiones rumor ferebat. Ferebantur autem lecticis, moerore 
confecti, et saepe in itinere subsistebant, iunctisque lecticis 
sortem suam deplorabant. Magis tamen Q- Cicero moerebat, 
penuriae recordatione motus, quod neque ipse quicquam 
secum domo abstulisset, et fratri quoque uiaticum erat 
perexiguum; itaque praestare dicebat ut M- Cicero fugam 
occuparet, ipse propere sequeretur, quum necessaria domo 
accepisset. Hoc consilio probato; mutuo se complexi, facta 
salutatione digressi sunt. Et Quintus quidem paucis post 
diebus a seruis proditus, et percussoribus traditus, una cum 
filio necatus est. Cicero autem Asturam perrexit, 
inuentoque ibi nauigio, statim soluit, et usque ad Circaeum 
uento perlatus est. Inde quum recta nauigaturi essent gubernatores, 
siue maris metu, siue quod nondum omnino 
de fide Caesaris desperasset, in terram exiit, pedestrique
itinere ad centum stadia Romam uersus profectus est. 
Rursus deinde animo aestuans, mutata sententia itinere ad 
mare flexo Asturam repetiit, ibique pernoctauit, incertus 
animi et uaria atque grauia consilia agitans; nam id etiam 
cogitabat, occulte in domum Caesaris intrare; seque apud 
lares eius iugulare, eoque diras in eum ultrices concitare.
A quo consilio metu tormentorum depulsus, aliisque 
rursum tumultuosis et contrariis cogitationibus ductus, famulis 
se deuehendum mari commisit, ad praedia iuxta 
Caietam. Habebat enim ibi praedia, et commodum tempore 
aestiuo refugium, quum suauissimi sunt Etesiarum flatus. 
Erat et parua ibi Apollinis aedes supra mare. Ex ea corui 
confertim aduolantes cum clangore nauim Ciceronis terrae 
accedentem petierunt et utrimque insessis antennis partim 
crocitarunt, partim rudentum capita rostris momorderunt; 
idque ab omnibus pro infausto signo est acceptum. 
Egressus tamen est Cicero, et uillam intrauit, ibique quietis 
captandae causa accubuit. Corui autem ad fenestram assidentes, 
clamorem importunum ediderunt, unusque eorum 
ad lectum aduolans, Ciceronis uestem, qua se uelauerat, 
paulatim rostro a facie detraxit. Haec uidentes serui, suamque 
ipsorum ignauiam damnantes, quod inspicere heri caedem 
sustinerent, et non defenderent potius eum, cuius 
pro salute indigna fortuna utentis etiam bruta animantia 
sollicita essent, partim exoratum, partim inuitum in lectica 
ad mare detulerunt.

[48] XLVIII. Interim percussores superueniunt, Herennius
centurio et Popillius tribunus militum, quem olim de paterna
caede postulatum defenderat Cicero, cum ministris. Qum
autem fores clausas inuenirent, iisque effractis neque intus
reperiretur Cicero, et scire se ubi esset reliqui negarent, ferunt 
adolescentem quendam Philologum nomine, libertum 
Quinti, et a Cicerone in bonis literis educatum, Popillio indicasse, 
lecticam per siluestres et umbrosas ambulationes ad 
mare deferri. Is ergo paucis comitatus ad exitum accurrit. 
Herennio cursim per ambulationes properante, sensit rem 
Cicero, famulosque deponere lecticam iussit. Ipse more
suo laeua mentum tangens, immoto uultu in percussores 
intuitus est, squalore oppletus et coma profusa, facie ob 
sollicitudines confecta, ita ut plerique necante eum Herennio 
ora uelauerint sua. Iugulatus est autem, collum ex lectica 
protendens, annum aetatis agens sexagesimum et quartum. 
Caput eius et manus, quibus orationes in Antonium Philippicas 
scripserat, iussu huius amputauit Herennius. Etenim 
orationes in Antonium habitas ipse Cicero Philippicas inscripsit, 
quemadmodum etiam nunc appellantur.

[49] XLIX. Quae quum essent Romam allata, Antonius, qui
tum forte comitia habebat, andita re et uisis membris, 
exclamauit : finitas iam esse proscriptiones, ac pro rostris 
poni manus caputque Ciceronis iussit, horrendum Romanis 
spectaculum : non enim Ciceronis se uidere faciem, sed 
imaginem animi Antonii putabant. Unum tamen id Antonii
factum inter ista aequum uidetur, quod Philologum Pomponiae 
Q- Ciceronis uxori dedidit, quae eum quum aliis 
grauibus cruciatibus ulta est, tum ut suas ipse carnes paulatim 
abscinderet, assaret atque comederet, coegit. Sic 
enim nonnulli scriptores tradiderunt, quum Tiro libertus 
Ciceronis ne uerbum quidem de proditione Philologi scripserit. 
Audio Caesarem longo post tempore ad sobrinum 
quendam ingressum, eumque Ciceronis librum quendam 
in manibus habuisse, perterritumque ueste eum inuoluisse, 
Caesarem autem, quum id animaduertisset, librum arripuisse, 
ac stantem magnam eius partem perlegisse, tum adolescenti 
reddidisse, atque ita fatum : Doctus hic uir fuit, fili, doctus 
et patriae amans. Sane ut primum debellauit Antonium, 
consul creatus collegam assumpsit Ciceronis filium,
quibus consulibus et Antonii statuas senatus deiecit, et honores 
ei antea decretos rescidit, decreuitque ne quis unquam 
Antoniae gentis Marci praenomen ferret. lta fatum
finem poenaram, quas Antonius luit, in Ciceronis domum intulit.