[1,0] DE AGRI CULTURA - LIBER PRIMUS. 

[1,1] I. 
Otium si essem consecutus, Fundania, commodius tibi haec scriberem, quae nunc, 
ut potero, exponam cogitans esse properandum, quod, ut dicitur, si est homo 
bulla, eo magis senex. Annus enim octogesimus admonet me ut sarcinas conligam, 
antequam proficiscar e uita. Quare, quoniam emisti fundum, quem bene colendo 
fructuosum cum facere uelis, meque ut id mihi habeam curare roges, experiar; et 
non solum, ut ipse quoad uiuam, quid fieri oporteat ut te moneam, sed etiam post 
mortem. Neque patiar Sibyllam non solum cecinisse quae, dum uiueret, prodessent 
hominibus, sed etiam quae cum perisset ipsa, et id etiam ignotissimis quoque 
hominibus; ad cuius libros tot annis post publice solemus redire, cum 
desideramus, quid faciendum sit nobis ex aliquo portento: me, ne dum uiuo 
quidem, necessariis meis quod prosit facere. Quocirca scribam tibi tres libros 
indices, ad quos reuertare, siqua in re quaeres, quem ad modum quidque te in 
colendo oporteat facere. Et quoniam, ut aiunt, dei facientes adiuuant, prius 
inuocabo eos, nec, ut Homerus et Ennius, Musas, sed duodecim deos Consentis; 
neque tamen eos urbanos, quorum imagines ad forum auratae stant, sex mares et 
feminae totidem, sed illos XII deos, qui maxime agricolarum duces sunt. Primum, 
qui omnis fructos agri culturae caelo et terra continent, Iouem et Tellurem: 
itaque, quod ii parentes, magni dicuntur, Iuppiter pater appellatur, Tellus 
terra mater. Secundo Solem et Lunam, quorum tempora obseruantur, cum quaedam 
seruntur et conduntur. Tertio Cererem et Liberum, quod horum fructus maxime 
necessari ad uictum: ab his enim cibus et potio uenit e fundo. Quarto Robigum ac 
Floram, quibus propitiis neque robigo frumenta atque arbores corrumpit, neque 
non tempestiue florent. Itaque publice Robigo feriae Robigalia, Florae ludi 
Floralia instituti. Item adueneror Mineruam et Venerem, quarum unius procuratio 
oliueti, alterius hortorum; quo nomine rustica Vinalia instituta. Nec non etiam 
precor Lympham ac Bonum Euentum, quoniam sine aqua omnis arida ac misera agri 
cultura, sine successu ac bono euentu frustratio est, non cultura. Iis igitur 
deis ad uenerationem aduocatis ego referam sermones eos quos de agri cultura 
habuimus nuper, ex quibus quid te facere oporteat animaduertere poteris. in quis 
quae non inerunt et quaeres, indicabo a quibus scriptoribus repetas et Graecis 
et nostris. 
Qui Graece scripserunt dispersim alius de alia re, sunt plus quinquaginta. Hi 
sunt, quos tu habere in consilio poteris, cum quid consulere uoles, Hieron 
Siculus et Attalus Philometor: de philosophis Democritus physicus, Xenophon 
Socraticus, Aristoteles et Theophrastus peripatetici, Archytas Pythagoreus: item 
Amphilochus Atheniensis, Anaxipolis Thasius, Apollodorus Lemnius, Aristophanes 
Mallotes, Antigonus Cymaeus, Agathocles Chius, Apollonius Pergamenus, 
Aristandros Atheniensis, Bacchius Milesius, Bion Soleus, Chaeresteus et Chaereas 
Athenienses, Diodorus Prieneus, Dion Colophonius, Diophanes Nicaeensis, Epigenes 
Rhodios, Euagon Thasius, Euphronii duo, unus Atheniensis, alter Amphipolites, 
Hegesias Maronites, Menandri duo, unus Prieneus, alter Heracleotes, Nicesius 
Maronites, Pythion Rhodius. De reliquis, quorum quae fuerit patria non accepi, 
sunt Androtion, Aeschrion, Aristomenes, Athenagoras, Crates, Dadis, Dionysios, 
Euphiton, Euphorion, Eubulus, Lysimachus, Mnaseas, Menestratus, Plentiphanes, 
Persis, Theophilus. Hi quos dixi omnes soluta oratione scripserunt; easdem res 
etiam quidam uersibus, ut Hesiodus Ascraeus, Menecrates Ephesius. Hos nobilitate 
Mago Carthaginiensis praeteriit, poenica lingua qui res dispersas comprendit 
libris XXIIX, quos Cassius Dionysius Uticensis uertit libris XX ac Graeca lingua 
Sextilio praetori misit: in quae uolumina de Graecis libris eorum quos dixi 
adiecit non pauca et de Magonis dempsit instar librorum VIII. Hosce ipsos 
utiliter ad VI libros redegit Diophanes in Bithynia et misit Deiotaro regi. Quo 
breuius de ea re conor tribus libris exponere, uno de agri cultura, altero de re 
pecuaria, tertio de uillaticis pastionibus, hoc libro circumcisis rebus, quae 
non arbitror pertinere ad agri culturam. Itaque prius ostendam, quae secerni 
oporteat ab ea, tum de his rebus dicam sequens naturales diuisiones. Ea erunt ex 
radicibus trinis, et quae ipse in meis fundis colendo animaduerti, et quae legi, 
et quae a peritis audii. 

[1,2] II. 
Sementiuis feriis in aedem Telluris ueneram rogatus ab aeditumo, ut dicere 
didicimus a patribus nostris, ut corrigimur a recentibus urbanis, ab aedituo. 
Offendi ibi C- Fundanium, socerum meum, et C- Agrium equitem R- Socraticum et P- 
Agrasium publicanum spectantes in pariete pictam Italiam. Quid uos hic? inquam, 
num feriae sementiuae otiosos huc adduxerunt, ut patres et auos solebant 
nostros? Nos uero, inquit Agrius, ut arbitror, eadem causa quae te, rogatio 
aeditumi. Itaque si ita est, ut annuis, morere oportet nobiscum, dum ille 
reuertatur. Nam accersitus ab aedile, cuius procuratio huius templi est, nondum 
rediit et nos uti expectaremus se reliquit qui rogaret. Voltis igitur interea 
uetus prouerbium, quod est 'Romanus sedendo uincit', usurpemus, dum ille uenit? 
Sane, inquit Agrius, et simul cogitans portam itineri dici longissimam esse ad 
subsellia sequentibus nobis procedit. 
Cum consedissemus, Agrasius, Vos, qui multas perambulastis terras, ecquam 
cultiorem Italia uidistis? inquit. Ego uero, Agrius, nullam arbitror esse quae 
tam tota sit culta. Primum cum orbis terrae diuisus sit in duas partes ab 
Eratosthene maxume secundum naturam, ad meridiem uersus et ad septemtriones, et 
sine dubio quoniam salubrior pars septemtrionalis est quam meridiana, et quae 
salubriora illa fructuosiora, dicendum utique Italiam magis etiam fuisse 
opportunam ad colendum quam Asiam, primum quod est in Europa, secundo quod haec 
temperatior pars quam interior. Nam intus paene sempiternae hiemes, neque mirum, 
quod sunt regiones inter circulum septemtrionalem et inter cardinem caeli, ubi 
sol etiam sex mensibus continuis non uidetur. Itaque in oceano in ea parte ne 
nauigari quidem posse dicunt propter mare congelatum. Fundanius, Em ubi tu 
quicquam nasci putes posse aut coli natum. Verum enim est illud Pacuui, sol si 
perpetuo sit aut nox, flammeo uapore aut frigore terrae fructos omnis interire. 
Ego hic, ubi nox et dies modice redit et abit, tamen aestiuo die, si non 
diffinderem meo insiticio somno meridie, uiuere non possum. Illic in semenstri 
die aut nocte quem ad modum quicquam seri aut alescere aut meti possit? Contra 
quid in Italia utensile non modo non nascitur, sed etiam non egregium fit? Quod 
far conferam Campano? Quod triticum Apulo? Quod uinum Falerno? Quod oleum 
Venafro? Non arboribus consita Italia, ut tota pomarium uideatur? An Phrygia 
magis uitibus cooperta, quam Homerus appellat g-ampeloessan, quam haec? Aut 
tritico Argos, quod idem poeta g-polupuron? In qua terra iugerum unum denos et 
quinos denos culleos fert uini, quot quaedam in Italia regiones? An non M- Cato 
scribit in libro Originum sic: 'ager Gallicus Romanus uocatur, qui uiritim cis 
Ariminum datus est ultra agrum Picentium. In eo agro aliquotfariam in singula 
iugera dena cullea uini fiunt'? Nonne item in agro Fauentino, a quo ibi 
trecenariae appellantur uites, quod iugerum trecenas amphoras reddat? Simul 
aspicit me, Certe, inquit, Libo Marcius, praefectus fabrum tuos, in fundo suo 
Fauentiae hanc multitudinem dicebat suas reddere uites. Duo in primis spectasse 
uidentur Italici homines colendo, possentne fructus pro impensa ac labore redire 
et utrum saluber locus esset an non. Quorum si alterutrum decolat et nihilo 
minus quis uult colere, mente est captus adque adgnatos et gentiles est 
deducendus. Nemo enim sanus debet uelle impensam ac sumptum facere in cultura, 
si uidet non posse refici, nec si potest reficere fructus, si uidet eos fore ut 
pestilentia dispereant. Sed, opinor, qui haec commodius ostendere possint 
adsunt. Nam C- Licinium Stolonem et Cn- Tremelium Scrofam uideo uenire: unum, 
cuius maiores de modo agri legem tulerunt (nam Stolonis illa lex, quae uetat 
plus D iugera habere ciuem R-), et qui propter diligentiam culturae Stolonum 
confirmauit cognomen, quod nullus in eius fundo reperiri poterat stolo, quod 
effodiebat circum arbores e radicibus quae nascerentur e solo, quos stolones 
appellabant. Eiusdem gentis C- Licinius, tr- pl. cum esset, post reges exactos 
annis CCCLXV primus populum ad leges accipiendas in septem iugera forensia e 
comitio eduxit. Alterum collegam tuum, uiginti uirum qui fuit ad agros 
diuidendos Campanos, uideo huc uenire, Cn- Tremelium Scrofam, uirum omnibus 
uirtutibus politum, qui de agri cultura Romanus peritissimus existimatur. An non 
iure? inquam. Fundi enim eius propter culturam iucundiore spectaculo sunt 
multis, quam regie polita aedificia aliorum, cum huius spectatum ueniant uillas, 
non, ut apud Lucullum, ut uideant pinacothecas, sed oporothecas. Huiusce, 
inquam, pomarii summa sacra uia, ubi poma ueneunt contra aurum, imago. 
Illi interea ad nos, et Stolo, Num cena comessa, inquit, uenimus? Nam non L. 
uidemus Fundilium, qui nos aduocauit. Bono animo este, inquit Agrius. Nam non 
modo ouom illut sublatum est, quod ludis circensibus nouissimi curriculi finem 
facit quadrigis, sed ne illud quidem ouom uidimus, quod in cenali pompa solet 
esse primum. Itaque dum id nobiscum una uideatis ac uenit aeditumus, docete nos, 
agri cultura quam summam habeat, utilitatemne an uoluptatem an utrumque. Ad te 
enim rudem esse agri culturae nunc, olim ad Stolonem fuisse dicunt. Scrofa, 
Prius, inquit, discernendum, utrum quae serantur in agro, ea sola sint in 
cultura, an etiam quae inducantur in rura, ut oues et armenta. Video enim, qui 
de agri cultura scripserunt et Poenice et Graece et Latine, latius uagatos, quam 
oportuerit. Ego uero, inquit Stolo, eos non in omni re imitandos arbitror et eo 
melius fecisse quosdam, qui minore pomerio finierunt exclusis partibus quae non 
pertinent ad hanc rem. Quare tota pastio, quae coniungitur a plerisque cum agri 
cultura, magis ad pastorem quam ad agricolam pertinere uidetur. Quocirca 
principes qui utrique rei praeponuntur uocabulis quoque sunt diuersi, quod unus 
uocatur uilicus, alter magister pecoris. Vilicus agri colendi causa constitutus 
atque appellatus a uilla, quod ab eo in eam conuehuntur fructus et euehuntur, 
cum ueneunt. A quo rustici etiam nunc quoque uiam ueham appellant propter 
uecturas et uellam, non uillam, quo uehunt et unde uehunt. Item dicuntur qui 
uecturis uiuunt uelaturam facere. Certe, inquit Fundanius, aliut pastio et aliut 
agri cultura, sed adfinis et ut dextra tibia alia quam sinistra, ita ut tamen 
sit quodam modo coniuncta, quod est altera eiusdem carminis modorum incentiua, 
altera succentiua. Et quidem licet adicias, inquam, pastorum uitam esse 
incentiuam, agricolarum succentiuam auctore doctissimo homine Dicaearcho, qui 
Graeciae uita qualis fuerit ab initio nobis ita ostendit, ut superioribus 
temporibus fuisse doceat, cum homines pastoriciam uitam agerent neque scirent 
etiam arare terram aut serere arbores aut putare; ab iis inferiore gradu aetatis 
susceptam agri culturam. Quocirca ea succinit pastorali, quod est inferior, ut 
tibia sinistra a dextrae foraminibus. Agrius, Tu, inquit, tibicen non solum 
adimis domino pecus, sed etiam seruis peculium, quibus domini dant ut pascant, 
atque etiam leges colonicas tollis, in quibus scribimus, colonus in agro 
surculario ne capra natum pascat: quas etiam astrologia in caelum recepit, non 
longe ab tauro. Cui Fundanius, Vide, inquit, ne, Agri, istuc sit ab hoc, cum in 
legibus etiam scribatur 'pecus quoddam'. Quaedam enim pecudes culturae sunt 
inimicae ac ueneno, ut istae, quas dixisti, caprae. Eae enim omnia nouella sata 
carpendo corrumpunt, non minimum uites atque oleas. Itaque propterea institutum 
diuersa de causa ut ex caprino genere ad alii dei aram hostia adduceretur, ad 
alii non sacrificaretur, cum ab eodem odio alter uidere nollet, alter etiam 
uidere pereuntem uellet. Sic factum ut Libero patri, repertori uitis, hirci 
immolarentur, proinde ut capite darent poenas; contra ut Mineruae caprini 
generis nihil immolarent propter oleam, quod eam quam laeserit fieri dicunt 
sterilem: eius enim saliuam esse fructuis uenenum: hoc nomine etiam Athenis in 
arcem non inigi, praeterquam semel ad necessarium sacrificium, ne arbor olea, 
quae primum dicitur ibi nata, a capra tangi possit. Nec ullae, inquam, pecudes 
agri culturae sunt propriae, nisi quae agrum opere, quo cultior sit, adiuuare, 
ut eae quae iunctae arare possunt. Agrasius, Si istuc ita est, inquit, quo modo 
pecus remoueri potest ab agro, cum stercus, quod plurimum prodest, greges 
pecorum ministrent? Sic, inquit Agrius, uenalium greges dicemus agri culturam 
esse, si propter istam rem habendum statuerimus. Sed error hinc, quod pecus in 
agro esse potest et fructus in eo agro ferre, quod non sequendum. Nam sic etiam 
res aliae diuersae ab agro erunt adsumendae, ut si habet plures in fundo 
textores atque institutos histonas, sic alios artifices. 
Scrofa, Diiungamus igitur, inquit, pastionem a cultura, et siquis quid uult 
aliud. Anne ego, inquam, sequar Sasernarum patris et filii libros ac magis putem 
pertinere, figilinas quem ad modum exerceri oporteat, quam argentifodinas aut 
alia metalla, quae sine dubio in aliquo agro fiunt? Sed ut neque lapidicinae 
neque harenariae ad agri culturam pertinent, sic figilinae. Neque ideo non in 
quo agro idoneae possunt esse non exercendae, atque ex iis capiendi fructus: ut 
etiam, si ager secundum uiam et opportunus uiatoribus locus, aedificandae 
tabernae deuorsoriae, quae tamen, quamuis sint fructuosae, nihilo magis sunt 
agri culturae partes. Non enim, siquid propter agrum aut etiam in agro profectus 
domino, agri culturae acceptum referre debet, sed id modo quod ex satione terra 
sit natum ad fruendum. Suscipit Stolo, Tu, inquit, inuides tanto scriptori et 
obstrigillandi causa figlinas reprehendis, cum praeclara quaedam, ne laudes, 
praetermittas, quae ad agri culturam uehementer pertineant. Cum subrisisset 
Scrofa, quod non ignorabat libros et despiciebat, et Agrasius se scire modo 
putaret ac Stolonem rogasset ut diceret, coepit: Scribit cimices quem ad modum 
interfici oporteat his uerbis: 'cucumerem anguinum condito in aquam eamque 
infundito quo uoles, nulli accedent; uel fel bubulum cum aceto mixtum, unguito 
lectum'. Fundanius aspicit ad Scrofam, Et tamen uerum dicit, inquit, hic, ut hoc 
scripserit in agri cultura. Ille, Tam hercle quam hoc, siquem glabrum facere 
uelis, quod iubet ranam luridam coicere in aquam, usque qua ad tertiam partem 
decoxeris, eoque unguere corpus. Ego, Quod magis, inquam, pertineat ad Fundani 
ualetudinem in eo libro, est satius dicas: nam huiusce pedes solent dolere, in 
fronte contrahere rugas. Dic sodes, inquit Fundanius: nam malo de meis pedibus 
audire, quam quem ad modum pedes betaceos seri oporteat. Stolo subridens, Dicam, 
inquit, eisdem quibus ille uerbis scripsit (uel Tarquennam audiui, cum homini 
pedes dolere coepissent, qui tui meminisset, ei mederi posse): 'ego tui memini, 
medere meis pedibus, terra pestem teneto, salus hic maneto in meis pedibus'. Hoc 
ter nouiens cantare iubet, terram tangere, despuere, ieiunum cantare. Multa, 
inquam, item alia miracula apud Sasernas inuenies, quae omnia sunt diuersa ab 
agri cultura et ideo repudianda. Quasi uero, inquit, non apud ceteros quoque 
scriptores talia reperiantur. An non in magni illius Catonis libro, qui de agri 
cultura est editus, scripta sunt permulta similia, ut haec, quem ad modum 
placentam facere oporteat, quo pacto libum, qua ratione pernas sallere? Illud 
non dicis, inquit Agrius, quod scribit, 'si uelis in conuiuio multum bibere 
cenareque libenter, ante esse oportet brassicam crudam ex aceto aliqua folia quinque'. 

[1,3] III. 
Igitur, inquit Agrasius, quae diiungenda essent a cultura cuius modi sint, 
quoniam discretum, de iis rebus quae scientia sit in colendo nos docete, ars id 
an quid aliud, et a quibus carceribus decurrat ad metas. Stolo cum aspexisset 
Scrofam, Tu, inquit, et aetate et honore et scientia quod praestas, dicere 
debes. Ille non grauatus, Primum, inquit, non modo est ars, sed etiam necessaria 
ac magna; eaque est scientia, quae sint in quoque agro serenda ac facienda, quo 
terra maximos perpetuo reddat fructus. 

[1,4] IV. 
Eius principia sunt eadem, quae mundi esse Ennius scribit, aqua, terra, anima et 
sol. Haec enim cognoscenda, priusquam iacias semina, quod initium fructuum 
oritur. Hinc profecti agricolae ad duas metas dirigere debent, ad utilitatem et 
uoluptatem. Utilitas quaerit fructum, uoluptas delectationem: priores partes 
agit quod utile est, quam quod delectat. Nec non ea, quae faciunt cultura 
honestiorem agrum, pleraque non solum fructuosiorem eadem faciunt, ut cum in 
ordinem sunt consita arbusta atque oliueta, sed etiam uendibiliorem atque 
adiciunt ad fundi pretium. Nemo enim eadem utilitati non formosius quod est 
emere mauult pluris, quam si est fructuosus turpis. Utilissimus autem is ager 
qui salubrior est quam alii, quod ibi fructus certus; contra {quod} in 
pestilenti calamitas, quamuis in feraci agro, colonum ad fructus peruenire non 
patitur. Etenim ubi ratio cum orco habetur, ibi non modo fructus est incertus, 
sed etiam colentium uita. Quare ubi salubritas non est, cultura non aliud est 
atque alea domini uitae ac rei familiaris. Nec haec non deminuitur scientia. Ita 
enim salubritas, quae ducitur e caelo ac terra, non est in nostra potestate, sed 
in naturae, ut tamen multum sit in nobis, quo grauiora quae sunt ea diligentia 
leuiora facere possimus. Etenim si propter terram aut aquam odore, quem aliquo 
loco eructat, pestilentior est fundus, aut propter caeli regionem ager calidior 
sit, aut uentus non bonus flet, haec uitia emendari solent domini scientia ac 
sumptu, quod permagni interest, ube sint positae uillae, quantae sint, quo 
spectent porticibus, ostiis ac fenestris. An non ille Hippocrates medicus in 
magna pestilentia non unum agrum, sed multa oppida scientia seruauit? Sed quid 
ego illum uoco ad testimonium? Non hic Varro noster, cum Corcyrae esset 
exercitus ac classis et omnes domus repletae essent aegrotis ac funeribus, 
immisso fenestris nouis aquilone et obstructis pestilentibus ianuaque permutata 
ceteraque eius generis diligentia suos comites ac familiam incolumes reduxit? 

[1,5] V. 
Sed quoniam agri culturae quod esset initium et finis dixi, relinquitur quot 
partes ea disciplina habeat ut sit uidendum. Equidem innumerabiles mihi 
uidentur, inquit Agrius, cum lego libros Theophrasti complures, qui inscribuntur 
phuton istorias et alteri phutikon aition. Stolo, Isti, inquit, libri non tam 
idonei iis qui agrum colere uolunt, quam qui scholas philosophorum; neque eo 
dico, quo non habeant et utilia et communia quaedam. Quapropter tu potius agri 
culturae partes nobis expone. Scrofa, Agri culturae, inquit, quattuor sunt 
partes summae: e quis prima cognitio fundi, solum partesque eius quales sint; 
secunda, quae in eo fundo opus sint ac debeant esse culturae causa; tertia, quae 
in eo praedio colendi causa sint facienda; quarta, quo quicque tempore in eo 
fundo fieri conueniat. De his quattuor generalibus partibus singulae minimum in 
binas diuiduntur species, quod habet prima ea quae ad solum pertinent terrae et 
iterum quae ad uillas et stabula. Secunda pars, quae mouentur atque in fundo 
debent esse culturae causa, est item bipertita, de hominibus, per quos colendum, 
et de reliquo instrumento. Tertia pars quae de rebus diuiditur, quae ad quamque 
rem sint praeparanda et ubi quaeque facienda. Quarta pars de temporibus, quae ad 
solis circumitum annuum sint referenda et quae ad lunae menstruum cursum. De 
primis quattuor partibus prius dicam, deinde subtilius de octo secundis. 

[1,6] VI. 
Igitur primum de solo fundi uidendum haec quattuor, quae sit forma, quo in 
genere terrae, quantus, quam per se tutus. Formae cum duo genera sint, una quam 
natura dat, altera quam sationes imponunt, prior, quod alius ager bene natus, 
alius male, posterior, quod alius fundus bene consitus est, alius male, dicam 
prius de naturali. Igitur cum tria genera sint a specie simplicia agrorum, 
campestre, collinum, montanum, et ex iis tribus quartum, ut in eo fundo haec duo 
aut tria sint, ut multis locis licet uidere, e quibus tribus fastigiis 
simplicibus sine dubio infimis alia cultura aptior quam summis, quod haec 
calidiora quam summa, sic collinis, quod ea tepidiora quam infima aut summa: 
haec apparent magis ita esse in latioribus regionibus, simplicia cum sunt. 
Itaque ubi lati campi, ibi magis aestus, et eo in Apulia loca calidiora ac 
grauiora, et ubi montana, ut in Vesuuio, quod leuiora et ideo salubriora: qui 
colunt deorsum, magis aestate laborant, qui susum, magis hieme. Verno tempore in 
campestribus maturius eadem illa seruntur quae in superioribus et celerius hic 
quam illic coguntur. Nec non susum quam deorsum tardius seruntur ac metuntur. 
Quaedam in montanis prolixiora nascuntur ac firmiora propter frigus, ut abietes 
ac sappini, hic, quod tepidiora, populi ac salices: susum fertiliora, ut arbutus 
ac quercus, deosum, ut nuces graecae ac mariscae fici. In collibus humilibus 
societas maior cum campestri fructu quam cum montano, in altis contra. Propter 
haec tria fastigia formae discrimina quaedam fiunt sationum, quod segetes 
meliores existimantur esse campestres, uineae collinae, siluae montanae. 
Plerumque hiberna iis esse meliora, qui colunt campestria, quod tunc prata ibi 
herbosa, putatio arborum tolerabilior: contra aestiua montanis locis commodiora, 
quod ibi tum et pabulum multum, quod in campis aret, ac cultura arborum aptior, 
quod tum hic frigidior aer. Campester locus is melior, qui totus aequabiliter in 
unam partem uerget, quam is qui est ad libellam aequos, quod is, cum aquae non 
habet delapsum, fieri solet uliginosus: eo magis, siquis est inaequabilis, eo 
deterior, quod fit propter lacunas aquosus. Haec atque huiusce modi tria 
fastigia agri ad colendum disperiliter habent momentum. 

[1,7] VII. 
Stolo, Quod ad hanc formam naturalem pertinet, de eo non incommode Cato uidetur 
dicere, cum scribit optimum agrum esse, qui sub radice montis situs sit et 
spectet ad meridianam caeli partem. Subicit Scrofa, De formae cultura hoc dico, 
quae specie fiant uenustiora, sequi ut maiore quoque fructu sint, ut qui habent 
arbusta, si sata sunt in quincuncem, propter ordines atque interualla modica. 
Itaque maiores nostri ex aruo aeque magno male consito et minus multum et minus 
bonum faciebant uinum et frumentum, quod quae suo quicque loco sunt posita, ea 
minus loci occupant, et minus officit aliud alii ab sole ac luna et uento. Hoc 
licet coniectura uidere ex aliquot rebus, ut nuces integras quas uno modio 
comprendere possis, quod putamina suo loco quaeque habet natura composita, cum 
easdem, si fregeris, uix sesquimodio concipere possis. Praeterea quae arbores in 
ordinem satae sunt, eas aequabiliter ex omnibus partibus sol ac luna coquunt. 
Quo fit ut uuae et oleae plures nascantur et ut celerius coquantur. Quas res 
duas sequuntur altera illa duo, ut plus reddant musti et olei et preti pluris. 
Sequitur secundum illud, quali terra solum sit fundi, a qua parte uel maxime 
bonus aut non bonus appellatur. Refert enim, quae res in eo seri nascique et 
cuius modi possint: non enim eadem omnia in eodem agro recte possunt. Nam ut 
alius est ad uitem appositus, alius ad frumentum, sic de ceteris alius ad aliam 
rem. Itaque Cretae ad Cortyniam dicitur platanus esse, quae folia hieme non 
amittat, itemque in Cypro, ut Theophrastus ait, una, item Subari, qui nunc 
Thurii dicuntur, quercus simili esse natura, quae est in oppidi conspectu: item 
contra atque apud nos fieri ad Elephantinen, ut neque ficus neque uites amittant 
folia. Propter eandem causam multa sunt bifera, ut uitis apud mare Zmyrnae, 
malus in agro Consentino. Idem ostendit, quod in locis feris plura ferunt, in 
iis quae sunt culta meliora. Eadem de causa sunt quae non possunt uiuere nisi in 
loco aquoso aut etiam aqua, et id discriminatim alia in lacubus, ut {h}arundines 
in Reatino, alia in fluminibus, ut in Epiro arbores alni, alia in mari, ut 
scribit Theophrastus palmas et squillas. In Gallia transalpina intus, ad Rhenum 
cum exercitum ducerem, aliquot regiones accessi, ubi nec uitis nec olea nec poma 
nascerentur, ubi agros stercorarent candida fossicia creta, ubi salem nec 
fossicium nec maritimum haberent, sed ex quibusdam lignis combustis carbonibus 
salsis pro eo uterentur. Stolo, Cato quidem, inquit, gradatim praeponens alium 
alio agrum meliorem dicit esse in nouem discriminibus, quod sit primus ubi 
uineae possint esse bono uino et multo, secundus ubi hortus inriguus, tertius 
ubi salicta, quartus ubi oliueta, quintus ubi pratum, sextus ubi campus 
frumentarius, septimus ubi caedua silua, octauus ubi arbustum, nonus ubi 
glandaria silua. Scrofa, Scio, inquit, scribere illum; sed de hoc non 
consentiunt omnes, quod alii dant primatum bonis pratis, ut ego, a quoantiqui 
prata parata appellarunt. Caesar Vopiscus, aedilicius causam cum ageret apud 
censores, campos Roseae Italiae dixit esse sumen, in quo relicta pertica 
postridie non appareret propter herbam. 

[1,8] VIII. 
Contra uineam sunt qui putent sumptu fructum deuorare. Refert, inquam, quod 
genus uineae sit, quod sunt multae species eius. Aliae enim humiles ac sine 
ridicis, ut in Hispania, aliae sublimes, quae appellantur iugatae, ut pleraeque 
in Italia. Cuius generis nomina duo, pedamenta et iuga. Quibus stat rectis 
uinea, dicuntur pedamenta; quae transuersa iunguntur, iuga: ab eo quoque uineae 
iugatae. Iugorum genera fere quattuor, pertica, harundo, restes, uites: pertica, 
ut in Falerno, harundo, ut in Arpano, restes, ut in Brundisino, uites, ut in 
Mediolanensi. iugationis species duae, una derecta, ut in agro Canusino, altera 
conpluuiata in longitudinem et latitudinem iugata, ut in Italia pleraeque. Haec 
ubi domo nascuntur, uinea non metuit sumptum; ubi multa e propinqua uilla, non 
ualde. Primum genus quod dixi maxime quaerit salicta, secundum harundineta, 
tertium iunceta aut eius generis rem aliquam, quartum arbusta, ubi traduces 
possint fieri uitium, ut Mediolanenses faciunt in arboribus, quas uocant opulos, 
Canusini in hardulatione in ficis. Pedamentum item fere quattuor generum: unum 
robustum, quod optimum solet afferri in uineam e querco ac iunipiro et uocatur 
ridica; alterum palus e pertica, meliore dura, quo diuturnior; quem cum infimum 
terra soluit, puter euertitur et fit solum summum: tertium, quod horum inopiae 
subsidio misit harundinetum. Inde enim aliquot colligatas libris demittunt in 
tubulos fictiles cum fundo pertuso, quas cuspides appellant, qua umor 
aduenticius transire possit. Quartum est pedamentum natiuum eius generis, ubi ex 
arboribus in arbores traductis uitibus uinea fit, quos traduces quidam rumpos 
appellant. Vineae altitudinis modus longitudo hominis, interualla pedamentorum, 
qua boues iuncti arare possint. Ea minus sumptuosa uinea, quae sine iugo 
ministrat acratophoro uinum. Huius genera duo: unum, in quo terra cubilia 
praebet uuis, ut in Asia multis locis, quae saepe uulpibus et hominibus fit 
communis. Nec non si parit humus mures, minor fit uindemia, nisi totas uineas 
oppleris muscipulis, quod in insula Pandateria faciunt. Alterum genus uineti, 
ubi ea modo remouetur a terra uitis, quae ostendit se adferre uuam. Sub eam, ubi 
nascitur uua, subiciuntur circiter bipedales e surculis furcillae, ne uindemia 
facta denique discat pendere in palma aut funiculo aut uinctu, quod antiqui 
uocabant cestum. Ibi dominus simul ac uidit occipitium uindemiatoris, furcillas 
reducit hibernatum in tecta, ut sine sumptu harum opera altero anno uti possit. 
Hac consuetudine in Italia utuntur Reatini. Haec ideo uarietas maxime, quod 
terra cuius modi sit refert. Ubi enim natura umida, ibi altius uitis tollenda, 
quod in partu et alimonio uinum non ut in calice quaerit aquam, sed solem. 
Itaque ideo, ut arbitror, primum e uinea in arbores escendit uitis. 

[1,9] IX. 
Terra, inquam, cuius modi sit refert et ad quam rem bona aut non bona sit. Ea 
tribus modis dicitur, communi et proprio et mixto. Communi, ut cum dicimus orbem 
terrae et terram Italiam aut quam aliam. In ea enim et lapis et harena et cetera 
eius generis sunt in nominando comprensa. Altero modo dicitur terra proprio 
nomine, quae nullo alio uocabulo neque cognomine adiecto appellatur. Tertio modo 
dicitur terra, quae est mixta, in qua seri potest quid et nasci, ut argillosa 
aut lapidosa, sic aliae, cum in hac species non minus sint multae quam in illa 
communi propter admixtiones. In illa enim cum sint dissimili ui ac potestate 
partes permultae, in quis lapis, marmor, rudus, harena, sabulo, argilla, 
rubrica, puluis, creta, cinis, carbunculus, id est quae sole perferue ita fit, 
ut radices satorum comburat, ab iis quae proprio nomine dicitur terra, cum est 
admixta ex iis generibus aliqua re, dicitur aut cretosa - - - sic ab aliis 
generum discriminibus mixta. Horum uarietatis ita genera haec, ut praeterea 
subtiliora sint alia, minimum in singula facie terna, quod alia terra est ualde 
lapidosa, alia mediocriter, alia prope pura. Sic de aliis generibus reliquis 
admixtae terrae tres gradus ascendunt eosdem. Praeterea hae ipsae ternae species 
ternas in se habent alias, quod partim sunt umidiores, partim aridiores, partim 
mediocres. Neque non haec discrimina pertinent ad fructus uehementer. Itaque 
periti in loco umidiore far adoreum potius serunt quam triticum, contra in 
aridiore hordeum potius quam far, in mediocri utrumque. Praeterea etiam 
discrimina omnium horum generum subtiliora alia, ut in sabulosa terra, quod ibi 
refert sabulo albus sit an rubicundus, quod subalbus ad serendos surculos 
alienus, contra rubicundior appositus. Sic magna tria discrimina terrae, quod 
refert utrum sit macra an pinguis an mediocris, quod ad culturam pinguis 
fecundior ad multa, macra contra. Itaque in tenui, ut in Pupinia, neque arbores 
prolixae neque uites feraces, neque stramenta uidere crassa possis neque ficum 
mariscam et arbores plerasque ac prata retorrida muscosa. Contra in agro pingui, 
ut in Etruria, licet uidere et segetes fructuosas ac restibilis et arbores 
prolixas et omnia sine musco. In mediocri autem terra, ut in Tiburti, quo 
propius accedit ut non sit macra, quam ut sit ieiuna, eo ad omnes res commodior, 
quam si inclinabit ad illud quod deterius. Stolo, Non male, inquit, quae sit 
idonea terra ad colendum aut non, Diophanes Bithynos scribit signa sumi posse 
aut ex ipsa aut quae nascuntur ex iis: ex ipsa, si sit terra alba, si nigra, si 
leuis, quae cum fodiatur, facile frietur, natura quae non sit cineracia neue 
uehementer densa: ex iis autem quae enata sunt fera, si sunt prolixa atque quae 
ex iis nasci debent earum rerum feracia. Sed quod sequitur, tertium illut de 
modis dic. 

[1,10] X. 
Ille, Modos, quibus metirentur rura, alius alios constituit. Nam in Hispania 
ulteriore metiuntur iugis, in Campania uersibus, apud nos in agro Romano ac 
Latino iugeris. Iugum uocant, quod iuncti boues uno die exarare possint. Versum 
dicunt centum pedes quoquo uersum quadratum. Iugerum, quod quadratos duos actus 
habeat. Actus quadratus, qui et latus est pedes CXX et longus totidem: is modus 
acnua latine appellatur. Iugeri pars minima dicitur scripulum, id est decem 
pedes et longitudine et latitudine quadratum. Ab hoc principio mensores non 
numquam dicunt in subsiciuum esse unciam agri aut sextantem, sic quid aliud, cum 
ad iugerum peruenerunt, quod habet iugerum scripula CCLXXXVIII, quantum as 
antiquos noster ante bellum punicum pendebat. Bina iugera quod a Romulo primum 
diuisa dicebantur uiritim, quae heredem sequerentur, heredium appellarunt. Haec 
postea centum centuria. Centuria est quadrata, in omnes quattuor partes ut 
habeat latera longa pedum **CD. Hae porro quattuor, centuriae coniunctae ut sint 
in utramque partem binae, appellantur in agris diuisis uiritim publice saltus. 

[1,11] XI. 
In modo fundi non animaduerso lapsi multi, quod alii uillam minus magnam 
fecerunt, quam modus postulauit, alii maiorem, cum utrumque sit contra rem 
familiarem ac fructum. Maiora enim tecta et aedificamus pluris et tuemur sumptu 
maiore. Minora cum sunt, quam postulat fundus, fructus solent disperire. Dubium 
enim non est quin cella uinaria maior sit facienda in eo agro, ubi uineta sint, 
ampliora ut horrea, si frumentarius ager est. Villa aedificanda potissimum ut 
intra saepta uillae habeat aquam, si non, quam proxime: primum quae ibi sit 
nata, secundum quae influat perennis. Si omnino aqua non est uiua, cisternae 
faciendae sub tectis et lacus sub dio, ex altero loco ut homines, ex altero ut 
pecus uti possit. 

[1,12] XII. 
Danda opera ut potissimum sub radicibus montis siluestris uillam ponat, ubi 
pastiones sint laxae, item ut contra uentos, qui saluberrimi in agro flabunt. 
Quae posita est ad exortos aequinoctiales, aptissima, quod aestate habet umbram, 
hieme solem. Sin cogare secundum flumen aedificare, curandum ne aduersum eam 
ponas; hieme enim fiet uehementer frigida et aestate non salubris. Aduertendum 
etiam, siqua erunt loca palustria, et propter easdem causas, et quod crescunt 
animalia quaedam minuta, quae non possunt oculi consequi, et per aera intus in 
corpus per os ac nares perueniunt atque efficiunt difficilis morbos. Fundanius, 
Quid potero, inquit, facere, si istius modi mi fundus hereditati obuenerit, quo 
minus pestilentia noceat? Istuc uel ego possum respondere, inquit Agrius; 
uendas, quot assibus possis, aut si nequeas, relinquas. At Scrofa, Vitandum, 
inquit, ne in eas partes spectet uilla, e quibus uentus grauior afflare soleat, 
neue in conualli caua et ut potius in sublimi loco aedifices, qui quod 
perflatur, siquid est quod aduersarium inferatur, facilius discutitur. Praeterea 
quod a sole toto die inlustratur, salubrior est, quod et bestiolae, siquae prope 
nascuntur et inferuntur, aut efflantur aut aritudine cito pereunt. Nimbi 
repentini ac torrentes fluuii periculosi illis, qui in humilibus ac cauis locis 
aedificia habent, et repentinae praedonum manus quod improuisos facilius 
opprimere possunt, ab hac utraque re superiora loca tutiora. 

[1,13] XIII. 
In uilla facienda stabula ita, ut bubilia sint ibi, hieme quae possint esse 
caldiora. Fructus, ut est uinum et oleum, loco plano in cellis, item uasa 
uinaria et olearia potius faciendum; aridus, ut est faba et faenum, in 
tabulatis. Familia ubi uersetur prouidendum, si fessi opere aut frigore aut 
calore, ubi commodissime possint se quiete reciperare. Vilici proximum ianuam 
cellam esse oportet eumque scire, qui introeat aut exeat noctu quidue ferat, 
praesertim si ostiarius est nemo. In primis culina uidenda ut sit admota, quod 
ibi hieme antelucanis temporibus aliquot res conficiuntur, cibus paratur ac 
capitur. Faciundum etiam plaustris ac cetero instrumento omni in cohorte ut 
satis magna sint tecta, quibus caelum pluuium inimicum. Haec enim si intra 
clausum in consaepto et sub dio, furem modo non metuunt, aduersus tempestatem 
nocentem non resistunt. Cohortes in fundo magno duae aptiores: una ut interdius 
conpluuium habeat lacum, ubi aqua saliat, qui intra stylobatas, cum uelit, sit 
semipiscina. Boues enim ex aruo aestate reducti hic bibunt, hic perfunduntur, 
nec minus e pabulo cum redierunt anseres, sues, porci. In cohorte exteriore 
lacum esse oportet, ubi maceretur lupinum, item alia quae demissa in aquam ad 
usum aptiora fiunt. Cohors exterior crebro operta stramentis ac palea occulcata 
pedibus pecudum fit ministra fundo, ex ea quod euehatur. Secundum uillam duo 
habere oportet stercilina aut unum bifariam diuisum. Alteram enim partem fieri 
oportet nouam, alteram ueterem tolli in agrum, quod enim quam recens quod 
confracuit melius. Nec non stercilinum melius illud, cuius latera et summum 
uirgis ac fronde uindicatum a sole. Non enim sucum, quem quaerit terra, solem 
ante exugere oportet. Itaque periti, qui possunt, ut eo aqua influat eo nomine 
faciunt (sic enim maxime retinetur sucus) in eoque quidam sellas familiaricas 
ponunt. Aedificium facere oportet, sub quod tectum totam fundi subicere possis 
messem, quod uocant quidam nubilarium. Id secundum aream faciendum, ubi triturus 
sis frumentum, magnitudine pro modo fundi, ex una parti apertum, et id ab area, 
quo et in tritura proruere facile possis et, si nubilare coepit, inde ut rursus 
celeriter reicere. Fenestras habere oportet ex ea parti, unde commodissime 
perflari possit. Fundanius, Fructuosior, inquit, est certe fundus propter 
aedificia, si potius ad anticorum diligentiam quam ad horum luxuriam derigas 
aedificationem. Illi enim faciebant ad fructum rationem, hi faciunt ad libidines 
indomitas. Itaque illorum uillae rusticae erant maioris preti quam urbanae, quae 
nunc sunt pleraque contra. Illic laudabatur uilla, si habebat culinam rusticam 
bonam, praesepis laxas, cellam uinariam et oleariam ad modum agri aptam et 
pauimento procliui in lacum, quod saepe, ubi conditum nouum uinum, orcae in 
Hispania feruore musti ruptae neque non dolea in Italia. Item cetera ut essent 
in uilla huiusce modi, quae cultura quaereret, prouidebant. Nunc contra uillam 
urbanam quam maximam ac politissimam habeant dant operam ac cum Metelli ac 
Luculli uillis pessimo publico aedificatis certant. Quo hi laborant ut spectent 
sua aestiua triclinaria ad frigus orientis, hiberna ad solem occidentem, potius 
quam, ut antiqui, in quam partem cella uinaria aut olearia fenestras haberet, 
cum fructus in ea uinarius quaerat ad dolia aera frigidiorem, item olearia 
calidiorem. Item uidere oportet, si est collis, nisi quid impedit, ut ibi 
potissimum ponatur uilla. 

[1,14] XIV. 
Nunc de saeptis, quae tutandi causa fundi aut partis fiant, dicam. Earum 
tutelarum genera IIII, unum naturale, alterum agreste, tertium militare, quartum 
fabrile. Horum unum quodque species habet plures. Primum naturale saepimentum, 
quod opseri solet uirgultis aut spinis, quod habet radices ac uiuit, 
praetereuntis lasciui non metuet facem ardentem. Secunda saeps est agrestis e 
ligno, sed non uiuit: fit aut palis statutis crebris et uirgultis implicatis aut 
latis perforatis et per ea foramina traiectis longuris fere binis aut ternis aut 
ex arboribus truncis demissis in terram deinceps constitutis. Tertium militare 
saepimentum est fossa et terreus agger. Sed fossa ita idonea, si omnem aquam, 
quae e caelo uenit, recipere potest aut fastigium habet, ut exeat e fundo. Agger 
is bonus, qui intrinsecus iunctus fossa aut ita arduus, ut eum transcendere non 
sit facile. Hoc genus saepes fieri secundum uias publicas solent et secundum 
amnes. Ad uiam Salariam in agro Crustumino uidere licet locis aliquot coniunctos 
aggeres cum fossis, ne flumen agris noceat. Aggeres faciunt sine fossa: eos 
quidam uocant muros, ut in agro Retino. Quartum fabrile saepimentum est 
nouissimum, maceria. Huius fere species quattuor, quod fiunt e lapide, ut in 
agro Tusculano, quod e lateribus coctilibus, ut in agro Gallico, quod e 
lateribus crudis, ut in agro Sabino, quod ex terra et lapillis compositis in 
formis, ut in Hispania et agro Tarentino. 

[1,15] XV. 
Praeterea sine saeptis fines praedi satione arborum tutiores fiunt, ne familiae 
rixent{ur} cum uicinis ac limites ex litibus iudicem quaerant. Serunt alii 
circum pinos, ut habet uxor in Sabinis, alii cupressos, ut ego habui in Vesuuio, 
alii ulmos, ut multi habent in Crustumino: ubi id pote, ut ibi, quod est campus, 
nulla potior serenda, quod maxime fructuosa, quod et sustinet saepe ac cogit 
aliquot corbulas uuarum et frondem iucundissimam ministrat ouibus ac bubus ac 
uirgas praebet saepibus et foco ac furno. Scrofa, Igitur primum haec, quae dixi, 
quattuor uidenda agricolae, de fundi forma, de terrae natura, de modo agri, de 
finibus tuendis. 

[1,16] XVI. 
Relinquitur altera pars, quae est extra fundum, cuius appendices et uehementer 
pertinent ad culturam propter adfinitatem. Eius species totidem: si uicina regio 
est infesta; si quo neque fructus nostros exportare expediat neque inde quae 
opus sunt adportare; tertium, si uiae aut fluuii, qua portetur, aut non sunt aut 
idonei non sunt; quartum, siquid ita est in confinibus fundis, ut nostris agris 
prosit aut noceat. E quis quattuor quod est primum, refert infesta regio sit 
necne. Multos enim agros egregios colere non expedit propter latrocinia 
uicinorum, ut in Sardinia quosdam, qui sunt prope Oeliem, et in Hispania prope 
Lusitaniam. Quae uicinitatis inuectos habent idoneos, quae ibi nascuntur ubi 
uendant, et illinc inuectos opportunos quae in fundo opus sunt, propter ea 
fructuosa. Multi enim habent, in praediis quibus frumentum aut uinum aliudue 
quid desit, importandum; contra non pauci, quibus aliquid sit exportandum. 
Itaque sub urbe colere hortos late expedit, sic uiolaria ac rosaria, item multa 
quae urps recipit, cum eadem in longinquo praedio, ubi non sit quo deferri 
possit uenale, non expediat colere. Item si ea oppida aut uici in uicinia aut 
etiam diuitum copiosi agri ac uillae, unde non care emere possis quae opus sunt 
in fundum, quibus quae supersint uenire possint, ut quibusdam pedamenta aut 
perticae aut harundo, fructuosior fit fundus, quam si longe sint importanda, non 
numquam etiam, quam si colendo in tuo ea parare possis. Itaque in hoc genus 
coloni potius anniuersarios habent uicinos, quibus imperent, medicos, fullones, 
fabros, quam in uilla suos habeant, quorum non numquam unius artificis mors 
tollit fundi fructum. Quam partem lati fundi diuites domesticae copiae mandare 
solent. Si enim a fundo longius absunt oppida aut uici, fabros parant, quos 
habeant in uilla, sic ceteros necessarios artifices, ne de fundo familia ab 
opere discedat ac profestis diebus ambulet feriata potius, quam opere faciendo 
agrum fructuosiorem reddat. Itaque ideo Sasernae liber praecipit, nequis de 
fundo exeat praeter uilicum et promum et unum, quem uilicus legat; siquis contra 
exierit, ne impune abeat; si abierit, ut in uilicum animaduertatur. Quod potius 
ita praecipiendum fuit, nequis iniussu uilici exierit, neque uilicus iniussu 
domini longius, quam ut eodem die rediret, neque id crebrius, quam opus esset 
fundo. Eundem fundum fructuosiorem faciunt uecturae, si uiae sunt, qua plaustra 
agi facile possint, aut flumina propinqua, qua nauigari possit, quibus utrisque 
rebus euehi atque inuehi ad multa praedia scimus. Refert etiam ad fundi fructus, 
quem ad modum uicinus in confinio consitum agrum habeat. Si enim ad limitem 
querquetum habet, non possis recte secundum eam siluam serere oleam, quod usque 
eo est contrarium natura, ut arbores non solum minus ferant, sed etiam fugiant, 
ut introrsum in fundum se reclinent, ut uitis adsita ad holus facere solet. Ut 
quercus, sic iugulandes magnae et crebrae finitimae fundi oram faciunt sterilem. 

[1,17] XVII. 
De fundi quattuor partibus, quae cum solo haerent, et alteris quattuor, quae 
extra fundum sunt et ad culturam pertinent, dixi. Nunc dicam, agri quibus rebus 
colantur. Quas res alii diuidunt in duas partes, in homines et adminicula 
hominum, sine quibus rebus colere non possunt; alii in tres partes, instrumenti 
genus uocale et semiuocale et mutum, uocale, in quo sunt serui, semiuocale, in 
quo sunt boues, mutum, in quo sunt plaustra. Omnes agri coluntur hominibus 
seruis aut liberis aut utrisque: liberis, aut cum ipsi colunt, ut plerique 
pauperculi cum sua progenie, aut mercennariis, cum conducticiis liberorum operis 
res maiores, ut uindemias ac faenisicia, administrant, iique quos obaerarios 
nostri uocitarunt et etiam nunc sunt in Asia atque Aegypto et in Illyrico 
complures. De quibus uniuersis hoc dico, grauia loca utilius esse mercennariis 
colere quam seruis, et in salubribus quoque locis opera rustica maiora, ut sunt 
in condendis fructibus uindemiae aut messis. De iis, cuius modi esse oporteat, 
Cassius scribit haec: operarios parandos esse, qui laborem ferre possint, ne 
minores annorum XXII et ad agri culturam dociles. Eam coniecturam fieri posse ex 
aliarum rerum imperatis, et in eo eorum e nouiciis requisitione, ad priorem 
dominum quid factitarint. 
Mancipia esse oportere neque formidulosa neque animosa. Qui praesint esse 
oportere, qui litteris atque aliqua sint humanitate imbuti, frugi, aetate maiore 
quam operarios, quos dixi. Facilius enim iis quam qui minore natu sunt dicto 
audientes. Praeterea potissimum eos praeesse oportere, qui periti sint rerum 
rusticarum. Non solum enim debere imperare, sed etiam facere, ut facientem 
imitetur et ut animaduertat eum cum causa sibi praeesse, quod scientia praestet. 
Neque illis concedendum ita imperare, ut uerberibus coerceant potius quam 
uerbis, si modo idem efficere possis. Neque eiusdem nationis plures parandos 
esse: ex eo enim potissimum solere offensiones domesticas fieri. Praefectos 
alacriores faciendum praemiis dandaque opera ut habeant peculium et coniunctas 
conseruas, e quibus habeant filios. Eo enim fiunt firmiores ac coniunctiores 
fundo. Itaque propter has cognationes Epiroticae familiae sunt inlustriores ac 
cariores. Inliciendam uoluntatem praefectorum honore aliquo habendo, et de 
operariis qui praestabunt alios, communicandum quoque cum his, quae facienda 
sint opera, quod, ita cum fit, minus se putant despici atque aliquo numero 
haberi a domino. Studiosiores ad opus fieri liberalius tractando aut cibariis 
aut uestitu largiore aut remissione operis concessioneue, ut peculiare aliquid 
in fundo pascere liceat, huiusce modi rerum aliis, ut quibus quid grauius sit 
imperatum aut animaduersum qui, consolando eorum restituat uoluntatem ac 
beneuolentiam in dominum. 

[1,18] XVIII. 
De familia Cato derigit ad duas metas, ad certum modum agri et genus sationis, 
scribens de oliuetis et uineis ut duas formulas: unam, in qua praecipit, quo 
modo oliuetum agri iugera CCXL instruere oporteat. Dicit enim in eo modo haec 
mancipia XIII habenda, uilicum, uilicam, operarios V, bubulcos III, asinarium I, 
subulcum I, opilionem I. Alteram formulam scribit de uinearum iugeribus C, ut 
dicat haberi oportere haec XV mancipia, uilicum, uilicam, operarios X, bubulcum, 
asinarium, subulcum. Saserna scribit satis esse ad iugera VIII hominem unum: ea 
debere eum confodere diebus XLV tametsi quaternis operis singula iugera possit; 
sed relinquere se operas XIII ualetudini, tempestati, inertiae, indiligentiae. 
Horum neuter satis dilucide modulos reliquit nobis, quod Cato si uoluit, debuit 
sic, ut pro portione ad maiorem fundum et minorem adderemus et demeremus. 
Praeterea extra familiam debuit dicere uilicum et uilicam. Neque enim, si minus 
CCXL iugera oliueti colas, non possis minus uno uilico habere, nec, si bis tanto 
ampliorem fundum aut eo plus colas, ideo duo uilici aut tres habendi. Fere 
operarii modo et bubulci pro portione addendi ad maioris modos fundorum, ii 
quoque, si similis est ager. Sin est ita dissimilis, ut arari non possit, quod 
sit confragosus atque arduis cliuis, minus multi opus sunt boues et bubulci. 
Mitto illut, quod modum neque unum nec modicum proposuit CCXL iugerum (modicus 
enim centuria, et ea CC iugerum), e quo quom sexta pars sit ea XL, quae de CCXL 
demuntur, non uideo quem ad modum ex eius praecepto demam sextam partem et de 
XIII mancipiis, nihilo magis, si uilicum et uilicam remouero, quem ad modum ex 
XI sextam partem demam. Quod autem ait in C iugeribus uinearum opus esse XV 
mancipia, siquis habebit centuriam, quae dimidium uineti, dimidium oliueti, 
sequetur ut duo uilicos et duas uilicas habeat, quod est deridiculum. Quare alia 
ratione modus mancipiorum generatim est animaduertendus et magis in hoc Saserna 
probandus, qui ait singula iugera quaternis operis uno operario ad conficiendum 
satis esse. Sed si hoc in Sasernae fundo in Gallia satis fuit, non continuo idem 
in agro Ligusco montano. Itaque de familiae magnitudine et reliquo instrumento 
commodissime scies quantam pares, si tria animaduerteris diligenter: in 
uicinitate praedia cuius modi sint et quanta, et quot quaeque hominibus 
colantur, et quot additis operis aut demptis melius aut deterius habeas cultum. 
Biuium nobis enim ad culturam dedit natura, experientiam et imitationem. 
Antiquissimi agricolae temptando pleraque constituerunt, liberi eorum magnam 
partem imitando. Nos utrumque facere debemus, et imitari alios et aliter ut 
faciamus experientia temptare quaedam, sequentes non aleam, sed rationem 
aliquam: ut si altius repastinauerimus aut minus quam alii, quod momentum ea res 
habeat, ut fecerunt ii in sariendo iterum et tertio, et qui insitiones ficulnas 
ex uerno tempore in aestiuum contulerunt. 

[1,19] XIX. 
De reliqua parte instrumenti, quod semiuocale appellaui, Saserna ad iugera CC 
arui boum iuga duo satis esse scribit, Cato in oliuetis CCXL iugeris boues 
trinos. Ita fit ut, si Saserna dicit uerum, ad C iugera iugum opus sit, si Cato, 
ad octogena. Sed ego neutrum modum horum omnem ad agrum conuenire puto et 
utrumque ad aliquem. Alia enim terra facilior aut difficilior est: aliam terram 
boues proscindere nisi magnis uiribus non possunt et saepe fracta bura 
relinquunt uomerem in aruo. Quo sequendum nobis in singulis fundis, dum sumus 
nouicii, triplici regula, superioris domini instituto et uicinorum et 
experientia quadam. Quod addit asinos qui stercus uectent tres, asinum molarium, 
in uinea iugerum C iugum boum, asinorum iugum, asinum molendarium: in hoc genere 
semiuocalium adiciendum de pecore ea sola quae agri colendi causa erunt et quae 
solent esse peculiaria pauca habenda, quo facilius mancipia se tueri et assidua 
esse possint. In eo numero non modo qui prata habent, ut potius oues quam sues 
habeant curant, sed etiam qui non solum pratorum causa habent, propter stercus. 
De canibus uero utique, quod uilla sine iis parum tuta. 

[1,20] XX. 
Igitur de omnibus quadripedibus prima est probatio, qui idonei sint boues, qui 
arandi causa emuntur. Quos rudis neque minoris trimos neque maioris quadrimos 
parandum: ut uiribus magnis sint ac pares, ne in opere firmior inbecilliorem 
conficiat: amplis cornibus et nigris potius quam aliter ut sint, lata fronte, 
naribus simis, lato pectore, crassis coxendicibus. Hos ueteranos ex campestribus 
locis non emendum in dura ac montana, nec non contra si incidit, ut sit 
uitandum. Nouellos cum quis emerit iuuencos, si eorum colla in furcas destitutas 
incluserit ac dederit cibum, diebus paucis erunt mansueti et ad domandum proni. 
Tum ita subigendum, ut minutatim adsuefaciant et ut tironem cum ueterano 
adiungant (imitando enim facilius domatur), et primum in aequo loco et sine 
aratro, tum eo leui, principio per harenam aut molliorem terram. Quos ad 
uecturas, item instituendum ut inania primum ducant plaustra et, si possis, per 
uicum aut oppidum: creber crepitus ac uarietas rerum consuetudine celeberrima ad 
utilitatem adducit. Neque pertinaciter, quem feceris dextrum, in eo manendum, 
quod, si alternis fit sinister, fit laboranti in alterutra parte requies. Ubi 
terra leuis, ut in Campania, ibi non bubus grauibus, sed uaccis aut asinis quod 
arant, eo facilius ad aratrum leue adduci possunt, ad molas et ad ea, siquae 
sunt, quae in fundo conuehuntur. In qua re alii asellis, alii uaccis ac mulis 
utuntur, exinde ut pabuli facultas est; Nam facilius asellus quam uacca alitur, 
sed fructuosior haec. In eo agricolae hoc spectandum, quo fastigio sit fundus. 
In confragoso enim haec ac difficili ualentiora parandum et potius ea quae per 
se fructum reddere possint, cum idem operis faciant. 

[1,21] XXI. 
Canes potius cum dignitate et acres paucos habendum quam multos, quos 
consuefacias potius noctu uigilare et interdiu clausos dormire. De indomitis 
quadripedibus ac pecore faciendum: si prata sunt in fundo neque pecus habet, 
danda opera ut pabulo uendito alienum pecus in suo fundo pascat ac stabulet. 

[1,22] XXII. 
De reliquo instrumento muto, in quo sunt corbulae, dolia, sic alia, haec 
praecipienda. Quae nasci in fundo ac fieri a domesticis poterunt, eorum nequid 
ematur, ut fere sunt quae ex uiminibus et materia rustica fiunt, ut corbes, 
fiscinae, tribula, ualli, rastelli; sic quae fiunt de cannabi, lino, iunco, 
palma, scirpo, ut funes, restes, tegetes. Quae e fundo sumi non poterunt, ea si 
empta erunt potius ad utilitatem quam ob speciem, sumptu fructum non 
extenuabunt; eo magis, si inde empta erunt potissimum, ubi ea et bona et proxime 
et uilissimo emi poterunt. Cuius instrumenti uaria discrimina ac multitudo agri 
magnitudine finitur, quod plura opus sunt, si fines distant late. Itaque, Stolo 
inquit, proposita magnitudine fundi de eo genere Cato scribit, oliueti iugera 
CCXL qui coleret, eum instruere ita oportere, ut faceret uasa olearia iuga 
quinque, quae membratim enumerat, ut ex aere ahenea, urceos, nassiternam, item 
alia: sic e ligno et ferro, ut plostra maiora tria, aratra cum uomeribus sex, 
crates stercorarias quattuor, item alia; sic de ferramentis quae sint et qua 
opus multitudine, ut ferreas octo, sarcula totidem, dimidio minus palas, item 
alia. Item alteram formulam instrumenti fundi uinarii fecit, in qua scribit, si 
sit C iugerum, habere oportere uasa torcularia instructa trina, dolia cum 
operculis culleorum octingentorum, acinaria uiginti, frumentaria uiginti, item 
eius modi alia. Quae minus multa quidem alii, sed tantum numerum culleorum 
scripsisse puto, ne cogeretur quotannis uendere uinum. Vetera enim quam noua et 
eadem alio tempore quam alio pluris. Item sic de ferramentorum uarietate scribit 
permulta, et genere et multitudine qua sint, ut falces, palas, rastros, sic 
alia, quorum non nulla genera species habent plures, ut falces. Nam dicuntur ab 
eodem scriptore uineaticae opus esse XL, sirpiculae V, siluaticae V, arborariae 
III, rustariae X. Hic haec. At Scrofa, Instrumentum et supellectilem rusticam 
omnem oportet habere scriptam in urbe et rure dominum, uilicum contra ea ruri 
omnia certo suo quoque loco ad uillam esse posita; quae non possunt esse sub 
claui, quam maxime facere ut sint in conspectu oportet, eo magis ea quae in 
rariore sunt usu, ut quibus in uindemia utuntur et corbulae, et sic alia. Quae 
enim res cotidie uidentur, minus metuunt furem. 

[1,23] XXIII. 
Suscipit Agrasius, Et quoniam habemus illa duo prima ex diuisione quadripertita, 
de fundo et de instrumento, quo coli solet, de tertia parte expecto. Scrofa, 
Quoniam fructum, inquit, arbitror esse fundi eum qui ex eo satus nascitur utilis 
ad aliquam rem, duo consideranda, quae et quo quidque loco maxime expediat 
serere. Alia enim loca adposita sunt ad faenum, alia ad frumentum, alia ad 
uinum, alia ad oleum, sic ad pabulum quae pertinent, in quo est ocinum, farrago, 
uicia, medica, cytiscum, lupinum. Neque in pingui terra omnia seruntur recte 
neque in macra nihil. Rectius enim in tenuiore terra ea quae non multo indigent 
suco, ut cytisum et legumina praeter cicer; hoc enim quoque legumen, ut cetera 
quae uelluntur e terra, non subsecantur, quae, quod ita leguntur, legumina 
dicta. In pingui rectius quae cibi sunt maioris, ut holus, triticum, siligo, 
linum. Quaedam etiam serenda non tam propter praesentem fructum quam in annum 
prospicientem, quod ibi subsecta atque relicta terram faciunt meliorem. Itaque 
lupinum, cum minus siliculam cepit, et non numquam fabalia, si ad siliquas non 
ita peruenit, ut fabam legere expediat, si ager macrior est, pro stercore 
inarare solent. Nec minus ea discriminanda in conserendo quae sunt fructuosa, 
propter uoluptatem, ut quae pomaria ac floralia appellantur, item illa quae ad 
hominum uictum ac sensum delectationemque non pertinent neque ab agri utilitate 
sunt diiuncta. Idoneus locus eligendus, ubi facias salictum et harundinetum, sic 
alia quae umidum locum quaerunt, contra ubi segetes frumentarias, ubi fabam 
potissimum seras, item alia quae arida loca secuntur: sic ut umbrosis locis alia 
seras, ut corrudam, quod ita petit asparagus; aprica, ut ibi seras uiolam et 
hortos facias, quod ea sole nutricantur, sic alia. Et alio loco uirgulta 
serenda, ut habeas uimina, unde uiendo quid facias, ut sirpeas, uallus, crates; 
alio loco ut seras ac colas siluam caeduam, alio ubi aucupere, sic ubi cannabim, 
linum, iuncum, spartum, unde nectas bubus soleas, lineas, restis, funes. Quaedam 
loca eadem alia ad serendum idonea. Nam et in recentibus pomariis dissitis 
seminibus in ordinemque arbusculis positis primis annis, antequam radices 
longius procedere possint, alii conserunt hortos, alii quid aliud, neque cum 
conualuerunt arbores, idem faciunt, ne uiolent radices. 

[1,24] XXIV. 
Stolo, Quod ad haec pertinet, Cato non male, quod scribit de sationibus, ager 
crassus et laetus si sit sine arboribus, eum agrum frumentarium fieri oportere; 
idem ager si nebulosus sit, rapa, raphanos, milium, panicum; in agro crasso et 
calido oleam conditaneam, radium maiorem, Sallentinam, orcitem, poseam, 
Sergianam, Colminiam, albicerem, quam earum in iis locis optimam dicant esse, 
eam maxime serere. Agrum oliueto conserendo, nisi qui in uentum fauonium spectet 
et soli ostentus sit, alium bonum nullum esse. Qui ager frigidior et macrior 
sit, ibi oleam licinianam seri oportere. Si in loco crasso aut calido posueris, 
hostum nequam fieri et ferendo arborem perire et muscum rubrum molestum esse. 
Hostum uocant quod ex uno facto olei reficitur. Factum dicunt quod uno tempore 
conficiunt, quem alii CLX aiunt esse modiorum, alii ita minus magnum, ut ad CXX 
descendat, exinde ut uasa olearia quot et quanta habeant, quibus conficiunt 
illut. Quod Cato ait circum fundum ulmos et populos, unde frons ouibus et bubus 
sit et materies, seri oportere (sed hoc neque in omnibus fundis opus est neque, 
in quibus est opus, propter frondem maxime), sine detrimento ponuntur a 
septemtrionali parte, quod non officiunt soli. 
Ille adicit ab eodem scriptore, si locus umectus sit, ibi cacumina populorum 
serenda et harundinetum. Id prius bipalio uerti, ibi oculos harundinis pedes 
ternos alium ab alio seri, - - - aptam esse utrique eandem fere culturam. 
Salicem Graecam circum harundinetum seri oportere, uti sit qui uitis alligari 
possit. 

[1,25] XXV. 
Vinea quo in agro serenda sit, sic obseruandum. Qui locus optimus uino sit et 
ostentus soli, Aminneum minusculum et geminum eugeneum, heluium minusculum seri 
oportere. Qui locus crassior sit aut nebulosus, ibi Aminneum maius aut 
Murgentinum, Apicium, Lucanum seri. Ceteras uites, et de iis miscellas maxime, 
in omne genus agri conuenire. 

[1,26] XXVI. 
In omni uinea diligenter obseruant ut ridica uitis ad septemtrionem uersus 
tegatur; et si cupressos uiuas, pro ridicis quas inserunt, alternos ordines 
inponunt neque eos crescere altius quam ridicas patiuntur, neque propter eos ut 
adserant uites, quod inter se haec inimica. 
Agrius Fundanio, Vereor, inquit, ne ante aeditumus ueniat huc, quam hic ad 
quartum actum. Vindemiam enim expecto. Bono animo es, inquit Scrofa, ac fiscinas 
expedi et urnam. 

[1,27] XXVII. 
Et quoniam tempora duorum generum sunt, unum annale, quod sol circuitu suo 
finit, alterum menstruum, quod luna circumiens comprendit, prius dicam de sole. 
Eius cursus annalis primum fere circiter ternis mensibus ad fructus est diuisus 
in IIII partis, et idem subtilius sesquimensibus in IIX, in IIII, quod diuiditur 
in uer et aestatem et autumnum et hiemem. Vere sationes quae fiunt, terram rudem 
proscindere oportet, quae sunt ex ea enata, priusquam ex iis quid seminis cadat, 
ut sint exradicata; et simul glaebis ab sole percalefactis aptiores facere ad 
accipiendum imbrem et ad opus faciliores relaxatas; neque eam minus binis 
arandum, ter melius. Aestate fieri messes oportere, autumno siccis tempestatibus 
uindemias, ac siluas excoli commodissime tunc, praecidi arbores oportere 
secundum terram: radices autem primoribus imbribus ut effodiantur, nequid ex iis 
nasci possit. Hieme putari arbores dumtaxat his temporibus, cum gelu cortices ex 
imbribus careant et glacie. 

[1,28] XXVIII. 
Dies primus est ueris in aquario, aestatis in tauro, autumni in leone, hiemis in 
scorpione. Cum unius cuiusque horum IIII signorum dies tertius et uicesimus IIII 
temporum sit primus et efficiat ut uer dies habeat XCI, aestas XCIV, autumnus 
XCI, hiems XXCIX, quae redacta ad dies ciuiles nostros, qui nunc sunt, primi 
uerni temporis ex a- d- VII id- Febr-, aestiui ex a- d- VII id- Mai-, autumnalis 
ex a- d- III id- Sextil-, hiberni ex a- d- IV id- Nou-, suptilius descriptis 
temporibus obseruanda quaedam sunt, eaque in partes VIII diuiduntur: primum a 
fauonio ad aequinoctium uernum dies XLV, hinc ad uergiliarum exortum dies XLIV, 
ab hoc ad solstitium dies XLIIX, inde ad caniculae signum dies XXVII, dein ad 
aequinoctium autumnale dies LXVII, exin ad uergiliarum occasum dies XXXII, ab 
hoc ad brumam dies LVII, inde ad fauonium dies XLV. 

[1,29] XXIX. 
Primo interuallo inter fauonium et aequinoctium uernum haec fieri oportet. 
Seminaria omne genus ut serantur, putari arbusta, stercorari in pratis, circum 
uites ablacuari, radices quae in summa terra sunt praecidi, prata purgari, 
salicta seri, segetes sariri. Seges dicitur quod aratum satum est, aruum quod 
aratum necdum satum est, noualis, ubi satum fuit, antequam secunda aratione 
nouatur rursus. Terram cum primum arant, proscindere appellant, cum iterum, 
offringere dicunt, quod prima aratione glaebae grandes solent excitari; cum 
iteratur, offringere uocant. Tertio cum arant iacto semine, boues lirare 
dicuntur, id est cum tabellis additis ad uomerem simul et satum frumentum 
operiunt in porcis et sulcant fossas, quo pluuia aqua delabatur. Non nulli 
postea, qui segetes non tam latas habent, ut in Apulia et id genus praediis, per 
sartores occare solent, siquae in porcis relictae grandiores sunt glaebae. Qua 
aratrum uomere lacunam striam fecit, sulcus uocatur. Quod est inter duos sulcos 
elata terra dicitur porca, quod ea seges frumentum porricit. Sic quoque exta 
deis cum dabant, porricere dicebant. 

[1,30] XXX. 
Secundo interuallo inter uernum aequinoctium et uergiliarum exortum haec fieri. 
Segetes runcari, id est herbam e segetibus expurgari, boues terram proscindere, 
salicem caedi, prata defendi. Quae superiore tempore fieri oportuerit et non 
sunt absoluta, antequam gemmas agant ac florescere incipiant, fieri, quod, si 
quae folia amittere solent ante frondere inceperunt, statim ad serendum idonea 
non sunt. Oleam seri interputarique oportet. 

[1,31] XXXI. 
Tertio interuallo inter uergiliarum exortum et solstitium haec fieri debent. 
Vineas nouellas fodere aut arare et postea occare, id est comminuere, ne sit 
glaeba. Quod ita occidunt, occare dictum. Vites pampinari, sed a sciente (nam id 
quam putare maius), neque in arbusto, sed in uinea fieri. Pampinare est e 
sarmento coles qui nati sunt, de iis, qui plurimum ualent, primum ac secundum, 
non numquam etiam tertium, relinquere, reliquos decerpere, ne relictis colibus 
sarmentum nequeat ministrare sucum. Ideo in uitiario primitus cum exit uitis, 
tota resicari solet, ut firmiore sarmento e terra exeat atque in pariendis 
colibus uires habeat maiores. Eiuncidum enim sarmentum propter infirmitatem 
sterile neque ex se potest eicere uitem, quam uocant minorem flagellum, maiorem 
et iam unde uuae nascuntur palmam. Prior littera una mutata declinata a uenti 
flatu, similiter ac flabellum flagellum. Posterior, quod ea uitis immittitur ad 
uuas pariendas, dicta primo uidetur a pariendo parilema: exin mutatis litteris, 
ut in multis, dici coepta palma. Ex altera parte parit capreolum. Is est 
coliculus uiteus intortus, ut cincinnus. hi sunt enim uitis quibus teneat id quo 
serpit ad locum capiendum, a quo capiendo capreolus dictus. Omne pabulum, primum 
ocinum farraginem uiciam, nouissime faenum, secari. Ocinum dictum a graeco 
uerbo, g-okeos quod ualet cito, similiter quod ocimum in horto. Hoc amplius dictum 
ocinum, quod citat aluom bubus et ideo iis datur, ut purgentur. Id est ex fabali 
segete uiride sectum, antequam genat siliquas. Farrago contra ex segete ubi sata 
admixta hordeum et uicia et legumina pabuli causa uiride aut quod ferro caesa 
ferrago dicta, aut inde, quod primum in farracia segete seri coepta. Eo equi et 
iumenta cetera uerno tempore purgantur ac saginantur. Vicia dicta a uinciendo, 
quod item capreolos habet, ut uitis, quibus, cum susum uersus serpit, ad scapum 
lupini aliumue quem ut haereat, id solet uincire. Si prata inrigua habebis, 
simulac faenum sustuleris, inrigare. In poma, quae insita erunt, siccitatibus 
aquam addi cotidie uesperi. A quo, quod indigent potu, poma dicta esse possunt. 

[1,32] XXXII. 
Quarto interuallo inter solstitium et caniculam plerique messem faciunt, quod 
frumentum dicunt quindecim diebus esse in uaginis, quindecim florere, quindecim 
exarescere, cum sit maturum. Arationes absolui, quae eo fructuosiores fiunt, quo 
caldiore terra aratur. Si proscideris, offringi oportet, id est iterare, ut 
frangantur glaebae; prima enim aratione grandes glaebae ex terra scinduntur. 
Serendum uiciam, lentem, cicerculam, eruilam ceteraque, quae alii legumina, 
alii, ut Gallicani quidam, legarica appellant, utraque dicta a legendo, quod ea 
non secantur, sed uellendo leguntur. Vineas ueteres iterum occare, nouellas 
etiam tertio, si sunt etiam tum glaebae. 

[1,33] XXXIII. 
Quinto interuallo inter caniculam et aequinoctium autumnale oportet stramenta 
desecari et aceruos constitui, arata offringi, frondem caedi, prata inrigua 
iterum secari. 

[1,34] XXXIV. 
Sexto interuallo ab aequinoctio autumnali incipere scribunt oportere serere 
usque ad diem nonagensimum unum. Post brumam, nisi quae necessaria causa 
coegerit, non serere, quod tantum intersit, ut ante brumam sata quae septimo 
die, post brumam sata quadragesimo die uix existant. Neque ante aequinoctium 
incipi oportere putant, quod, si minus idoneae tempestates sint consecutae, 
putescere semina soleant. Fabam optime seri in uergiliarum occasu: uuas autem 
legere et uindemiam facere inter aequinoctium autumnale et uergiliarum occasum; 
dein uites putare incipere et propagare et serere poma. Haec aliquot regionibus, 
ubi maturius frigora fiunt asperiora, melius uerno tempore. 

[1,35] XXXV. 
Septimo interuallo inter uergiliarum occasum et brumam haec fieri oportere 
dicunt: Serere lilium et crocum. Quae iam egit radicem rosa, ea conciditur 
radicitus in uirgulas palmares et obruitur, haec eadem postea transfertur facta 
uiuiradix. Violaria in fundo facere non est utile, ideo quod necesse est terra 
adruenda puluinos fieri, quos inrigationes et pluuiae tempestates abluunt et 
agrum faciunt macriorem. A fauonio usque ad arcturi exortum recte serpillum e 
seminario transferri, quod dictum ab eo, quod serpit. Fossas nouas fodere, 
ueteres tergere, uineas arbustumque putare, dum in XV diebus ante et post 
brumam, ut pleraque, ne facias. Nec non tum aliquid recte seritur, ut ulmi. 

[1,36] XXXVI. 
Octauo interuallo inter brumam et fauonium haec fieri oportet. De segetibus, 
siqua est aqua, deduci; sin siccitates sunt et terra teneritudinem habet, 
sarire. Vineas arbustaque putare. Cum in agris opus fieri non potest, quae sub 
tecto possunt tunc conficienda antelucano tempore hiberno. Quae dixi scripta et 
proposita habere in uilla oportet, maxime ut uilicus norit. 

[1,37] XXXVII. 
Dies lunares quoque obseruandi, qui quodam modo bipertiti, quod a noua luna 
crescit ad plenam et inde rursus ad nouam lunam decrescit, quaad ueniat ad 
intermenstruum, quo die dicitur luna esse extrema et prima; a quo eum diem 
Athenis appellant g-heneh g-kai g-nea, g-triarkas alii. Quaedam facienda in agris potius 
crescente luna quam senescente, quaedam contra quae metas, ut frumenta et 
caeduas siluas. Ego istaec, inquit Agrasius, non solum in ouibus tondendis, sed 
in meo capillo a patre acceptum seruo, ni crescente luna tondens caluos fiam. 
Agrius, Quem ad modum, inquit, luna quadripertita? Et quid ea diuisio ad agros 
pollet? Tremelius, Numquam rure audisti, inquit, octauo Ianam lunam et 
crescentem et contra senescentem, et quae crescente luna fieri oporteret, {et} 
tamen quaedam melius fieri post octauo Ianam lunam quam ante? Et siquae 
senescente fieri conueniret, melius, quanto minus haberet ignis id astrum? Dixi 
de quadripertita forma in cultura agri. 
Stolo, Est altera, inquit, temporum diuisio coniuncta quodam modo cum sole et 
luna sexpertita, quod omnis fere fructus quinto denique gradu peruenit ad 
perfectum ac uidet in uilla dolium ac modium, unde sexto prodit ad usum. Primo 
praeparandum, secundo serendum, tertio nutricandum, quarto legendum, quinto 
condendum, sexto promendum. Ad alia in praeparando faciendi scrobes aut 
repastinandum aut sulcandum, ut si arbustum aut pomarium facere uelis; ad alia 
arandum aut fodiendum, ut si segetes instituas; ad quaedam bipalio uertenda 
terra plus aut minus. Aliae enim radices angustius diffundunt, ut cupressi, 
aliae latius, ut platani, usque eo ut Theophrastus scribat Athenis in Lyceo, cum 
etiam nunc platanus nouella esset, radices trium et triginta cubitorum egisse. 
Quaedam si bubus et aratro proscideris, et iterandum, antequam semen iacias. 
Item praeparatio siquae fit in pratis, id est ut defendantur a pastione, quod 
fere obseruant a piro florente; si inrigua sunt, ut tempestiue inrigentur. 

[1,38] XXXVIII. 
Quae loca in agro stercoranda, uidendum, et qui et quo genere potissimum facias: 
nam discrimina eius aliquot. Stercus optimum scribit esse Cassius uolucrium 
praeter palustrium ac nantium. De hisce praestare columbinum, quod sit 
calidissimum ac fermentare possit terram. Id ut semen aspargi oportere in agro, 
non ut de pecore aceruatim poni. Ego arbitror praestare ex auiariis turdorum ac 
merularum, quod non solum ad agrum utile, sed etiam ad cibum ita bubus ac subus, 
ut fiant pingues. Itaque qui auiaria conducunt, si cauet dominus stercus ut in 
fundo maneat, minoris conducunt, quam ii quibus id accedit. Cassius secundum 
columbinum scribit esse hominis, tertio caprinum et ouillum et asininum, minime 
bonum equinum, sed in segetes; in prata enim uel optimum, ut ceterarum 
ueterinarum, quae hordeo pascuntur, quod multam facit herbam. Stercilinum 
secundum uillam facere oportet, ut quam paucissimis operis egeratur. In eo, si 
in medio robusta aliqua materia sit depacta, negant serpentem nasci. 

[1,39] XXXIX. 
Sationis autem gradus, secundus, hanc habet curam: naturam ad quod tempus 
cuiusque seminis apta sit ad serendum. Nam refert in agro ad quam partem caeli 
quisque locus spectet, sic ad quod tempus quaeque res facillime crescat. Nonne 
uidemus alia florere uerno tempore, alia aestiuo, neque eadem autumnali, quae 
hiberno? Itaque alia seruntur atque inseruntur et metuntur ante aut post quam 
alia; et cum pleraque uere quam autumno inserantur, circiter solstitium inseri 
ficos nec non brumalibus diebus cerasos. Quare cum semina sint fere quattuor 
generum, quae natura dedit, quae transferuntur e terra in terram uiua radice, 
quae ex arboribus dempta demittuntur in humum, quae inseruntur ex arboribus in 
arbores, de singulis rebus uidendum, quae quoque tempore locoque facias. 

[1,40] XL. 
Primum semen, quod est principium genendi, id duplex, unum quod latet nostrum 
sensum, alterum quod apertum. Latet, si sunt semina in aere, ut ait physicos 
Anaxagoras, et si aqua, quae influit in agrum, inferre solet, ut scribit 
Theophrastus. Illud quod apparet ad agricolas, id uidendum diligenter. Quaedam 
enim ad genendum propensa usque adeo parua, ut sint obscura, ut cupressi. Non 
enim galbuli qui nascuntur, id est tamquam pilae paruae corticiae, id semen, sed 
in iis intus. Primigenia semina dedit natura, reliqua inuenit experientia 
coloni. Prima quae sine colono, priusquam sata, nata; secunda quae ex iis 
collecta neque, priusquam sata, nata. Prima semina uidere oportet ne uetustate 
sint exsucta aut ne sint admixta aut ne propter similitudinem sint adulterina. 
Semen uetus tantum ualet in quibusdam rebus, ut naturam commutet. Nam ex semine 
brassicae uetere sato nasci aiunt rapa et contra ex raporum brassicam. Secunda 
semina uidere oportet ne, unde tollas, nimium cito aut tarde tollas. Tempus enim 
idoneum, quod scribit Theophrastus, uere et autumno et caniculae exortu, neque 
omnibus locis ac generibus idem. In sicco et macro loco et argilloso uernum 
tempus idoneum, quo minus habet umoris: in terra bona ac pingui autumno, quod 
uere multus umor, quam sationem quidam metiuntur fere diebus XXX. Tertium genus 
seminis, quod ex arbore per surclos defertur in terram, si in humum demittitur, 
in quibusdam est uidendum ut eo tempore sit deplantatum, quo oportet (id fit 
tum, antequam gemmare aut florere quid incipit); et quae de arbore transferas ut 
ea deplantes potius quam defringas, quod plantae solum stabilius, quo latius aut 
radices facilius mittit. Ea celeriter, antequam sucus exarescat, in terram 
demittunt. In oleagineis seminibus uidendum ut sit de tenero ramo ex utraque 
parte aequabiliter praecisum, quas alii clauolas, alii taleas appellant ac 
faciunt circiter pedales. Quartum genus seminis, quod transit ex arbore in 
aliam, uidendum qua ex arbore in quam transferatur et quo tempore et quem ad 
modum obligetur. Non enim pirum recipit quercus, neque enim si malus pirum. Hoc 
secuntur multi, qui haruspices audiunt multum, a quibus proditum, in singulis 
arboribus quot genera insita sint, uno ictu tot fulmina fieri illut quod fulmen 
concepit. Si in pirum siluaticam inserueris pirum quamuis bonam, non fore tam 
iucundam, quam si in eam quae siluestris non sit. In quamcumque arborem inseras, 
si eiusdem generis est, dumtaxat ut sit utraque malus, ita inserere oportet 
referentem ad fructum, meliore genere ut sit surculus, quam est quo ueniat 
arbor. Est altera species ex arbore in arborem inserendi nuper animaduersa in 
arboribus propinquis. Ex arbore, qua uult habere surculum, in eam quam inserere 
uult ramulum traducit et in eius ramo praeciso ac diffisso implicat, eum locum 
qui contingit, ex utraque parte quod intro est falce extenuatum, ita ut ex una 
parti quod caelum uisurum est corticem cum cortice exaequatum habeat. Eius 
ramuli, quem inseret, cacumen ut derectum sit ad caelum curat. Postero anno, cum 
comprendit, unde propagatum est, ab altera arbore praecidit. 

[1,41] XLI. 
Quo tempore quaeque transferas, haec in primis uidenda, quae prius uerno tempore 
inserebantur, nunc etiam solstitiali, ut ficus, quod densa materia non est et 
ideo sequitur caldorem. A quo fit ut in locis frigidis ficeta fieri non possint. 
Aqua recenti insito inimica: tenellum enim cito facit putre. Itaque caniculae 
signo commodissime existimatur ea inseri. Quae autem natura minus sunt mollia, 
uas aliquod supra alligant, unde stillet lente aqua, ne prius exarescat 
surculus, quam colescat. Cuius surculi corticem integrum seruandum et eum sic 
exacuendum, ut non denudes medullam. Ne extrinsecus imbres noceant aut nimius 
calor, argilla oblinendum ac libro obligandum. Itaque uitem triduo antequam 
inserant desecant, ut qui in ea nimius est umor defluat, antequam inseratur; aut 
in quam inserunt, in ea paulo infra, quam insitum est, incidunt, qua umor 
aduenticius effluere possit. Contra in fico et malo punica, et siquae etiam 
horum natura aridiora, continuo. In aliis translationibus uidendum ut quod 
transferat cacumen habeat gemmam, ut in ficis. 
De his primis quattuor generibus seminum quaedam quod tardiora, surculis potius 
utendum, ut in ficetis faciunt. Fici enim semen naturale intus in ea fico, quam 
edimus, quae sunt minuta grana; e quibus paruis quod enasci coliculi uix queunt 
� omnia enim minuta et arida ad crescendum tarda, ea quae laxiora, et 
fecundiora, ut femina quam mas et pro portione in uirgultis item; itaque ficus, 
malus punica et uitis propter femineam mollitiam ad crescendum prona, contra 
palma et cupressus et olea in crescendo tarda: in hoc enim umidiora quam 
aridiora � quare ex terra potius in seminariis surculos de ficeto quam grana de 
fico expedit obruere, praeter si aliter nequeas, ut siquando quis trans mare 
semina mittere aut inde petere uult. Tum enim resticulam per ficos, quas edimus, 
maturas perserunt et eas, cum inaruerunt, complicant ac quo uolunt mittunt, ubi 
obrutae in seminario pariant. Sic genera ficorum, Chiae ac Chalcidicae et Lydiae 
et Africanae, item cetera transmarina in Italiam perlata. Simili de causa, oleae 
semen cum sit nuculeus, quod ex eo tardius enascebatur colis quam ex aliis, ideo 
potius in seminariis taleas, quas dixi, serimus. 

[1,42] XLII. 
In primis obserues ne in terram nimium aridam aut uariam, sed temperatam, semen 
demittas. In iugerum unum, si est natura temperata terra, scribunt opus esse 
medicae sesquimodium. Id seritur ita, ut semen iaciatur, quem ad modum cum 
pabulum et frumentum seritur. 

[1,43] XLIII. 
Cytisum seritur in terra bene subacta tamquam semen brassicae. Inde differtur et 
in sesquipedem ponitur, aut etiam de cytiso duriore uirgulae deplantantur, et 
ita pangitur in serendo. 

[1,44] XLIV. 
Seruntur fabae modii IIII in iugero, tritici V, hordei VI, farris X, sed non 
nullis locis paulo amplius aut minus. Si enim locus crassus, plus; si macer, 
minus. Quare obseruabis, quantum in ea regione consuetudo erit serendi, ut 
tantum facias, quod tantum ualet regio ac genus terrae, ut ex eodem semine 
aliubi cum decimo redeat, aliubi cum quinto decimo, ut in Etruria locis aliquot. 
In Italia in Subaritano dicunt etiam cum centesimo redire solitum, in Syria ad 
Gadara et in Africa ad Byzacium item ex modio nasci centum. Illut quoque multum 
interest, in rudi terra, an in ea seras, quae quotannis obsita sit, quae uocatur 
restibilis, an in ueruacto quae interdum requierit. Cui Agrius, In Olynthia 
quotannis restibilia esse dicunt, sed ita ut tertio quoque anno uberiores ferant 
fructos. Licinius, Agrum alternis annis relinqui oportet paulo leuioribus 
sationibus, id est quae minus sugunt terram. 
Dicetur, inquit Agrius, de tertio gradu, de nutricationibus atque alimoniis 
eorum. Ille, Quae nata sunt, inquit, in fundo alescunt, adulta concipiunt, 
praegnatia, cum sunt matura, pariunt poma aut spicam, sic alia.A quo profectum, 
redit semen. Itaque si florem acerbumue pirum aliudue quid decerpseris, in eodem 
loco eodem anno nihil renascitur, quod praegnationis idem bis habere non potest. 
Ut enim mulieres habent ad partum dies certos, sic arbores ac fruges. 

[1,45] XLV. 
Primum plerumque e terra exit hordeum diebus VII, nec multo post triticum; 
legumina fere quadriduo aut quinque diebus, praeterquam faba: ea enim serius 
aliquanto prodit. Item milium et sesima et cetera similiter aequis fere diebus, 
praeterquam siquid regio aut tempestas uiti attulit, quo minus ita fiat. Quae in 
seminario nata, si loca erunt frigidiora, quae molli natura sunt, per brumalia 
tempora tegere oportet fronde aut stramentis. Si erunt imbres secuti, uidendum 
necubi aqua consistat; uenenum enim gelum radicibus tenellis. Sub terra et supra 
uirgulta non eodem tempore aeque crescunt; nam radices autumno aut hieme magis 
sub terra quam supra alescunt, quod tectae terrae tepore propagantur, supra 
terram aere frigidiore coguntur. Itaque ita esse docent siluestria, ad quae 
sator non accessit. Nam prius radices, quam ex iis quod solet nasci, crescunt. 
Neque radices longius procedunt, nisi quo tepor uenit solis. Duplex causa 
radicium, quod et materiem aliam quam aliam longius proicit natura, et quod alia 
terra alia facilius uiam dat. 

[1,46] XLVI. 
Propter cuius modi res admiranda discrimina sunt naturae aliquot, ex quibusdam 
foliis propter eorum uersuram, quod sit anni tempus, ut dici possit, ut olea et 
populus alba et salix. Horum enim folia cum conuerterunt se, solstitium dicitur 
fuisse. Nec minus admirandum quod fit in floribus, quos uocant heliotropia ab 
eo, quod ad solis ortum mane spectant et eius iter ita secuntur ad occasum, ut 
ad eum semper spectent. 

[1,47] XLVII. 
In seminario quae surculis consita et eorum molliora erunt natura cacumina, ut 
olea ac ficus, ea summa integenda binis tabellis dextra et sinistra deligatis 
herbaeque eligendae. Eae dum tenerae sunt, uellendae. Post enim aridae factae 
rixantur ac celerius rumpuntur, quam secuntur. Contra herba in pratis ad spem 
faenisiciae nata non modo non euellenda in nutricatu, sed etiam non calcanda. 
Quo et pecus ab prato ablegandum et omne iumentum, etiam hominem. Solum enim 
hominis exitium herbae et semitae fundamentum. 

[1,48] XLVIII. 
In segetibus autem frumentum quo culmus extulit, spicam. Ea quae mutilata non 
est, in hordeo et tritico, tria habet continentia, granum, glumam, aristam et 
etiam, primitus spica cum oritur, uaginam. Granum dictum quod est intimum 
soldum; gluma qui est folliculus eius; arista quae ut acus tenuis longa eminet e 
gluma, proinde ut grani apex sit gluma et arista. Arista et granum omnibus fere 
notum, gluma paucis. Itaque id apud Ennium solum scriptum scio esse in Euhemeri 
libris uersis. Videtur uocabulum etymum habere a glubendo, quod eo folliculo 
deglubitur granum. Itaque eodem uocabulo appellant fici eius, quam edimus, 
folliculum. Arista dicta, quod arescit prima. Granum a gerendo; id enim ut gerat 
spica, seritur frumentum, non ut glumam aut aristam gerat, ut uitis seritur, non 
ut pampinum ferat, sed ut uuam. Spica autem, quam rustici, ut acceperunt 
antiquitus, uocant specam, a spe uidetur nominata; eam enim quod sperant fore, 
serunt. Spica mutila dicitur, quae non habet aristam; ea enim quasi cornua sunt 
spicarum. Quae primitus cum oriuntur neque plane apparent, qua sub latent herba, 
ea uocatur uagina, ut in qua latet conditum gladium. Illut autem summa in spica 
iam matura, quod est minus quam granum, uocatur frit; quod in infima spica ad 
culmum stramenti summum item minus quam granum est, appellatur urru. 

[1,49] XLIX. 
Cum conticuisset nec interrogaretur, de nutricatu credens nihil desiderari, 
Dicam, inquit, de fructibus maturis capiendis. Primum de pratis summissis herba, 
cum crescere desiit et aestu arescit, subsecari falcibus debet et, quaad 
perarescat, furcillis uersari; cum peraruit, de his manipulos fieri ac uehi ad 
uillam; tum de pratis stipulam rastellis eradi atque addere faenisiciae cumulum. 
Quo facto sicilienda prata, id est falcibus consectanda quae faenisices 
praeterierunt ac quasi herba tuberosum reliquerunt campum. A qua sectione 
arbitror dictum sicilire pratum. 

[1,50] L. 
Messis proprio nomine dicitur in iis quae metimur, maxime in frumento, et ab eo 
esse uocabulo declinata. Frumenti tria genera sunt messionis, unum, ut in 
Umbria, ubi falce secundum terram succidunt stramentum et manipulum, ut quemque 
subsicuerunt, ponunt in terra. Ubi eos fecerunt multos, iterum eos percensent ac 
de singulis secant inter spicas et stramentum. Spicas coiciunt in corbem atque 
in aream mittunt, stramenta relincunt in segete, unde tollantur in aceruum. 
Altero modo metunt, ut in Piceno, ubi ligneum habent incuruum bacillum, in quo 
sit extremo serrula ferrea. Haec cum comprendit fascem spicarum, desecat et 
stramenta stantia in segeti relinquit, ut postea subsecentur. Tertio modo 
metitur, ut sub urbe Roma et locis plerisque, ut stramentum medium subsicent, 
quod manu sinistra summum prendunt; a quo medio messem dictam puto. Infra manum 
stramentum cum terra haeret, postea subsecatur; contra quod cum spica stramentum 
haeret, corbibus in aream defertur. Ibi discedit in aperto loco palam: a quo 
potest nominata esse palea. Alii stramentum ab stando, ut st{r}amen, dictum 
putant; alii ab stratu, quod id substernatur pecori. Cum est matura seges, 
metendum, cum in ea {in} iugerum fere una opera propemodum in facili agro satis 
esse dicatur. Messas spicas corbibus in aream deferre debent. 

[1,51] LI. 
Aream esse oportet in agro sublimiori loco, quam perflare possit uentus; hanc 
esse modicam pro magnitudine segetis, potissimum rutundam et mediam paulo 
extumidam, ut, si pluerit, non consistat aqua et quam breuissimo itinere extra 
aream defluere possit; omne porro breuissimum in rutundo e medio ad extremum. 
Solida terra pauita, maxime si est argilla, ne, aestu peminosa si sit, in rimis 
eius grana oblitescant et recipiant aquam et ostia aperiant muribus ac formicis. 
Itaque amurca solent perfundere, ea enim herbarum et formicarum et talparum 
uenenum. Quidam aream ut habeant soldam, muniunt lapide aut etiam faciunt 
pauimentum. Non nulli etiam tegunt areas, ut in Bagiennis, quod ibi saepe id 
temporis anni oriuntur nimbi. Ubi ea retecta et loca calda, prope aream 
faciundum umbracula, quo succedant homines in aestu tempore meridiano. 

[1,52] LII. 
Quae seges grandissima atque optima fuerit, seorsum in aream secerni oportet 
spicas, ut semen optimum habeat; e spicis in area excuti grana. Quod fit apud 
alios iumentis iunctis ac tribulo. Id fit e tabula lapidibus aut ferro asperata, 
quae cum imposito auriga aut pondere grandi trahitur iumentis iunctis, discutit 
e spica grana; aut ex axibus dentatis cum orbiculis, quod uocant plostellum 
poenicum; in eo quis sedeat atque agitet quae trahant iumenta, ut in Hispania 
citeriore et aliis locis faciunt. Apud alios exteritur grege iumentorum inacto 
et ibi agitato perticis, quod ungulis e spica exteruntur grana. Iis tritis 
oportet e terra subiectari uallis aut uentilabris, cum uentus spirat lenis. Ita 
fit ut quod leuissimum est in eo atque appellatur acus ac palea euannatur foras 
extra aream ac frumentum, quod est ponderosum, purum ueniat ad corbem. 

[1,53] LIII. 
Messi facta spicilegium uenire oportet aut domi legere stipulam aut, si sunt 
spicae rarae et operae carae, compasci. Summa enim spectanda, ne in ea re 
sumptus fructum superet. 

[1,54] LIV. 
In uinetis uua cum erit matura, uindemiam ita fieri oportet, ut uideas, a quo 
genere uuarum et a quo loco uineti incipias legere. Nam et praecox et miscella, 
quam uocant nigram, multo ante coquitur, quo prior legenda, et quae pars arbusti 
ac uineae magis aprica, prius debet descendere de uite. In uindemia diligentis 
uua non solum legitur sed etiam eligitur; legitur ad bibendum, eligitur ad 
edendum. Itaque lecta defertur in forum uinarium, unde in dolium inane ueniat; 
electa in secretam corbulam, unde in ollulas addatur et in dolia plena 
uinaciorum contrudatur, alia quae in piscinam in amphoram picatam descendat, 
alia quae in aream in carnarium escendat. Quae calcatae uuae erunt, earum scopi 
cum folliculis subiciendi sub prelum, ut, siquid reliqui habeant musti, 
exprimatur in eundem lacum. Cum desiit sub prelo fluere, quidam circumcidunt 
extrema et rursus premunt et, rursus cum expressum, circumcisicium appellant ac 
seorsum quod expressum est seruant, quod resipit ferrum. Expressi acinorum 
folliculi in dolia coiciuntur, eoque aqua additur; ea uocatur lora, quod lota 
acina, ac pro uino operariis datur hieme. 

[1,55] LV. 
De oliueto oleam, quam manu tangere possis e terra ac scalis, legere oportet 
potius quam quatere, quod ea quae uapulauit macescit nec dat tantum olei. Quae 
manu stricta, melior ea quae digitis nudis, quam illa quae cum digitabulis, 
durities enim eorum quod non solum stringit bacam, sed etiam ramos glubit ac 
relinquit ad gelicidium retectos. Quae manu tangi non poterunt, ita quati 
debent, ut harundine potius quam pertica feriantur; grauior enim plaga medicum 
quaerit. Qui quatiet, ne aduersam caedat; saepe enim ita percussa olea secum 
defert de ramulo plantam, quo facto fructum amittunt posteri anni. Nec haec non 
minima causa, quod oliueta dicant alternis annis non ferre fructus aut non aeque 
magnos. Olea ut uua per idem biuium redit in uillam, alia ad cibum, alia ut 
eliquescat ac non solum corpus intus unguat sed etiam extrinsecus. Itaque 
dominum et balneas et gymnasium sequitur. Haec, de qua fit oleum, congeri solet 
aceruatim in dies singulos in tabulata, ut ibi mediocriter fracescat ac primus 
quisque aceruos demittatur per serias ac uasa olearia ad trapetas, quae res 
molae oleariae ex duro et aspero lapide. Olea lecta si nimium diu fuit in 
aceruis, caldore fracescit et oleum foetidum fit. Itaque si nequeas mature 
conficere, in aceruis iactando uentilare oportet. Ex olea fructus duplex: oleum, 
quod omnibus notum, et amurca, cuius utilitatem quod ignorant plerique, licet 
uidere e torculis oleariis fluere in agros ac non solum denigrare terram, sed 
multitudine facere sterilem; cum is umor modicus cum ad multas res tum ad agri 
culturam pertineat uehementer, quod circum arborum radices infundi solet, maxime 
ad oleam, et ubicumque in agro herba nocet. 

[1,56] LVI. 
Agrius, Iamdudum, inquit, in uilla sedens expecto cum claui te, Stolo, dum 
fructus in uillam referas. Ille, Em quin adsum, uenio, inquit, ad limen, fores 
aperi. Primum faenisiciae conduntur melius sub tecto quam in aceruis, quod ita 
fit iucundius pabulum. Ex eo intellegitur, quod pecus utroque posito libentius est. 

[1,57] LVII. 
Triticum condi oportet in granaria sublimia, quae perflentur uento ab exortu ac 
septemtrionum regione, ad quae nulla aura umida ex propinquis locis adspiret. 
Parietes et solum opere tectorio marmorato loricandi; si minus, ex argilla mixta 
acere e frumento et amurca, quod murem et uermem non patitur esse et grana facit 
solidiora ac firmiora. Quidam ipsum triticum conspargunt, cum addant in circiter 
mille modium quadrantal amurcae. Item alius aliut adfriat aut aspargit, ut 
Chalcidicam aut Caricam cretam aut absenthium, item huius generis alia. Quidam 
granaria habent sub terris speluncas, quas uocant sirus, ut in Cappadocia ac 
Thracia; alii, ut in agro Carthaginiensi et Oscensi in Hispania citeriore, 
puteos. Horum solum paleis substernunt et curant ne umor aut aer tangere possit, 
nisi cum promitur ad usum; quo enim spiritus non peruenit, ibi non oritur 
curculio. Sic conditum triticum manet uel annos L, milium uero plus annos C- 
Supra terram granaria in agro quidam sublimia faciunt, ut in Hispania citeriore 
et in Apulia quidam, quae non solum a lateribus per fenestras, sed etiam subtus 
a solo uentus refrigerare possit. Faba et legumina in oleariis uasis oblita 
cinere perdiu incolumia seruantur. 

[1,58] LVIII. 
Cato ait uuam Aminneam minusculam et maiorem et Apiciam in ollis commodissime 
condi; eadem in sapa et musto recte; quas suspendas opportunissimas esse 
duracinas et Aminneas. 

[1,59] LIX. 
De pomis conditiua, mala struthea, cotonea, Scantiana, Scaudiana, orbiculata et 
quae antea mustea uocabant, nunc melimela appellant, haec omnia in loco arido et 
frigido supra paleas posita seruari recte putant. Et ideo oporothecas qui 
faciunt, ad aquilonem ut fenestras habeant atque ut eae perflentur curant, neque 
tamen sine foriculis, ne, cum umorem amiserint, pertinaci uento uieta fiant; 
ideoque in iis camaras marmorato et parietes pauimentaque faciunt, quo frigidius 
sit. In quo etiam quidam triclinium sternere solent cenandi causa. Etenim in 
quibus luxuria concesserit ut in pinacothece faciant, quod spectaculum datur ab 
arte, cur non quod natura datum utantur in uenustate disposita pomorum? 
Praesertim cum id non sit faciendum, quod quidam fecerunt, ut Romae coempta poma 
rus intulerint in oporothecen instruendam conuiui causa. In oporotheca mala 
manere putant satis commode alii in tabulis in opere marmorato, alii substrata 
palea uel etiam floccis; mala punica demissis suis surculis in dolio harenae, 
mala cotonea struthea in pensilibus iunctis; contra in sapa condita manere pira 
Aniciana sementiua; sorba quidam dissecta et in sole macerata, ut pira; et sorba 
per se, ubicumque sint posita in arido, facile durare: seruare rapa consecta in 
sinape, nuces iugulandis in harena. Punica mala et in harena iam decerpta ac 
matura et etiam immatura, cum haereant in sua uirga et demiseris in ollam sine 
fundo, eaque si coieceris in terram et obleris circum ramum, ne extrinsecus 
spiritus adflet, ea non modo integra eximi, sed etiam maiora, quam in arbore 
umquam pependerint. 

[1,60] LX. 
De oliuitate oleas esui optime condi scribit Cato orcites et puseas uel uirides 
in muria uel in lentisco contusas. Orcites nigras aridas, sale si sint 
confriatae dies quinque et tum sale excusso biduum si in sole positae fuerint, 
manere idoneas solere: easdem sine sale in defrutum condi recte. 

[1,61] LXI. 
Amurcam periti agricolae tam in doleis condunt quam oleum aut uinum. Eius 
conditio: cum expressa effluxit, quod statim de ea decoquuntur duae partes et 
refrigeratum conditur in uasa. Sunt item aliae conditiones, ut ea in qua 
adicitur mustum. 

[1,62] LXII. 
Quod nemo fructus condit, nisi ut promat, de eo quoque uel sexto gradu 
animaduertenda pauca. Promunt condita aut propterea quod sunt tuenda, aut quod 
utenda, aut quod uendunda. Ea quod dissimilia sunt inter se, aliut alio tempore 
tuendum et utendum. 

[1,63] LXIII. 
Tuendi causa promendum id frumentum, quod curculiones exesse incipiunt. Id enim 
cum promptum est, in sole ponere oportet aquae catinos, quod eo conueniunt, ut 
ipsi se necent, curculiones. Sub terra qui habent frumentum in iis quos uocant 
g-seiroi, quod cum periculo introitur recenti apertione, ita ut quibusdam sit 
interclusa anima, aliquanto post promere, quam aperueris, oportet. Far, quod in 
spicis condideris per messem et ad usus cibatus expedire uelis, promendum hieme, 
ut in pistrino pisetur ac torreatur. 

[1,64] LXIV. 
Amurca cum ex olea expressa, qui est umor aquatilis, ac retrimentum conditum in 
uas fictile. Id quidam sic solent tueri; diebus XV in eo quod est leuissimum ac 
summum deflatum ut traiciant in alia uasa, et hoc isdem interuallis duodeciens 
sex mensibus proximis item faciant; cum id nouissime, potissimum traiciant, cum 
senescit luna. Tum decocunt in ahenis leni igni, ad duas partes quaad 
redegerunt. Tum denique ad usum recte promitur. 

[1,65] LXV. 
Quod mustum conditur in dolium, ut habeamus uinum, non promendum dum feruet, 
neque etiam cum processit ita, ut sit uinum factum. Si uetus bibere uelis, quod 
non fit, antequam accesserit annus; anniculum prodit. Si est uero ex eo genere 
uuae, quod mature coacescat, ante uindemiam consumi aut uenire oportet. Genera 
sunt uini, in quo Falerna, quae quanto pluris annos condita habuerunt, tanto, 
cum prompta, sunt fructuosiora. 

[1,66] LXVI. 
Oleas albas quas condideris, nouas si celeriter promas, propter amaritudinem 
respuit palatum; item nigras, nisi prius eas sale maceraris, ut libenter in os 
recipiantur. 

[1,67] LXVII. 
Nucem iuglandem et palmulam et ficum Sabinam quanto citius promas, iucundiore 
utare, quod uetustate ficus fit pallidior, palmula cariosior, nux aridior. 

[1,68] LXVIII. 
Pensilia, ut uuae, mala et sorba, ipsa ostendunt, quando ad usum oporteat promi, 
quod colore mutato et contractu acinorum, si non dempseris ad edendum, ad 
abiciendum descensurum se minitantur. Sorbum maturum mite conditum citius promi 
oportet; acerbum enim suspensum lentius est, quod prius domi maturitatem adsequi 
uult, quam nequit in arbore, quam mitescat. 

[1,69] LXIX. 
Messum far promendum hieme in pistrino ad torrendum, quod ad cibatum expeditum 
esse uelis; quod ad sationem, tum promendum, cum segetes maturae sunt ad 
accipiendum. Item quae pertinent ad sationem, suo quoque tempore promenda. Quae 
uendenda, uidendum quae quoque tempore oporteat promi; alia enim, quae manere 
non possunt, antequam se commutent, ut celeriter promas ac uendas; alia, quae 
seruari possunt, ut tum uendas, cum caritas est. Saepe enim diutius seruata non 
modo usuram adiciunt, sed etiam fructum duplicant, si tempore promas. 
Cum haec diceret, uenit libertus aeditumi ad nos flens et rogat ut ignoscamus, 
quod simus retenti, et ut ei in funus postridie prodeamus. Omnes consurgimus ac 
simul exclamamus, 'Quid? in funus? quod funus? quid est factum?' Ille flens 
narrat ab nescio quo percussum cultello concidisse, quem qui esset animaduertere 
in turba non potuisse, sed tantum modo exaudisse uocem, perperam fecisse. Ipse 
cum patronum domum sustulisset et pueros dimisisset, ut medicum requirerent ac 
mature adducerent, quod potius illut administrasset, quam ad nos uenisset, aecum 
esse sibi ignosci. Nec si eum seruare non potuisset, quin non multo post animam 
efflaret, tamen putare se fecisse recte. Non moleste ferentes descendimus de 
aede et de casu humano magis querentes, quam admirantes id Romae factum, 
discedimus omnes.