[0] AETNA. 1 Aetna mihi ruptique cauis fornacibus ignes et quae tam fortes uoluant incendia causae, quid fremat imperium, quid raucos torqueat aestus, carmen erit. Dexter uenias mihi carminis auctor, 5 seu te Cynthos habet seu Delo est gratior Hyla, seu tibi Dodona potior, tecumque fauentes in noua Pierio properent a fonte sorores uota : per insolitum Phoebo duce tutius itur. Aurea securi quis nescit saecula regis ? 10 Cum domitis nemo Cererem iactaret in aruis uenturisque malas prohiberet fructibus herbas, annua sed saturae complerent horrea messes, ipse suo flueret Bacchus pede mellaque lentis penderent foliis et pingui Pallas oliuae, 15 secretos amnis ageret cum gratia ruris? Non cessit cuiquam melius sua tempora nosse. Ultima quis tacuit iuuenum certamina Colchos ? Quis non Argolico defleuit Pergamon igni impositam et tristi natorum funere matrem ? 20 Auersumque diem sparsumue in semina dentem ? Quis non periurae doluit mendacia puppis desertam uacuo Minoida litore questus ? Quidquid et antiquum iactata est fabula carmen ? Fortius ignotas molimur pectore curas. 25 Qui tanto motus operi, quae causa perenni explicet in densum flammas et trudat ab imo ingenti sonitu moles et proxima quaeque ignibus irriguis urat, mens carminis haec est. Principio ne quem capiat fallacia uatum 30 sedes esse dei tumidisque e faucibus ignem Volcani ruere et clausis resonare cauernis festinantis opus : non est tam sordida diuis cura neque extremas ius est dimittere in artes sidera ; subducto regnant sublimia caelo 35 illa neque artificum curant tractare laborem. Discrepat a prima facies haec altera uatum: illis Cyclopas memorant fornacibus usos, cum super incudem numerosa in uerbera fortes horrendum magno quaterent sub pondere fulmen 40 armarentque Iouem : turpe et sine pignore carmen. Proxima uiuaces Aetnaei uerticis ignes impia sollicitat Phlegraeis fabula castris. Temptauere, nefas ! olim detrudere mundo sidera captiuique Iouis transferre gigantes 45 imperium et uicto leges imponere caelo. His natura sua est aluo tenus ; ima per orbes squameus intortos sinuat uestigia serpens. Construitur magnis ad proelia montibus agger : Pelion Ossa creat, summus premit Ossan Olympus. [50] Iam coaceruatas nituntur scandere moles, impius et miles metuentia comminus astra prouocat, infestus cunctos ad proelia diuos prouocat admotisque ad tertia sidera signis, Iuppiter e caelo metuit dextramque coruscam 55 armatus flamma remouet caligine mundum. Incursant uasto primum clamore gigantes : hic magno tonat ore Pater geminantque fauentes undique discordes comitum simul agmine uenti. Densa per attonitas rumpuntur flumina nubes 60 atque in bellandum quae cuique potentia diuum in commune uenit. Iam Patri dextera Pallas et Mars laeuus erat, iam cetera turba deorum, stant utrimque : deus ualidos tum Iuppiter ignes increpat et iacto proturbat fulmine montes. 65 Illinc deuictae uerterunt terga ruinae infertae diuis acies atque impius hostis praeceps cum castris agitur materque iacentes impellens uictos. Tum pax est reddita mundo, tum liber cessata ; uenit per sidera, caelum 70 defensique decus mundi nunc redditur astris. Gurgite Trinacrio morientem Iuppiter Aetna obruit Enceladon, uasto qui pondere montis aestuat et petulans exspirat faucibus ignem. Haec est mendosae uolgata licentia famae. 75 Vatibus ingenium est: hinc audit nobile carmen. Plurima pars scaenae rerum est fallacia : uates sub terris nigros uiderunt carmine Manes atque inter cineres Ditis pallentia regna, mentiti uates Stygias undasque canesque. 80 Hi Tityon poena strauere in iugera foedum ; sollicitant illi te circum, Tantale, poena sollicitanque siti ; Minos, tuaque, Aeace, in umbris iura canunt idemque rotant Ixionis orbem, - quicquid et interius, falsi sibi conscia terra est. 85 Nec tu, terra, satis : speculantur numina diuom nec metuunt oculos alieno admittere caelo. Norunt bella deum, norunt abscondita nobis coniugia et falsa quotiens sub imagine peccent, taurus in Europen, in Ledam candidus ales 90 Iuppiter, ut Danaae pretiosus fluxerit imber. Debita carminibus libertas ista, sed omnis in uero mihi cura : canam, quo feruida motu aestuet Aetna nouosque rapax sibi congerat ignes. Quacumque immensus se terrae porrigit orbis 95 extremique maris curuis incingitur undis, non totum ex solido est ; desit namque omnis hiatu, secta est omnis humus penitusque cauata latebris exiles suspensa uias agit ; utque animanti per tota errantes percurrunt corpora uenae, [100] ad uitam sanguis omnis qua commeat, isdem terra uoraginibus conceptas derigit auras. Scilicet aut olim diuiso corpore mundi in maria ac terras et sidera, sors data caelo prima, secuta maris deseditque infima tellus, 105 sed tortis rimosa cauis et, qualis aceruos exsilit imparibus iactis ex tempore saxis (ut crebro introrsus spatio uacat acta charybdis pendens in sese, simili quoque terra futura in tenues laxata uias, non omnis in artum 110 nec stipata coit) siue illi causa uetusta est nec nata est facies, sed liber spiritus intrat et fugiens molitur iter ; seu nympha perenni edit humum limo furtimque obstantia mollit ; aut etiam inclusi solidum uicere uapores 115 atque igni quaesita uia est ; siue omnia certis pugnauere locis, non est hic causa dolendi, dum stet opus causae. Quis enim non credit inanes esse sinus penitus, tantos emergere fontes cum uidet aut uno rursus se mergere hiatu ? 120 Non ille ex tenui uacuusque : agat apta necesse est confluuia, errantes arcessant undique uenas et trahat ex pleno quo fortem contrahat amnem. Flumina quin etiam latis currentia riuis occasus habuere suos : aut illa uorago 125 derepta in praeceps fatali condidit ore, aut occulta fluunt tectis adoperta cauernis atque inopinatos referunt procul edita cursus. Quod nisi diuersos emittat terra canales hospitium fluuium, iam et semita nulla profecto 130 fontibus et riuis constet uia, pigraque tellus conferta in solidum segni sub pondere cesset. Quod si praecipiti conduntur flumina terra, condita si redeunt, si qua et iam incondita surgunt, haud mirum clausis etiam si libera uentis 135 spiramenta latent. Certis tibi pignera rebus atque oculis haesura tuis dabit ordine tellus. Immensos plerumque sinus et iugera pessum intercepta licet densaque abscondita nocti prospectare : procul chaos ac sine fine ruinae. 140 Cernis et in siluis spatiosa cubilia retro antraque demersas penitus fodisse latebras : incomperta uia est, aer tantum effugit ultra. Argumenta dabunt ignoti uera profundi, tu modo subtiles animo duce percipe curas 145 occultamque fidem manifestis abstrahe rebus. Nam quo liberior quoque est animosior ignis semper in inclusis, nec uentis segnior ira est sub terra penitusque mouent hoc plura : necesse est uincla magis soluant, magis hoc obstantia pellant. [150] Nec tamen in rigidos exit contenta canales uis animae flammaeue : ruit qua proxima cedunt obliquumque secat quae uisa tenerrima claustra. Hinc terrae tremor, hinc motus, ubi densus hiantu spiritus exagitat uenas cessantiaque urget. 155 Quod si spissa foret, solido si staret in omni, nulla daret miranda sui spectacula tellus pigraque et in pondus conferta immobilis esset. Sed summis si forte putas concedere causis tantum opus et summis alimentum uiribus, ora, 160 quod ualida in promptu cernis, ualidosque recessus, falleris et nondum certo tibi lumine res est. Namque illis quodcumque uacans hiat impetus omnis et sese introitu soluunt adituque patenti conuersae languent uires animosque remittunt. 165 Quippe ubi quod teneat uentos acuatque morantes in uacuo defit, cessant tantumque profundi explicat errantes et in ipso limine tardant : angustis opus est turbent in faucibus, illic feruet opus densique premit premiturque ruina 170 nunc Euri Boreaeque Notus, nunc huius uterque. Hinc uenti rabies, hinc saeuo quassat hiatu fundamenta soli, trepidant urbesque caducae inde, neque est aliud, si fas est credere, mundo uenturam antiqui faciem, ueracius omen. 175 Haec imo cum sit species naturaque terrae, introrsus cessante solo trahit undique uenas Aetna sui manifesta fides et proxima uero est. Non illic, duce me, occultas scrutabere causas : occurrent oculis ipsae cogentque fateri. 180 Plurima namque patent illi miracula monti. Hinc uasti terrent aditus merguntque profundo, porrigit hinc artos penitus quos exigit ultra. Hinc spissae rupes obstant discordiaque ingens inter opus : nectunt uarie mediumque coercent, 185 pars igni domitae, pars ignem ferre coactae, ut maior species Aetnae succurrat inanis. Haec operis uisenda sacri faciesque domusque, haec illi sedes tantarumque area rerum est. Nunc opus artificem incendi causamque reposcit. 190 Non illam paruo aut tenui discrimine : ignes, mille sub exiguo ponent tibi tempora uera. Res oculos ducunt, res ipsae credere cogunt. Quin etiam tactus moneat, contingere tuto si liceat : prohibent flammae custodiaque ignis 195 illi operi est ; arcent aditus diuinaque rerum cura sine arbitrio est : eadem procul omnia cernes. Nec tamen est dubium, penitus quis torqueat Aetnam aut quis mirandus tantae faber imperet arti. Pellitur exustae glomeratim nimbus harenae, [200] flagrantes properant moles, uoluuntur ab imo fundamenta fragor tota nunc rumpitur Aetna, nunc fusca pallent incendia mixta ruina. Ipse procul tantos miratur Iuppiter ignes, neue sepulta noui surgant in bella Gigantes 205 neu Ditem regni pudeat neu Tartara caelo uertat in occulto tantum premit ! omnia at extra congeries operit saxorum et putris harenae. Quae nec sponte sua ueniunt nec corporis ullis sustentata cadunt robustis uiribus : omnes 210 exagitant uenti turbas ac uertice saeuo in densum coniecta rotant uoluuntque profundo. Haec causae exspectata ruunt incendia montis ; spiritus inflatis nomen, languentibus aer. Nam prope, nequiquam per se est uiolentia ; semper 215 ingenium uelox illi motusque perennis, uerum opus auxilium est ut pellat corpora : nullus impetus est ipsi : qua spiritus imperat, audit. Hic princeps magnoque sub hoc duce militat ignis. Nunc quoniam in promptu est operis natura solique, 220 unde ipsi uenti ? quae res incendia pascit ? cur subito cohibentur, inest quae causa silenti ? subsequar : immensus labor est, sed fertilis idem digna laboratis respondent praemia curis. Non oculis solum pecudum miranda tueri 225 more nec effusos in humum graue pascere corpus, nosse fidem rerum dubiasque exquirere causas, ingenium sacrare caputque attollere caelo, scire quot et quae sint magno fatalia mundo principia (occasus metuunt ? ad saecula pergunt, 230 et firma aeterno religata est machina uinclo ?), solis scire modum et, quanto minor orbita lunae est, haec breuior cur sis bis senos peruolet orbes, annuos ille meet ; quae certo sidera currant ordine quaeue suos seruent incondita cursus, 235 scire uices etiam signorum tradita iura (sex cum nocte rapi, totidem cum luce referri), nubila cur caelo, terris denuntiet imbres, quo rubeat Phoebe, quo frater palleat igni, tempora cur uarient anni (uer, prima iuuenta 240 cur aestate perit, cur aestas ipsa senescit autumnoque obrepit hiemps et in orbe recurrit ?) ; axem scire Helices et tristem nosse cometem, Lucifer unde micet quaue Hesperus, unde Bootes, Saturni quae stella tenax, quae Martia pugnax, 245 quo rapiant nautae, quo sidere lintea tendant ; scire uias maris et caeli praediscere cursus, quo uocet Orion, quo Sirius excubet index, et quaecumque iacent tanto miracula mundo non disiecta pati nec aceruo condita rerum, [250] sed manifesta notis certa disponere sede singula, diuina est animi ac iucunda uoluptas. Sed prior haec homini cura est, cognoscere terram et quae hunc miranda tulit natura notare: haec nobis magna, affinis caelestibus astris. 255 Nam quae mortali spes quaeue amentia maior, in Iouis errantes regno perquirere uelle, tantum opus ante pedes transire ac perdere sese est ! Torquemur miseri in paruis premimurque labore. Scrutamur rimas et uertimus omne profundum, 260 quaeritur argenti semen, nunc aurea uena, torquentur flamma terrae ferroque domantur, dum sese pretio redimant, uerumque professae tum demum uiles taceant inopesque relictae. Noctes atque dies festinant arua coloni ; 265 callent rure manus, glebarum expendimus usum : fertilis haec segetique feracior, altera uiti, haec platanis humus, haec herbis dignissima tellus, haec diuiti melior pecori siluisque fidelis, aridiora tenent oleae, sucosior ulmis 270 grata. Leues cruciant animos et corpora causae, horreaque uti saturent, tumeant et dolea musto plenaque desecto surgant fenilia campo : sic auidi semper qua uisum est carius istis. Implendus sibi quisque bonis est artibus : illis 275 sunt animi fruges, haec rerum maxima merces : scire quid occulto terrae natura coercet, nullum fallere opus, non mutos cernere sacros Aetnaei montis fremitus animosque furentis, non subito pallere sono, non credere subter 280 caelestes migrasse minas aut Tartara mundi : nosse quid impediat uentos, quid nutriat illos, unde repente quies et nullo foedere pax sit. Concrescunt animi penitus, seu forte cauernae introitusque ipsi seruent, seu terra minutis 285 rara foraminibus tenuis in se abstrahat auras plenius hoc etiam, rigido quia uertice surgit illinc infestis atque hinc obnoxia uentis undique diuersas admittere cogitur auras, et coniuratis addit concordia uires, 290 siue introrsus agunt nubes et nubilus auster seu forte flexere caput tergoque feruntur, praecipiti delata sono premit una fugatque torrentes auras pulsataque corpora denset. Nam ueluti sonat ora diu Tritone canoro, 295 pellit opus collectus aquae uinctusque moueri spiritus et longas emugit bucina uoces ; carmineque irriguo magnis cortina theatris imparibus numerosa modis canit arte regentis, quae tenuem impellens animam subremigat unda ; [300] haud aliter summota furens torrentibus aura pugnat in angusto et magnum commurmurat Aetna. Credendum est etiam uentorum exsistere causas sub terra similis harum quas cernimus extra, ut, cum densa premant inter se corpora, turbant, 305 elisa in uacuom fugiant et proxima secum momine tota trahunt tutaque in sede resistunt. Quod si forte mihi quaedam discordia tecum est, principiis aliis credas consurgere uentos : non dubium rupis aliquas penitusque cauernas 310 proruere ingenti sonitu casuque propinquas diffugere impellique animas, hinc crescere uentos; aut humore etiam nebulas effundere largo, ut campis agrisque solent, quos alluit amnis: uallibus exoriens caligat nubilus aer, 315 flumina parua ferunt auras, uis proxima uento est, eminus adspirat fortis et uerberat humor. Atque haec in uacuo si tanta potentia rerum est, hoc plura efficiant infra clusique necesse est. His agitur causis extra penitusque: coactus 320 exagitant uentos ; pugnant in faucibus ; arte pugnantes suffocat iter. Velut unda profundo terque quaterque exhausta graues ubi perbibit euros, ingeminant fluctus et primos ultimus urget : haud secus adstrictus certamine tangitur ictu 325 spiritus inuoluensque suo sibi pondera uires densa per ardentes exercet corpora uenas et quacumque iter est, properat transitque morantem, donec confluuio ueluti siphonibus actus exilit atque furens tota uomit igneus Aetna. 330 Quod si forte putas isdem decurrere uentos faucibus atque isdem pulsos remeare, notandas res oculis locus ipse dabit cogetque negare. Quamuis caeruleo siccus Ioue fulgeat aether purpureoque rubens surgat iubar aureus ostro, 335 illinc obscura semper caligine nubes pigraque defuso circumstupet humida uultu prospectans sublimis opus uastosque receptus. Non illam uidet Aetna nec ullo intercipit aestu ; obsequitur quacumque iubet leuis aura, reditque. 340 Placantes etiam caelestia numina ture summo cerne iugo uel qua liberrimus Aetnae introspectus hiat, tantarum semina rerum, si nihil irritet flammas stupeatque profundum. Huic igitur credis, torrens ut spiritus ille, 345 qui rupes terramque notat, qui fulminant ignes, cum rexit uires et praeceps flexit habenas, praesertim ipsa suo decliuia pondere numquam corpora deripiat ualidoque absoluerit arcu ? Quod si fallor, adest species tantusque ruinis [350] impetus attentos oculorum transfugit ictus. Nec leuis adstantes igitur ferit aura mouetque. Sparsa liquore manus sacros ubi uentilat ignes, uerberat ora tamen, pulsatque corpora nostris incursant, adeo in tenui uim causa repellit ! 355 Non cinerem stipulamue leuem, non arida sorbet gramina, non tenues plantas humus excita praedas. Surgit odoratis sublimis fumus ab aris : tanta quies illi est et pax innoxia rapti ! Siue peregrinis igitur propriisue potentes 360 coniurant animae causis, ille impetus ignes et montis partes atra subuectat arena uastaque concursu trepidantia saxa fragoris ardentesque simul flammas ac fulmina rumpunt : haud aliter quam, cum prono iacuere sub Austro 365 aut Aquilone fremunt siluae, dant bracchia nodo implicitae et serpunt iunctis incendia ramis. Nec te decipiant stolidi mendacia uulgi, exhaustos cessare sinus, dare tempora, rursus ut rapiant uires repetantque in proelia uicti. 370 Pelle nefas animo mendacemque exue famam: non est diuinis tam sordida rebus egestas nec paruas mendicat opes nec corrogat aures. Praesto sunt operae uentorum examina semper ; causa latet, quae rumpat iter cogatque morari. 375 Saepe premit fauces magnis exstructa ruinis congeries clauditque uias luctamine ab imo et, spisso ueluti tecto, sub pondere praestat haud similes teneros cursu, cum frigida monti desidia est tutoque licet discedere uentos. 380 Post, ubi conticuere, mora uelocius urgent ; pellunt oppositi moles ac uincula rumpunt ; quicquid in obliquom est, frangunt iter, acrior ictu impetus exoritur ; magnis operata rapinis flamma micat latosque ruens exundat in agros : 385 sic cessata diu referunt spectacula uenti. Nunc superant quaecumque regant incendia siluae, quae flammas alimenta uocent, quid nutriat Aetnam. Incendi poterunt illis uernacula causis materia appositumque igni genus utile terrae. 390 Uritur assidue calidus nunc sulpuris humor, nunc spissus crebro praebetur alumine sucus; pingue bitumen adest et quicquid comminus acris irritat flammas, illius corporis Aetna est. Atque hanc materiem penitus discurrere fontes 395 infectae eripiantur aquae radice sub ipsa ; pars oculis manifesta iacet, quae robore dura est ac lapis: in pingui feruent incendia suco. Quin etiam uarie quaedam sine nomine saxa toto monte liquent : illis custodia flammae [400] uera tenaxque data est. Sed maxima causa molaris illius incendi lapis est, sibi uindicat Aetnam. Quem si forte manu teneas ac robore cernas, nec feruere putes ignem nec spargere posse ; sed simul ac ferro quaeras, respondet et ictu 405 scintillat dolor ; hunc multis circum iniice flammis et patere extorquere animos atque exue robur : fundetur ferro citius, nam mobilis illi et metuens natura mali est, ubi coritur igni ; sed simul atque hausit flammas, non tutior haustis 410 ulla domus seruans aciem duransque tenaci saepta fide, tanta est illi patientia uicto ! Vix umquam redit in uires atque euomit ignem. Totus enim denso stipatur robore, tarde per tenues admissa uias incendia nutrit 415 cunctanterque eadem et pigre concepta remittit. Nec tamem hoc uno, quod montis plurima pars est, uincit et incendi causam tenet ille ; profecto miranda est lapidis uiuax animosaque uirtus : cetera materies, quaecumque est fertilis igni, 420 ut semel accensa est, moritur nec restat in illa quod repetas, tantum cinis et sine semine terra est : hic semel atque iterum patiens ac mille perhaustis ignibus instaurat uires nec desinit ante quam leuis excocto defectit robore pumex 425 in cinerem putresque iacet dilapsus arenas. Cerne Locris etiam : similes assiste cauernas : illic materiae nascentis copia maior, sed genus hoc lapidis (certissima signa coloris) quod nullas adiunxit opes, elanguit ignis. 430 Dicitur insidiis flagrasse Aenaria quondam nunc exstincta super, testisque Neapolin inter et Cumas locus est multis iam frigidus annis, quamuis aeterno pingui scatet ubere sulfur : in mercem legitur, tanto est fecundius Aetna 435 insula, cui nomen facies dedit ipsa Rotunda, sulfure non solum nec obesa bitumine terra est, et lapis adiutat generandis ignibus aptus, sed raro fumat, qui uix si accenditur ardet, in breue mortalis flammas quod copia nutrit. 440 Insula durat adhuc Volcani nomine sacra, pars tamen incendi maior refrixit et alto iactatas recipit classes portuque tuetur ; quae restat minor, et diues satis ubere terra est, sed non Aetnaei uires quae conferat igni. 445 Atque haec ipsa tamen iam quondam exstincta fuisset, ni furtim adgereret Siculi uicinia montis materiam siluamque suam pressoue canali huc illuc ageret uentos et pasceret ignes. Sed melius res ipsa notis spectataque ueris [450] occurrit signis nec temptat fallere testem. Nam circa latera atque imis radicibus Aetnae candentes efflant lapides disiectaque saxa intereunt uenis, manifesto ut credere possis, pabula et ardendi causam lapidem esse molarem, 455 cuius defectus ieiunos colligit ignes. Ille ubi collegit, flammas iacit et simul ictu materiam accendit cogitque liquescere secum. Haud equidem mirum, facie quae cernimus extra, si lenitur opus, restat ; magis uritur illic 460 sollicitatque magis uicina incendia saxum certaque uenturae praemittit pignora flammae. Nam simul atque mouet uiris turbamque minatur, diffugit extemploque solum trahit undique rimis et graue sub terra murmur demonstrat et ignes. 465 Tum pauidum fugere et sacris concedere rebus par erit : e tuto speculaberis omnia colli. Nam subito efferuent onerosa incendia raptis, accensae subeunt moles truncaeque ruinae prouoluunt atque atra sonant examina arenae. 470 Illinc incertae facies hominumque figurae : pars lapidum domita, stanti pars robora pugnae nec recipit flammas ; hinc indefessus anhelat atque aperit se hosti, decrescit spiritus illinc, haud aliter quam cum laeto deuicta tropaeo 475 prona iacet campis acies et castra sub ipsa. Tum si quis lapidum summo pertabuit igni, asperior sopito et quaedam sordida faex est, qualem purgato cernes desidere ferro. Verum ubi paulatim exsiluit sublata caducis 480 congeries saxis, angusto uertice surgunt : sic ueluti in fornace lapis torretur et omnis exustus penitus uenis subit altius humor, amissis opibus leuis et sine pondere pumex excutitur, liquor ille magis feruere magisque 485 fluminis in speciem mitis procedere tandem incipit ac primis demittit collibus undas. Illae paulatim bis sena in milia pergunt, quippe nihil reuocat, curuis nihil ignibus obstat, nulla tenet frustra moles, simul omnia pugnant : 490 nunc siluas rupesque notant haec tela, solumque ipsum adiutat opus facilesque sibi induit amnes. Quod si forte cauis cunctatus uallibus haesit (utpote inaequalis uoluens perpascitur agros), ingeminant fluctus et stantibus increpat undis ; 495 sicut cum rapidum curuo mare cernimus aestu ac primum tenuissimas agit, ulteriores progrediens late diffunditur et succernens. Flumina consistunt ripis ac frigore durant paulatimque ignes coeunt ac flammea messis [500] exuitur facies : tum prima ut quaeque rigescit effumat moles atque ipso pondere tracta uoluitur ingenti strepitu praecepsque sonanti cum solido inflicta est, pulsatos dissipat ictus et qua disclusa est candenti robore fulget. 505 Emicat examen plagis ; ardentia saxa scintillas procul ecce uides, procul esse : ruentes incolumi feruore cadunt ; uerum impetus igni est Symaethi quondam ut ripas traiecerit amnis ; uix iunctas quisquam fixo dimouerit illas ; 510 uicenos persaepe pedes iacet obruta moles. Sed frustra certis disponere singula causis temptamus, si firma manet tibi fabula mendax, materiam ut credas aliam fluere igne, fauillae flumina proprietate simul concrescere, siue 515 commixtum lento flagrare bitumine sulfur. Nam posse exusto cretam quoque robore fundi (et figulos huic esse fidem) dein frigoris usu duritiem reuocare suam et constringere uenas. Sed signum commune leue est atque irrita causa 520 quae trepidat : certo uerum tibi pignore constat. Nam uelut arguti natura est aeris et igni cum domitum est, constans eademque et robore saluo ultraque ut possis aeris cognoscere partem, haud aliter lapis ille tenet, seu forte madentes 525 effluit in flammas, siue est securus ab illis, conseruatque notas nec uoltum perdidit ignis. Quin etiam alternans multis color ipse fefellit aut odor aut leuitas : putris magis ille magisque, una operis facies eadem perque omnia terra est. 530 Nec tamen infitior lapides ardescere certos, interius furere accensos : haec propria uirtus. Quin ipsis quaedam Siculi cognomina saxis imposuere fricas et iam ipso nomine signant fusilis esse notae ; numquam tamen illa liquescunt, 535 quamuis materies foueat sucosior intus, ni penitus uenae fuerint commissa molari. Quod si quis lapidis miratur fusile robur, cogitet obscuri uerissima dicta libelli, Heraclite, tui : nihil insuperabile ab igni 540 omnia quo rerum naturae semina iacta. Sed nimium hoc mirum ? Densissima corpora saepe et solido uicina tamen compescimus igni. Non animos aeris flammis succumbere cernis ? Lentitiem plumbi non exuit ? ipsaque ferri 545 materies praedura tamen subuertitur igni spissaque suspensis fornacibus aurea saxa exsudant pretium et quaedam fortasse profundo incomperta iacent similique obnoxia sorti. Nec locus ingenio est : oculi te iudice uincent. [550] Nam lapis ille riget praeclususque ignibus obstat, si paruis torrere uelis caeloque patenti ; candenti pressoque agedum fornace coerce : nec sufferre potest nec saeuum durat in hostem, uincitur et soluit uires captusque liquescit. 555 Quae maiora putas autem tormenta mouere posse manu ? quae tanta putas incendia nostris sustentare opibus, quantis fornacibus Aetna uritur ac sacro numquam non fertilis igni ? Sed non qui nostro feruet moderatior usu, 560 sed caelo propior uel quali Iuppiter ipse armatus flamma est. His uiribus additur ingens spiritus adstrictis elisus faucibus, ut cum fabriles operae rudibus contendere massis festinant, ignes quatiunt follesque trementes 565 exanimant pressoque instigant agmine uentum. Haec operis fama est ; sic nobilis uritur Aetna : terra foraminibus uires trahit, urget in artum spiritus incendi, uis it per maxima saxa. Magnificas laudes operosaque uisere templa, 570 diuitiis hominum aut arcas memorare uetustas traducti maria et terras per proxima fatis currimus atque auidi ueteris mendacia famae eruimus cunctasque libet percurrere gentes. Nunc iuuat Ogygiis circumdata moenia Thebis 575 cernere, quae fratres (ille impiger, ille canorus), condere, felicesque alieno intersumus aeuo ; inuitata piis nunc carmine saxa lyraque, nunc gemina ex uno fumantia saxa uapore miramur septemque duces raptumque profundo. 580 Detinet Eurotas illic et Sparta Lycurgi et sacer in bellum numerus, sua turba, trecenti ; nunc hic Cecropiae uariis spectantur Athenae carminibus gaudentque soli uictrice Minerua : excidit hic reduci quondam tibi, perfide Theseu, 585 candida sollicito praemittere uela parenti ; tu quoque Athenarum carmen, tam nobile sidus, Erigone ; sedes uestras Philomela canoris euocat in siluis ; at tu, soror, hospita tectis acciperis, solis Tereus ferus exsulat agris. 590 Miramur Troiae cineres et flebile uictis Pergamon exstinctosque suo Phrygas Hectore : paruum conspicimus magni tumulum ducis : hic et Achilles impiger et uictus magni iacet Hectoris ultor. Quin etiam Graiae fixos tenuere tabellae 595 signaue : nunc Paphiae rorantes matre capilli sub truce nunc parui ludentes Colchide nati, nunc tristes circa subiecta altaria ceruae uelatusque pater, nunc gloria uiua Myronis et iam mille manus operum turbaeque morantur. [600] Haec uisenda putas terrae dubiusque marisque : artificis naturae ingens opus adspice ; nulla tum tanta humanae plebis spectacula cernes, praecipueque uigil, feruens ubi Sirius ardet. Insequitur miranda tamen sua fabula montem, 605 nec minus ille pio, quamquam sons, nobilis ignis. Nam quondam ruptis excanduit Aetna cauernis et uelut euersis penitus feruoribus ignes euecta in longum rapidis feruoribus unda, haud aliter quam cum saeuo Ioue fulgurat aether 610 et nitidum obscura caelum caligine torquet. Ardebant agris segetes et mollia cultu iugera, cum dominis siluae collesque urebant. Vixdum castra putant hostem mouisse ; tremebant, et iam finitimae portas euaserat urbis. 615 Tum uero ut cuique est animus uiresque rapinae, tutari conantur opes : gemit ille sub auro, colligit ille arma et stulta ceruice reponit, defectum raptis illum sua carmina tardant, hic uelox nimio properat sub pondere pauper, 620 et quod cuique fuit cari, fugit ipse sub illo. Sed non incolumis dominum sua praeda secuta est : cunctantes uorat ignis et undique torret auaros ; consequitur fugisse ratis et praemia ; captis concrepat : haec nullis parsura incendia pascunt 625 uel solis parsura piis. Namque optima proles Amphiomus fraterque pari sub munere fortes, cum iam uicinis streperent incendia tectis, adspiciunt pigrumque patrem matremque senecta eheu ! defessos posuisse in limine membra. 630 Parcite, auara manus, dites attollere praedas ! illis diuitiae solae materque paterque : hanc rapient praedam mediumque exire per ignem ipso dante fidem properant. O maxima rerum et merito pietas homini tutissima uirtus ! 635 Erubuere pios iuuenes attingere flammae et quacumque ferunt illi uestigia, cedunt. Felix illa dies, illa est innoxia terra ! Dextra saeua tenet laeuaque incendia ; ferunt ille per obliquos ignes fraterque triumphans, 640 tutus uterque pio sub pondere sufficit ; illa et circa geminos auidus sibi temperat ignis. Incolumes abeunt tandem et sua numina secum salua ferunt. Illos mirantur carmina uatum ; illos seposuit claro sub nomine Ditis 645 nec sanctos iuuenes attingunt sordida fata, securae cessere domus et iura piorum.