Sic fatur lacrimans, classique immittit habenas, et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris. Obuertunt pelago proras; tum dente tenaci ancora fundabat naues, et litora curuae 5 praetexunt puppes. Iuuenum manus emicat ardens litus in Hesperium; quaerit pars semina flammae abstrusa in uenis silicis, pars densa ferarum tecta rapit siluas, inuentaque flumina monstrat. At pius Aeneas arces, quibus altus Apollo 10 praesidet, horrendaeque procul secreta Sibyllae antrum immane petit, magnum cui mentem animumque Delius inspirat uates, aperitque futura. Iam subeunt Triuiae lucos atque aurea tecta. Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna, 15 praepetibus pennis ausus se credere caelo, insuetum per iter gelidas enauit ad Arctos, Chalcidicaque leuis tandem super adstitit arce. Redditus his primum terris, tibi, Phoebe, sacrauit remigium alarum, posuitque immania templa. 20 In foribus letum Androgeo: tum pendere poenas Cecropidae iussi -- miserum! -- septena quotannis corpora natorum; stat ductis sortibus urna. Contra elata mari respondet Gnosia tellus: hic crudelis amor tauri, suppostaque furto 25 Pasiphae, mixtumque genus prolesque biformis Minotaurus inest, Veneris monumenta nefandae; hic labor ille domus et inextricabilis error; magnum reginae sed enim miseratus amorem Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resoluit, 30 caeca regens filo uestigia. Tu quoque magnam partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes. Bis conatus erat casus effingere in auro; bis patriae cecidere manus. Quin protinus omnia perlegerent oculis, ni iam praemissus Achates 35 adforet, atque una Phoebi Triuiaeque sacerdos, Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi: 'Non hoc ista sibi tempus spectacula poscit; nunc grege de intacto septem mactare iuuencos praestiterit, totidem lectas de more bidentes.' 40 Talibus adfata Aenean nec sacra morantur iussa uiri, Teucros uocat alta in templa sacerdos. Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum, quo lati ducunt aditus centum, ostia centum; unde ruunt totidem uoces, responsa Sibyllae. 45 Ventum erat ad limen, cum uirgo. 'Poscere fata tempus' ait; 'deus, ecce, deus!' Cui talia fanti ante fores subito non uoltus, non color unus, non comptae mansere comae; sed pectus anhelum, et rabie fera corda tument; maiorque uideri, 50 nec mortale sonans, adflata est numine quando iam propiore dei. 'Cessas in uota precesque, Tros' ait 'Aenea? Cessas? Neque enim ante dehiscent attonitae magna ora domus.' Et talia fata conticuit. Gelidus Teucris per dura cucurrit 55 ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo: 'Phoebe, graues Troiae semper miserate labores, Dardana qui Paridis direxti tela manusque corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras tot maria intraui duce te, penitusque repostas 60 Massylum gentes praetentaque Syrtibus arua, iam tandem Italiae fugientis prendimus oras; hac Troiana tenus fuerit Fortuna secuta. Vos quoque Pergameae iam fas est parcere genti, dique deaeque omnes quibus obstitit Ilium et ingens 65 gloria Dardaniae. Tuque, O sanctissima uates, praescia uenturi, da, non indebita posco regna meis fatis, Latio considere Teucros errantisque deos agitataque numina Troiae. Tum Phoebo et Triuiae solido de marmore templum 70 instituam, festosque dies de nomine Phoebi. Te quoque magna manent regnis penetralia nostris: hic ego namque tuas sortes arcanaque fata, dicta meae genti, ponam, lectosque sacrabo, alma, uiros. Foliis tantum ne carmina manda, 75 ne turbata uolent rapidis ludibria uentis; ipsa canas oro.' Finem dedit ore loquendi. At, Phoebi nondum patiens, immanis in antro bacchatur uates, magnum si pectore possit excussisse deum; tanto magis ille fatigat 80 os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo. Ostia iamque domus patuere ingentia centum sponte sua, uatisque ferunt responsa per auras: 'O tandem magnis pelagi defuncte periclis! Sed terrae grauiora manent. In regna Lauini 85 Dardanidae uenient; mitte hanc de pectore curam; sed non et uenisse uolent. Bella, horrida bella, et Thybrim multo spumantem sanguine cerno. Non Simois tibi, nec Xanthus, nec Dorica castra defuerint; alius Latio iam partus Achilles, 90 natus et ipse dea; nec Teucris addita Iuno usquam aberit; cum tu supplex in rebus egenis quas gentes Italum aut quas non oraueris urbes! Causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris externique iterum thalami. 95 Tu ne cede malis, sed contra audentior ito, qua tua te Fortuna sinet. Via prima salutis, quod minime reris, Graia pandetur ab urbe.' Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla horrendas canit ambages antroque remugit, 100 obscuris uera inuoluens: ea frena furenti concutit, et stimulos sub pectore uertit Apollo. Ut primum cessit furor et rabida ora quierunt, incipit Aeneas heros: 'Non ulla laborum, O uirgo, noua mi facies inopinaue surgit; 105 omnia praecepi atque animo mecum ante peregi. Unum oro: quando hic inferni ianua regis dicitur, et tenebrosa palus Acheronte refuso, ire ad conspectum cari genitoris et ora contingat; doceas iter et sacra ostia pandas. 110 Illum ego per flammas et mille sequentia tela eripui his umeris, medioque ex hoste recepi; ille meum comitatus iter, maria omnia mecum atque omnes pelagique minas caelique ferebat, inualidus, uires ultra sortemque senectae. 115 Quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem, idem orans mandata dabat. Gnatique patrisque, alma, precor, miserere; -- potes namque omnia, nec te nequiquam lucis Hecate praefecit Auernis; -- si potuit Manes arcessere coniugis Orpheus, 120 Threicia fretus cithara fidibusque canoris, si fratrem Pollux alterna morte redemit, itque reditque uiam totiens. Quid Thesea, magnum quid memorem Alciden? Et mi genus ab Ioue summo.' Talibus orabat dictis, arasque tenebat, 125 cum sic orsa loqui uates: 'Sate sanguine diuom, Tros Anchisiade, facilis descensus Auerno; noctes atque dies patet atri ianua Ditis; sed reuocare gradum superasque euadere ad auras, hoc opus, hic labor est. Pauci, quos aequus amauit 130 Iuppiter, aut ardens euexit ad aethera uirtus, dis geniti potuere. Tenent media omnia siluae, Cocytusque sinu labens circumuenit atro. Quod si tantus amor menti, si tanta cupido est, bis Stygios innare lacus, bis nigra uidere 135 Tartara, et insano iuuat indulgere labori, accipe, quae peragenda prius. Latet arbore opaca aureus et foliis et lento uimine ramus, Iunoni infernae dictus sacer; hunc tegit omnis lucus, et obscuris claudunt conuallibus umbrae. 140 Sed non ante datur telluris operta subire, auricomos quam quis decerpserit arbore fetus. Hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus instituit. Primo auulso non deficit alter aureus, et simili frondescit uirga metallo. 145 Ergo alte uestiga oculis, et rite repertum carpe manu; namque ipse uolens facilisque sequetur, si te fata uocant; aliter non uiribus ullis uincere, nec duro poteris conuellere ferro. Praeterea iacet exanimum tibi corpus amici -- 150 heu nescis -- totamque incestat funere classem, dum consulta petis nostroque in limine pendes. Sedibus hunc refer ante suis et conde sepulchro. Duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto: sic demum lucos Stygis et regna inuia uiuis 155 aspicies.' Dixit, pressoque obmutuit ore. Aeneas maesto defixus lumina uoltu ingreditur, linquens antrum, caecosque uolutat euentus animo secum. Cui fidus Achates it comes, et paribus curis uestigia figit. 160 Multa inter sese uario sermone serebant, quem socium exanimem uates, quod corpus humandum diceret. Atque illi Misenum in litore sicco, ut uenere, uident indigna morte peremptum, Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter 165 aere ciere uiros, Martemque accendere cantu. Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum et lituo pugnas insignis obibat et hasta: postquam illum uita uictor spoliauit Achilles, Dardanio Aeneae sese fortissimus heros 170 addiderat socium, non inferiora secutus. Sed tum, forte caua dum personat aequora concha, demens, et cantu uocat in certamina diuos, aemulus exceptum Triton, si credere dignum est, inter saxa uirum spumosa inmerserat unda. 175 Ergo omnes magno circum clamore fremebant, praecipue pius Aeneas. Tum iussa Sibyllae, haud mora, festinant flentes, aramque sepulchri congerere arboribus caeloque educere certant. Itur in antiquam siluam, stabula alta ferarum; 180 procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex, fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur scinditur, aduoluunt ingentis montibus ornos. Nec non Aeneas opera inter talia primus hortatur socios, paribusque accingitur armis. 185 Atque haec ipse suo tristi cum corde uolutat, aspectans siluam inmensam, et sic uoce precatur: 'Si nunc se nobis ille aureus arbore ramus ostendat nemore in tanto, quando omnia uere heu nimium de te uates, Misene, locuta est.' 190 Vix ea fatus erat, geminae cum forte columbae ipsa sub ora uiri caelo uenere uolantes, et uiridi sedere solo. Tum maximus heros maternas agnoscit aues, laetusque precatur: 'Este duces, O, si qua uia est, cursumque per auras 195 dirigite in lucos, ubi pinguem diues opacat ramus humum. Tuque, O, dubiis ne defice rebus, diua parens.' Sic effatus uestigia pressit, obseruans quae signa ferant, quo tendere pergant. Pascentes illae tantum prodire uolando, 200 quantum acie possent oculi seruare sequentum. Inde ubi uenere ad fauces graue olentis Auerni, tollunt se celeres, liquidumque per aera lapsae sedibus optatis geminae super arbore sidunt, discolor unde auri per ramos aura refulsit. 205 Quale solet siluis brumali frigore uiscum fronde uirere noua, quod non sua seminat arbos, et croceo fetu teretis circumdare truncos, talis erat species auri frondentis opaca ilice, sic leni crepitabat brattea uento. 210 Corripit Aeneas extemplo auidusque refringit cunctantem, et uatis portat sub tecta Sibyllae. Nec minus interea Misenum in litore Teucri flebant, et cineri ingrato suprema ferebant. Principio pinguem taedis et robore secto 215 ingentem struxere pyram, cui frondibus atris intexunt latera, et ferales ante cupresios constituunt, decorantque super fulgentibus armis. Pars calidos latices et aena undantia flammis expediunt, corpusque lauant frigentis et unguunt. 220 Fit gemitus. Tum membra toro defleta reponunt, purpureasque super uestes, uelamina nota, coniciunt. Pars ingenti subiere feretro, triste ministerium, et subiectam more parentum auersi tenuere facem. Congesta cremantur 225 turea dona, dapes, fuso crateres oliuo. Postquam conlapsi cineres et flamma quieuit reliquias uino et bibulam lauere fauillam, ossaque lecta cado texit Corynaeus aeno. Idem ter socios pura circumtulit unda, 230 spargens rore leui et ramo felicis oliuae, lustrauitque uiros, dixitque nouissima uerba. At pius Aeneas ingenti mole sepulcrum imponit, suaque arma uiro, remumque tubamque, monte sub aerio, qui nunc ''Misenus'' ab illo 235 dicitur, aeternumque tenet per saecula nomen. His actis, propere exsequitur praecepta Sibyllae. Spelunca alta fuit uastoque immanis hiatu, scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris, quam super haud ullae poterant impune uolantes 240 tendere iter pennis -- talis sese halitus atris faucibus effundens supera ad conuexa ferebat: unde locum Grai dixerunt nomine Aornon. quattuor hic primum nigrantis terga iuuencos constituit, frontique inuergit uina sacerdos; 245 et summas carpens media inter cornua saetas ignibus imponit sacris, libamina prima, uoce uocans Hecaten, Caeloque Ereboque potentem. Supponunt alii cultros, tepidumque cruorem suscipiunt pateris. Ipse atri uelleris agnam 250 Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori ense ferit, sterilemque tibi. Proserpina, uaccam. Tum Stygio regi nocturnas inchoat aras, et solida imponit taurorum uiscera flammis, pingue superque oleum infundens ardentibus extis. 255 Ecce autem, primi sub lumina solis et ortus, sub pedibus mugire solum, et iuga coepta moueri siluarum, uisaeque canes ululare per umbram, aduentante dea. 'Procul O procul este, profani,' conclamat uates, 'totoque absistite luco; 260 tuque inuade uiam, uaginaque eripe ferrum: nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo.' Tantum effata, furens antro se immisit aperto; ille ducem haud timidis uadentem passibus aequat. Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes, 265 et Chaos, et Phlegethon, loca nocte tacentia late, sit mihi fas audita loqui; sit numine uestro pandere res alta terra et caligine mersas! Ibant obscuri sola sub nocte per umbram, perque domos Ditis uacuas et inania regna: 270 quale per incertam lunam sub luce maligna est iter in siluis, ubi caelum condidit umbra Iuppiter, et rebus nox abstulit atra colorem. Vestibulum ante ipsum, primisque in faucibus Orci Luctus et ultrices posuere cubilia Curae; 275 pallentesque habitant Morbi, tristisque Senectus, et Metus, et malesuada Fames, ac turpis Egestas, terribiles uisu formae: Letumque, Labosque; tum consanguineus Leti Sopor, et mala mentis Gaudia, mortiferumque aduerso in limine Bellum, 280 ferreique Eumenidum thalami, et Discordia demens, uipereum crinem uittis innexa cruentis. In medio ramos annosaque brachia pandit ulmus opaca, ingens, quam sedem Somnia uolgo Pana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent. 285 Multaque praeterea uariarum monstra ferarum: Centauri in foribus stabulant, Scyllaeque biformes, et centumgeminus Briareus, ac belua Lernae horrendum stridens, flammisque armata Chimaera, Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae. 290 Corripit hic subita trepidus formidine ferrum Aeneas, strictamque aciem uenientibus offert, et, ni docta comes tenues sine corpore uitas admoneat uolitare caua sub imagine formae, inruat, et frustra ferro diuerberet umbras. 295 Hinc uia, Tartarei quae fert Acherontis ad undas. Turbidus hic caeno uastaque uoragine gurges aestuat, atque omnem Cocyto eructat harenam. Portitor has horrendus aquas et flumina seruat terribili squalore Charon, cui plurima mento 300 canities inculta iacet; stant lumina flamma, sordidus ex umeris nodo dependet amictus. Ipse ratem conto subigit, uelisque ministrat, et ferruginea subuectat corpora cymba, iam senior, sed cruda deo uiridisque senectus. 305 Huc omnis turba ad ripas effusa ruebat, matres atque uiri, defunctaque corpora uita magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae, impositique rogis iuuenes ante ora parentum: quam multa in siluis autumni frigore primo 310 lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto quam multae glomerantur aues, ubi frigidus annus trans pontum fugat, et terris immittit apricis. Stabant orantes primi transmittere cursum, tendebantque manus ripae ulterioris amore. 315 Nauita sed tristis nunc hos nunc accipit illos, ast alios longe submotos arcet harena. Aeneas, miratus enim motusque tumultu, 'Dic' ait 'O uirgo, quid uolt concursus ad amnem? Quidue petunt animae, uel quo discrimine ripas 320 hae linquunt, illae remis uada liuida uerrunt?' Olli sic breuiter fata est longaeua sacerdos: 'Anchisa generate, deum certissima proles, Cocyti stagna alta uides Stygiamque paludem, di cuius iurare timent et fallere numen. 325 Haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est; portitor ille Charon; hi, quos uehit unda, sepulti. Nec ripas datur horrendas et rauca fluenta transportare prius quam sedibus ossa quierunt. Centum errant annos uolitantque haec litora circum; 330 tum demum admissi stagna exoptata reuisunt.' Constitit Anchisa satus et uestigia pressit, multa putans, sortemque animo miseratus iniquam. Cernit ibi maestos et mortis honore carentes Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten, 335 quos, simul ab Troia uentosa per aequora uectos, obruit Auster, aqua inuoluens nauemque uirosque. Ecce gubernator sese Palinurus agebat, qui Libyco nuper cursu, dum sidera seruat, exciderat puppi mediis effusus in undis. 340 Hunc ubi uix multa maestum cognouit in umbra, sic prior adloquitur: 'Quis te, Palinure, deorum eripuit nobis, medioque sub aequore mersit? Dic age. Namque mihi, fallax haud ante repertus, hoc uno responso animum delusit Apollo, 345 qui fore te ponto incolumem, finesque canebat uenturum Ausonios. En haec promissa fides est?' Ille autem: 'Neque te Phoebi cortina fefellit, dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit. Namque gubernaclum multa ui forte reuolsum, 350 cui datus haerebam custos cursusque regebam, praecipitans traxi mecum. Maria aspera iuro non ullum pro me tantum cepisse timorem, quam tua ne, spoliata armis, excussa magistro, deficeret tantis nauis surgentibus undis. 355 Tris Notus hibernas immensa per aequora noctes uexit me uiolentus aqua; uix lumine quarto prospexi Italiam summa sublimis ab unda. Paulatim adnabam terrae; iam tuta tenebam, ni gens crudelis madida cum ueste grauatum 360 prensantemque uncis manibus capita aspera montis ferro inuasisset, praedamque ignara putasset. Nunc me fluctus habet, uersantque in litore uenti. Quod te per caeli iucundum lumen et auras, per genitorem oro, per spes surgentis Iuli, 365 eripe me his, inuicte, malis: aut tu mihi terram inice, namque potes, portusque require Velinos; aut tu, si qua uia est, si quam tibi diua creatrix ostendit -- neque enim, credo, sine numine diuom flumina tanta paras Stygiamque innare paludem -- 370 da dextram misero, et tecum me tolle per undas, sedibus ut saltem placidis in morte quiescam. Talia fatus erat, coepit cum talia uates: 'Unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido? Tu Stygias inhumatus aquas amnemque seuerum 375 Eumenidum aspicies, ripamue iniussus adibis? Desine fata deum flecti sperare precando. Sed cape dicta memor, duri solatia casus. Nam tua finitimi, longe lateque per urbes prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt, 380 et statuent tumulum, et tumulo sollemnia mittent, aeternumque locus Palinuri nomen habebit.' His dictis curae emotae, pulsusque parumper corde dolor tristi: gaudet cognomine terrae. Ergo iter inceptum peragunt fluuioque propinquant. 385 Nauita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda per tacitum nemus ire pedemque aduertere ripae, sic prior adgreditur dictis, atque increpat ultro: 'Quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis, fare age, quid uenias, iam istinc, et comprime gressum. 390 Umbrarum hic locus est, somni noctisque soporae; corpora uiua nefas Stygia uectare carina. Nec uero Alciden me sum laetatus euntem accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque, dis quamquam geniti atque inuicti uiribus essent. 395 Tartareum ille manu custodem in uincla petiuit, ipsius a solio regis, traxitque trementem; hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.' Quae contra breuiter fata est Amphrysia uates: 'Nullae hic insidiae tales; absiste moueri; 400 nec uim tela ferunt; licet ingens ianitor antro aeternum latrans exsanguis terreat umbras, casta licet patrui seruet Proserpina limen. Troius Aeneas, pietate insignis et armis, ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras. 405 Si te nulla mouet tantae pietatis imago, at ramum hunc' aperit ramum, qui ueste latebat 'adgnoscas.' Tumida ex ira tum corda residunt. Nec plura his. Ille admirans uenerabile donum fatalis uirgae, longo post tempore uisum, 410 caeruleam aduertit puppim, ripaeque propinquat. Inde alias animas, quae per iuga longa sedebant, deturbat, laxatque foros; simul accipit alueo ingentem Aenean. Gemuit sub pondere cymba sutilis, et multam accepit rimosa paludem. 415 Tandem trans fluuium incolumis uatemque uirumque informi limo glaucaque exponit in ulua. Cerberus haec ingens latratu regna trifauci personat, aduerso recubans immanis in antro. Cui uates, horrere uidens iam colla colubris, 420 melle soporatam et medicatis frugibus offam obicit. Ille fame rabida tria guttura pandens corripit obiectam, atque immania terga resoluit fusus humi, totoque ingens extenditur antro. Occupat Aeneas aditum custode sepulto, 425 euaditque celer ripam inremeabilis undae. Continuo auditae uoces, uagitus et ingens, infantumque animae flentes in limine primo, quos dulcis uitae exsortes et ab ubere raptos abstulit atra dies et funere mersit acerbo; 430 hos iuxta falso damnati crimine mortis. Nec uero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes: quaesitor Minos urnam mouet; ille silentum conciliumque uocat uitasque et crimina discit. Proxuma deinde tenent maesti loca, qui sibi letum 435 insontes peperere manu, lucemque perosi proiecere animas. Quam uellent aethere in alto nunc et pauperiem et duros perferre labores! Fas obstat, tristisque palus inamabilis undae alligat, et nouiens Styx interfusa coercet. 440 Nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem lugentes campi: sic illos nomine dicunt. Hic, quos durus amor crudeli tabe peredit, secreti celant calles et myrtea circum silua tegit; curae non ipsa in morte relinquunt. 445 His Phaedram Procrimque locis, maestamque Eriphylen crudelis nati monstrantem uolnera, cernit, Euadnenque et Pasiphaen; his Laodamia it comes, et iuuenis quondam, nunc femina, Caeneus, rursus et in ueterem fato reuoluta figuram. 450 Inter quas Phoenissa recens a uolnere Dido errabat silua in magna; quam Troius heros ut primum iuxta stetit adgnouitque per umbras obscuram, qualem primo qui surgere mense aut uidet, aut uidisse putat per nubila lunam, 455 demisit lacrimas, dulcique adfatus amore est: 'Infelix Dido, uerus mihi nuntius ergo uenerat exstinctam, ferroque extrema secutam? Funeris heu tibi causa fui? Per sidera iuro, per superos, et si qua fides tellure sub ima est, 460 inuitus, regina, tuo de litore cessi. Sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras, per loca senta situ cogunt noctemque profundam, imperiis egere suis; nec credere quiui hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem. 465 Siste gradum, teque aspectu ne subtrahe nostro. Quem fugis? Extremum fato, quod te adloquor, hoc est.' Talibus Aeneas ardentem et torua tuentem lenibat dictis animum, lacrimasque ciebat. Illa solo fixos oculos auersa tenebat, 470 nec magis incepto uoltum sermone mouetur, quam si dura silex aut stet Marpesia cautes. landem corripuit sese, atque inimica refugit in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi respondet curis aequatque Sychaeus amorem. 475 Nec minus Aeneas, casu concussus iniquo, prosequitur lacrimis longe, et miseratur euntem. Inde datum molitur iter. Iamque arua tenebant ultima, quae bello clari secreta frequentant. Hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis 480 Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago; hic multum fleti ad superos belloque caduci Dardanidae, quos ille omnes longo ordine cernens ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque, tris Antenoridas, Cererique sacrum Polyphoeten, 485 Idaeumque, etiam currus, etiam arma tenentem. circumstant animae dextra laeuaque frequentes; nec uidisse semel satis est; iuuat usque morari, et conferre gradum, et ueniendi discere causas. At Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges 490 ut uidere uirum fulgentiaque arma per umbras, ingenti trepidare metu; pars uertere terga, ceu quondam petiere rates; pars tollere uocem exiguam, inceptus clamor frustratur hiantes. Atque hic Priamiden laniatum corpore toto 495 Deiphobum uidet et lacerum crudeliter ora, ora manusque ambas, populataque tempora raptis auribus, et truncas inhonesto uolnere nares. Vix adeo adgnouit pauitantem et dira tegentem supplicia, et notis compellat uocibus ultro: 500 'Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri quis tam crudeles optauit sumere poenas? Cui tantum de te licuit? Mihi fama suprema nocte tulit fessum uasta te caede Pelasgum procubuisse super confusae stragis aceruum. 505 Tunc egomet tumulum Rhoeteo litore inanem constitui, et magna Manes ter uoce uocaui. Nomen et arma locum seruant; te, amice, nequiui conspicere, et patria decedens ponere terra.' Ad quae Priamides: 'Nihil O tibi amice relictum; 510 omnia Deiphobo soluisti et funeris umbris. Sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae his mersere malis; illa haec monumenta reliquit. Namque ut supremam falsa inter gaudia noctem egerimus, nosti; et nimium meminisse necesse est. 515 Cum fatalis equus saltu super ardua uenit Pergama, et armatum peditem grauis attulit aluo, illa, chorum simulans, euantes orgia circum ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat ingentem, et summa Danaos ex arce uocabat. 520 Tum me, confectum curis somnoque grauatum, infelix habuit thalamus, pressitque iacentem dulcis et alta quies placidaeque simillima morti Egregia interea coniunx arma omnia tectis amouet, et fidum capiti subduxerat ensem; 525 intra tecta uocat Menelaum, et limina pandit, scilicet id magnum sperans fore munus amanti, et famam exstingui ueterum sic posse malorum. Quid moror? Inrumpunt thalamo; comes additur una hortator scelerum Aeolides. Di, talia Grais 530 instaurate, pio si poenas ore reposco! Sed te qui uiuum casus, age, fare uicissim, attulerint. Pelagine uenis erroribus actus, an monitu diuom? An quae te Fortuna fatigat, ut tristes sine sole domos, loca turbida, adires?' 535 Hac uice sermonum roseis Aurora quadrigis iam medium aetherio cursu traiecerat axem; et fors omne datum traherent per talia tempus; sed comes admonuit, breuiterque adfata Sibylla est: 'Nox ruit, Aenea; nos flendo ducimus horas. 540 Hic locus est, partes ubi se uia findit in ambas: dextera quae Ditis magni sub moenia tendit, hac iter Elysium nobis; at laeua malorum exercet poenas, et ad impia Tartara mittit.' Deiphobus contra: 'Ne saeui, magna sacerdos; 545 discedam, explebo numerum, reddarque tenebris. I decus, i, nostrum; melioribus utere fatis!' Tantum effatus, et in uerbo uestigia torsit. Respicit Aeneas subito, et sub rupe sinistra moenia lata uidet, triplici circumdata muro, 550 quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis, Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa. Porta aduersa ingens, solidoque adamante columnae, uis ut nulla uirum, non ipsi exscindere bello caelicolae ualeant; stat ferrea turris ad auras, 555 Tisiphoneque sedens, palla succincta cruenta, uestibulum exsomnis seruat noctesque diesque, Hinc exaudiri gemitus, et saeua sonare uerbera; tum stridor ferri, tractaeque catenae. Constitit Aeneas, strepitumque exterritus hausit. 560 'Quae scelerum facies, O uirgo, effare; quibusue urguentur poenis? Quis tantus plangor ad auras?' Tum uates sic orsa loqui: 'Dux inclute Teucrum, nulli fas casto sceleratum insistere limen; sed me cum lucis Hecate praefecit Auernis, 565 ipsa deum poenas docuit, perque omnia duxit. Gnosius haec Rhadamanthus habet, durissima regna, castigatque auditque dolos, subigitque fateri, quae quis apud superos, furto laetatus inani, distulit in seram commissa piacula mortem. 570 Continuo sontes ultrix accincta flagello Tisiphone quatit insultans, toruosque sinistra intentans angues uocat agmina saeua sororum. Tum demum horrisono stridentes cardine sacrae panduntur portae. Cernis custodia qualis 575 uestibulo sedeat, facies quae limina seruet? Quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra saeuior intus habet sedem. Tum Tartarus ipse bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras, quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum. 580 Hic genus antiquum Terrae, Titania pubes, fulmine deiecti fundo uoluuntur in imo. 'Hic et Aloidas geminos immania uidi corpora, qui manibus magnum rescindere caelum adgressi, superisque Iouem detrudere regnis. 585 Vidi et crudeles dantem Salmonea poenas, dum flammas Iouis et sonitus imitatur Olympi. Quattuor hic inuectus equis et lampada quassans per Graium populos mediaeque per Elidis urbem ibat ouans, diuomque sibi poscebat honorem, -- 590 demens, qui nimbos et non imitabile fulmen aere et cornipedum pulsu simularet equorum. At pater omnipotens densa inter nubila telum contorsit, non ille faces nec fumea taedis lumina, praecipitemque immani turbine adegit. 595 Nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum, cernere erat, per tota nouem cui iubera corpus porrigitur, rostroque immanis uoltur obunco immortale iecur tondens fecundaque poenis uiscera, rimaturque epulis, habitatque sub alto 600 pectore, nec fibris requies datur ulla renatis. Quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque? quos super atra silex iam iam lapsura cadentique imminet adsimilis; lucent genialibus altis aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae 605 regifico luxu; Furiarum maxima iuxta accubat, et manibus prohibet contingere mensas, exsurgitque facem attollens, atque intonat ore. 'Hic, quibus inuisi fratres, dum uita manebat, pulsatusue parens, et fraus innexa clienti, 610 aut qui diuitiis soli incubuere repertis, nec partem posuere suis quae maxima turba est, quique ob adulterium caesi, quique arma secuti impia nec ueriti dominorum fallere dextras, inclusi poenam exspectant. Ne quaere doceri 615 quam poenam, aut quae forma uiros fortunaue mersit. Saxum ingens uoluunt alii, radiisque rotarum districti pendent; sedet, aeternumque sedebit, infelix Theseus; Phlegyasque miserrimus omnis admonet, et magna testatur uoce per umbras: 620 ''Discite iustitiam moniti, et non temnere diuos.'' Vendidit hic auro patriam, dominumque potentem imposuit; fixit leges pretio atque refixit; hic thalamum inuasit natae uetitosque hymenaeos; ausi omnes immane nefas, ausoque potiti. 625 Non, mihi si linguae centum sint oraque centum, ferrea uox, omnis scelerum comprendere formas, omnia poenarum percurrere nomina possim.' Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeua sacerdos: 'Sed iam age, carpe uiam et susceptum perfice munus; 630 adceleremus' ait; 'Cyclopum educta caminis moenia conspicio atque aduerso fornice portas, haec ubi nos praecepta iubent deponere dona.' Dixerat, et pariter, gressi per opaca uiarum, corripiunt spatium medium, foribusque propinquant. 635 Occupat Aeneas aditum, corpusque recenti spargit aqua, ramumque aduerso in limine figit. His demum exactis, perfecto munere diuae, deuenere locos laetos et amoena uirecta fortunatorum nemorum sedesque beatas. 640 Largior hic campos aether et lumine uestit purpureo, solemque suum, sua sidera norunt. Pars in gramineis exercent membra palaestris, contendunt ludo et fulua luctantur harena; pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt. 645 Nec non Threicius longa cum ueste sacerdos obloquitur numeris septem discrimina uocum, iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno. Hic genus antiquum Teucri, pulcherrima proles, magnanimi heroes, nati melioribus annis, 650 Ilusque Assaracusque et Troiae Dardanus auctor. Arma procul currusque uirum miratur inanes. Stant terra defixae hastae, passimque soluti per campum pascuntur equi. Quae gratia currum armorumque fuit uiuis, quae cura nitentis 655 pascere equos, eadem sequitur tellure repostos. Conspicit, ecce, alios dextra laeuaque per herbam uescentis, laetumque choro paeana canentis inter odoratum lauri nemus, unde superne plurimus Eridani per siluam uoluitur amnis. 660 Hic manus ob patriam pugnando uolnera passi, quique sacerdotes casti, dum uita manebat, quique pii uates et Phoebo digna locuti, inuentas aut qui uitam excoluere per artes, quique sui memores alios fecere merendo, 665 omnibus his niuea cinguntur tempora uitta. Quos circumfusos sic est adfata Sybilla, Musaeum ante omnes, medium nam plurima turba hunc habet, atque umeris exstantem suspicit altis: 'Dicite, felices animae, tuque, optime uates, 670 quae regio Anchisen, quis habet locus? Illius ergo uenimus, et magnos Erebi transnauimus amnes.' Atque huic responsum paucis ita reddidit heros: 'Nulli certa domus; lucis habitamus opacis, riparumque toros et prata recentia riuis 675 incolimus. Sed uos, si fert ita corde uoluntas, hoc superate iugum; et facili iam tramite sistam.' Dixit, et ante tulit gressum, camposque nitentis desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquunt. At pater Anchises penitus conualle uirenti 680 inclusas animas superumque ad lumen ituras lustrabat studio recolens, omnemque suorum forte recensebat numerum carosque nepotes, fataque fortunasque uirum moresque manusque. Isque ubi tendentem aduersum per gramina uidet 685 Aenean, alacris palmas utrasque tetendit, effusaeque genis lacrimae, et uox excidit ore: 'Venisti tandem, tuaque exspectata parenti uicit iter durum pietas? Datur ora tueri, nate, tua, et notas audire et reddere uoces? 690 Sic equidem ducebam animo rebarque futurum, tempora dinumerans' nec me mea cura fefellit. Quas ego te terras et quanta per aequora uectum accipio! quantis iactatum, nate, periclis! Quam metui, ne quid Libyae tibi regna nocerent!' 695 Ille autem: 'Tua me, genitor, tua tristis imago, saepius occurrens, haec limina tendere adegit: stant sale Tyrrheno classes. Da iungere dextram, da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro.' Sic memorans, largo fletu simul ora rigabat. 700 Ter conatus ibi collo dare brachia circum, ter frustra comprensa manus effugit imago, par leuibus uentis uolucrique simillima somno. Interea uidet Aeneas in ualle reducta seclusum nemus et uirgulta sonantia siluis, 705 Lethaeumque, domos placidas qui praenatat, amnem. Hunc circum innumerae gentes populique uolabant; ac -- uelut in pratis ubi apes aestate serena floribus insidunt uariis, et candida circum lilia funduntur -- strepit omnis murmure campus. 710 Horrescit uisu subito, causasque requirit inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro, quiue uiri tanto complerint agmine ripas. Tum pater Anchises: 'Animae, quibus altera fato corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam 715 securos latices et longa obliuia potant. Has equidem memorare tibi atque ostendere coram, iampridem hanc prolem cupio enumerare meorum, quo magis Italia mecum laetere reperta.' 'O pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est 720 sublimis animas, iterumque ad tarda reuerti corpora? Quae lucis miseris tam dira cupido?' 'Dicam equidem, nec te suspensum, nate, tenebo' suscipit Anchises, atque ordine singula pandit. 'Principio caelum ac terras camposque liquentis 725 lucentemque globum Lunae Titaniaque astra spiritus intus alit, totamque infusa per artus mens agitat molem et magno se corpore miscet. Inde hominum pecudumque genus, uitaeque uolantum, et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus. 730 Igneus est ollis uigor et caelestis origo seminibus, quantum non noxia corpora tardant, terrenique hebetant artus moribundaque membra. Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco. 735 Quin et supremo cum lumine uita reliquit, non tamen omne malum miseris nec funditus omnes corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est multa diu concreta modis inolescere miris. Ergo exercentur poenis, ueterumque malorum 740 supplicia expendunt: aliae panduntur inanes suspensae ad uentos; aliis sub gurgite uasto infectum eluitur scelus, aut exuritur igni; quisque suos patimur Manes; exinde per amplum mittimur Elysium, et pauci laeta arua tenemus; 745 donec longa dies, perfecto temporis orbe, concretam exemit labem, purumque relinquit aetherium sensum atque aurai simplicis ignem. Has omnes, ubi mille rotam uoluere per annos, Lethaeum ad fluuium deus euocat agmine magno, 750 scilicet immemores supera ut conuexa reuisant, rursus et incipiant in corpora uelle reuerti.' Dixerat Anchises, natumque unaque Sibyllam conuentus trahit in medios turbamque sonantem, et tumulum capit, unde omnes longo ordine possit 755 aduersos legere, et uenientum discere uultus. 'Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur gloria, qui maneant Itala de gente nepotes, inlustris animas nostrumque in nomen ituras, expediam dictis, et te tua fata docebo. 760 Ille, uides, pura iuuenis qui nititur hasta, proxuma sorte tenet lucis loca, primus ad auras aetherias Italo commixtus sanguine surget, siluius, Albanum nomen, tua postuma proles, quem tibi longaeuo serum Lauinia coniunx 765 educet siluis regem regumque parentem, unde genus Longa nostrum dominabitur Alba. 'Proxumus ille Procas, Troianae gloria gentis, et Capys, et Numitor, et qui te nomine reddet Siluius Aeneas, pariter pietate uel armis 770 egregius, si umquam regnandam acceperit Albam. Qui iuuenes! Quantas ostentant, aspice, uires, atque umbrata gerunt ciuili tempora quercu! Hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam, hi Collatinas imponent montibus arces, 775 Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque. Haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae. 'Quin et auo comitem sese Mauortius addet Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater educet. Viden, ut geminae stant uertice cristae, 780 et pater ipse suo superum iam signat honore? En, huius, nate, auspiciis illa incluta Roma imperium terris, animos aequabit Olympo, septemque una sibi muro circumdabit arces, felix prole uirum: qualis Berecyntia mater 785 inuehitur curru Phrygias turrita per urbes, laeta deum partu, centum complexa nepotes, omnes caelicolas, omnes supera alta tenentes. 'Huc geminas nunc flecte acies, hanc aspice gentem Romanosque tuos. Hic Caesar et omnis Iuli 790 progenies magnum caeli uentura sub axem. Hic uir, hic est, tibi quem promitti saepius audis, Augustus Caesar, Diui genus, aurea condet saecula qui rursus Latio regnata per arua Saturno quondam, super et Garamantas et Indos 795 proferet imperium: iacet extra sidera tellus, extra anni solisque uias, ubi caelifer Atlas axem umero torquet stellis ardentibus aptum. Huius in aduentum iam nunc et Caspia regna responsis horrent diuom et Maeotia tellus, 800 et septemgemini turbant trepida ostia Nili. Nec uero Alcides tantum telluris obiuit, fixerit aeripedem ceruam licet, aut Erymanthi pacarit nemora, et Lernam tremefecerit arcu; nec, qui pampineis uictor iuga flectit habenis, 805 Liber, agens celso Nysae de uertice tigres. aut dubitamus adhuc uirtute extendere uires, aut metus Ausonia prohibet consistere terra? 'Quis procul ille autem ramis insignis oliuae sacra ferens? Nosco crines incanaque menta 810 regis Romani, primus qui legibus urbem fundabit, Curibus paruis et paupere terra missus in imperium magnum. Cui deinde subibit, otia qui rumpet patriae residesque mouebit Tullus in arma uiros et iam desueta triumphis 815 agmina. Quem iuxta sequitur iactantior Ancus, nunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris. Vis et Tarquinios reges, animamque superbam ultoris Bruti, fascesque uidere receptos? Consulis imperium hic primus saeuasque secures 820 accipiet, natosque pater noua bella mouentes ad poenam pulchra pro libertate uocabit. Infelix, utcumque ferent ea facta minores, uincet amor patriae laudumque immensa cupido. Quin Decios Drusosque procul saeuumque securi 825 aspice Torquatum et referentem signa Camillum. Illae autem, paribus quas fulgere cernis in armis, concordes animae nunc et dum nocte premuntur, heu quantum inter se bellum, si lumina uitae attigerint, quantas acies stragemque ciebunt! 830 Aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci descendens, gener aduersis instructus Eois. Ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella, neu patriae ualidas in uiscera uertite uires; tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo, 835 proice tela manu, sanguis meus! -- 'Ille triumphata Capitolia ad alta Corintho uictor aget currum, caesis insignis Achiuis. Eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas, ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli, 840 ultus auos Troiae, templa et temerata Mineruae. Quis te, magne Cato, tacitum, aut te, Cosse, relinquat? Quis Gracchi genus, aut geminos, duo fulmina belli, Scipiadas, cladem Libyae, paruoque potentem Fabricium uel te sulco Serrane, serentem? 845 quo fessum rapitis, Fabii? Tu Maxumus ille es, unus qui nobis cunctando restituis rem. Excudent alii spirantia mollius aera, credo equidem, uiuos ducent de marmore uoltus, orabunt causas melius, caelique meatus 850 describent radio, et surgentia sidera dicent: tu regere imperio populos, Romane, memento; hae tibi erunt artes; pacisque imponere morem, parcere subiectis, et debellare superbos.' Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit: 855 'Aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis ingreditur, uictorque uiros supereminet omnes! Hic rem Romanam, magno turbante tumultu, sistet, eques sternet Poenos Gallumque rebellem, tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.' 860 Atque hic Aeneas; una namque ire uidebat egregium forma iuuenem et fulgentibus armis, sed frons laeta parum, et deiecto lumina uoltu: 'Quis, pater, ille, uirum qui sic comitatur euntem? Filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum? 865 Quis strepitus circa comitum! Quantum instar in ipso! Sed nox atra caput tristi circumuolat umbra.' Tum pater Anchises, lacrimis ingressus obortis: 'O gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum; ostendent terris hunc tantum fata, neque ultra 870 esse sinent. Nimium uobis Romana propago uisa potens, Superi, propria haec si dona fuissent. Quantos ille uirum magnam Mauortis ad urbem campus aget gemitus, uel quae, liberine, uidebis funera, cum tumulum praeterlabere recentem! 875 Nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos in tantum spe tollet auos, nec Romula quondam ullo se tantum tellus iactabit alumno. Heu pietas, heu prisca fides, inuictaque bello dextera! Non illi se quisquam impune tulisset 880 obuius armato, seu cum pedes iret in hostem, seu spumantis equi foderet calcaribus armos. Heu, miserande puer, si qua fata aspera rumpas, tu Marcellus eris. Manibus date lilia plenis, purpureos spargam flores, animamque nepotis 885 his saltem adcumulem donis, et fungar inani munere' -- Sic tota passim regione uagantur aeris in campis latis, atque omnia lustrant. Quae postquam Anchises natum per singula duxit, incenditque animum famae uenientis amore, 890 exin bella uiro memorat quae deinde gerenda, Laurentisque docet populos urbemque Latini, et quo quemque modo fugiatque feratque laborem. Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur cornea, qua ueris facilis datur exitus umbris; 895 altera candenti perfecta nitens elephanto, sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes. His ubi tum natum Anchises unaque Sibyllam prosequitur dictis, portaque emittit eburna, ille uiam secat ad naues sociosque reuisit: 900 tum se ad Caietae recto fert litore portum. Ancora de prora iacitur, stant litore puppes.