At regina graui iamdudum saucia cura uolnus alit uenis, et caeco carpitur igni. Multa uiri uirtus animo, multusque recursat gentis honos: haerent infixi pectore uoltus 5 uerbaque, nec placidam membris dat cura quietem. Postera Phoebea lustrabat lampade terras, umentemque Aurora polo dimouerat umbram, cum sic unanimam adloquitur male sana sororem: "Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent! 10 Quis nouus hic nostris successit sedibus hospes, quem sese ore ferens, quam forti pectore et armis! Credo equidem, nec uana fides, genus esse deorum. Degeneres animos timor arguit: heu, quibus ille iactatus fatis! Quae bella exhausta canebat! 15 Si mihi non animo fixum immotumque sederet, ne cui me uinclo uellem sociare iugali, postquam primus amor deceptam morte fefellit; si non pertaesum thalami taedaeque fuisset, huic uni forsan potui succumbere culpae. 20 Anna, fatebor enim, miseri post fata Sychaei coniugis et sparsos fraterna caede Penatis, solus hic inflexit sensus, animumque labantem impulit: adgnosco ueteris uestigia flammae. Sed mihi uel tellus optem prius ima dehiscat, 25 uel Pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras, pallentis umbras Erebi noctemque profundam, ante, Pudor, quam te uiolo, aut tua iura resoluo. Ille meos, primus qui me sibi iunxit, amores abstulit; ille habeat secum seruetque sepulchro." 30 Sic effata sinum lacrimis impleuit obortis. Anna refert: "O luce magis dilecta sorori, solane perpetua maerens carpere iuuenta, nec dulcis natos, Veneris nec praemia noris? Id cinerem aut Manis credis curare sepultos? 35 Esto: aegram nulli quondam flexere mariti, non Libyae, non ante Tyro; despectus Iarbas ductoresque alii, quos Africa terra triumphis diues alit: placitone etiam pugnabis amori? Nec uenit in mentem, quorum consederis aruis? 40 Hinc Gaetulae urbes, genus insuperabile bello, et Numidae infreni cingunt et inhospita Syrtis; hinc deserta siti regio, lateque furentes Barcaei. Quid bella Tyro surgentia dicam, germanique minas? 45 Dis equidem auspicibus reor et Iunone secunda hunc cursum Iliacas uento tenuisse carinas. Quam tu urbem, soror, hanc cernes, quae surgere regna coniugio tali! Teucrum comitantibus armis Punica se quantis attollet gloria rebus! 50 Tu modo posce deos ueniam, sacrisque litatis indulge hospitio, causasque innecte morandi, dum pelago desaeuit hiemps et aquosus Orion, quassataeque rates, dum non tractabile caelum." His dictis incensum animum inflammauit amore, 55 spemque dedit dubiae menti, soluitque pudorem. Principio delubra adeunt, pacemque per aras exquirunt; mactant lectas de more bidentis legiferae Cereri Phoeboque patrique Lyaeo, Iunoni ante omnis, cui uincla iugalia curae. 60 Ipsa, tenens dextra pateram, pulcherrima Dido candentis uaccae media inter cornua fundit, aut ante ora deum pinguis spatiatur ad aras, instauratque diem donis, pecudumque reclusis pectoribus inhians spirantia consulit exta. 65 Heu uatum ignarae mentes! quid uota furentem, quid delubra iuuant? Est mollis flamma medullas interea, et tacitum uiuit sub pectore uolnus. Uritur infelix Dido, totaque uagatur urbe furens, qualis coniecta cerua sagitta, 70 quam procul incautam nemora inter Cresia fixit pastor agens telis, liquitque uolatile ferrum nescius; illa fuga siluas saltusque peragrat Dictaeos; haeret lateri letalis arundo. Nunc media Aenean secum per moenia ducit, 75 Sidoniasque ostentat opes urbemque paratam; incipit effari, mediaque in uoce resistit; nunc eadem labente die conuiuia quaerit, Iliacosque iterum demens audire labores exposcit, pendetque iterum narrantis ab ore. 80 Post, ubi digressi, lumenque obscura uicissim luna premit suadentque cadentia sidera somnos, sola domo maeret uacua, stratisque relictis incubat, illum absens absentem auditque uidetque; aut gremio Ascanium, genitoris imagine capta, 85 detinet, infandum si fallere possit amorem. Non coeptae adsurgunt turres, non arma iuuentus exercet, portusue aut propugnacula bello tuta parant; pendent opera interrupta, minaeque murorum ingentes aequataque machina caelo. 90 Quam simul ac tali persensit peste teneri cara Iouis coniunx, nec famam obstare furori, talibus adgreditur Venerem Saturnia dictis: "Egregiam uero laudem et spolia ampla refertis tuque puerque tuus, magnum et memorabile nomen, 95 una dolo diuom si femina uicta duorum est! Nec me adeo fallit ueritam te moenia nostra suspectas habuisse domos Karthaginis altae. Sed quis erit modus, aut quo nunc certamine tanto? Quin potius pacem aeternam pactosque hymenaeos 100 exercemus? Habes, tota quod mente petisti: ardet amans Dido, traxitque per ossa furorem. Communem hunc ergo populum paribusque regamus auspiciis; liceat Phrygio seruire marito, dotalisque tuae Tyrios permittere dextrae." 105 Olli -- sensit enim simulata mente locutam, quo regnum Italiae Libycas auerteret oras -- sic contra est ingressa Venus: "Quis talia demens abnuat, aut tecum malit contendere bello, si modo, quod memoras, factum fortuna sequatur. 110 Sed fatis incerta feror, si Iuppiter unam esse uelit Tyriis urbem Troiaque profectis, misceriue probet populos, aut foedera iungi. Tu coniunx tibi fas animum temptare precando. Perge; sequar. Tum sic excepit regia Iuno: 115 "Mecum erit iste labor: nunc qua ratione, quod instat confieri possit, paucis, aduerte, docebo. Venatum Aeneas unaque miserrima Dido in nemus ire parant, ubi primos crastinus ortus extulerit Titan, radiisque retexerit orbem. 120 His ego nigrantem commixta grandine nimbum, dum trepidant alae, saltusque indagine cingunt, desuper infundam, et tonitru caelum omne ciebo. Diffugient comites et nocte tegentur opaca: speluncam Dido dux et Troianus eandem 125 deuenient; adero, et, tua si mihi certa uoluntas, conubio iungam stabili propriamque dicabo, hic hymenaeus erit." -- Non aduersata petenti adnuit, atque dolis risit Cytherea repertis. Oceanum interea surgens Aurora reliquit. 130 It portis iubare exorto delecta iuuentus; retia rara, plagae, lato uenabula ferro, Massylique ruunt equites et odora canum uis. Reginam thalamo cunctantem ad limina primi Poenorum exspectant, ostroque insignis et auro 135 stat sonipes, ac frena ferox spumantia mandit. Tandem progreditur, magna stipante caterua, Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo. Cui pharetra ex auro, crines nodantur in aurum, aurea purpuream subnectit fibula uestem. 140 Nec non et Phrygii comites et laetus Iulus incedunt. Ipse ante alios pulcherrimus omnis infert se socium Aeneas atque agmina iungit. Qualis ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta deserit ac Delum maternam inuisit Apollo, 145 instauratque choros, mixtique altaria circum Cretesque Dryopesque fremunt pictique Agathyrsi; ipse iugis Cynthi graditur, mollique fluentem fronde premit crinem fingens atque implicat auro; tela sonant umeris: haud illo segnior ibat 150 Aeneas; tantum egregio decus enitet ore. Postquam altos uentum in montis atque inuia lustra, ecce ferae, saxi deiectae uertice, caprae decurrere iugis; alia de parte patentis transmittunt cursu campos atque agmina cerui 155 puluerulenta fuga glomerant montisque relinquunt. At puer Ascanius mediis in uallibus acri gaudet equo, iamque hos cursu, iam praeterit illos, spumantemque dari pecora inter inertia uotis optat aprum, aut fuluum descendere monte leonem. 160 Interea magno misceri murmure caelum incipit; insequitur commixta grandine nimbus; et Tyrii comites passim et Troiana iuuentus Dardaniusque nepos Veneris diuersa per agros tecta metu petiere; ruunt de montibus amnes. 165 Speluncam Dido dux et Troianus eandem deueniunt: prima et Tellus et pronuba Iuno dant signum; fulsere ignes et conscius aether conubiis, summoque ulularunt uertice nymphae. Ille dies primus leti primusque malorum 170 causa fuit; neque enim specie famaue mouetur, nec iam furtiuum Dido meditatur amorem: coniugium uocat; hoc praetexit nomine culpam. Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes -- Fama, malum qua non aliud uelocius ullum; 175 mobilitate uiget, uiresque adquirit eundo, parua metu primo, mox sese attollit in auras, ingrediturque solo, et caput inter nubila condit. Illam Terra parens, ira inritata deorum, extremam ut perhibent Coeo Enceladoque sororem 180 progenuit, pedibus celerem et pernicibus alis, monstrum horrendum, ingens, cui, quot sunt corpore plumae tot uigiles oculi subter, mirabile dictu, tot linguae, totidem ora sonant, tot subrigit aures. Nocte uolat caeli medio terraeque per umbram, 185 stridens, nec dulci declinat lumina somno; luce sedet custos aut summi culmine tecti, turribus aut altis, et magnas territat urbes; tam ficti prauique tenax, quam nuntia ueri. Haec tum multiplici populos sermone replebat 190 gaudens, et pariter facta atque infecta canebat: uenisse Aenean, Troiano sanguine cretum, cui se pulchra uiro dignetur iungere Dido; nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fouere regnorum immemores turpique cupidine captos. 195 Haec passim dea foeda uirum diffundit in ora. Protinus ad regem cursus detorquet Iarban, incenditque animum dictis atque aggerat iras. Hic Hammone satus, rapta Garamantide Nympha, templa Ioui centum latis immania regnis, 200 centum aras posuit, uigilemque sacrauerat ignem, excubias diuom aeternas, pecudumque cruore pingue solum et uariis florentia limina sertis. Isque amens animi et rumore accensus amaro dicitur ante aras media inter numina diuom 205 multa Iouem manibus supplex orasse supinis: "Iuppiter omnipotens, cui nunc Maurusia pictis gens epulata toris Lenaeum libat honorem, aspicis haec, an te, genitor, cum fulmina torques, nequiquam horremus, caecique in nubibus ignes 210 terrificant animos et inania murmura miscent? Femina, quae nostris errans in finibus urbem exiguam pretio posuit, cui litus arandum cuique loci leges dedimus, conubia nostra reppulit, ac dominum Aenean in regna recepit. 215 Et nunc ille Paris cum semiuiro comitatu, Maeonia mentum mitra crinemque madentem subnexus, rapto potitur: nos munera templis quippe tuis ferimus, famamque fouemus inanem." Talibus orantem dictis arasque tenentem 220 audiit omnipotens, oculosque ad moenia torsit regia et oblitos famae melioris amantes. Tum sic Mercurium adloquitur ac talia mandat: "Vade age, nate, uoca Zephyros et labere pennis, Dardaniumque ducem, Tyria Karthagine qui nunc 225 exspectat, fatisque datas non respicit urbes, adloquere, et celeris defer mea dicta per auras. Non illum nobis genetrix pulcherrima talem promisit, Graiumque ideo bis uindicat armis; sed fore, qui grauidam imperiis belloque frementem 230 Italiam regeret, genus alto a sanguine Teucri proderet, ac totum sub leges mitteret orbem. Si nulla accendit tantarum gloria rerum, nec super ipse sua molitur laude laborem, Ascanione pater Romanas inuidet arces? 235 Quid struit, aut qua spe inimica in gente moratur, nec prolem Ausoniam et Lauinia respicit arua? Nauiget: haec summa est; hic nostri nuntius esto." Dixerat. Ille patris magni parere parabat imperio; et primum pedibus talaria nectit 240 aurea, quae sublimem alis siue aequora supra seu terram rapido pariter cum flamine portant; tum uirgam capit: hac animas ille euocat Orco pallentis, alias sub Tartara tristia mittit, dat somnos adimitque, et lumina morte resignat. 245 Illa fretus agit uentos, et turbida tranat nubila; iamque uolans apicem et latera ardua cernit Atlantis duri, caelum qui uertice fulcit, Atlantis, cinctum adsidue cui nubibus atris piniferum caput et uento pulsatur et imbri; 250 nix umeros infusa tegit; tum flumina mento praecipitant senis, et glacie riget horrida barba. Hic primum paribus nitens Cyllenius alis constitit; hinc toto praeceps se corpore ad undas misit, aui similis, quae circum litora, circum 255 piscosos scopulos humilis uolat aequora iuxta. Haud aliter terras inter caelumque uolabat, litus harenosum Libyae uentosque secabat materno ueniens ab auo Cyllenia proles. Ut primum alatis tetigit magalia plantis, 260 Aenean fundantem arces ac tecta nouantem conspicit; atque illi stellatus iaspide fulua ensis erat, Tyrioque ardebat murice laena demissa ex umeris, diues quae munera Dido fecerat, et tenui telas discreuerat auro. 265 Continuo inuadit: "Tu nunc Karthaginis altae fundamenta locas, pulchramque uxorius urbem exstruis, heu regni rerumque oblite tuarum? Ipse deum tibi me claro demittit Olympo regnator, caelum ac terras qui numine torquet; 270 ipse haec ferre iubet celeris mandata per auras: quid struis, aut qua spe Libycis teris otia terris? Si te nulla mouet tantarum gloria rerum, nec super ipse tua moliris laude laborem, Ascanium surgentem et spes heredis Iuli 275 respice, cui regnum Italiae Romanaque tellus debentur." Tali Cyllenius ore locutus mortalis uisus medio sermone reliquit, et procul in tenuem ex oculis euanuit auram. At uero Aeneas aspectu obmutuit amens, 280 arrectaeque horrore comae, et uox faucibus haesit. Ardet abire fuga dulcisque relinquere terras, attonitus tanto monitu imperioque deorum. Heu quid agat? Quo nunc reginam ambire furentem audeat adfatu? Quae prima exordia sumat? 285 Atque animum nunc huc celerem, nunc diuidit illuc, in partisque rapit uarias perque omnia uersat. Haec alternanti potior sententia uisa est: Mnesthea Sergestumque uocat fortemque Serestum, classem aptent taciti sociosque ad litora cogant, 290 arma parent, et quae rebus sit causa nouandis dissimulent; sese interea, quando optuma Dido nesciat et tantos rumpi non speret amores, temptaturum aditus, et quae mollissima fandi tempora, quis rebus dexter modus. Ocius omnes 295 imperio laeti parent ac iussa facessunt. At regina dolos -- quis fallere possit amantem? praesensit, motusque excepit prima futuros, omnia tuta timens. Eadem impia Fama furenti detulit armari classem cursumque parari. 300 Saeuit inops animi, totamque incensa per urbem bacchatur, qualis commotis excita sacris Thyias, ubi audito stimulant trieterica Baccho orgia, nocturnusque uocat clamore Cithaeron. Tandem his Aenean compellat uocibus ultro: 305 "Dissimulare etiam sperasti, perfide, tantum posse nefas, tacitusque mea decedere terra? Nec te noster amor, nec te data dextera quondam, nec moritura tenet crudeli funere Dido? Quin etiam hiberno moliris sidere classem, 310 et mediis properas aquilonibus ire per altum, crudelis? Quid, si non arua aliena domosque ignotas peteres, sed Troia antiqua maneret, Troia per undosum peteretur classibus aequor Mene fugis? Per ego has lacrimas dextramque tuam te 315 quando aliud mihi iam miserae nihil ipsa reliqui per conubia nostra, per inceptos hymenaeos, si bene quid de te merui, fuit aut tibi quicquam dulce meum, miserere domus labentis, et istam -- oro, si quis adhuc precibus locus -- exue mentem. 320 Te propter Libycae gentes Nomadumque tyranni odere, infensi Tyrii; te propter eundem exstinctus pudor, et, qua sola sidera adibam, fama prior. Cui me moribundam deseris, hospes? Hoc solum nomen quoniam de coniuge restat. 325 Quid moror? An mea Pygmalion dum moenia frater destruat, aut captam ducat Gaetulus Iarbas? Saltem si qua mihi de te suscepta fuisset ante fugam suboles, si quis mihi paruulus aula luderet Aeneas, qui te tamen ore referret, 330 non equidem omnino capta ac deserta uiderer." Dixerat. Ille Iouis monitis immota tenebat lumina, et obnixus curam sub corde premebat. Tandem pauca refert: "Ego te, quae plurima fando enumerare uales, numquam, regina, negabo 335 promeritam; nec me meminisse pigebit Elissae, dum memor ipse mei, dum spiritus hos regit artus. Pro re pauca loquar. Neque ego hanc abscondere furto speraui -- ne finge -- fugam, nec coniugis umquam praetendi taedas, aut haec in foedera ueni. 340 Me si fata meis paterentur ducere uitam auspiciis et sponte mea componere curas, urbem Troianam primum dulcisque meorum reliquias colerem, Priami tecta alta manerent, et recidiua manu posuissem Pergama uictis. 345 Sed nunc Italiam magnam Gryneus Apollo, Italiam Lyciae iussere capessere sortes: hic amor, haec patria est. Si te Karthaginis arces, Phoenissam, Libycaeque aspectus detinet urbis, quae tandem, Ausonia Teucros considere terra, 350 inuidia est? Et nos fas extera quaerere regna. Me patris Anchisae, quotiens umentibus umbris nox operit terras, quotiens astra ignea surgunt, admonet in somnis et turbida terret imago; me puer Ascanius capitisque iniuria cari, 355 quem regno Hesperiae fraudo et fatalibus aruis. Nunc etiam interpres diuom, Ioue missus ab ipso -- testor utrumque caput -- celeris mandata per auras detulit; ipse deum manifesto in lumine uidi intrantem muros, uocemque his auribus hausi. 360 Desine meque tuis incendere teque querelis: Italiam non sponte sequor." Talia dicentem iamdudum auersa tuetur, huc illuc uoluens oculos, totumque pererrat luminibus tacitis, et sic accensa profatur: 365 "Nec tibi diua parens, generis nec Dardanus auctor, perfide; sed duris genuit te cautibus horrens Caucasus, Hyrcanaeque admorunt ubera tigres. Nam quid dissimulo, aut quae me ad maiora reseruo? Num fletu ingemuit nostro? Num lumina flexit? 370 Num lacrimas uictus dedit, aut miseratus amantem est? Quae quibus anteferam? Iam iam nec maxuma Iuno, nec Saturnius haec oculis pater aspicit aequis. Nusquam tuta fides. Eiectum litore, egentem excepi, et regni demens in parte locaui; 375 amissam classem, socios a morte reduxi. Heu furiis incensa feror! Nunc augur Apollo, nunc Lyciae sortes, nunc et Ioue missus ab ipso interpres diuom fert horrida iussa per auras. Scilicet is Superis labor est, ea cura quietos 380 sollicitat. Neque te teneo, neque dicta refello. I, sequere Italiam uentis, pete regna per undas. Spero equidem mediis, si quid pia numina possunt, supplicia hausurum scopulis, et nomine Dido saepe uocaturum. Sequar atris ignibus absens, 385 et, cum frigida mors anima seduxerit artus, omnibus umbra locis adero. Dabis, improbe, poenas. Audiam et haec Manis ueniet mihi fama sub imos." His medium dictis sermonem abrumpit, et auras aegra fugit, seque ex oculis auertit et aufert, 390 linquens multa metu cunctantem et multa parantem dicere. Suscipiunt famulae, conlapsaque membra marmoreo referunt thalamo stratisque reponunt. At pius Aeneas, quamquam lenire dolentem solando cupit et dictis auertere curas, 395 multa gemens magnoque animum labefactus amore, iussa tamen diuom exsequitur, classemque reuisit. Tum uero Teucri incumbunt, et litore celsas deducunt toto naues: natat uncta carina; frondentisque ferunt remos et robora siluis 400 infabricata, fugae studio. Migrantis cernas, totaque ex urbe ruentis. Ac uelut ingentem formicae farris aceruum cum populant, hiemis memores, tectoque reponunt; it nigrum campis agmen, praedamque per herbas 405 conuectant calle angusto; pars grandia trudunt obnixae frumenta umeris; pars agmina cogunt castigantque moras; opere omnis semita feruet. Quis tibi tum, Dido, cernenti talia sensus? quosue dabas gemitus, cum litora feruere late 410 prospiceres arce ex summa, totumque uideres misceri ante oculos tantis clamoribus aequor? Improbe Amor, quid non mortalia pectora cogis? Ire iterum in lacrimas, iterum temptare precando cogitur, et supplex animos submittere amori, 415 ne quid inexpertum frustra moritura relinquat. "Anna, uides toto properari litore; circum undique conuenere; uocat iam carbasus auras, puppibus et laeti nautae imposuere coronas. Hunc ego si potui tantum sperare dolorem, 420 et perferre, soror, potero. Miserae hoc tamen unum exsequere, Anna, mihi. Solam nam perfidus ille te colere, arcanos etiam tibi credere sensus; sola uiri mollis aditus et tempora noras. I, soror, atque hostem supplex adfare superbum: 425 non ego cum Danais Troianam exscindere gentem Aulide iuraui, classemue ad Pergama misi, nec patris Anchisae cineres Manisue reuelli, cur mea dicta neget duras demittere in auris. Quo ruit? Extremum hoc miserae det munus amanti: 430 exspectet facilemque fugam uentosque ferentis. Non iam coniugium antiquum, quod prodidit, oro, nec pulcro ut Latio careat regnumque relinquat: tempus inane peto, requiem spatiumque furori, dum mea me uictam doceat fortuna dolere. 435 Extremam hanc oro ueniam -- miserere sororis -- quam mihi cum dederit, cumulatam morte remittam." Talibus orabat, talisque miserrima fletus fertque refertque soror: sed nullis ille mouetur fletibus, aut uoces ullas tractabilis audit; 440 fata obstant, placidasque uiri deus obstruit auris. Ac, uelut annoso ualidam cum robore quercum Alpini Boreae nunc hinc nunc flatibus illinc eruere inter se certant; it stridor, et altae consternunt terram concusso stipite frondes; 445 ipsa haeret scopulis, et, quantum uertice ad auras aetherias, tantum radice in Tartara tendit: haud secus adsiduis hinc atque hinc uocibus heros tunditur, et magno persentit pectore curas; mens immota manet; lacrimae uoluuntur inanes. 450 Tum uero infelix fatis exterrita Dido mortem orat; taedet caeli conuexa tueri. Quo magis inceptum peragat lucemque relinquat, uidit, turicremis cum dona imponeret aris, horrendum dictu, latices nigrescere sacros, 455 fusaque in obscenum se uertere uina cruorem. Hoc uisum nulli, non ipsi effata sorori. Praeterea fuit in tectis de marmore templum coniugis antiqui, miro quod honore colebat, uelleribus niueis et festa fronde reuinctum: 460 hinc exaudiri uoces et uerba uocantis uisa uiri, nox cum terras obscura teneret; solaque culminibus ferali carmine bubo saepe queri et longas in fletum ducere uoces; multaque praeterea uatum praedicta priorum 465 terribili monitu horrificant. Agit ipse furentem in somnis ferus Aeneas; semperque relinqui sola sibi, semper longam incomitata uidetur ire uiam, et Tyrios deserta quaerere terra. Eumenidum ueluti demens uidet agmina Pentheus, 470 et solem geminum et duplicis se ostendere Thebas; aut Agamemnonius scaenis agitatus Orestes armatam facibus matrem et serpentibus atris cum fugit, ultricesque sedent in limine Dirae. Ergo ubi concepit furias euicta dolore 475 decreuitque mori, tempus secum ipsa modumque exigit, et, maestam dictis adgressa sororem, consilium uoltu tegit, ac spem fronte serenat: "Inueni, germana, uiam -- gratare sorori -- quae mihi reddat eum, uel eo me soluat amantem. 480 Oceani finem iuxta solemque cadentem ultimus Aethiopum locus est, ubi maxumus Atlas axem humero torquet stellis ardentibus aptum: hinc mihi Massylae gentis monstrata sacerdos, Hesperidum templi custos, epulasque draconi 485 quae dabat, et sacros seruabat in arbore ramos, spargens umida mella soporiferumque papauer. Haec se carminibus promittit soluere mentes quas uelit, ast aliis duras immittere curas, sistere aquam fluuiis, et uertere sidera retro; 490 nocturnosque mouet Manis: mugire uidebis sub pedibus terram, et descendere montibus ornos. Testor, cara, deos et te, germana, tuumque dulce caput, magicas inuitam accingier artes. Tu secreta pyram tecto interiore sub auras 495 erige, et arma uiri, thalamo quae fixa reliquit impius, exuuiasque omnis, lectumque iugalem, quo perii, superimponas: abolere nefandi cuncta uiri monumenta iuuat, monstratque sacerdos." Haec effata silet; pallor simul occupat ora. 500 Non tamen Anna nouis praetexere funera sacris germanam credit, nec tantos mente furores concipit, aut grauiora timet, quam morte Sychaei: ergo iussa parat. At regina, pyra penetrali in sede sub auras 505 erecta ingenti taedis atque ilice secta, intenditque locum sertis, et fronde coronat funerea; super exuuias ensemque relictum effigiemque toro locat, haud ignara futuri. Stant arae circum, et crines effusa sacerdos 510 ter centum tonat ore deos, Erebumque Chaosque, tergeminamque Hecaten, tria uirginis ora Dianae. Sparserat et latices simulatos fontis Auerni, falcibus et messae ad lunam quaeruntur aënis pubentes herbae nigri cum lacte ueneni; 515 quaeritur et nascentis equi de fronte reuolsus et matri praereptus amor. Ipsa mola manibusque piis altaria iuxta, unum exuta pedem uinclis, in ueste recincta, testatur moritura deos et conscia fati 520 sidera; tum, si quod non aequo foedere amantes curae numen habet iustumque memorque, precatur. Nox erat, et placidum carpebant fessa soporem corpora per terras, siluaeque et saeua quierant 525 aequora: cum medio uoluuntur sidera lapsu, cum tacet omnis ager, pecudes pictaeque uolucres, quaeque lacus late liquidos, quaeque aspera dumis rura tenent, somno positae sub nocte silenti lenibant curas, et corda oblita laborum. At non infelix animi Phoenissa, nec umquam 530 Soluitur in somnos, oculisue aut pectore noctem accipit: ingeminant curae, rursusque resurgens saeuit amor, magnoque irarum fluctuat aestu. Sic adeo insistit, secumque ita corde uolutat: "En, quid ago? Rursusne procos inrisa priores 535 experiar, Nomadumque petam conubia supplex, quos ego sim totiens iam dedignata maritos? Iliacas igitur classes atque ultima Teucrum iussa sequar? Quiane auxilio iuuat ante leuatos, et bene apud memores ueteris stat gratia facti? 540 Quis me autem, fac uelle, sinet, ratibusue superbis inuisam accipiet? Nescis heu, perdita, necdum Laomedonteae sentis periuria gentis? Quid tum, sola fuga nautas comitabor ouantes, an Tyriis omnique manu stipata meorum 545 inferar, et, quos Sidonia uix urbe reuelli, rursus agam pelago, et uentis dare uela iubebo? Quin morere, ut merita es, ferroque auerte dolorem. Tu lacrimis euicta meis, tu prima furentem his, germana, malis oneras atque obicis hosti. 550 Non licuit thalami expertem sine crimine uitam degere, more ferae, tales nec tangere curas! Non seruata fides cineri promissa Sychaeo!" Tantos illa suo rumpebat pectore questus. Aeneas celsa in puppi, iam certus eundi, 555 carpebat somnos, rebus iam rite paratis. Huic se forma dei uoltu redeuntis eodem obtulit in somnis, rursusque ita uisa monere est -- omnia Mercurio similis, uocemque coloremque et crinis flauos et membra decora iuuenta: 560 "Nate dea, potes hoc sub casu ducere somnos, nec, quae te circum stent deinde pericula, cernis, demens, nec Zephyros audis spirare secundos? Illa dolos dirumque nefas in pectore uersat, certa mori, uarioque irarum fluctuat aestu. 565 Non fugis hinc praeceps, dum praecipitare potestas? Iam mare turbari trabibus, saeuasque uidebis conlucere faces, iam feruere litora flammis, si te his attigerit terris Aurora morantem. Heia age, rumpe moras. Varium et mutabile semper 570 femina." Sic fatus, nocti se immiscuit atrae. Tum uero Aeneas, subitis exterritus umbris, corripit e somno corpus, sociosque fatigat: "Praecipites uigilate, uiri, et considite transtris; soluite uela citi. Deus aethere missus ab alto 575 festinare fugam tortosque incidere funes ecce iterum stimulat. Sequimur te, sancte deorum, quisquis es, imperioque iterum paremus ouantes. Adsis o placidusque iuues, et sidera caelo dextra feras." Dixit, uaginaque eripit ensem 580 fulmineum, strictoque ferit retinacula ferro. Idem omnes simul ardor habet, rapiuntque ruuntque; litora deseruere; latet sub classibus aequor; adnixi torquent spumas et caerula uerrunt. Et iam prima nouo spargebat lumine terras 585 Tithoni croceum linquens Aurora cubile. Regina e speculis ut primum albescere lucem uidit, et aequatis classem procedere uelis, litoraque et uacuos sensit sine remige portus, terque quaterque manu pectus percussa decorum, 590 flauentesque abscissa comas, "Pro Iuppiter, ibit hic" ait "et nostris inluserit aduena regnis? Non arma expedient, totaque ex urbe sequentur, deripientque rates alii naualibus? Ite, ferte citi flammas, date tela, impellite remos! -- 595 Quid loquor, aut ubi sum? Quae mentem insania mutat? Infelix Dido, nunc te facta impia tangunt. Tum decuit, cum sceptra dabas. -- En dextra fidesque, quem secum patrios aiunt portare Penates, quem subiisse umeris confectum aetate parentem! 600 Non potui abreptum diuellere corpus, et undis spargere? Non socios, non ipsum absumere ferro Ascanium, patriisque epulandum ponere mensis? -- Verum anceps pugnae fuerat fortuna: -- fuisset. Quem metui moritura? Faces in castra tulissem, 605 implessemque foros flammis, natumque patremque cum genere extinxem, memet super ipsa dedissem. "Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustras, tuque harum interpres curarum et conscia Iuno, nocturnisque Hecate triuiis ululata per urbes, 610 et Dirae ultrices, et di morientis Elissae, accipite haec, meritumque malis aduertite numen, et nostras audite preces. Si tangere portus infandum caput ac terris adnare necesse est, et sic fata Iouis poscunt, hic terminus haeret: 615 at bello audacis populi uexatus et armis, finibus extorris, complexu auulsus Iuli, auxilium imploret, uideatque indigna suorum funera; nec, cum se sub leges pacis iniquae tradiderit, regno aut optata luce fruatur, 620 sed cadat ante diem, mediaque inhumatus harena. Haec precor, hanc uocem extremam cum sanguine fundo. Tum uos, o Tyrii, stirpem et genus omne futurum exercete odiis, cinerique haec mittite nostro munera. Nullus amor populis, nec foedera sunto. 625 Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor, qui face Dardanios ferroque sequare colonos, nunc, olim, quocumque dabunt se tempore uires. Litora litoribus contraria, fluctibus undas imprecor, arma armis; pugnent ipsique nepotesque." 630 Haec ait, et partis animum uersabat in omnis, inuisam quaerens quam primum abrumpere lucem. Tum breuiter Barcen nutricem adfata Sychaei; namque suam patria antiqua cinis ater habebat: "Annam cara mihi nutrix huc siste sororem; 635 dic corpus properet fluuiali spargere lympha, et pecudes secum et monstrata piacula ducat: sic ueniat; tuque ipsa pia tege tempora uitta. Sacra Ioui Stygio, quae rite incepta paraui, perficere est animus, finemque imponere curis, 640 Dardaniique rogum capitis permittere flammae." Sic ait: illa gradum studio celerabat anili. At trepida, et coeptis immanibus effera Dido, sanguineam uoluens aciem, maculisque trementis interfusa genas, et pallida morte futura, 645 interiora domus inrumpit limina, et altos conscendit furibunda rogos, ensemque recludit Dardanium, non hos quaesitum munus in usus. Hic, postquam Iliacas uestes notumque cubile conspexit, paulum lacrimis et mente morata, 650 incubuitque toro, dixitque nouissima uerba: "Dulces exuuiae, dum fata deusque sinebant, accipite hanc animam, meque his exsoluite curis. Vixi, et, quem dederat cursum fortuna, peregi, et nunc magna mei sub terras ibit imago. 655 Urbem praeclaram statui; mea moenia uidi; ulta uirum, poenas inimico a fratre recepi; felix, heu nimium felix, si litora tantum numquam Dardaniae tetigissent nostra carinae!" Dixit, et, os impressa toro, "Moriemur inultae, 660 sed moriamur" ait. "Sic, sic iuuat ire sub umbras: Hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto Dardanus, et nostrae secum ferat omina mortis." Dixerat; atque illam media inter talia ferro conlapsam aspiciunt comites, ensemque cruore 665 spumantem, sparsasque manus. It clamor ad alta atria; concussam bacchatur Fama per urbem. Lamentis gemituque et femineo ululatu tecta fremunt; resonat magnis plangoribus aether, non aliter, quam si immissis ruat hostibus omnis 670 Karthago aut antiqua Tyros, flammaeque furentes culmina perque hominum uoluantur perque deorum. Audiit exanimis, trepidoque exterrita cursu unguibus ora soror foedans et pectora pugnis per medios ruit, ac morientem nomine clamat: 675 "Hoc illud, germana, fuit? Me fraude petebas? Hoc rogus iste mihi, hoc ignes araeque parabant? Quid primum deserta querar? Comitemne sororem spreuisti moriens? Eadem me ad fata uocasses: idem ambas ferro dolor, atque eadem hora tulisset. 680 His etiam struxi manibus, patriosque uocaui uoce deos, sic te ut posita crudelis abessem? Exstinxti te meque, soror, populumque patresque Sidonios urbemque tuam. Date uolnera lymphis abluam, et, extremus si quis super halitus errat, 685 ore legam." Sic fata, gradus euaserat altos, semianimemque sinu germanam amplexa fouebat cum gemitu, atque atros siccabat ueste cruores. Illa, graues oculos conata attollere, rursus deficit; infixum stridit sub pectore uulnus. 690 Ter sese attollens cubitoque adnixa leuauit; ter reuoluta toro est, oculisque errantibus alto quaesiuit caelo lucem, ingemuitque reperta. Tum Iuno omnipotens, longum miserata dolorem difficilisque obitus, Irim demisit Olympo, 695 quae luctantem animam nexosque resolueret artus. Nam quia nec fato, merita nec morte peribat, sed misera ante diem, subitoque accensa furore, nondum illi flauum Proserpina uertice crinem abstulerat, Stygioque caput damnauerat Orco. 700 Ergo Iris croceis per caelum roscida pennis, mille trahens uarios aduerso sole colores, deuolat, et supra caput adstitit: "Hunc ego Diti sacrum iussa fero, teque isto corpore soluo." Sic ait, et dextra crinem secat: omnis et una 705 dilapsus calor, atque in uentos uita recessit.