http://bivio.signum.sns.it/bvWorkTOC.php?authorSign=VallaLorenzo&titleSign=Antidotum%20in%20Facium Antidotum in Facium. Liber primus. I Vane ligus frustraque animis elate superbis, nequiquam patrias temptasti lubricus artes, nec fraus te incolumem fallaci perferet Auno. Virgilianis te uersibus ideo compellare uolui quod te li- gurem, me romanum professus nomine isto ligustico mihi in- sultasti et, quasi te iuuet cum romano pugnare, nulla prorsus a me lacessitus iniuria, bellum intulisti, uir litigiosus semper et durus ac certaminis ubique quam pacis amantior; utque antehac in alios, ita nunc in me inuectus es, cassas quasdam et inanes irarum causas fingens quo fulgorem meum opteras, quo uiam tibi ad lucra munias, quo denique aliquid gloriole compa- res, more ueterum adolescentium in causis forensibus auspican- dis, qui, ut se disertos, ut probos, ut rei publice studiosos osten- derent, claros uiros in iudicium uocabant, criminibus respon- suros. Quo deterior mihi certaminis huius conditio propo- nitur quod colluctandum habeo cum adolescente, non annis adolescente, sed sensu, sed temeritate et qui 'cum uictus erit - quemadmodum est apud Ouidium - mecum certasse feretur', ut maior gloria secutura sit eum uictum quam me uictorem. Turpe quidem contendere erit, sed cedere uisum / turpius, ut idem inquit. Utcunque tamen, et si pacem semper bello preoptaui, cuius rei fides est quod scriptis meorum temporum lesi neminem, facile patior me ad pugnam esse prouocatum. Nam ne ab eiusdem gentis mentione discedam, ut 'ligur hostis natus erat ad continendam Romanis militarem discipli- nam - sicut a Liuio scriptum est - nec alia prouincia militem romanum magis ad uirtutem acuebat', ita ligur iste mihi ma- teria et continende oratorie discipline et acuende uirtutis erit. Quanquam Ligures hunc non agnoscunt, et si ex uiculo, non ex urbe est, sed ad Scythas ortum ipsius referunt, ut illud Cicero- nis in eum aptissime cadat 'quorum hominum esset nesciremus, nisi se ligurem esse diceret': nam pater scythes esse fertur, necnon, ut greco uerbo utar, scyteus, idest sutor, piscatoribus, e quorum corpore ipse est, calceos faciens; a quo pre inopia uix puer hic ueluti mancipium, ut parens mancipium fuerat, Spinole familie traditus est. Quod absit ut exprobrande for- tune causa dicam: dico causa notande insolentie, qui non in- telligit quanto deformius sit huiusmodi hominem superbum esse atque petulantem. 'Secundas fortunas - ut ait Plautus - decent superbie'. Nam illud minus deforme ipsius generi est quod furto, quod proditione, quod scelere aggressus, bellum non indixit mihi, sed intulit nullaque humanitatis et amicicie ratione habita prouinciam meam consuetis sibi latrociniis in- festat. Ex quo uicto captoque et si triunphum non merebor, tamen importunum magis quam insignem latronem atque pi- ratam coercuisse cum iocundum tum utile erit; qui nisi me post alios inuasisset, profecto non tantum mihi sumo ut cetero- rumquoque uicem ulturus fuerim: nunc illorum pariter ac meas ulciscar iniurias, ultimo quidem, sed grauissime omnium laces- situs, ut omnis belli huius inuidia penes eum sit qui prouocauit - si prouocasse dici potest qui non suo magis consilio ad hoc de- scenderit quam alterius iussu atque persuasu (neque enim debeo sic lesus irasci ut grauiorem uideri uelim quam leuiorem plagam ac uulnus quod accepi). Sua ille quidem sponte ad me ledendum inductus est et fatuo consilio (quid ni, cum non- nunquam pro Facio Fatuus uocetur?), sed ab inimico meo An- tonio Panormita (qui se ex Bononia appellat, licet quidam ex Bona, idest ex Hippona Africe oppido oriundum dicant) impul- sus, precipitatus, incensus et ex fatuo plane insanus furiosusque factus, qualis ipse magister est. Cuius, ut ceteros mores impresentiarum omittam, de quibus postea dicam, ea natura est ut Rome Alfinus quidam, imprimis solers medicus, ei nescio quid consulenti dixerit: «Si faber ferrarius fuisses, furiosus eras futurus.» Multi, hoc de ipso referente, audierunt, non solum ego. Neque a medicorum iudicio uulgaris dissentit opinio ac sermo negoque usquam gentium esse quempiam qui homi- nem norit, nisi uel consuetudine uel morum similitudine isti coniunctum, qui non idem et sentiat et loquatur. Nam, quod ad uitam attinet, plerique mirantur cur non hunc aut deus olim ad inferos detruserit, aut homines uelut omnis memorie teterrimum monstrum uel in ultimas terras deportauerint, uel noua aliqua morte mulctauerint. Peream si cuiquam illud plau- tinum de milite glorioso magis conuenit eum odere tam uiri quam mulieres. Nefandissime Panormita, multum te, multum decepit opinio, qui Fatuo histrione sperasti in me agere tragediam, qui, te lanista, me ac Fatuum in arena ut par gladiatorum dimica- turos tibi promisisti cum uoluptate summa, cum aliorum quo- rundam, tum precipue tua. Dedisti fuscinam tuo mirmilloni, dedisti arenaria Fatuo arma, instruxisti furiosum telis ut me in theatro quiescentem inermemque inuaderet. Non abnuo pugnam, ne fugere uidear. Certabo equidem, quando ita uis, sed te uicissim de spectaculis detraham et in medio consistere compellam, non prius dimissurus quam utrunque petendam ad ueniam male mulctatos adegero ac circum ora consessus mihi plaudentis, uos deridentis atque exsibilantis, uictos uinctosque traduxero. Ac ne diutius legentes expectatione suspendam ac differam quam atrox ista iniuria sit aperire, ad rem ueniam. Sed quo liquidius iis qui inter nos iudicaturi sunt ius et iniuria patescat, repetam altius, illud affermare ausus, cum me Bartholomeus et prior et atrocissime lesisset, non modo nihil in eum a me irato uel factum uel dictum esse, cuius ultionem ille expetere deberet, sed etiam, si id esset quod ab eo pretendi- tur, neque a me potuisse leuius offendi amicum, cum iam hic esset inimicus, neque a se grauius ledi inimicum, cum adhuc essem ei amicus, quantum in ipso fuit, quam me lesit, si tamen fatuus ledere et furiosus iniuriam facere potest. Qui nisi illam ipsam quam sui ulciscendi causam allegat falsam dissimu- lare nescit palamque ostendit inuidiam mei et Panormite per- suasionem fuisse, non recuso quominus animum ledendi non habuisse uideatur, quod solum fatuus ac furiosus potest. Itaque non tam alieno quam suo ipsius testimonio iugulandus est. Hic igitur grauis atque moderatus uir, ante paucos admo- dum menses quam historias regis, ab illo iam aliquotiens episto- lis iussus, inciperem, exegit a me ut historias suas quas Genue incohauerat de bellis Genuensium cum Venetis (nam que scrip- serat de bellis Genuensium cum Catalanis suppressit) perlege- rem annotaremque siquid displiceret: ostendisse enim se illas nonnullis, quorum nemo ultra primas sane paginas euoluisset, pigritia, ut ipse dicebat, lectitandi. Ego, ut qui nunquam in huiusmodi genere fui fastidiosus, acceptos ab isto libros per- legi idque eodem biduo, cum plus quinque milium uersuum esset, neque hos modo, sed etiam inuectiuam aduersus nescio quem genuensem, contumeliis ac conuiciis plenam, quod diceret sibi ab illo obiectum in quadam epistula quod esset ingratis- simus et totus ex inuidia factus et dignus suo genere suisque maioribus; cuius inuectiue quid alia uitia dicam, cum uer- sum quendam triuialem, cuius nunc non memini, et partem alterius que uerba sunt astrologi Ptolomei 'sapiens dominabitur astris' uellet esse Virgilii? ut mihi, qui ex ineptis familiarum molestiam contrahere soleo, risus excusserit. Huius rei cum ceteri qui legerunt testes, tum ipsa oratio: nam eam, ut audio, emisit, ubi uersus isti sut falso auctore, aut nullo nomi- nato reperientur. Sed redeo ad historiam, in qua quid at- tinet enumerare quot ego mendas emendarim? amice tamen et molliter, cum, meo consilio, illam et correxerit et nondum emit- tere sit ausus: recte utrunque (nec enim eum sua laude frauda- bo). Correxit quidem, duabus orationibus que totidem principi- bus in eandem pene sententiam tribuebantur in unam coarcta- tis. Non est autem ausus emittere quod cum in descri- bendis preliis neque tempus, neque locum, neque modum com- pertum habens ac ne bellorum quidem causas atque origines omnia ex se plus quam poetica licentia excogitasset, etiam atque etiam a me admonitus est ne committeret ut scriptores rerum uenetarum non modo se refellerent, uerum etiam deriderint (quanquam sunt qui affirment non antea emissurum quam histo- riam bellorum que Genuenses cum Catalanis gesserunt emittere liberum erit: en qui historias regis Catalonie scribendas suscipe- re audeat!). Illud uero ut se retractaturum promitteret im- petrare non potui, licet ab eo uehementer contenderem (nam citius isti uitam quam maledicentiam dempseris), ne in Venetos tanta uerborum petulantia in ueheretur, licet auctoritatem Ra- phaelis Adorni, tunc genuensis ducis, cuius filii precptor hic erat, attulerim, plane grauis iurisconsulti atque oratoris, quarum doctrinarum alterius professor atque antistes est, alterius admo- dum studiosus. Is cum priuatus Mediolani ageret, quodam die apud me negauit ullam se magis inconsultam orationem ui- disse quam Antonii Panormite exhotationem ad Genuenses de bello Venetis inferendo; nam, preterquam quod nota est Ve- netorum dignitas, dicebat: «Siquando nobis fuerunt in preliis superiores, eo deformius ciuitati nostre uideri debet a talibus nos hostibus fuisse superatos, sin uicti a nobis, quod tandem decus nostrum imbellem et qualem ille esse ait uicisse gentem?» Hac in re maluit Fatuus poster Panormite factum quam aut ducis sui aut meam sequi auctoritatem. II Hec sunt que ego feci, fideliter, grauiter, amice. Referam nunc que iste uicissim egerit. Non ita multos post dies misi ad hunc libellum quendam quem nullidum recitaueram osten- deram ue, utpote nondum satis detextum atque purgatum, ut quid de uentate disputationis illius sentiret diceret et, si dissenti- ret, rationes que se ad dissentiendum inducerent aperiret, si me ad suam reuocare sententiam uellet, ut moris est inter doctos atque amicos fieri: soleo quibusuis operum meorum iudicibus hunc honorem deferre uerborum. In eo libello erat uerbum 'parciturus' certo desuper signo notatum, ut soleo, quotiens in opere nondum exacto de uerbo aliquo dubitatio incidit, facere. Hunc librum, ut postea comperi, amicus egregius ad inimi- cum meum Antonium Panormitam detulit communique consi- lio transcribendum curauit, ne mihi quod peccassem emendare in integrum foret; denique rumorem dissipant me, qui de gram- matica ipsumquoque Priscianum reprehendere non uerear, in uerbo notissimo proinde turpissime esse prolapsum. Rem toti ciuitati cognitam dico, suntque qui ex illo furtiuo exemplari alia transcripserunt. Tandem cum remisso codice hominem forte habuissem obuium, «Quid - inquam - de mea sentis opi- nione?» «Nihildum - inquit - pro compertum habeo, ideoque ad Guarinum preceptorem meum istam questionem rettuli.» Commotus ea re nonnihil sum, haud ignarus peruerso eum ani- mo fecisse. «Et cur ita? - inquam - Nam ad tantum uirum opus nondum expolitum mittere immaturum fuit; certe non expoli- tum esse significatum oportuit, et si mearum laudum illum scio cupidissimum. Ceterum audio Panormitam reprehendere quod 'parciturus' scripserim, quod aliunde quam ex te scisse non potuit.» Hic iste, ut solent irasci qui se iure defendere non possunt (preterea instigatione Panormite qui, dolens me parare omnia ad regis historias componendam, Fatuum suum ad eam spem solicitabat), «Non scripsisses - inquit - si reprehendi no- lebas.» «Atqui - inquam - non uerborum te, sed rerum iu- dicem feceram, nec publice reprehendere oportet que publicata non sunt. Tamen hec nihil uolo momenti habeant, nisi sepe alias 'parsum' scripsi et istud si uitium est ipse uobis prior ani- maduerti, quippe quod nota suprascripta signaui, que nota uos ad istam considerationem euocauit.» «Non signasses - inquit ille - sed emendasses.» «Quid, si dubitabam?» «Non dubitas- ses in eo quod apertum est.» «An apud memetipsum mihi du- bitare non licet?» «Tenuisses apud temetipsum, non alteri exhi- buisses ut iudicaret.» «Utrum exhibui, ut apud me solum, an ut ad populum indicares ac buccinares?» «Admonuisses me istius rei, hoc est errorem tuum plane confessus esses.» «Quid ais? Malim ne uideri errasse idque ipse confiteri quam domi locum emendare ne errasse uidear?» «Quid tu malis facere nescio, certe in hoc uerbo apud me aliosque peccasti.» «Ita ne peccaui, quasi nescirem a 'parco' fieri 'parsum', cum hoc ipsum apex ille testetur?» «At istuc - inquit -peccasti, quod dubitaris 'parcitum' non reperiri, quod nec inter homines, nec inter inferos unquam fando est cognitum. Unum enim supinum 'parsum' ex duobus preteritis 'parsi' et 'peperci', aut ex solo 'parsi' formatur.» «O te improbum - inquam - et a moribus alienum meis! Ista ne ego aduersus te in emendanda inuectiua atque historia ratione sum usus? Ita decet inter litteratos, inter amicos, inter bonos agi? Verum si uis modeste audire et equior esse iudex quam adhuc fuisti, fateberis nonnulla me ra- tione dubitasse, ut non modo intra parietes, sed in lucequoque debeat tolerabile uideri factum meum, tum arte, tum analogia, tum auctoritate. Etenim Seruius grammaticus ita scriptum reliquit: 'Sed et multa alia usus contra antiquitatem uindicauit. Illi enim 'parsi' dicebant, nos dicimus 'peperci'.' Hoc Seruius pro arte tradidit: quod si igitur 'parsi' in usu non est, nimirum nec 'parsum' quod ab illo descendit. Quod cum ita sit, ad supinum preteriti alterius recurrendum est, quod quale sit ana- logia docet, quod est 'parcitum', sicut a 'poposci' 'poscitum' et a 'didici' 'discitum', ut est apud Apuleium. Quem ipsum Apuleium si Priscianus auctorem habet in 'discitum', cur ego, quod ad auctoritatem attinet, Hieronymum non habeam aucto- rem? qui sic ad Heliodorum scribit: 'Qui te iurasti non patri parciturum esse, non matri'.» Vix hec dixeram, cum ille insanire cepit et Hieronymum carpere tanquam indignum quem imitemur. «An eum lectitasti?», inquam. «Ne uellem quidem afrum et barbarum lectitasse!» «Si non legisti - inquam - quo pacto damnare potes? Sed facile laberis in noticia clarorum scriptorum: in inuectiua uolebas Virgilium esse qui non erat et nunc Hieronymum, qui non afer seu africanus - sed Augusti- nus -, uerum nequaquam barbarus fuit; quorum neutrum, quantum intelligo, satis cognitum habes.» «Ac ne cognitum quidem habere uelim, nec ecclesiasticum aliquem, quorum auctoritas nullius in grammatica momenti est.» «Quid, maioris ne - inquam - est Apuleius? Ne de eo dicam opere quod de asino aureo blaterauit!» «Quid blaterauit ais? - inquit - Hie- ronymus potius ipse blaterauit eiusque similes, qui 'parcitum' dixit.» Sub hec ad alia magis stomachosa cum pergeret, «Non est - inquam - causa cur Hieronymo conuicium facias, quasi contra te dixerit, qui neque inter homines, neque inter inferos est, quod tute ipse dixisti.» Cumque ad hec uehementius excan- desceret, cum et multi iam confluxerant, cum sua sibi iracundia reliqui. Cum quo nihil aliquandiu colloquii habui, nisi apud prelustrem ex Aragonia uirum Ioannem Iscerensem, cum iste conaretur multos etatis nostre scriptores preponere Senece in noticia atque usu lingue latine, neque hunc latino ore locu- tum uellet. Ego contra, non modo quod scirem summe uene- rationi Senecam esse cum ceteris Hispanis, tum precipue Ioan- ni, sed etiam ratione defendende ueritatis, affirmarem apud neminem non eorum quos ipse nominabat aliqua me inuentu- rum minus latine dicta, cum apud Senecam ne unus quidem locus sit non latinus. Hanc, postea, nostram disputationem nescio an regi, certe nonnullis aliis Ioannes ipse narrauit, haud dubie inter nos exortam cum ex natura, tum ex inuidia hominis. Siquidem cum audisset me, acceptis ultimis ab rege litteris, quotidie adire primarios uiros qui gerendis rebus Ferdinandi regis non modo interfuissent, sed etiam prefuissent, adire eosdem ausus est: a quibus (ita mihi ipsi rettulerunt) reiectus est, quod dicerent se citra regis iussum res illius domesticas ne- minem edocturos, nisi me de quo scripsisset. Neque ta- men post has lites inter nos salutare intermisimus nullumque signum dedimus amicicie nostre iam dissute, nedum scisse. Cuius rei uel hoc argumentum est quod pridie quam iniuriam de qua conqueritur ei fecissem, bellaria que manu sua inter proceres rex mihi porrexerat, ut solet post Liuii aut alterius auctoris auditionem, cum hoc diuisi qui tum forte mihi stabat a tergo. O ignaram rerum hominum cogitationem! Porrexi cibum ei qui iam me prodiderat et inimicis meis in modum Iude uen- diderat, ut postero die apparuit. Sed hec paulo post. Nunc institutum ordinem sequar. III Ubi tres libros de uita regis Ferdinandi prima manu feci, ut quibus componendis duos omnino menses impendissem, raptim manu librarii eoque non in membranis, sed in chartis transcriptos regi tradidi, id ipsum testatus ut audacius adderet demeretque quod uellet: ita enim se facturum constituerat quod res paternas ipse ex omnibus maxime notas haberet. Id quo facilius ageret, summas rerum in marginibus, quos de industria spatiosiores feceram, rubrica subnotaueram, neque hoc meo solum consilio, sed etiam grauissimi uiri Ioannis Olzine secre- tali (neque est in re notissima mendacio locus): adeo num soluti quinterniones offerrentur, an compaginati dubitauimus. Quid plura? cum multa loca uacantia in libris illis inspician- tur et precipue de nominibus urbium regionumque Hispanie que regi hispano sperabam notiora esse quam mihi sunt, quale est Granata, que olim uocabatur. Neque uero attinet alia rei huius testimonia conquirere, cum optimus omnium testis, ut mox ostendam, rex ipse testimonium dixerit. Hoc ideo dico quod, siquid illis in libris errati reperiatur, ut isti sacrilegi mentiuntur, suam potius inscitiam probantes quam meam, nefas sit id uelle reprehendere. Nec deprecor quin omnia que mihi obiecerunt uera planaque sint, siquem nominare pos- sunt preter unum Olzinam cui libros illos, sicut in aliis semper factitaui, legendos exhibuerim. Rex eos perlibenter cum accepisset recogniturumque se respondisset, porrexit biblio- thecario suo qui forte tum aderat iussitque ut ocioso sibi subin- de, noctu presertim, exhiberet; nec multis postea diebus Nea- poli discessit frequenterque illis mensibus, ut superioribus fe- cerat, ab urbe abfuit. Interea libri mei in manus istorum peruenerunt. At quomodo? Nempe eo quo res bone in manus malorum, ut sacra in sacrilegorum, ut publica pecunia in pecu- latorum, ut innocentes uiatores in predonum perueniunt. De- lenito enim ac persuaso bibliothecario, a quo rem erat edoctus Panormita utpote compater, opus meum complures per dies domi sue tenuerunt annotationesque in illud cum conquisissent, tanquam aliunde exemplar habuissent, me apud regem secreto malignissime uituperarunt, promittentes multo preclarius illam materiam a Bartholomeo scribi posse; denique, ut coniectura est, regem ad perlegendum tardiorem reddiderunt. Et hec omnia me insciente, donec is dies quem supra promisi aduenit. Quo die, sicut superioribus frequenter consueramus, inter me et Panormitam apud regem exorta contentio est de intellectu et emendatione, cum scriptura mendosa est, Liuii: ut nunc ali- quando contingit inter me legentem et assidentes assisten- tesque, quos facile patior, immo rex facile patitur dicere quid sentiant ac mouere questiones. Fuit igitur eo die contentio de nomine 'Leontini', cum ille uellet nihil significari nisi homi- nes hac uoce, ego uero etiam ipsam urbem, idque non modo ex inspectione auctoris palam esse affirmabam, sed etiam alio- rum testimonio confirmabam, apud quos legeram sic dici Leon- tinos pro oppidanis pariter et oppido, ut Delphos, eoque modo cum Plinium Ptolemeumque cosmographum, tum uero Thucy- didem esse usum dicebam. Neque dissimulauit sapientissimus rex mecum facere rationem. Altera questio fuit quod uole- bam 'statum sacrificium', non 'statutum' legendum esse. De quo uerbo cum procederet longius controuersia, impatiens ire ac doloris Antonius ueritusque ne non ita palam ut clam uideretur audere reprehendere, «Hic, - inquit - qui me, qui codices, qui Priscianum reprehendit, plus quam quingenta uitia in historiis suis admisit: tot enim Bartholomeus Facius collegit.» Tum ego ad tantam rei indignitatem sane commotus prope excla- maui: «Quomodo ad thesaurum meum fures peruenistis?» Sed mihi temperans, «Quis - inquam - fecit uobis copiam inspi- ciundi aliena secreta? Verum generose, non furtiue bellum ge- rendum est, nec ueneno, sed ferro. Ille uero pergat. Non enim magni facio quod mihi detrahat minutorum minutissimus.» Hic finis illo die altercationum. Postridie, ecce tibi iste iubatus draco, tum suum, tum Panormite uirus ore illo uasto hanelans, cum aliquot aduocatis, cum petulanter in me esset inuectus, Panormitam uera commemorasse confirmat seque plus quam quingenta uitia in lingua latina ex meis historiis collegisse tantumque annotasse: non ausus tamen litterate loqui, qui me minus belle locutum uideri uolebat, et, quod deformius erat, me id ipsum exprobrante! Attulerat iste preterea secum Priscianum quo probaret a 'sto' fieri 'statum', non a 'sisto': de quo uerbo cum ad obiecta respondebo satisfaciam. Ubi de eo disputatum est, ita discessimus ut nunquam ab eo die collocuti fuerimus, nec de Bartholomeo apud regem mentionem fecerim. Illi interea notationes in libros referre, neque hoc contenti omnia maledictorum genera in me congerere, ut ipsum indicat opus. Ego uero expectabam quotidie ut libros ederent, quibus responderem. Sed quid expectarem, cum ipsi me prope- diem ire Romam cum summo pontifice locuturum constituisse scirent et, ut est auiditas credula, non reuersurum sperarent? Itaque me uix profecto, libri Inuectiuarum circunferuntur, pas- sim ostentantur, publice recitantur. Sic necessarii mei ad me scribebant, hortantes ut primo quoque tempore remearem et, si nihil aliud, hac certe ratione remearem. Veni altero a pro- fectione mea mense. Cognito illi preter spero aduentu meo, libros supprimunt. Comperio multos uidisse, neminem habere. Quid agerem? Curandum mihi erat ulcus ad quod nulla uia peruenire possem. Tandem, quod solum supererat, mitto quendam communem amicum qui meis uerbis a Bartholomeo, adhibitis honestis hominibus, postularet ut librorum suorum mihi faceret copiam, ut equo campo certaremus, nec e muris uellet, si sibi fideret, cum hoste pugnare. Ne sic quidem aliquid profeti: respondit enim se facturum copiam cum uellet, non cum postularetur. Post hec, cum acciperem ab iis qui no- tationes legerant quedam reprehendi que non agnoscebam, ob hanc et alias quasdam causas, in frequenti hominum cetu, po- posci ab rege ut, si cognoscendos ei libros de uita patris emen- dandosque tradidissem, iuberet Antonium (aderat autem homo) mihi reddere quos per bibliothecariiquoque culpam interuertis- set, quo diligentius elimatos, si maiestas eius annueret, publi- carem. Et ille: «Recte tu» inquit moxque Antonio imperat codicem restituat, quod hic postridie se facturum respondit, prout et fecit: sed quonam modo opere pretium est audire. Ve- niunt postero die duumuiri litterarum utroque cum codice suo et meo, plane furtum suum confitentes, exiguntque ab rege ut liceat sibi coram omni frequentia recitare notas in historiam meam et, rege admirante, Bartholomeus incipit locum illum, quem premere se maxime posse sperabat, legere, quasi perquam fedum dictu esset atque abominandum, quod rex Martinus propter obesitatem corporis perque ualitudinem cum uxore uirgine coire, nisi aliorum adminiculo, nequisset. Quam ego furentis hominis animaduertens uesaniam et similem illi antoniane, qui furtum impudentissimum manu teneret, «Quam decorum est - inquam - eos qui suarum notationum inspicien- darum potestatem non fecerunt, sepius rogati, nunc postulare ut in hoc tumultuario iudicio respondeam? si modo ut respon- deam postulant et non rixari uolunt. Vide, rex, ut mihi recla- mant! Ad conuiciandum huc omnes isti uenerunt, quod indi- gnum est tua maiestate. Scriptis aduersus me egerunt, scriptis et ipse agere debeo.» Et rex: «Tu uero - inquit - probe. Neque hic locus, neque hoc tempus, neque hi iudices satis idonei sunt ad discutiendam hanc litem; neque ciuile est quos auctor ipse non prompsit in publicum libros in publico eos carpi. Tanquam retractandas tibi iterum, Laurenti, historias mihi ut cognoscerem tradidisti, ut tibi iusseram: quas legi, nec per occupationes potui perlegere, ut tibi iam bis respondi, mihique illas placere admodum; easdem nunc si retractare uis, tibi retra- dere debeo.» Simul hec dicens, sumptum ex Antonii mani- festarii furis ac sacrilegi manibus codicem, dolentis una cum suo Fatuo ac lugentis, mihi porrexit. Alia multa ultro citroque iactata sunt que referre non attinet, cum ad extremum, rege iu- dice, uictoria penes me fuerit, penes eos duo inter se contraria rubor et pallor. Quis non putaret, post hec, istos ab edi- tione suorum librorum temperaturos fuisse? At hi quartum ad- diderunt descriptumque in multa exemplaria opus per Italiam dimiserunt: ita ut propinqui mei, quod Neapoli habere nequie- ram, ad me, Porcelii beneficio, Roma transmiserint ex eo exem- plari transcriptum quod isti ad Pogium miserant. IV I nunc et dic non oportere contumeliis respondere, non esse illos a forti animo asperius insectandos! Hec est rei geste expositio, ex qua constat unde conflatum sit bellum, que ue mea, que fuerit illius iniuria. Que quanquam constant, tamen respondendum est iis que de iniuria sibi Bartholomeus per me facta conqueritur. Sed huic confutation parumper illam pre- uerti ratio postulat, narrationi coniunctam maxime atque co- gnatam, ex ultime inuectiue principio, quod interpretantur dif- fidentie signum esse libros me ab rege repetisse. Sic enim aiunt: «Erras, Laurenti, si putas ueniam esse datam erroribus tuis quod librum tuum ab rege repetieris et quod illum non edi- tum et nondum correctum dixeris. Ista enim repetitio plane confessio est erroris tui, non purgatio. Quam tamen, et si im- pudens es, ipse negare non es ausus presente rege, cum ego er- rata tua coram maiestate sua proferre contenderem: neque enim passus es ista a me legi et recitari que tu ipse sciebas a te nulla uia, nisi solita pertinacia tua, defendi posse.» Duplex ad hoc mihi responsio offertur, una simplex, aperta, mitis, non ideo me repetisse libros quod a uobis reprehensi fuissent, sed quod ea lege tradidissem ut recognoscerentur recognitique, ut sic dicam, redhiberentur mihi ad retractandum poliendumque: ne- que, enim, si donassem regi fas erat ulla ratione repetere; ita- que, etiam si nulla inter nos altercatio intercessisset, illos fueram ab rege repetiturus. Quid dico repetiturus? immo iam aliquo- tiens repetieram; repetere enim nimirum est exigere an quis libros quos recognoscendos accepit recognouerit. Altera asperior, ut concedam uestra me prouocatum causa repetisse, ideo me id fecisse non dico ne libri, idest liberi mei diutius hostium potirentur utque patris ope quamprimum postliminio redirent, non dico ne quid uobis furunculis subtrahere ex illis neue quid mutare aut addere liceret utque res ipsa, siquid a me scriptum aut non scriptum esset, presenti fide probaretur, sed ut uos, sicut estis, inuidos, furaces, malignos et ante omnia stultissimos esse conuincerem, et hoc cum aliis proceribus, tum ipso rege teste et iudice. Sed fac diffidentia me fecisse. Non te pudebit uerecundiam meam insectari, urgere pudorem, con- fessionem errati non donare uenia? Dixi illos me non satis re- purgasse, tanquam prius ab rege reformandos, ideoque nul- lisdum recitasse, nemini copiam inspiciundi fecisse. Sub hanc uocem tuum erat, siquid humani tibi sanguinis foret, strictum gladium deponere atque in uaginam recondere: iterum, cum libros edidissem, resumpturus et siquid in corpore cor- rupti fuerit recisurus. Sed uidelicet ira impatiens res est, dolor ingens regi nescit, cupiditas ulciscende iniurie cecum facit. Quo- tus enim quisque habet affectus in sua potestate? Videamus igitur quenam a me sibi facta ab hoc profertur iniuria, quam uindicandam gladio existimat, ut non modo corpus meum pe- tat, sed etiam umbram, tanquam Turnus, inanem Enee ima- ginem persequens 'nec ferre uidens sua gaudia uentos'. Opinor laceratam a me eius famam, aut libros reprehensionibus notatos aut saltem minatum me hec esse facturum. Ait me absenti sibi contumeliam fecisse quod se dixerim minutorum minu- tissimum. Nullum est aliud crimen meum, ullam aliam a me sibi factam iniuriam ne fingere quidem potest. Hoccine ultionis hec merebatur oratio? Tantum ne tibi de aliquo supplicii su- mendum fuit? ut duo leuia uerba tribus grauissimis ulci- scenda uulneribus existimares, quod de nullo unquam quam- libet truculento atque immani et plus quam Atreo auditum est, ut qui tantam indignitatem in ulciscendo legent haud dubie exuisse hominem, si unquam homo fuit, hunc et canem in- duisse sint iudicaturi: cuius canis rabiem ut breui complectar, omnia que in me potuit oblatrauit donec raucesceret, credens mordere cum latrat. Non igitur tantam merebatur ultio- nem talis offensa. Quid si ego non nisi propulsande iniurie causa hoc dixi, idest si ille ledere prior cepit et quidem grauis- sime, ut probatur ex aduersarii uerbis optimo probationis ge- nere? Sic enim circa principium scribit: «Et sane nondum tela e pharetra mihi depromenda existimassem, nisi tam impu- denter coram inclito rege nostro, in tot clarissimorum proce- rum uirorumque consessu, te locutum de me esse nuper accepis- sem. Apud quos, cum in Antonium Panormitam, uirum ingenio, doctrina et existimatione prestantem, inuehereris acerbius et ille a te lacessitus me forte nominasset, ca de me dicere non puduit que ne de indoctissimo quidem homine sine summo rubore quispiam sanus diceret. Sed profecto regis causa minus grauiter eam rem tuli, quoniam pro sua summa sapientia ac singulari iudicio satis intelligit quanti sis quantum ue absis ab co homine quem te facis; ceterum id fuit multo grauius ac mo- lestius quod illud persuadere conatus sis aliis quibusdam qui aderant, qui propter paruam litterarum scientiam non tam bene neque tam recte possunt de ingeniis ac scientia iudicare, a qui- bus nescio quomodo suscepta est, te ipso de te predicante ac refellente nullo, falsa quedam de te opinio. Quam profecto, siquid erit in me in dicendo facultatis, totam euertam atque eruam. Patefaciam igitur in primis tuam litterarum ignorantiam» et cetera. Taceo ceteras tuas uerborum rerumque ineptias quod dixisti 'procerum uirorumque consessu', quasi proceres uiri non sint et cuncti qui aderant assederint regi, nullus asti- terit; quod 'coram' et 'apud' confudisti, de quorum differentia postea dicam; quod 'ue' pro 'que' ponis; quod quem non puduit non aperis; quod sanos uis ea loqui de aliis ob que ipsi erubescant, presertim cum de doctrina loquuntur; quod regis iudicium sapientissimi singularisque non reformidas, reformi- das eorum qui de eo quod audiunt nec recte possunt iudicare, nec bene; quod ab eis de me presumptam ut de perdocto Nomi- ne opinionem uis sperasque conuellere, profecto nihil aliud la- borans nisi ut imperiti non de me, sed de te bene sentiant, fatui nimirum capitis insanique propositum; quod negas te scire quomodo hec de me suscepta sit opinio et tamen ais quomodo sit suscepta, quia ego de me predicem et nemo predicantem refellat. Quis adeo rerum imperitus, quis adeo hebes ac stolidus crimen quod uelut capitale obiicit idque in iudicio non exponat? iniuriam quam non aperit iure se uideri uelit ulcisci? propter rei indignitatem quam nescit ostendere terras ac maria misceat? Verum non fatuis modo, sed etiam prudentibus solet excidere simulatio, erumpente per obstantia ueritate. Si- mulat enim iste a me sibi factam iniuriam, que nulla fuit, non conuicium, non contumelia, ideoque nihil aperte commemorat, aperte ostendens prius se in me composuisse quam ego laces- situs dixi ea que ipse, ut est preposterus, circa finem huius in- uectiue, nonnihil tamen deprauate, refert: «Me uero, ut etiam aliquid de me dicam, qui nullam tibi iniuriam feceram, quod sciam, conuiciis insectaris, minutissimum appellans inter mi- nutissimos.» Heccine sunt propter que erubescere debui, si sanus eram? Sed omittamus imminuere nostram, siqua est, offensam et tue aggrauare ultionis immanitatem. Sileamusquo- que iniuriam illam quam mihi in libello meo carpendo, ut te Panormite uenditares, proditoris ritu fecisti. Pretereamus etiam quod te hic aliena, non tua causa significas ad accusandum de- scendisse. Quid est quod quamobrem ad hoc ego conui- cium, si conuicium est, eruperim taces? 'Cum Antonius - in- quis - Panormita a te lacessitus me nominasset': non est, non est hominis lacessiti contra eum qui in ipsum inuehatur acer- bius tantum nominare aliquem; necesse est ut sic de te aduersus me ille mentionem fecerit ut se ulcisceretur: hoc profecto nihil aliud est quam dixisse de uitiis te meis in historia scribere. Nam quis credat, si de re non plane constaret, Panormitam aliter tui mentionem fecisse, et te non consulto nominasse, sed forte, ut ais? quod impudentissime ais, ut cetera, qui alterca- tioni non interfuisti, sed Panormite credis aduersario, nisi ipse fingis ad tempus. Quanquam, o uere fatue ac fatuorum princeps, si te quis nominat ego protinus in te inuehar? ego te carpam? quasi uero tu plectendus sis alio delinquente. Tam et si, cur aut ille delinquat si te nominet me presente? aut tuum nomen, qui nunquam, si tibi credimus, iniuriam feceris, mihi stomachum moueat? Quid? siquis me referat abs te laudari, predicari, diligi, continuo ne tibi maledicam atque conuicium faciam? Incredibile est, sine fide est, dictu stultissimum est quod loqueris atque confingis. Fatere igitur, fatere, minu- torum minutissime cum tuo premonstratore Panormita, me prius accepisse abs te et per te ab illo iniuriam et ideo aduersus inimicos cum contemptu tui locutum. Nec te pudet hoc dis- simulare, sycophanta, quod ipso meridie, ut aiunt, est clarius, cum tot sint testes qui interfuerunt et tu in primis, dementia ipsa dementior, qui postridie tanquam ad ulciscendam iniuriam cum uenisses, te infinita prope uitia ex primo libro collegisse dixisti, que quia nondum pure conscripta essent, non posse tunc exhibere, sed exhibiturum propediem. Vides ut pro- bo nullam me maledicentie tue prebuisse materiam, sed peruer- sum ingenium tuum, sed cecum liuorem, sed uesanam ambi- tionem, Panormita uel impulsore uel addente calcaria. Cuius de inimicicia que illi mecum est locus suus in sequentibus dabi- tur dicendi. Vides ut ultio mea non modo necessaria, uerum etiam lenta, mollis et prope nulla fuit. Volo enim immi- nuere crimen meum. Nam quid aliud facerem? Mirum est non etiam me dixisse te furere solitum, te bonis doctisque detrahere glorie tibi ducere, te in regem, cum ex parte hostium stares, quam petulantissime scripsisse, scripsisse etiam uictorias Ge- nuensium contra Catalanos. Quid enim ultionis esse satis debuit? cum, suptracto ex regis bibliotheca meo codice, quem nulli nisi regi cognitum uolebam ac ne ipse quidem rex, Antonius, ut me repelleret apud regem proceresque, diceret te libros de er- ratis meis conscribere. Vides ut de secunda iniuria loquar, ut ultio tua, si ultio et non odii saturatio fuit, inhumana, crudelis, truculenta et uere canina . Debeo etenim, postquam probaui nullam penes me iniurie culpam, sed pene aduersarios esse, omisso reo, agere accusatorem et illorum crimen exag- gerare. Adeo ne non satis tibi fuit, furiose, que postero die in me oblatrasti euomuistique in ultionem contumelie accepte? Nunquid ego uitia operum tuorum aut scripsi, aut aliis patefeci, cum facere possem? Num, cum tu longe abhorrens a modestia mea uitium, ut tu ais, in opere meo deprehensum inimicis meis ac populo ostentasses, tibi talionem reddidi, nedum quadru- plum, ut tu nunc facis, ac potius centuplum ac plus quam cen- tuplum? Et ego tantum de insectatione litterarum loquor. Quid illud quod in uitam moresque meos capitali odio inuecti sunt? Quid attinebat, cum certamen inter nos et, si placet, iniu- ria mea de litteris sit, ad insectationem morum prorumpere? at quos homines, quam probos, quam innocentes, quam castos et ferrum armare ueneno, ut inquit Virgilius! Nam quid istud ad uictoriam proficit ei cum quo pugnes ingerere conuicia? Nisi fallor, diffidere uiribus est hoc genus aduocare certaminis. Cuius diffidentie, ut hec differamus ubi meos tuendo istorum mores attingam, illudquo- que est signum quod pessimo exemplo ex multis meis operibus id solum inuaserunt quod nondum publicatum est. Quod cri- men nescio an sacrilegium, an peculatum, an expilationem, an plagium uocem, an simul omnia. Nam ex sacra regis biblio- theca surripere libros sacrilegium est, ex domo principis arca- noque peculatus, thesauros opesque cuiuslibet expilatio, alienos liberos, idest libros plagium. Que cuncta quanquam a uobis admissa sunt et, quod ad me attinet, maxima me iactura affici- tis, multo tamen est ipso damno maior iniuria: perinde ac si mortuum meum in sepulcro religiose iacens ac quiescens pro- trahatis et deforme spectaculum populo ostentetis. Conditi libri mei sunt ac sepulti, siue, ut magis idoneo utar exemplo, intra uterum parentis sunt, seu adhuc implumes in nido euo- lare nondum queunt, adhuc cibos quos uolitando comparo meo allatos ore illis impartio. Hos, o facinus indignum, uos, parente in pastus discurrente, exturbabitis ex cubili, fugitantes perse- quemini, assecuti pedibus conculcabitis et conteretis, atque, ut immanitati cumulus accedat, etiam hoc egisse gloriabimini, ut nemo non nisi uestri similis ista facta ac dicta improbet ac de- testetur? Quot sunt enim que, post interiectum tempus, scripsis- se nos penitet? que quantum placebant cum inuenirentur, tan- tum retractata displicent? ut ait Ouidius: Cum relego, scripsisse pudet, quia plurima cerno mequoque qui feci iudice digna lini. Habeo recitare primum paucis, mox pluribus amicis habeo mittere, ut de multis operibus feci ad principes latine lingue. Horum ego sicui libros meos cognoscendos misissem, uos in bi- bliothecam illorum adulterinis clauibus introeundum uobis pu- taretis? et, quod sceleratius est, uos introisse, surripuisse, nolle sublata reddere et omnia loci illius arcana, fortassis inepta ac ridicula, passim hominibus monstrare gloriaremini? Nisi uero quod in priuata domo facinorosum sit id in regia minus meretur ultionis: immo, nisi fallor, et regis et meo nomine grauissime est coercendum. Nihil igitur ex meis libris, uel meo, uel amicorum iudicio detraham? nihil immutabo? nihil ad eos adiiciam, ut non auctor, sed inimicus in publicando plus habeat potestatis? Neque tibi, Bartholomee, nouum hoc est, impu- dentissime proditorum, libros nondum publicatos inuadere, idem auso facere in libello cuius superius memini. Sed nunc multo deformius, quod ea que te inspicere, nedum iudicare nolui, iudicas, licet illius criminis Panormitaquoque affinis sit. Publicasti itaque opus meum inuito me et per urbes alligatum cum carnifice dimisisti, idest accusatione tua. In quo illud ma- gnopere demiror, et si nihil de tam peruersa mente demirandum, cum ad me scribantur libri illi accusatorii, non ad me, qui reus agor, eos mitti, sed ad alios, quo prius reus peragerer quoque prius condemnarer (siqui modo condemnare uelint altera parte non audita) quam audirer. Qua in re isti, ne ob improbitatem suam nimis sibi placeat, uicem reddam. V Hactenus de infandissima aduersariorum mente, qua ad me confodiendum incubuerunt, dictum sit. Nunc superest ui- dere an uere confoderint, an ut ipsi confodi possint obnoxios se oportunosque prebuerint. Itaque, ut illinc unde accusator exorsus est ordiar, ad confutationem obiecte mihi imperitie uenio, dum meminerint legentes non cum uno mihi, sed cum duobus esse certamen, scytha et afro. Quis crederet tam disiunctis patria hominibus, qui pariter, ut docebo, tela co- niiciunt, alter propalam, alter ex abdito, siue alter a fronte, alter a tergo? Venio autem ea prefatione ut non recusem quin omnia pro ueris habeantur si uel unum uerum sit et nisi uicissim qua- druplum in eis peccatorum probauero quam ipsi obiecerunt. «Quos putarem forte negligentia quadam cecidisse, nisi scirem a te sepius in huiusmodi rebus erratum esse, quem, me teste et contradicente, defendere non puduerit nec a 'pendo', 'pendis' preteritum 'pependi', sed 'pendi', nec a 'frigeo', 'friges' 'frixi', sed 'frigui' fieri.» Primum hominis eximiam stultitiam, siue malumus ut in Fatuo dicere fatuitatem, qui ait se teste id factum esse eodemque contradicente. Idem ergo potes et testis esse et actor? Tu tibi de te et contra aduersarium postu- las haberi fidem? Non hoc in aliquo meorum operum dictum est, non rege, non cetu hominum, non paucis, non duobus deni- que audientibus, sed te uno teste, qui et tunc contradicebas et nunc accusas? Quod et si uerum fuisset, tamen plus quam stul- tissimum est id obiicere, et quidem primo loco, quod probare non possis. Ubi quantopere mentiaris (et si amicum est tibi mentiri) uel hinc probari potest quod, ut de primo uerbo re- spondeam, nonnunquam aliis in libris 'pependi' a 'pendo' et hic in secundo historiarum sum usus, sicut ipse testaris. Et nihilominus nemo est qui libros ueterum legit quin euoluerit Salustium, cuius hec uerba sunt: 'Et quas uicti ab hostibus penas metuerant, ipsi uolentes pependere.' Taceo ceteros apud quos idem reperitur, a me diligentissime lectos cum de elegantia lingue latine composui, quod etiam omnium artes precipiunt. At a 'frigeo' 'frigui' fieri non precipiunt, nec eo auctores utuntur, sed 'frixi'. In hoc nescio mendacium ne potius obii- ciam, an stultitiam. Si enim legit meminitque in Elegantiis a me scriptum a 'frigeo' et 'frigesco' 'frixi' fieri, mendacium dixit, seu, quod turpius quidam uolunt esse, mentitus est; sin ne- sciuit, stulte uel alicui dicenti credidit, uel ex me audisse se opi- natur, si modo ex animo loquitur et non dolo. Nam ex me au- disse qui potuit contrarium eius quod scripsissem? Cuius ope- ris plus quam centum exemplaria multis iam annis conscripta calumniam hominis coarguunt. At 'frigui' quoque fieri con- fes sus sum. Scribendo ne? At tu de scriptis meis non sentis. An loquendo? Si apud alios, nihil habes preter auditum, quod nunc in accusando sequi calumnie est, sin apud te, mentiri conuin- ceris, cum, a me semel ratione superatus quam mox proferam, non fueris ad certamen reuersurus nisi te fatuum plane et plus quam pertinacem iuuet ostendere. Habes igitur, Fatue, quod est accusatori maxime optandum, presertim ei qui probare non potest, confitentem reum, sed ita confitentem ut stultitie sit hoc obiecisse, peritie argumentum non negare. Lege Priscianum in undecimo dicentem: 'Pleraque tamen neutrorum secunde co- niugationis in ui diuisas desinentia preterito deficiunt in supinis, ut 'horrui', 'rubui', 'tepui', 'ferbui', 'senui', 'egui', 'frigui', 'rigui', 'durui', 'stupui'.' Hunc tu locum, grammaticorum columen, non legeras, hunc ego contra te, si uera controuersia inter nos fuisset, attulissem: sed mentiris fuisse. At non sunt usi auctores 'frigui'. Immo, si queras, fere ne 'frixi', sed in compo- sito 'refrixi', 'perfrixi'. Neque ipse usus esse dicendus sum, qui cum de grammatica loquerer illud exempli loco attigi, dicens incohatiua mutuari preteritum a primitiuis, ut 'calesco' 'calui', 'tepesco' 'tepui', 'frigesco' 'frixi' uel 'frigui': ut pessimi hominis sit me sic locutum uelle reprehendere. Eo quidem magis quod 'frixi' a 'frigo' uidetur proprie proficisci, cuius supinum erit 'frixum', siquidem 'frixum cicer' legimus et alia huiusmodi. An 'frigo' negas reperiri? Audi Plinium libro duodeuicesi- mo: 'Greci perfusum aqua ordeum siccant nocte una et postero die frigunt, dein molis frangunt.' De quo cur Priscianus non pre- ceperit ipse uiderit. «Et a 'parco', 'parcis' 'parcitum' et ex eo 'parciturus' participium trahi. In qua quidem heresi te adhuc perstare de- prehendi in hoc tuo preclarissimo opere.» Cur dissimulas quamobrem, quo ue modo altercatum inter nos est de isto uer- bo? Cur ita nude rem incredibiliterque proponis, scytice orator? Sed de eo superius in rei narratione satisfeci ut hic nihil tibi respondere debeam, nisi te ubique tui similem esse, qui, cum a me in hac ipsa disputatione fueris confutatus, tanquam tu uictor inde discesseris insultas, greco uerbo utens, quod apud Paradoxa Ciceronis inuentum, cum non intelligas, praue, ut alia infinita, posuisti. Ille enim de Catone loquens sic ait: 'Estque in ea heresi que nullum sequitur florem orationis ne- que dilatat argumentum.' De stoicorum loquitur Cicero secta, que grece dicitur 'heresis', quod nomen tu pro opinione accipis, quippe meam huius uocis opinionem reprehendis, non aliquam sectam. «Preterea 'sisto', 'sistis' 'statum' supinum facere.» En stilus limatus tersusque! Quid attinet dicere a 'pendo', 'pen- dis', a 'frigeo', 'friges', a 'parco', 'parcis', 'sisto', 'sistis'? Quasi uero non intelligatur quod uerbum sit ex prima persona! Pueros te adhuc docere existimas, qui nisi adiuncta secunda persona nesciant cuius sint hec uerba coniugationis: quod apud iam doctos cum loquimur scribimus ue facimus in uerbis ancipitibus, ut 'lego', 'legis' - 'lego', 'legas', 'appello', 'appellis'- 'appello', 'appellas', 'colligo', 'colligis'- 'colligo', 'colligas', 'edu- co', 'educis' -'educo', 'educas'; at in tuis istis uerbis non est prima positio nisi singulorum uerborum, ideoque nec in lo- quendo, nec in scribendo ambigua. «Cum, auctore Prisciano, nullum ex eo neque ex 'sterto' oriatur supinum dicaturque 'status', 'stata', 'statum', eodem Prisciano teste, a 'statum', 'statu', eius uerbi supino quod est 'sto'.» Priusquam de re ipsa respondeo quam hic minime probabiliter refert, ut multaquoque alia peccat, nonnihil, ut modo feci, de loquendi ineptia dicam ipsius correctoris. In eo ubi uoluit elegantius loqui infantius locutus est. Quid sibi uult 'eius uerbi quod est 'sto'? Nonne sic loquens fateris 'sta- tum', 'statu' ab alioquoque uerbo fieri quam a 'sto'? Siquidem non nisi in ambiguis dictionibus ita loquimur; quale est nostrum in Elegantiis ex Aulo Gellio: 'Mei te rogandi et tui mihi respon- dendi: 'mei' hoc in loco Plautus non ab eo dixit quod est 'meus', sed ab eo quod est 'ego'.' Vides ut in 'mei' quod ancipitem significationem et originem habet Aulus Gellius dixit ab eo, siue eius pronominis, quod est 'ego', cum esset aliud pronomen unde etiam ille genitiuus oriretur. Igitur tu necesse est doceas quo ex alio uerbo quam ex 'sto' oriatur supinum 'statum', 'statu'. Atqui hoc ipsum negas. Ergo tecum tuaquoque con- fessione dissentis. Sed non est quod timeas: te enim ego, quem tibi fingis inimicum, subleuabo doceboque ex alio etiam uerbo fieri 'statum'. Ait preterea 'auctor Prisciano', cum sciamus Priscianum ceterosque grammaticos et prope omnes artifices ab aliis petere preceptorum suorum, non ipsos habere auctori- tatem, hoc est non esse auctores, ideoque que tradunt ea omnia superiorum testimoniis confirmare. Quod siquando locos ali- quos rationibus probant, tunc ipsam eorum rationem sequimur, non auctoritatem. Ac ne teste quidem Prisciano recte dici affirmarim, nisi siquid ait ille se apud cos legisse quos ipsi non legimus, quale est quod apud hunc inuenimus 'teste Capro', 'teste Diomede', 'teste Donato'; sed quia sic Priscianus multi- que alii loquuntur, dicamus eiquoque licere. Nunc ad sen- tentiam Prisciani reuertamur; cuius hec uerba sunt: 'In 'sto' unum 'sisto', cuius preteritum quando actiuam habet significa- tionem tam in simplici quam in composito deficit, quando abso- lutam et similem 'sto' uerbo commune cum eo habet preteritum, ut 'resisto', uel 'resto', 'restiti'.' Paulo post: 'A 'stertui' enim su- pinum non inueni, nec a 'sisto'.' Aperi, Fatue, aperi tuum istud uastum et agreste quiddam ac rude et barbarum sonans os atque oblatra mihi reclamaque Priscianum impugnanti, sicut apud regem reclamasti. Ubi uictus cum fueris, rebellas ac pro- stratus in terram surgere conaris de genuque pugnare, inuidia uesanus et rabidus, ut appareat te non de 'status' participio, sed de 'status' conditione pugnare. Prius tamen Prisciano me purgatum uolo, quod aduersus eum locuturus sum. Ego uero, Prisciane, nihil admodum quod precepta tua conuelleret, dunta- xat in hac parte, dicere constitueram; nunc quicquid dixero istis assignato, qui initium introduxerunt non tam ut te prote- gant inducti, quam ut me impugnent tuis, nisi fallor, uestigiis insistentem. Ut enim tu de lingua latina optime meritus es, sic ego, quod cum bona uenia tua dictum sit, pro mea uirili mereri studebo. Ais'sisto' quando actiuam significationem habet preterito defici, supino etiam quando absolutam. Cur ita? Quia non inuenisti. Sententiam igitur mutes oportet ubi inueneris, indicatis tibi per me in quibus utrunque inuenias locis. Celsus iurisconsultus apud Iustinianum libro quadragesimo quarto Diggestorum scribit, titulo de stipulationibus et uerborum obligationibus: 'Si ita stipulatus fuero te sisti et nisi steteris hippocentaurum dari, perinde erit atque si te sisti solummodo stipulatus essem'. Et eodem loco Paulus: 'Ita stipulatus sum te sisti certo in loco, si non steteris, quinquaginta aureos dare spondes'. Hoc de preterito actiuo. De passiuo autem, cuius fons est supinum, idem libro secundo de diuisione rerum et qualitate: 'Si plurium seruorum nomine iudicio sistendi causa una stipulatione promittitur, penam quidem integram committi, licet unus status non sit, Labeo ait, quia uerum sit omnes statos non esse.' Et aliis etiam locis participium passiuum a 'sta- tura' supino, de quo lis nostra est, licet reperias in iure ciuili, cuius iuris caput Duodecim Tabule ita scriptum habent, teste Cicerone atque Varrone, 'dies status cum hoste'; quem locum quidam legunt 'statutus', quasi 'constitutus', sic legen- dum negante Plauto in Curculione: Quo te hoc noctis dicam proficisci foras cum istoc omatu cumque hac pompa, Phedrome? Quo Venus, Cupido imperat suadetque Amor: si media nox est siue est prima uespers, si status, condictus cum hoste intercedit dies, tamen est eundum quo imperat ingratis. Que uerba Festus Pompeius exponit cum inquit: 'Status dies uocatur iudicii causa constitutus.' Nec non in eadem pene uerba Macrobius. Iam uero 'stator' ab eodem nascitur fonte, ut apud Liuium 'Iuppiter stator', uidelicet a sistenda, uel, ut apertius dicamus, a stata fuga Romanorum. Quod non minus lucide Cicero declarat inquiens: 'Tu Iuppiter, qui iisdem quibus hec urbs condita est auspiciis a Romulo es constitutus, quem statorem huius urbis atque imperii uere nominamus.' Et alibi: 'Teque Iuppiter stator, quem uere huius imperii statorem ma- iores nostri nominauerunt.' Certe a 'sto' non diceretur sta- tor urbis et imperii, cum natura huius uerbi repugnet. Ergo erit a 'sisto' et quidem significationis actiue, quasi firmator urbis, stabilitor imperii; unde 'state res' que firme sunt ac stabiles et certo suoque tempore sepius redeuntes, ut idem Cicero de re- sponsis aruspicum, que uerba Valerius Maximus in principium operis sui transtulit: 'Maiores nostri statas solemnesque ceri- monias pontificum, scientia rerum bene gerendarum' et reliqua, 'statas' atque 'solemnes' pro eodem pene accipiens. Nam solemnes frequentissime legimus pro fixas et, ut sic dicam, an- niuersarias etiam febres morbosque ut statos ita solemnes, quod certo ac rato tempore hominem repetant. Unde Pompeius Festus exponens inquit: 'Solemnia sacra dicuntur que certis tempori- bus fiunt.' Age uero, quid aliud exemplum melius quam Ciceronis pro Milone, ubi eadem uerba sunt de quibus nostra extitit controuersia, que nusquam praue scripta reperiuntur? 'Lanubii stata sacrificia nosset'. Quod congruit cum illo apud Ouidium de Fastis: 'Et stata sacra facit', Pompeioquoque Festo exponente: 'Stata dicebantur sacrificia que certis diebus fiebant. Cato: Sacra stata, solemnia sancta seruasti.' Ideoque legen- dum apud Tusculanas questiones libro primo: 'Solemne et sta- tura sacrificium', non 'statutum'. Ita apud Liuium illud, de quo rege disceptante contendimus. Quod cum ita sit, profecto optinui palmam liquetque uos et tunc iniuste contendisse et nunc me improbe accusasse. Adde ex abundanti, ut materie satisfaciam plenius, quod Priscianus ipse Lucani uerba ponit: 'Stata tempora flatus', quasi constituta et non aberrantia unquam a suo ordine, quale est apud Liuium: 'Et fretum ipsum Euripi non septies die, sicut fama fert, temporibus statis reciprocat, sed temere in modum uenti nunc huc, nunc illuc uerso mari' et apud Plinium patrem titulus 'De statis tempestatibus' et alibi milies, et apud Plinium filium epistola ad Licinium; ait enim de fonte quodam sic: 'Ter in die statis auctibus ac dimi- nutionibus crescit decrescitque' statimque: 'Ille certis dimen- sisque momentis uel suptrahitur, uel assurgit' et iterum paulo post: 'Per quasdam obluctantis anime moras crebris quasi sin- gultibus sistunt quod effundunt.' Vides ut aperte hic auctor ostendit a 'sistendo' fieri 'statura'. At enim Priscianus uult hoc non a 'sisto' fieri, sed a 'sto'. Vult ille quidem, sed nec a 'sto' uenire docet, nec a 'sisto' non uenire, cum ratio hoc uelit, tura quam dixi, tum uero hec quod 'statura' a 'sto', siquid probat analogia sui deriuatiui 'staturus', habet primam longam, hic breuem, ut a 'sisto' uenire dubium non sit. Verum quid rationes consectamur cum tot tantorumque scriptorum assit auctoritas? Ideo ad reliqua pergamus. «Illud uero est omnium uitiosissimurn quod dicis 'hor- resco' 'horrui' preteritum mittere et incohatiua preteritum ha- bere, cum solum 'descisco', auctore Prisciano, preteritum 'de- sciui' faciat, quod tamen, et id est uerisimilius cum cetera eius forme uerba preteritis careant, a 'descio' magis fieri putat.» Ubi tecum aut quando de isto uerbo contendi? Non respicis, Fatue, nequaquam te loqui apposite ad faciendam fidem? Nam si tecum hac de re contendissem, profecto non alia quam que scripseram protulissem eaque defendissem: que te nunc potius quam uerba mea, que negari impune possunt, redarguere de- cebat. Itaque si meum de elegantia opus legisti, quid ita de incohatiuis a me ais dictum, quasi non scripserim? cur ratio- nes meas non refellis? cur non euertis omnium scriptorum aucto- ritates? Nec de preterito tantum, sed, quod maius multo est, de significatione: ubi probaui nullum quod dicitur incohati- uum significare incohationem, quod ne Priscianus quidem ipse, si excitetur ab inferis, uel refellere possit, uel negare audeat. Sin non legisti, quid tibi faciam, nisi ut iubeam ire ad ipsum opus ut sciam uelis ne posthac desistere an litigare? Et tamen breuiter sic habeto. 'Horrui' si ab 'horreo' ueniret signifi- caret idem quod 'horridus fui', quod falsum est, cum significet idem quod 'horridus factus sum' talisque aliquandiu permaneo. Ergo ab 'horresco' descendit, quod significat 'horridus fio', ut 'acesco' 'acidus fio', cuius preteritum est 'acui', idest 'acidus factus sum', non autem incepi talis esse, quod ad significatio- nem incohatiui, aut 'acidus fui', quod ad primitiui confutandam attinet; cuius ipsum primitiuum 'aceo' me legisse non memini, sicut nec 'saneo', cuius deriuatiuum 'sanesco' posuit Cornelius Celsus sepe, ut ibi: 'Arteria incisa neque coit neque sanescit', idest sana fit, uel sanatur, non autem incipit esse sana; et apud Columellam et Plinium 'herbescit', 'arborescit', 'gran- descit' et alia complura quorum nec primitiua usquam legun- tur, nec significatio est incohatiua. At enim tu ais Priscianum uelle unum 'descisco' habere preteritum ex incohatiuis. Desino pluribus in illum argumentari, qui si foret in rebus humans non contra me hoc in loco sentiret, sed contra te. Quid est quod tu aut facias incohatiuum 'descisco', cum non facias suum simplex, aut si hocquoque facis, preterito priues, quod est 'sciui' et inde 'scitum', ex quo 'plebiscitum'? Negas? Audi uerba Legis duodecim tabularum: 'Creatio magistratuum, iudicia populi, ius- sa, uetita, cum suffragio eo sciscentur, optimatibus nota, plebi libera sunto.' Et mille in locis legimus 'plebs sciscat', 'plebs sciuit'. At hoc preteritum a 'scio' mutuatum est. Esto: et si alius significationis est 'sciui' a 'scisco', alius a 'scio'. Cur non etiam 'desciui' a 'descio'? An quia 'descio' non reperitur? At istud contra superiorem tuam rationem facit. Sed, ut ita sit, fateare necesse est 'conscisco', 'ascisco', 'rescisco', que eiusdem nature sunt, habere sua preterita 'consciui', 'asciui', 'resciui'. Quod si adhuc in sententia ac pertinacia permanes, ito, ut dixi, ad Elegantie opus, ubi latius ista disserui; sin uero ne sic quidem acquiesces, perge et moribus tuis utere, dum scias te non posse mihi refragari, nisi doctis omnibus a quibus illi probati sunt libri refrageris, precipueque Guarino, quem preceptorem tuum facis, atque Aurispe, qui primi de laudibus ad me operis illius scripserunt; quorum alter inter cetera inquit ut Pallas olee fuit inuentrix, ita me inuentorem esse ele- gantie lingue latine (quale quiddam in alio opere fecerat, ad me scribens his uerbis: 'Laurenti laurea et Valla uallari corona or- nandus es'), alter cum multa alia, tum uero illud se permultum argenti ex opere meo si uoluisset potuisse lucrari. Sileo Leonar- dum Arretinum ceterosque, ne cui forte preter necessitatem cause uidear uelle gloriari. VI «Sed his omissis, ad opens tui disquisitionem ueniamus.» Bene tibi habent principia, strenue tibi prelusio acta est. «Quod maiori cura et studio excogitasse et confecisse te uerisimile est quam ea que disputationis causa aliquando in medium protulisti.» Disquirere opus meum uis, quasi non possim tua uerba uicissim ego disquirere atque rimari! Ego uero et in superioribus rimatus sum et in sequentibus sic rimabor ut nulla prorsus rima me fallat: itaque ut superius te uolentem percutere percussi prior, ne dicam tot uulneribus sauciaui, ipse adhuc, ut spero, absque uulnere, sic nunc toto irruentem impetu preueniam et ut confido uulnerabo. Quero enim nunquid accurate an incuriose ista uerba protuleris 'que disputationis causa in medium protulisti'? Quorum uerborum, idest 'proferre in medium', hoc significatum est aliquid non dissimulare, sed ex animi conscientia quadam in commune proferre, qualecun- que sit aliis cognoscendum ac iudicandum. Neque enim pre- ceptor apud discipulos, aut disputator apud cos quibuscum disputat, docendi aut uincendi causa, quid profert, sicuti tu ais, dicitur 'proferre in medium'. Adde quod uis ea que in dispu- tando dixi excogitasse et confecisse. An non ita sunt tua uerba intelligenda 'quod maiore cura et studio excogitasse et confecisse te uerisimile est quam ea excogitasti et confecisti que disputa- tionis causa aliquando in medium protulisti'? Quid est istud 'conferisti disputandi causa'? Agnoscis non esse uerba eruditi et qui alios ut ineruditos possit incessere. «Ut quo ingenio qua ue doctrina sis et eloquentia a doctis hominibus iudicari possit.» Superius de indoctis loquebaris, quos a me decipi aiebas, nulla habita mentione doctorum, cum illa adderes: «Ut posthac fallere indoctos homines ista futili uaniloquentia et loquacitate desinas»; nunc oblitus quid dixeris, de doctis solum facis mentionem, quos, o cerebrum fatuum, docere uis, quasi uero sine te preceptore nequeant docti de in- genio meo doctrinaque iudicare. «Quod opus dicere non potes a te non esse editum, cum illud iam regi optuleris et in eius bibliotheca iampridem repo- nendum dederis.» Cur non inquisti 'quod opus dicere non prodest tibi a te non esse editum, non emendatum' (id quod in quarta facis inuectiua), sed tantum inquis 'dicere non potes a te non editum', quasi inquias 'si forte respondebis a te non esse editum'? Ergo nondum sic responderam: quo patet te prius contra me scripsisse hec quam ulla a me contumelia affectus esses. Sed ut, omissa iniurie materia, presenti obiectioni respondeam, quam uerum est prouerbium illud 'conscientia mille testes'! Quia scis non esse editum, ideo ad sic loquendum in- ductus es. Edideram. Cur non ab aliis commodato accepisti? In bibliothecam reponendum dederam. Cur non ab rege legen- dum petisti? Sed quid argumentis colligo quod regis pronun- tiatione finitum est? «Primo autem loco quod ad elegantiam, secundo quod ad dignitatem historie et ad artem pertinet errata tua demon- strabo.» Non de dignitate orationis, qua de et elegantia Ci- cero adhuc iuuenis precipit, sed de dignitate historie loqueris. Esto, lapsus sis: de dignitate que pars elocutionis est dicere uo- lebas, aut superuacuum est illud 'historie'. Atque ut hic superat, ita illic uerbum deest. Ais enim 'artem', quasi sine apposito in- telligatur oratoria. Est ne hic purus et integer sermo? quod tu in me requiris, inquiens: «In operis tui titulo, qui esse debet omni uitio purus et integer, sic scribis.» Agnosce hicquoque quam pure dixisti et integre. Non scribo titulum, sed in titulo. Quid in ipso scribo? Nempe titulum. Quid hoc sermone minus purum? Quanquam que pars operis esse de- bet non omni uitio pura nec integra uel minus quam titulus? Quid? Illud integre dicitur quod uerba ista que mox repre- hendis ais tituli esse, cum longe absint non modo a tituli na- tura, quod sunt plus quam sexaginta numero, ut ipse scis, uerum alia in pagina scripta sunt quam qua historia incipit una cum titulo, qui hic est: Gesta Ferdinandi regis; est autem pagina hec nuda preter quam subscripto circulo quodam uelut orbis terrarum tumultuarie facto. «Tres libri historiarum Ferdinandi que gessit. Ut omittam hoc loco quod ad explanationem attinet, in latinitate abs te uehementer peccatum est: antecedenti enim, quod est feminini generis, relatiuum, quod est neutri generis, reddidisti, quod etiam turpe esset puero prima elementa discenti.» Stultitia uestra singularis facit ut non maligne uos facere existimem, ma- lignitas ut non stulte: sed quia omnis malus stultus, stultitie uos pariter ac malignitatis accuso. Stultitie quidem quia uitio datis quod non uitiose dictum queat defendi, accipiendo non feminini generis relatiuum, quasi ad historias referatur, sed neutri, su- bintellecto antecedente, quod est 'eorum', ut sit 'earum rerum quas gessit'. Malignitas autem quod non modo mentimini de nomine ac loco tituli, ut dixi, uerum etiam disiungitis que iuncta sunt et que disiuncta copulatis. Nonne, spurcissimi de- latores, punctum intercedit inter quatuor priora uerba et se- quentia? Nonne ipsum 'Que' maiuscula littera scriptum est, tanquam principium sequentis orationis, que hec est: 'Que gessit et antequam rex esset et factus rex' et reliqua, ut ipse est indicio codex? quasi superior exponeretur oratio: 'tres historiarum li- bri Ferdinandi', id est 'gesta Ferdinandi', siue 'ea que gessit ille et antequam rex esset et factus rex'. Nam historie etiam gesta dicuntur quia in eis gesta continentur, ut siquis legens Liuium nihil intersit an gesta Romanorum se legere dicat, an historias Romanorum. Verum ineptum sit pluribus ad ineptias respondere. «Europam tertiam orbis terrarum esse partem fere traditum est, eamque Africa haud multo maiorem quam Asia minorem. Ma- gistrum te grammatice profiteris et ignoras hoc latine dici non posse; ut enim dicimus Tesar quam Pompeius felicior fuit', sic dici necesse est, si infinito uti uolumus quod ante se quartum casum postulat, 'Dico Cesarem feliciorem fuisse quam Pom- peium'.» Aut ego tardus sum, aut mei Aristarchi dormi- tant. Quid enim attinet de infinitiuo et accusatiuo loqui? Ad hec quid simile uestro exemplo cum uerbis meis? Preterea nihil aperte reprehensionis affertis. Id tamen significare uidemini uno mihi comparatiuo fuisse utendum, ut uno uos usi estis in emendando. At Priscianus non uetat duo committi compa- ratiua in suo precepto, utens hoc exemplo: 'Tam iustior quam felicior Eneas Hectore fuit'; qui si dixisset 'Tam iustior Paride quam felicior Hectore fuit Eneas', nihil admodum a superiore forma recessisset, quale fuit illud nostrum, quod paulo post sequitur: 'Petrus multo maior ceteris fuit, tanto minor Maria quanto maior Helianore sororibus.' Quem locum si proba- uistis non reprehendendo, et hunc probatum uobis ira necesse est. Qui nequaquam insolentior modus loquendi est quam ille quem idem Priscianus eodem in loco affert pro exemplo Cice- ronis in Philippicis: 'Quis interpretari potest, impudentior ne, qui in senatu, an improbior, qui in Dolabellam, an impurior, qui patre audiente, an crudelior, qui in illam miseram tam spurce, tam impie dixeris?', aut ille Liuii: 'Eo magis ruere in suos belue tantoque maiorem stragem edere quam inter hostes ediderant, quanto acrius pauor consternatos agit quam insi- dentis magistri imperio reguntur', aut ille Cornelii Taciti: 'Cal- listus priorisquoque regie peritus et potentiam cautius quam acribus consiliis tutius haberi perstitit.' Sed quid plura in uos magis dormitantes quam loquentes? «Horum lingua similior est mediterraneis Castellanis quam Catalanis aut Valentinis. Magis latine si dixisses 'quam catalane aut ualentine', quoniam subaudis lingue, non hominibus aut linguis.» O Fatue, cum dicitur 'catalane' aut 'ualentine' quomodo subaudiri potest hominibus, idest numerus pluralis? At dicere uolebas 'quoniam hic quidem subaudis lingue, ibi uero hominibus', et ideo es fatuus, quanquam necdum scio quid dicas. Subauditur ne an non in meo sermone 'homi- nibus'? Ais? Quid ergo inquis 'quoniam subaudis lingue, non subaudis hominibus'? Negas? At istud omnem superat stulti- tiam, cum adeo subaudiatur, ut iam pro superuacuo propemo- dum habeatur apponi nihilque differat an dicatur Romani an ro- mani homines. Atqui significare uolebas linguam lingue, non hominibus similem a me fuisse dicendum. I nunc et alios parum pure, parum integre, parum latine locutos accusa, qui tam inqui- nate loqueris. 'Magis latine, inquis, dixissem'. Non igitur preter latinitatem dixi, sed poteram latinius. Ita ne? Non hoc satis est tibi, presertim in opere nondum castigato et expolito? Quis unquam ita totus ex odio et inuidia factus hoc cuiquam crimini dedit? Ex quo quidem quantopere caninam eloquentiam exerceas in me datur intelligi; ex eo autem quod subiungam, quam uere arguas. Cesar ita inquit: 'Quoniam ad hunc locum peruentum est, non alienum esse uidetur de Gallie Ger- manieque moribus et quomodo differant he nationes inter se pro- ponere.' Cur non dixit 'Gallorum Germanorumque'? Nunquid Gallia et Germania que loca sunt mores habent? Cur nationes, quod nomen 'homines' significat, cum locorum nominibus con- fudit? Quod ego non facio, qui linguam hominum cum ipsis hominibus misceo. Ceterum, ut hanc pecudem doceam, exempla repetam ex Elegantiis, ubi de hac re trado precepta: 'Tu maiorem laudem assecutus es patre tuo tuisque maioribus, quasi laus tua sit maior quam tuus pater et non potius quam patris laus'. Virgilius: Non secus ignipotens, nec tempore segnior illo. Cicero: 'Maiorem opinione omnium cepi dolorem', quasi maior sit dolor quam opinio et non potius quam ille dolor quem om- nium opinio fert me habere: quod sermonis genus habet ne- scio quid plus latinitatis et elegantie. Et tu, peruersissime, uis me qui sic locutus sum minus latine locutum. «Quibus ob spero potiundi oppidi hactenus parcitum erat. Nunquam ulla ratione abduci a pertinacia tua poteris quin per- stare in eo uelis ut 'parco', 'parcis', contra Prisciani auctoritatem et omnium ueterum ac iuniorum usum, 'parcitum' supinum faciat, cum a 'parsi', 'parsum', a 'peperei' uero nullum oriatur supinum.» Immo uero tu nunquam poteris abduci neque a pertinacia quin auctoritatem Hieronymi arte et analogia ful- ctam nullam putes (nam Prisciani, ut ostendi, nulla est), neque a temeritate, qui mihi libertate doctos consulendi de hoc uoca- bulo interdicis, supra quod solitam notam aspexisti que te ab ista temeritate retinere debuerat. Nunc postquam tibi re- spondi, te inuicem interrogo. Quid opus fuit addere 'tua'? quasi possim abduci ab aliena pertinacia. Quid etiam addere 'quin perstare in eo uelis'? quasi non satis esset 'abduci a pertinacia poteris, qui perstare in eo uelis'. Cur etiam Priscianum sequi malueris dicentem: 'Quanto iuniores tanto perspicaciores' quam ceteros qui 'iuniores' accipiunt in etate iuuenili positos, ut 'se- niores' in senili? Igitur nouos recentesque debueras aut alio (multi enim sunt) modo dicere. Et sperabas me, quod Pri- scianum non utique sequar expauescere fateri, qui te, quod il- lum sequaris coarguere non reformido! Nec uideo cur hanc reprehensionem tot aliis ordine prioribus preuertendam puta- ueris, circiter e medio libro traductam. Quominus dubitabo unam et ipse nec longius quatuor gradibus preuertere, non ferens incredibilem etiam in homine cerebroso uesaniam ut carpere audeat que a me scripta non sunt. «Ut dimidium regni, qua parte ad hostes obiectum est, uelut fiduciarum pignus cedat. Fidei, non fiduciarum a te dicendum fuit: fiduciam enim non pro fide, sed animi fortitudine a sanis hominibus usitatum inuenies, grammaticorum princeps.» Quenam sententia eliceretur, malefice scytha, ex his uerbis ue- lut 'fiduciarum pignus', si sic scripsissem? Legisti ne in illo tu codice 'pignus'? quod scriptum non erat. Legisti 'fiducia- rum', quod scriptum erat 'fiduciarium'. An non aperte scriptum erat et quidem mea manu suprascriptum, cum librarius omisis- set? Neque est quod te errasse in legendo causeris, quod aperte lucideque scriptum est. Nam uere possum in hoc gloriari (si in minimis gloriari fas est), cum plurimi in figuris elemento- rum ducendis me antecellant, uix tamen aliquem planius, aper- tius, distinctius scribere. An fortassis ipse lapsus sum in scri- bendo? Nec uerisimile est in uno uerbo, cum presertim geni- tiuos plurales prime ac secunde declinationis figura semper scribam, ut tertie nunquam, et testis est ipse codex eritque perpetuo, quem non modo quam plurimis ostendi, sed iis etiam quos certum haberem utrique falsario renuntiaturos, quanquam, ut aiunt, glorie sibi ducit calumniari, utens ea sententia que est in Virgiliano uersu: Dolus an uirtus, quis in hoste requirat? Neque enim solum que scripta sunt non legit, sed etiam que sunt scripta non legit, ut eodem tempore adiiciat et demat. Nam sic scriptum erat: 'Ut dimidium regni, qua parte ad hostes obiec- tum est, uelut fiduciarium ditioni ac procurationi Ferdinandi cedat.' Imitatus enim sum Titum Liuium qui ait: 'Nabidilleam Lace- demoniorum tyranno uelut fiduciariam dare ut uictori suo resti- tueret' et rerum Cesaris commentarium: 'Paratam omnem mul- titudinem esse, confectam tedio puelle fiduciario regno, domina- tione crudelissima Ganymedis' et iterum: 'Obstrictum fide, eoque esset officium legati, qui fiduciariam operam optineret'; et in iure ciuili: 'Fiduciaria tutela' et in Caii Institutionibus: 'Fi- duciarius pater' et in Sententiis Pauli: 'Res fiduciaria'. Sed quia de iure ciuili fecimus mentionem, quis C. Aquilius aut Sulpicius aut Sceuola alius ue qui his successerunt iurisconsul- torum tam scite ac perfecte diffinire te docuit: 'fiduciam pro animi fortitudine usurpari a sanis', idest a tui dissimilibus? An cum imperator in militibus, negociator in pecuniis, mulier in forma fiduciam habet (sicut tu in mendaciis qui sunt milites tui, in furtis que sunt pecunie tue, in dolis que est formositas tua) animi fortitudinem habere dicetur? Minime. Quia maior etiam sine his, quam cum his fuerit animi fortitudo. Nec tu fortis fuisti, qui tantam fiduciam habuisti in tua malitia nunquam co- dicem meum in manus meas reuersurum. Pleo etiam quod se- quitur, ut ad tuum ordinem redeam, eadem fiducia deprauasti. VII «Res primo prospere ire, neminem predatoribus cum armis obuiam se ferre, pastores et eos raros ad primum incursum diffu- gere. 'Ne hoc quidem tacebit Parmeno'. Est enim maximum uitium et puerilis error. Que enim per nominatiuum casum ef- ferre debuisti ea contra per accusatiuum protulisti. Sic enim la- tine dicendum fuit: 'Res enim primo,'» et cetera. Finxisses saltem rem apud eos qui legerent credibilem. Taceo quod istud ipsum ego precepi, debere nominatiuum dari huiusmodi infinito quod uim habet imperfecti temporis indicatiui, quod, ante Pri- scianum Diomedemque ac ceteros grammaticos, Quintilianus, quem prope ad uerbum teneo, de figuris uerborum tradiderat; desinam cetera de coniectura loqui. Nonne plus decies isto loquendi modo in ipsis historiarum libris usus sum? Mentior nisi tu, barbaro potitio stultior, ut ait Plautus, unum illorum locorum in alium usum repetisti, 'Nostri stupere, dolere', de quo posterius faciam mentionem. Quod si hic somniculosa stultitia imperfectam orationem, sicut proxime, reliquisti, cum ita a me scribatur 'diffugere ui- dent', id ego cordi tuo aut cerebro uitiato attribuo. Nisi, quo tecum minus acerbe agam, incuriosius uerba mea collegeras ad reprehensionem, et in hoc et in superiore loco, que postea, re- cuperato a me codice, cum illo tibi conferre non licuit. Sin, quod uerius est, malitia, optorto te collo in iudicium traho et apud Paulum iurisconsultum conuenio. Itaque uelut ad pre- sentem Paulum ac iudicem loqui uolo. Scribis, Paule, ad legem Aquiliam corrupisse tabulas recte dici et qui eas inter- leuerit: possum ne contra Fatuum agere actione falsi, qui huius testamenti mei tabulas clausi atque signati non modo aperuit, sed etiam falso transcripsit, parte uerborum omissa? Interleuisse quidni dicendus est qui idem uitii tabulis imposuit quod qui interleuit? Nisi fallor, falsi te Paulus, ni fatuitatem excuses, omnibus bonis approbantibus condemnaret, cum presertim idem scribat libro quarto in Sententiis: 'Lege Cornelia testamentaria tenetur qui testamentum quodque aliud instrumentum falsum, sciens, dolose scripserit, recitauerit, subiecerit, suppresserit, admouerit, resignauerit, deleuerit'; nam hoc tu meum uel in- strumentum, uel testamentum saltem falso doloseque recitasti. Atque iterum ait: 'Qui rationes, acta, libellos, album proposi- tum, testationes, cautiones, chirographas epistolas, sciens, dolo malo in fraudem alterius deleuerit, mutauerit, subiecerit, sub- scripserit, falsi pena coercetur'; huius tu criminis manifestus es. Ut hoc loco falsarius, ita in sequentibus ineptissimus extitisti. «Tubicines autem cum fremitus hostium ac tumultum misceri cepisset. Ego semper hic 'tumultus' masculino genere legi, tu uero ubi hoc 'tumultum' reppereris nescio: sed illud magis puto somniaueris.» Cur tute ipse, diligentie magister, in eo ex- emplari quod recognouisti et manu tua emendasti, quod nunc penes me est, te licet inuito, non emendasti illud in quarta in- uectiua, siue tuum, siue librarii uitium: 'Mihiquoque persua- deo quamuis multa correpserim'? cum scribendum fuerit 'cor- rexerim' illudque a 'correpo' ueniat, hoc a 'corrigo', nisi pro 'corripuerim' posuisti 'correpserim'. Verum hic forte magis abs te ipso peccatum est quam a manu oculoque erratum. Que- ramus aliquid similius nostro. Inquis in secunda inuectiua: 'Mi- serando conspecto'. Ubi abs te inuicem quero, ubi gentium 'conspectum' generis neutri inueneris? Aut, si masculini uis esse, ubi secunde declinationis? Quam inscitiam, et si inscitus es, cadere in te non existimo, sed librarii incuria accidisse, aut forsitan tua, duntaxat errante manu oculoque, non animo, que- madmodum interdum lingua fit. Quod non modo cuilibet frequenter usu uenit, sed etiam Ciceroni legimus accidere soli- tum ideoque scripta sua illum Tironi liberto relegenda fere tra- didisse, admonitum forte aliquo huiusmodi errato quale est quod in prima contra Verrem actione, intra primos statim uersus, ut Pedianus notat, admisit solecismum, inquiens: 'Siquis iudices aut eorum qui adsunt forte mirantur me qui tot annos in causis iudiciisque publicis ita sim uersatus ut defenderim multos, le- serim neminem, repente mutata uoluntate ad accusandum de- scenderim', cum dicere deberet 'ad accusandum descendisse'. Quod si huiusmodi error in tantos uiros cadit, non ignoran- tia, quod absit, sed securitate quadam, ut in loco perfacili, quan- to tolerabilius erit in librario celeriter scribente et in me celerius legente? presertim facili occasione mutandi ultimam litteram dictionis precedentis in eam a qua inciperet sequens, quod est usitatissimum, ut in tuis uerbis finiendi eadem uocali substanti- uum qua suum adiectiuum sibi iunctum finiebatur. Quo fit ut si uis me tibi tui peccati dare ueniam, des inuicem mihi tu mei, siquod meum est, dum intelligas multo te stultius in hoc labi, qui scias tua scripta in manus aduersarii uentura et illum in tali genere insecteris, quam me qui prima deformatum opus manu ei uiro priuatum ostendi cuius sapientiam, non ele- gantiam multam sciebam. Illud, autem, librario aut incu rie quod plane obsoletum et barbarum est assignare non potes, in quo non semel laberis, quod subiunctiuum ponis pro indica- tiuo: 'Sed illud puto magis somniaueris', quod dicere debebas 'sommasti' (nam nemo aliter locutus est), aut adiecta coniun- ctione 'puto quod somniaueris'. Sed ut suspicor cum hec dice- res uere somniabas. At etiam pergis ad ineptias. «Per id tempus temptata. Ubique hoc participium per m et p litteras scribis, nescius illiid non a 'temno', sed a 'teneo' duci, quod supinum facit 'tentum' per n solam; sic etiam 'tento' absque p scribi debet, quod ipsa uerbi significatio demonstrat. Tentare enim experiri est, uel inquirere et uerbo uel re quasi manu tenere. Cicero in Paradoxis: 'Tentare uolui an ita dici possent ut probarentur'; idem in Officiis: 'Tentata res est ab omni genere hominum'. Virgilius in II Eneidos: uix primi prelia tentant portarum uigiles. Idem in IV: Tentaturum aditus et que mollissima fandi tempora. Nam si a 'temno' ueniret, spernere utique, non experiri aut exquirere significaret.» Si uelim huius nebulonis (cum de hoc dico, de Panormita etiam dico) uitia in scribendo persequi, rem faciam legentibus odiosam. Unum tantum dixerim: qui greca ignorant, ut isti duo, eos nequaquam posse recte scribere duntaxat ex se. Affert mihi opinionis sue hic et rationes et exempla: ad utrunque respondebo. Ais a 'teneo' fieri 'tento' eiusque me uerbi participium semper (quasi nunquam nisi par- ticipio utar) scribere per p et per consequens cum m, que lit- tera non est in 'teneo' unde formari frequentatiuum hoc signifi- catio ipsa demonstret, que est experior et inquiro. O simia, quid magis contrarium quam experiri siue inquirere et manu tenere? Quod inquirimus non tenemus, manu presertim, et quod tene- mus minime inquirimus. Ut amator Clinia apud Terentium, cum peregre ad amicam redisset, inquit: teneo te, Antiphila mea, hoc est non inquiro te amplius; et Liuius, capto a Sabinis Ca- pitolio, inquit: 'Tenuere arcem Sabini'. Sed quid in solem lychnorum lumen inferimus? At exempla tecum faciunt? Im- mo uero mecum. Per p enim et m scripta sunt. Negas? Et ipse inuicem nego sine p et m esse scripta, ut intelligas te aperte nihil aliud quam simiam esse, qui auctores pro librariis in testimo- nium citas et uoce uteris, cum sit oculis opus. Siquidem exhibenda sunt uetera exemplaria quibus, si emendate in ceteris scripta sunt, in hoc fidem habeamus: quorum ego multa uidi et fere omnia cum mea opinione facere. Adeo his diebus Vir- gilii decem exemplaria uetuste littere inspeximus, in quibus erat cum in istis ipsis uersibus, tum in ceteris scriptum p littera. Et tu, mendacio patre genitus, audes mihi inculcare exempla tanquam tecum facientia. Confutatis obiectis, ostendam tibi, magister sapientissime, si sine p scribendum sit 'tento', aliam longe meliorem reddi potuisse rationem que sese ingerit oculis nostris, tibi uni uelut ceco obscuram. 'Tendo' certe facit 'tentum', unde 'tentigo', familiare Panormite nomen, et 'ten- torium' et eius composita, 'intendo', 'intentum', unde intenti nerui uel cithararum uel arcuum; 'extendo', 'extentum', ut Vir- gilius: et siquem extenta plagarum quatuor in medio dirimit piaga solis iniqui; 'contendo', 'contentum', unde apud Ciceronem: 'Contenta uoce dicendum'; 'pretendo', 'pretentum', ut Virgilius: pretentaque litora uelis; 'ostendo', 'ostentum', unde 'hoc ostentum'; 'portendo', 'por- tentum', unde 'hoc portentum'; cum haud dubie 'intineo', 'ex- tineo', 'pretineo', 'ostineo', 'portino' non dicitur. Erit igitur 'tento' a 'tendo' et ab eius compositis sua deriuatiua 'intento', 'pretento', 'ostento' et siqua sunt alia, que a 'teneo' uenire non nisi simia dixerit. Astipulatur huicquoque analogie uerbi ipsius significatio. Qui enim tentat quasi manum tendit aut aliam corporis partem in id quod experiri uult et exquirere. He mihi rationes cum forent probe note, melior tamen ea uisa est que probat hoc uerbum per p scribendum, quam probabo non qualibus tu exemplis. Etenim qui temptant quodammodo tem- nunt, audendo, experiendo, nec refugiendo, quod ipsa exempla tua et cetera omnia confitentur: temptare enim prelia et aditus et similia prope est contemnere harum rerum periculum. Et si nonnihil fortassis ab origine sua obliquatur significatio, ut fit in 'tracto', quod a 'traho', in 'nuto', quod a 'nuo', in 'delecto', quod a 'deligo' uenit. Sed exempla rem magis patefacient, quibus distinguentur frequentatiua a 'temno' et 'tendo', uel potius a 'temno' et 'teneo', de quo nostra est controuersia. Pli- nius, De naturali historia, libro nono: 'In eodem genere coclee aquatiles terrestresque exserentes se domicilio binaque ceu cor- nua protendentes contrahentesque. Oculis carent ideoque corni- culis pretemptant iter.' A 'tempto' hoc uerbum componitur et a 'temno' uenit, non a 'tendo', quia cornicula pretenduntur, non iter. Quintilianus: 'Vestigia plura semper errantium que non ualent suspensis pretemptatisque gressibus librare corpus.' Gressusquoque non pretenduntur, sed pedes ut faciant gressus. Et hec de 'temno' et 'tendo'. Audi apertius de 'temno' et 'teneo'. Horum alterius compositum 'retino' facit frequentati- uum 'retento', cuius aperta significatio est, ut apud Virgilium pars corpore tarda retentat. Qualis nequaquam est in illo Ouidiano Officioque pedum nymphe contenta duorum erigitur metuitque loqui, ne more iuuence mugiat et timide uerba intermissa retemptat. Et iterum: Concidit et digitis morientibus illa retemptat fila lyre casuque fuit miserabile carmen. Addis alia magis inepta. «Supter dextrum femur. 'Supter' per p enuntias, quod per b apud ueteres scribitur et apu eruditos etatis nostre,» Quos tandem ueteres? Eos ne quos superius ementitus es? At in eorundem libris lego 'optinet', 'optutus' et similia et in mul- tis 'suptus'. Ergo non aliter apud ueteres scribitur, licet tu, ut es hebes, dicas a me enuntiari alia littera dictionem hanc, quasi sic enuntiauerim, non scripserim. Scripsi itaque ma- gis belle dictionem hanc sine b quam tu illam cum b in principio prime inuectiue, 'substinui', cum b redundet quod necessarium est in 'substitui'. Transeo quod 'sustinui' pro 'continui' accipis; ita enim inquis: 'Meque substinui ad hunc diem ne quid omni- no in te scriberem.' De hac ipsa re post duo capitula iterum me reprehendis, tanquam magnum fuerit hec duo loca coniun- gere, quod ego pro te faciam: «Quos dux ipse putauit supticendos egoquoque supticebo. Tu utrunque per p litteram, Teutonicorum more, ego uero per b, antiquorum more, enuntiandum puto, quem errorem ubique seruas. 'Sub' enim quando componitur cum dictione incipiente a c, uel f, uel g, uel m, uel p, in eas transit litteras, ut 'succino', 'sufficio', 'suggero', 'summitto', 'suppeto'; in reliquis uero manet integra, auctore Prisciano. Sic dicimus 'subblandior', 'subduco', 'subiicio' et 'subtraho', licet Quintilianus dicat b sequente t sonum habere p, quod non debet mirum uideri, cum Caius, Cneus et Amurca, ut placet Seruio, quamuis per c littera scribantur, tamen per g proferri debeant». Sperasti te mihi contumeliam facturum ex teutonice gentis similitudine, quasi deforme sit aliquid cum illis simile habere. At ego tibi apud illos inuidiam conflabo. Existat igitur ex eis aliquis qui te calumniatorem ut barbarum reprehendat, tum natura, tum lingua, tum in eo quod ais hunc errorem a me ubi- que seruari, quod uitium nullus unquam teutonicus admisit, cum error non dicatur seruari, sed admitti uel non uitari. Quid ais, teutonicorum accusator? Ego ne cum teutonicis barbare scribo? Ergo Quintilianumquoque barbarum facis, qui idem et facit et precipit (non enim preciperet nisi faceret). At enim tu Quintiliani mentionem facis. Hoc stultius, hoc insa- nius, qui et tibi non constas et eum impugnas quem nolles im- pugnatum. Si Quintilianus hoc precipit, si ita esse non debet mirum uideri, quid est quod me illius preceptum sequentem ac- cuses, quem plurimi sequuntur, ut uetusta auctorum exempla- ria indicant, si modo sequuntur hunc et non prius ita scriptita- batur? Et Priscianus cum ait 'scribo', 'nubo' similiaque mutare b in p in supino, euphonie gratia, uelit nolit, idem debere fieri in ceteris confitetur, cum non plus loci habeat euphonia in 'scri- ptum', 'nuptum' quam in 'optineo' (quo exemplo Quintilianus utitur) aut in 'supticeo' (quo ego sum usus). Nam quod ais de Caius, Cneus, Amurca, fatua ratio est, quoniam de scribendi differentia agimus, non de proferendi. Nemo enim negat ista aliter proferri ac scribuntur, ut apud priscos etiam 'gemma', cum uidelicet g littera carerent. Hic autem constat sic pronun- tiandum esse ut scribitur: at quomodo sit scribendum, id est in controuersia. Ego Quintilianum sequens dicentem magis audire aures illud p et sic scribendum quicquid ut sonat, preter illa uetusta, ut Caius et Cneus, per p, ut pronuntio, sic scribo, quod tu negas esse faciendum: immo pariter negas et ais aduersarium- que accusas et purgas in eadem re, quod nunquam fando est co- gnitum, calumniator et preuaricator. Quod tamen mihi causam scienti minime mirum est. Scripserat enim hic contra me cum p 'supter' 'supticeo'que scribentem, nulla Quinti- liani mentione habita: quid ni? quem nunquam legit eoque nusquam eius alibi meminit. Is locus, cum eum Zonibus Tauro- menitanus uir bonus et litterarum amator, qui Inuectiuas, ro- gatu auctorum, ad Ioannem Olzinam attulerat, me tunc Rome agente, legeret, illi notatus est ab adolescente quodam, quem ego, Romam proficiscens, per manus Ioanni tradideram, alla- taque Quintiliani auctoritas ex libro primo; ab illo enim, quod ab his reprehenderetur, pro arte tradi meque hoc preceptum u- bique seruare. Et Olzina se et precepti meminisse et usum in scribendo meum agnoscere confirmauit. Hec ubi Fatuus accepit, nec tollere reprehensionem uolebat, ne perperam re- prehendisse uideretur, et me uulnerare duobus ictibus in 'supter' et 'supticeo' cupiebat et tamen tollere stultitie sue testimonium necesse habebat. Tandem fecit quod maliuolus, quod pertinax, quod fatuis solet: iratorum infantium ritu, maluit inutile telum iacere in longe positum hostem, quam continere. Addidit itaque Quintiliani, ultimo loco, mentionem et in illo ipso codice qui legebatur, ad marginem, ut multi uiderunt qui etiam sine adiectione uiderant. At enim Priscianus hoc tradit. Nun- quid te, quod illum imitere, reprehendo, ut tu me, quod Quin- tilianum, ut ostendi? Quod si de facto utriusque nostrum uis diudicari, uter maiorem in grammatica sequatur ducem, sic habeto Priscianum uix idoneum esse qui sit Quintiliani, uelut Agamemnonis, aut Achillis, aut Aiacis Diomedis ue, aut Hecto- ris auriga, plusque hunc artis grammatice, dum oratorem in- stituit, per transitum aperuisse quam ex suo ingenio illum omnibus suis libris, omni suo studio, omni sua etate. VIII «In ceruicibus suis imminentem. Male usus es ablatiuo casu: non enim hic locus imminet in capite meo, sed capiti meo dicimus, si grammatice loqui uolumus.» Ergo et Liuius male usus est parumque grammatice, qui ait libro XXIII: 'Non castris metuens sed ne urbis prodende occasionem nimis multis in eam imminentibus daret.' Idem libro XXV: 'Hanibal non Ca- puam neglectam neque ut in tanto discrimine desertos uolebat socios, sed prospero ex temeritate unius romani ducis successu in alterius ducis exercitusque occasionem imminebat.' Ergo non per solum datiuum sic loquimur, sed etiam per accusatiuum. Accipe nunc etiam per ablatiuum. Idem libro XXXIII: 'Nam Thaumagi a Pileis sinuque Maliaco per Lamiam eunti loco alto siti sunt in ipsis faucibus imminentes quas Coecle uocant.' Neque ab hoc differt illud Ciceronis in primo De natura deorum: 'Itaque imposuistis in ceruicibus nostris sempiternum dominum, quem dies et noctes timeremus.' Cuiusmodi multa sunt uerba, quod genus 'hereo' (Virgilius: herent parietibus scale et tamen Curtius: 'Herebat in tergis fugientium uictor' et Li- uius: 'Et herente in ipsis uisceribus utemur bello'), 'incumbo' (Virgilius: incumbite remis; Cicero: 'Pergite adolescentes et in hec studia in quibus estis incumbite'), 'adsum' (Quintilianus: 'Adfuisse Ciceronem huic cause inuenio'; M. Tullius: 'Adfuit in his omnibus preliis Do- labella'), 'ascribo' (idem in Rullum: 'Illum sibi collegam ascri- bentis'; at Pro Archia: 'Cum fuerit in aliisquoque ciuitatibus ascriptus'). Hec autem ideo rettuli ut intelligat hic qui me gram- matice admonuit tale loquendi genus, quod ipse ueluti insolens admiratur et corrigit, usitatissimum esse. «Excitabatur machina, duo de uiginti carris imposita, pro- ceram scalam sustinens. Tu qui grammaticus es et tot milia li- brorum euoluisti, ut dicis, profecto ignorare non debuisti 'sca- las' singulari numero non proferri, sed plurali tantum, ut 'mi- nas' et 'kalendas' dicimus. Salustius: 'Postquam une atque al- tere scale comminute sunt, qui supersteterant afflicti sunt'.» Euoluisse multos libros, ut tu cauillaris, magis indicat, si sapis, me hoc alicubi repperisse, ut uerum est tibique monstrabo, quam instruit accusationem tuam. Et tu hoc me uis ignorasse, non dico quod ipse tot libros non euoluisti; non dico quod hoc nescire non potui, qui scirem a Quintiliano sic scribi libro pri- mo: 'Scala tamen et scopa contraque ordea et mulsa, licet lit- terarum mutationem, detractionem, adiectionem habent, non alio uitiosa sunt quam quod pluralia singulariter et singularia pluraliter efferuntur.'; non dico quod his uerbis in Elegantiis scripsi: 'Scala a quibusdam in singulari usurpatur. Salustius cum aliis quibusdam ostendit pluralem tantum habere, cum dixit in Iugurthino: - Deinde ubi une atque altere comminute sunt scale, qui supersteterant afflitti sunt -, non dixit una atque altera' (ex quo credibile est uos ingratissimos homines e meis istud fontibus hausisse); sed quod semper alibi 'scalas' plura- liter dixi, ubi de ueris scalis loquebar quibus Ferdinandus op- pida expugnauit. Planum igitur feci non ignoratione me u- sum singulariter 'scala', sed consilio. Quod meum consilium tum necessitas excusat, tum ratio subleuat, tum auctoritas pro- bat. Ego enim si huiusmodi res esset narranda cuiusmodi illa salustiana, nimirum eodem modo quo Salustius, quo superius ipse, dixissem. Nunc cum in speciem turris machinam descri- berem, reformidaui pluralem uocem, ne rei occecarem intel- lectum, presertim memor me regi scribere qui nec ita teneret argutias lingue latine et sepenumero 'scalam' legisse; ob eamquoque rationem audacior quod Quintilianus non tam inau- ditum esse significat (nam audierat et legerat) quam inusitatum. An non 'ordea' legerat apud Virgilium aliosque multos? Ne- moque reprehendere ausus est quia ratio constaret. Eadem lege nec ipse reprehendi debeo, si facti mei ratio constet. Nec nullius secutus sum auctoritatem, tam et si nullum tu quidem tanquam parum, ut nunc loquimur, authenticum reiicere potes, qui tot milia librorum mihi lecta exprobrasti, non modo Am- brosium, Hieronymum, Cyprianum, Hilarium, Augustinum, sed ne incelebres quidem, unde in libro qui nomine Donati inscribitur legimus: 'Sentes et sarcine et scope et scale et in neutro sponsalia semper pluralia, sed nostri 'scalam' dixerunt.' Hoc aduersus te magis maledicum in acie quam pugnacem satis erat; sed ceteris aliam probationem flagitantibus morem geram. Cornelius Celsus, qui prior Quintiliano fuit, simili quadam causa qua ego fortassis singulari usus est, libro VIII: 'At si ua- stius corpus, nerui corium ue robustiores sunt, necessaria est scala lignea et que crassitudinem duorum digitorum habet, longitudinem ab ala ad digitos perueniat' et paulo post de ma- iore scala inquit: 'Si brachium deligatum super scale gallinarie gradum traiicitur.' Romanus Aquila, De schematibus: 'Cli- max quod Greci uocant, ascensus nominatur a nobis: malo enim ascensus, quam scalam aut gradiculos, ut quidam, dicere.' His uerbis hic antiquus sane scriptor et 'scalam' a quibusdam uetustioribus dictam testatur, nec latine dici negat, sed apte quocunque in numero respondere greco, alioquin numerum mutasset, non nomen. De ueris scalis Caius apud Iustinia- num, libro XLVII de furtis, sic inquit: 'Qui ferramenta sciens commodauerit ad effrigendum hostium uel armarium, uel sca- lam commodauerit ad ascendendum.' Et postea se ait Panormi- ta iurisperitum et doctorem, cum hunc ex iure locum nesciat, qui sibi deberet esse notissimus homini ut spurcissimo, sic furacissimo. Siquidem in omni Italie urbe ubicunque pe- dem posuit, uestigia furtorum suorum ac sordium, ut harpyia quedam, reliquit (de re libraria loquor), etiam ubi pedem non posuit, quod ne harpye quidem fecerunt. Testis est oratio Gua- rini ad regem missa in qua contra hunc ceu contra alterum Verrem inuehitur. Sed non est quod miremur ista ab eo ignorari: a Sigismundo enim tabulas habet ut sit iuris doctor ac poeta, non secus ac si quod medicus et uir bonus sit tabulas haberet, quas eque facile impetrasset; uerum si me audiet eas sibi pariter indulgendas curabit, quibus cum talem esse cre- damus. «Ut stante intra intimanti fossam machina procumbens scala. Rursum indocte in superius uitium incidisti. Nam 'procumben- tes scale', non 'procumbens scala' dicendum fuit.» Quid igitur censes? Alibi singulariter, alibi pluraliter eandem rem dicere debui? Fatue, non uides si recte dici singulariter puto, non esse causam cur ab ea quam probo uia deflectam, ne in- constans et sim et uidear? Simile quiddam superiusquoque fe- cisti, cum de 'supticendos' et 'supticebo' dixisti: «Tu utrunque per p, ego per b enuntiandum puto», quasi hec essent pro di- uersis uerbis habenda.» «Horum incole circiter ad tria milia. Non 'circiter ad tria milia', sed uel 'circiter tria milia', uel 'ad tria milia' dicendum fuit, cum 'ad' et 'circiter' in historia idem significent.» Nonne in aliis locis posui 'circiter' sine 'ad' rursusque 'ad' sine 'circiter'? Eodem igitur modo duo idem significantia, cum alte- rum me putarem ponere, posui, quo illa 'pene fere oppressit' et illud 'multa multa' et illud 'res non tam sagittis ac iaculis, quam pilis iaculisque gerebatur' et alia multa que postea, re- cuperato codice, deprehendi que tu non reprehendisti, id alio- quin faciendi cupidus, uel quod incuria quadam scribentis effusa intelligeres, uel ob hocquoque ne illa attingendo huius etiam loci non ignorantia uideretur, sed incuria. Etenim animus de ipsa totius corporis compositione solicitus parua ista non respicit, frequenter aliter quam scriptum est legit: ita mens cum utram harum prepositionum poneret cogitabat, manus ipsa in- ter moras deliberandi posuit utranque, quod postea oculus in trascursu lectionis non annotauit duoque tanquam unum legit. Sed profecto stultius hec ueluti crimina reprehenduntur quam committuntur. «Gnaue acta opera. Licet grammatice regula 'gnaue' ad- gerbium et 'ignaue' dici uelit, tamen 'gnauiter' et 'ignauiter', sicut a 'firmus' 'firmiter', a 'durus, duri' 'duriter' usus tenuit, euphonie, ut arbitror, idest aurium suauitati consulens.» Ego uero, uir impudentissime, sic scripseram ut potius 'nauata opera' legi posset quam 'gnaue acta opera', cum utrunque re- perirem. Nam uarie scripta sunt Liuii exemplaria libro primo; quedam enim, quorum est unum quod fuit Petrarche, sic scripta sunt: 'Execrantes nunc imperatorem, nunc gnaue actam ab equi- te operam, redeunt in castra', quedam sic: 'nauatam ab equite operam', certe nulla sic: 'gnauiter actam operam' in quem mo- dum iste me corrigit. Neque uero attinet disputare de 'gnaue' et 'ignaue', 'nauiter' et 'ignauiter', cum Nonius Marcel- lus in ueterum indagine de aduerbiis indiscretis loquens, que in e et in er exeunt, dicat 'humaniter', 'parciter', 'insaniter', 'ignauiter' et de hoc ultimo, tanquam minus usitato, exemplum Lucilii afferat: tantum miror hunc non Nonium, sed nouum Marcellum conari hoc probare similibus exemplis que contra ipsum faciunt. An non a 'firmus' fit aduerbium 'firme'? Ci- cero, Pro Archia: 'Que firme a me iudicialique consuetudine de hominibus ingenio et communiter de ipsius studio.' Plinius ad Ursum respondit: 'Fronto Catius grauiter et firme.' Que exem- pla sunt plurima. Nec pauciora de 'dure'. Quintilianus in primo: 'Dure uidetur struxisse Pacuuius.' Ex quo illud conse- quens est, cum falso proposuerit, rationemquoque ruere quam subiecit. Nihil enim in his aduerbis factum est euphonie causa; et alioquin quid suauius est in hac uoce 'firmiter', 'duriter', quam in illa 'firme', 'dure'? Verum quid disputo, de quo pronuntiatum est? Diomedes grammaticus, haud scio an ut prior sic maior Prisciano, de hac utraque questione sententiam fert, inquiens: 'Quedam nomina in us terminata, que ex se bina aduerbia faciunt, ut est ueterum auctoritas: transit enim in quibusdam rationem et aliter ipsa enuntiat, aliter consuetudo usurpat; nam 'nauus' 'nauiter' dicunt, quod nos 'naue', item 'duriter', quod nos 'dure', 'largiter', quod nos 'large'.' Quod si, ut Diomedes ait, mutatum est 'nauiter' in 'naue' et 'duriter' in 'dure', ergo si euphoniam sequimur, suauius quiddam est in posteriore uoce quam in priore. Dixi suauius in uoce, non ut hic suauium liguritor qui suauitatem ponit in auribus, non in uoce, cum dicere debuerit 'aurium uoluptati consulens': ita enim Cicero ait (quem imitari uoluit in Oratore, si modo hunc librum legit): 'Sed consuetudini auribus indulgenti obsequor' et statim post: 'Impetratum est a consuetudine ut peccare suaui- tatis causa liceret' et in eodem loco: 'Voluptati aurium mori- gerari debet oratio.' Et quoniam de euphonia loquimur, uelim mecum recognoscas quid inter meum Quintilianum et tuum Priscianum, si tuus est quem ignoras, intersit in hoc gram- matice uocabulo. Ille uno uerbo transtulit 'uocalitas', hic, uelut fastidiens munitam ab altero uiam, transtulit duobus 'bona so- noritas': in qua interpretatione primum uitium est quod unum nomen in frusta diuisit, et si grece e????a ex duobus constat, tamen aliud est esse duo nomina inuicem distincta, aliud duo que in unum coaluerint et laus lingue latine est grecam pro- proprietatem gratiamque in trasferendo uel equare, uel, quod optabilius est antecellere. Deinde cum uox dicatur f??? potius quam sonus qui dicitur ??f??, maluit a 'sono', qui non solius oris est, quam a 'uoce' que ab Aristotele propria oris esse censetur, postremo a 'sonorus', quo uehementia soni significa- tur, deducere, quod dictu absonum est. At uocalitatis suauem quandam et plenam ex ore in auribus sedentem significat uoca- buli appellationem. «?Et principio quidem cuniculi uni erant. Et hocquoque ex illa tua laurentana grammatica depromptus est, qui ignoras non posse dici 'unos cunicolos' cum 'cuniculum' singulari nu- mero dicamus. Vegetius: 'Inuentum est remedium per noctem sub fundamentis muri cuniculum fodi'. Item alibi: 'Aliud ge- nus expugnationis supterraneum atque atque secretum quod cuni- culum uocant a leporibus, qui cauernas sub terris fodiunt, ibi- que conduntur.' Sic et Caesar, sic Curtius.» Subiicisque horum tria exempla in numero singulare, o lepus atque cuni- cule cauernarum amator. Nunquid non in plurali reperitur hoc nomen? Ut Cicero, tertio Officiorum: 'Si pater cunicolos agat ad erarium, iudicabit ne filius?' Et alibi milies. At 'unum cu- niculum' dicere debui, non 'unos', cum sit huic nomini nume- rus singularis. Reprehendisses isto modo, talpa, non cunicole, qui talpinos oculos habes ignorantie membrana obductos, ad quod tibi respondere poteram me sic dixisse 'unos cunicolos' pro 'unum', ut 'binos scyphos' pro 'duos' et 'utrosque' pro 'utrunque' et 'une' pro 'una' M. Tullius, qui in Verrem sexta sic ait: 'Scyphos binos habebam, iubeo promi utrosque' et ali- bi: 'Duplices similitudines esse debent, une rerum, altere uer- borum.' Sed simpliciter et ut res est potius respondebo me sic dixisse 'unos cunicolos' ut Titus Liuius 'binos': neque enim dicerentur bini, nisi dici possent uni; erant enim duo capita cuniculorum, sed introrsum ipsi cuniculi multiplices. Itaque non unus sed uni necessario mihi dicendum fuit. «Ideoque inter eos reges fere conuenit ueluti conspiratos et inter se amant. Si grammaticus esses non utique 'conspiratos', sed 'conspirantes' dixisses. Non enim a 'conspiror', quod depo- nens non inuentio, sed a 'conspiro' neutro 'conspirans' fit, cuius simplex neutrum est, non actiuum.» Tria in se tua habet oratio: unum quo negas hanc uocem 'conspiratus' inueniri; al- terum quo docere uis cur non inueniatur quia a 'conspiro' neutro; ponenti fieret, quod non inuenitur, a 'conspiro' neutro; tertium quo rationem hanc alia ratione fulcis, ideo 'conspiro' esse, quia suum simplex 'spiro' sit neutrum. In his confutandis ordinem retroagam et quasi telam retaxam more Penelopes. Ais quale 'spiro' est talia esse sua composita ideoque cum neutrum sit, eiusmodi et illa esse. Transeo cetera quibus mu- tantur a simplicibus composita. Nonne a 'ueno' neutro et qui- dem absoluto fit 'inuenio' actiuum? a 'uado' 'inuado', a 'crepo' 'increpo'? et ne longius euager, a 'flo', quod huic quo de agimus simillimum est, fit 'inflo' et'inflor'? Non est igitur quod mireris a simplici neutro fieri compositum actiuum, sicut e contrario ab actiuo fit neutrum, ut a 'rumpo' 'erumpo', a 'mergo' 'emer- go'. Hic tu mihi, quod ad secundam pertinet questionem, respondebis ab his uerbis formari participia passiue significa- tionis, 'inuentus', 'inuasus', 'increpitus', non, ut a me fit, actiue, quod proprium est deponentium, quia a uoce neutrali, siue actiua non fit uox participii passiui actiua significatione. Ita ne? Unde igitur fit 'exoletus', quo genere hominum Panormita de- lectatur, te, ut aiunt, subseruiente? unde 'adultus'? unde 'com- placitus'? unde 'fluxa gloria'? Nonne ab 'exolesco', siue, ut Prisciano placet, ab 'exoleo'? ab 'adolesco', siue 'adoleo'? a 'complaceo'? a 'ueterasco'? a fluo'? Unde, ut propius ueniam, 'coniurati'? Nonne a 'coniuro', sicut 'iurati' et 'iniurati' a'iuro'? Cicero: 'Si predonibus pactum pro capite pretium non at- tuleris, nulla fraus est, ne si iuratus quidem non feceris.' Et in eodem loco: 'Actius: iuraui lingua, mentem iniuratam fero.' Liuius: 'Adeo ignauissimos hostes magis timetis quam Iouem Martemque per quos iurastis? At ego iniuratus aut uictor re- uertar aut prope te hic, Quinte Fabi, dimicans cadam.' De 'co- niurare' et 'coniuratis' superuacuum est afferre exempla. Quare si ex 'coniuro' dicuntur 'coniurati,' quid est quod mirere 'conspiratos' fieri a 'conspiro'? Nam quod ais 'conspirantes' fuisse dicendum, tum non est ratio, nisi 'conspiratos' probes ratione dici non posse, tura stultissima ratio, quia ista uoce signi- ficantur qui conspirant, ut coniurantes qui coniurant nunc, non qui coniurauerant. At ego de iis loquor qui conspirauerunt: quos quo nomine dicemus? nonne 'conspiratos'? ut eos qui coniurauere 'coniuratos'. Vides ut rationes tuas confuto doceo- que me grammaticum esse, non te. At enim inquis me exemplis defici. Accipe igitur me non modo grammatice, sed latinequoque locutum. Suetonius in Vita Cesaris sic ait: 'Assi- dentem conspirati specie officii circumsteterunt' et in Neronis: 'Multa et inania, uerum non abhorrentia a natura sua creditur destinasse successores percussorum summittere exercitus et prouincias regentibus quasi conspiratis' et in Galbe: 'Sed ex- tractis rumoribus falsis, quos conspirati, ut eum in publicum elicerent, de industria dissiparant' et in Domitiani: 'Cunctanti- bus conspiratis quando et quomodo, idest lauantem ne an ce- nantem aggrederentur.' «In castra uersus. Nunquam apud historicos repperi hu- iusmodi barbariem, sed uel 'uersus castra', uel 'ad castra uersus', uel 'in castra' sepius, et hoc uitio uteris pene omnibus in locis, ignarus quam uim habeant he prepositiones.» Si historicos non omnes legisti, quid mirum apud eos te non repperisse? Sed mentiris: repperisti; uerum non cuiuslibet est uenam auri re- pertam intelligere. Prius tamen quam pro me respondeam, idest ubi repperi ostendam, uolo correctionem tuam correctoris more rimari. Iamprimum, quem auctorem habes latine dici 'uer- sus castra', cum semper post ponatur 'uersus', ut 'tenus', que- madmodum in Elegantiis tradidi? Ad hec, quis te docuit ita magnam differentiam esse inter 'eo in castra' uel 'eo in ur- bem' et 'eo ad castra' uel 'eo ad urbem', ut mihi id exiguum cerebelli quod tibi erat propter odium inuidiamque profligare uidearis? Cum ad hec responderis, opinionem cuius sequa- ris indicato, qui uis 'uersus' esse prepositionem, num Donati? num Seruii? num Prisciani? Non potes id dicere. Ergo stulti- tiam tuam secutus es que facit ut dicas me non 'admittere ui- tium', sed 'illo uti'. Quod siquando dicitur quis uti uitio, id fit cum de industria facit, nec in uoce peccat, sed rei uitio uult uti, quale est quod philosophi rhetoricam criminantur uti uitiis, utputa affectibus quos uitia censent. Audi itaque quid in- quit Priscianus: 'Orientem uersum et occidentem uersum, utro- que uersum: hec enim composita esse uidentur, cum sub uno accentu proferantur; melius tamen dicemus quod inclinant su- pra posita nomina' et iterum postea: 'Sunt quedam unam loci significationem habentia, que est ad locum, ut 'horsum', 'seor- sum', 'deorsum', 'sursum', 'sinistrorsum', 'dextrorsum'. Simi- liter aduerbia ostenduntur composita, nisi dicamus quod 'uersus' inclinat sibi supra posita nomina.' Nunc pro me tibi cum Cicerone respondeo, quem non minoris quam historicum facies, qui in Lelio ait: 'Qui primus in forum uersus instituit agere cum populo'. An dices 'uersus' participium esse? Accipe de femina dictum, ut aduerbium scias esse, accipe ex historico, accipe ex maximo, accipe ex tibi lecto, accipe ex huius libro primo, ut fatearis te aurum quidem inuenisse, sed aliud putasse. Liuius igitur inquit: 'Ex superiore parte edium in nouam uiam uersus (habitabat enim rex ad Iouis Statoris edera) populum Tanaquil alloquitur'. Corneliusquoque Celsus, libro sexto: 'Su- per eam homo deligatur in id latus uersus cuius auris commodo laborat'. Sed nullum profecto fuerit accommodatius exemplum quam illud Plinii de coruo sutoris exanimato per inuidiam domi- ni ab altero sutore uicino (quandoquidem cum gente mihi sutoria res est). Ita enim ait: 'Is mature sermoni assuefactus, omnibus matutinis euolans in rostra in forum uersus Tiberium, dein Ger- manicum et Drusum Cesares nominatim, mox transeuntem po- pulum romanum salutabat'. Barbari ne igitur Cicero, Li- uius, Celsus, Plinius existimandi sunt? cumque iis Laurentius, qui illos est secutus auctores? An uos uterque barbarissimi, quos intra quatuor uersus sepius quam quater peccasse conuinco? Quo magis audebo hoc elegantie preceptum tradere: cum urbium aut regionum nominibus citra prepositiones utendum hoc aduer- bio, ut 'Megaram uersus', 'Italiam uersus', cum ceteris adiuncta prepositione, ut 'in uiam uersus', 'in forum uersus'. IX «Hactenus de latinitate dictum sit. Potest enim satis in- telligi ac iudicari ex his qualis grammaticus sis, qui te in ea re Prisciano superiorem putas.» Dummodo non dicas me ullo in loco me ipsum superiorem aut parem Prisciano fecisse, non laboro quod ais me ita de me sentire. Nam de alieno animo ut improbo quempiam iudicare, apud eos quibus non probat ma- gis declarat suam quam alterius improbitatem. «Nunc explanationem, que est altera elegantie pars, spe- ctemus.» Nescio an lectores te accusaturum uitia mea, an tua potius audituros se arbitrentur, cum nullum meum hactenus, plurima tua audierint. Tres libri historiarum Ferdinandi que gessit. Crassus pro- fecto et supinus error hic est, nec ferendus in eo homine qui historiam uelit scribere. Neque enim 'historiam geri' dicimus, cum nusquam usitatum est, cum 'historiam scribi', 'res' autem uel 'bella geri' dicimus, ut historiographi sit historiam scribere, imperatoris uero rem gerere.» Rem ineptam inepta ratione, ineptis uerbis frequentat atque onerat. Quid ineptius quam credere me sensisse historiam gestam esse a Ferdinando? Ex quo aliud etiam, quod superius obiiciebat, confutatur: rela- tiuum non referri ad historias, que non geruntur, sed gesta me- morant. Deinde, hoc ut probet, replicat et inculcat sepius eun- dem sensum, delectatus greco nomine quod idem significat quod scriptor historie, cuius hominis ait proprium esse histo- riam scribere, quasi hoc non ipso nomine greco declaretur. Aitquoque 'nusquam usitatum', pro eo quod est 'nusquam inuentum': non enim an hoc usitatum sit querendum est, sed, quod satis mihi esse deberet, an usquam inuentum, si id ego sentirem quod hic mihi Fatuus obiicit. «Et cum ceteris aliis. Nunquam, bone uir, hoc sermone usos bonos auctores inuenies. Nam 'ceteri' et 'alii' nihil diffe- runt, cum 'ceteri omnes' et 'ceteris omnibus' apud Liuium fre- quentissimum sit.» Per ironiam compellas me uirum bonum, quasi uero si in uerbi proprietate lapsus fuero uiri boni nomen amittam, uir grauissime ac modestissime, ut et ipse ironice lo- quar, atque adeo uir sincerissime, qui pro 'certis' maluisti legere 'ceteris', propter ambiguum scripture, ob apicem illum quo 'certis' et 'ceteris' abbreuiari solet. Poteram autem multo facilius ego defendere dici posse 'aliis ceteris', ut ex Actibus Apostolorum: 'Et ceteros alios in tabulis ferebant', quam tu pro- bare aut hec duo idem esse, aut illa duo idem non esse que tu pro diuersis exemplis protulisti, 'ceteri omnes' et 'ceteris omni- bus'. Sed malui te ut malum uirum reprehendere, qui me bonum uirum appellas. «Alfonsi primigenii. Hoc uerbum nouum est, quod, ut a naui scopulus, sic a disertis hominibus fugiendum est. Id au- tem a Varrone, ut arbitror, suffuratus es, sed uerbi uim ac pro- prietatem non intellexisti: ille enim primigenia uerba primarie positionis, idest a nullo deriuata appellat, quod uerbum in istum sensum nisi impudenter transferre non potes. Si 'primogeniti' dixisses, usitato, uulgari tamen et non eleganti uocabulo usus esses. Sed quis est tam uerborum inops, te excepto, qui nesciat 'primogenitum' per circuitionem honestius explicare? Cum il- lum uel 'e regiis filiis natu maximum', uel 'maiorem fratrum', uel 'inter regis liberos etate antecedentem' dicere possimus. Sic et Cesar etc.» Subiicisque ex Cesare, ex Iustino, ex Liuio exempla, quorum primus dixit 'ex duobus filiis maior et ex dua- bus filiabus que etate antecedebat', secundus 'ex multis filiis maximus natu', tertius 'ex duobus filiis maior'. Ante omnia pro- batione affers preceptum Cesaris ex primo De analogia libro qui ait: 'Tanquam scopulum fugiamus infrequens atque insolens uerbum', quod tu preceptum solita stultitia corrumpis, qui non de omni nouo uerbo, ut dicere uolebas, sed de hoc solo fugiendo dixisti. Quid igitur? Est ne nouum hoc uerbum? Minime, tuo ipsius testimonio, o hominem mentecaptum, qui fateris a Varrone usurpatum. At enim non proprie sum usus, quia non in illum sum usus sensum: quasi uero non liceat significatio- nem mutuari e proximo et quasi non aliter accipiatur hec dictio. Disce igitur quam uere sentias, quam uere reprehendas, quam apte contra me auctores afferas, postremo quam liuianus sis, ut uideri uis, quemadmodum Prisciani familiaris. Is, libro XXXIV, ait: 'C. Scribonius et C. Domitius qui pretor urbanus eamdicauit. Et edem Fortune Primigenie in colle Quirinali de- dicauit Q. Martius duumuir ad idipsum creatus.' De hac ipsa Fortuna inquit Cicero De legibus: 'Vel primigenia a gignendo'. Est ne hec significatio idem quod primitiua et primarie positio- nis et a nullo deriuata a nulloque genita, an idem quod primo- genita? Quid adeo parum studiosi estis, ut nec in priscis monu- mentis legeritis, nec apud libellos a quibusdam de huiusmodi uetustate confectos primigenius primigeniaque pro primo pri- maque liberorum? Nonne in alium sensum quam est ille Varronis Pompeius Festus, quem nonnunquam probationis loco affertis, exponit, inquiens: 'Primigenius sulcus dicitur qui in condenda noua urbe tauro et uacca designationis causa impri- mitur'? Habetis ergo contra uos precepta, exempla et eam quam pro uobis attulistis auctoritatem. At cur potius 'primige- nius' quam 'primogenitus', quod usitatius erat, dicere malui? Profecto non eo fastidio quo uos putidi, qui ob id solum existi- matis inelegans, quia apud solos ecclesiasticos reperitur, quos uulgares appellatis: quos si uoluissem nunc imitari, forsitan car- peretis quod non potius antiquitatem imitatus essem, quam semper uideri uultis amplecti. Nam rationem certe ignoratis quam uos docebo. Discite a me quemuobis hostem effecistis: fas est et ab hoste doceri, quos etiam si nolitis docebo (non enim inimicus inimicis uobis, et si hostis sum, ut de malemeritis benemerear; quippe hoc dicere pro mea nunc defensione non cogor). Primum latina nomina cum componuntur non o, quod grecum est, sed i amant: ut enim illi dicunt 'discophorus', 'pastophorium', 'theologus', 'sarcophagus', 'protomartyr' et si- milia, quo de genere est 'protonotarius', ex priore parte grecum, ita nos 'armiger' 'penniger', 'corniger', 'lucifer', 'auricomus' 'sonipes', 'lapicida' et que huic de quo agimus cognata sunt, 'primipilus', antiquum sane nomen, et 'primicerius', nouum qui- dem aut ab ecclesiasticis inuentum sed quo necessario utimur, et 'unigenitus', et ipsum recens durante adhuc uetusto 'unicus', dicimus, non 'primopilus', 'primocerius', 'unogenitus'. Ergo nec 'primogenitus', sed 'primigenitus' ratio postulat, quod ad primam dictionem huius nominis ex qua compositum est per- tinet. Deinde quod ad secundam, huiusmodi composita non gaudent participiis, ut 'celicola', 'agricola', 'publicola', non 'celicolens', 'agricolens', 'publicolens'. Item 'phebigena', non 'phebigenitus', 'nubigena', non 'nubigenitus', 'alienigena', non 'alienigenitus', 'indigena', non 'indigenitus', qualia sunt apud grecos 'Hermogenes', 'Diogenes', 'protogenes', 'antigens'. Ex quo apparet dure componi 'primigenitus', nam 'primogenitus'; uidetur potius non componi, cuius fons grecus est p??t?t???s; quod, ut questionem concludam, et latinius et, siquid aurium causa faciendum est, suauius iocundiusque transfertur 'primige- nius' quam 'primigenitus', quale est illud e greco sumptum, 'Eu- genius' 'Eugenia'que et apud Homerum 'Erigenia'. Verum sicuti scribens de rebus ecclesiasticis ac loquens fortassis ab istorum usu non recederem, ita nunc libuit rationem, auctoritatem, ue- tustatem, consuetudinem, suauitatem potius amplecti. Nam quid dicam de uestra circuitione, nequissimi circulatores? Nun- quid inopia uerborum id feci? quasi ullus sit qui ista uerba igno- ret. Quanquam me uere excepisti, qui mihi ignotum esse fateor de eodem homine dici posse 'e regiis filiis natu maximum' et 'fratrum maiorem', quorum alterum desiderat plures fratres duobus, alterum respuit, prout in Elegantiis copiose disputaui. Quorum exemplorum nullum hic afferam, sed unum ex ecclesiasticis, quos me uos imitari iubetis, cum tamen imitandos esse nolitis, et potissimum ex Hieronymo, quem tu Fatuus car- pere soles, tu Panormita perosus es, quendam uestri similem confutante: 'Si non est apostolus, tertius nescio quis Iacobus est putandus frater Domini, et quomodo tertius ad distinctio- nem maioris appellabitur minor, cum maior et minor non inter tres, sed inter duos soleat prebere distantiam?' Sed quid alia? Nonne superiora trium auctorum exempla que ipsi aduersarii afferunt testantur de duobus dici maiorem, de tribus pluribus ue numero maximum? «Ceteri multo plures sequentur. Nunquam hec duo co- niuncta repperi, uidelicet 'ceteri plures', nec sine uitio dici posse existimo. Melius si, prima dictione suptracta, illud tantum dixis- ses 'multo plures sequentur': nam hoc nomine nisi in rebus certis ac diffinitis non utimur. Nisi forte putas, si rex in senatu dicat: «unus loquatur, ceteri audiant», de absentibus etiam dici, uel de hisquoque qui nondum nati sunt. Cum igitur libri quos polliceris nondum a te scripti sint, 'ceteri plures sequentur' di- cere uitiosum est.» Somniare mihi, non loqui uideris, ista quam profers ratione et eo magis quod quid impugnes non li- quet, fraudata meorum parte uerborum que tamen extra histo- riam sunt in uacua illa, ut superius dixi, pagina, quorum hec ultima fuerunt: 'Ceteri de gestis ipsius Alfonsi multo plures sequentur.' Que uerba nunc iste cauillatur, quod a me non- dum scripti sint libri, ideo non recte dici 'sequentur', quia non- dum sequuntur. O uespertilio tenebris quam luce melius utens! Non 'sequuntur' dixi, sed 'sequentur', quanquam etiam si 'se- quuntur' dixissem, quid uitii in sententia esset? quid absurdi- tatis in uerbo? quid rationis tibi ad illam propositionem quod 'ceteri' et 'plures' coniunxissem? Que tamen non male, ut tu male sentis, stultissimo stultior, ut ait Plautus, sed optime coniunxi meliusque multo quam tu dixisti pro 'definitis' 'diffinitis'. Nam quis uel perfectorum ora- torum tale genus loquendi refugiat? 'Assunt tibi, rex, milites quos ad te ducendos prouincia mea tradidit mihi; ceteri quos aliis ducibus commisit multo plures sequentur, uel sequuntur.' Sed que, malum, fames ista uestra est lacerandique auiditas, ut dentem in osse rodendo iuuet exercere? «Qui non tam preteritorum uirorum gesta narrat. 'Preteri- torum temporum', non 'preteritorum uirorum' facta diximus, sed 'maiorum nostrorum' uel 'antiquorum' uel 'ueterum'.» Recte tu quidem, qui me doces quomodo dicere debui: nam ista uerba 'maiores', 'antiqui', 'ueteres' aut exciderant mihi, aut ignorabam. Sed uicissim discas etiam 'preteritos' dici posse, uerbis Suetonii in Titi uita: 'Cuncta preteritorum suorum mo- numenta operibus ac templis destinauit' et Ciceronis in Bruto: 'Nam nec istos excellentes uiros, nec multos alios prestantes ciues respublica perdidisset. Sileamus, inquam, Brute, de istis, nec augeamus dolorem: nam et preteritorum recordatio est acer- ba et acerbior expectatio reliquorum. Itaque omittamus lugere et tantum quid quisque dicendo potuerit, quoniam id querimus, predicemus' et Victorini, que uerba nostris similia sunt: 'Histo- ria gesta preteritorum continet.' «Hec nos in uniuersum esse prefatos. Apud elegantem scriptorem, bonarum litterarum ignare, non 'in uniuersum', sed 'in genere' scriptum reperies.» Bone littere non habent 'in uniuersum'? quas tu primoribus tantum labris degustasti, superbissime indoctorum. Legisti Tacitum? Legisti Celsum? Legisti Columellam? Dii boni, quos et quantos auctores! Legisti iurisconsultos? Minime. Unde ergo posti an ipse apud istos le- gerim? Legisti Quintilianum? Senecam? Plinios? Dices te le- gisse. At ego non legisse conuincam. Quintilianus: 'Quare singulis consilium ex propria ratione nascetur. Illud in uniuer- sum preceptum sit ut ab iis que ledunt, ad ea que prosunt re- fugiamus' et iterum: 'Ego in uniuersum neque oratoris puto unquam preuaricari, neque litem intelligo in qua pars utraque idem uelit.' Seneca, De naturalibus questionibus: 'Hec in uniuer- sum de uentis diximus.' Plinius, libro XVI: 'Nunc celeberrimis arborum dictis quedam in uniuersum de cunctis indicanda sunt' et de eadem re libro sequenti: 'Ante omnia in uniuersum et que ad cuncta arborum genera pertinent in commune de celo ter- raque dicemus' et in eodem: 'Et de arboribus quidem fructus gratia serendis inserendisque in uniuersum sunt dicta.' Vi- des quot et quantos auctores tibi ignotos ostendo, alumno bo- narum litterarum, aut potius bonarum caprarum, cum tuo Pa- normita, qui uelim uicissim ostendatis quibus in litteris, aut quibus in litoribus scriptum pro hac significatione legatis 'in genere'. «Cum multum in prima, tummulto plus in posteriore parte. Quis te hoc modo loqui docuit, barbare, ut 'primum' et 'poste- rius' correlatiua facias? Hoc ne pueri quidem ignorant, gram- matice rudimentis imbuti, 'primum' et 'postremum' uel 'se- cundum' et item 'prius' et 'posterius' corresponsiua esse, non autem 'primum' et 'posterius', siquis proprie loqui uolet.» Quid? siquis loqui proprie nolet, non erunt ista correspon- siua et correlatiua? Ubi tu hec tam propria, tam nitida, tam la- tina uocabula comperisti, barbarie hostis, immo hospes? Ubi etiam 'rudimentis' pro 'preceptis'? cum docti nomen hoc pro principiis quibusdam accipiant, ut 'ponere rudimenta militie'. Per hec probaui te barbarum esse, qui ex intima plebeii sermo- nis fece uocabula hauris; nunc probabo me non talem esse. Nam quid obest quin ita dicamus: 'Que continentur in hoc primo libro ad posteriores etiam spectant'? Item: 'Instituo heredes mihi nepotes ex filio: eum quidem qui primus nascetur, quem nomine meo appellari uolo, ex besse; qui autem posterius ex triente; et si plures fuerint, ex equis portionibus.' Ac ne aliunde que infinita sunt et obuia repetantur exempla, audi quid de hac re precipiens in tertio de Elegantia libro dixi: 'Primi nos uenimus, uos posteriores, ille ultimus; primus ego intraui uallum, tu serior, illi tardissimi.' Ex quo nemo dubitare potest me et recte et, quod maius quiddam est, de industria sic dixisse. X «Filiam primigeniam, quod nomen proprium eius est cuius futura successio. Nunquam hoc tibi concessero, nisi probatum auctorem ostenderis, ut 'primigenia' appelletur ea ad quam re- gni successio pertinet. Quo si feceris, tibi homini indigno ser- uire non recuso.» Si de ui uocabuli sentis, et si stultum erat iterum mouere questionem, iam tibi satisfeci, idest meum man- cipium es. Sin de re, nihil ad elegantiam. Tu tamen ostendi tibi auctorem postulas. Iterum dicam, si de usu uocabuli sentis, istud uero feci; sin de re, fatuum sit auctores citare. Cita, si libet, hispanos an apud eos qui que ue succedere speratur patri in regno et sit et uocetur 'primogenitus' 'primogenita' ue. Ego id quod a me exigis ostendi apud auctores 'primigeniam' inueniri. Quod cum ita sit, in seruitutem te assero, quoniam ex prescriptis uerbis mancipium meum effectus es, aut certe seruitutem ser- uire debes, quam si recusaueris tibi meo iure catenas iniiciam et frustra clamitantem in ergastulum uel adducam uel pertra- ham, mutato iam nunc nomine, ut seruis assolet fieri, proque Bartholomeo uoceris Ligurio. «Nihil obstante eo. Pedagogice sane ac uere laurentiane dictum! Quanto elegantius si dixisses 'ne illud obstat' uel 'nec illud impedit'.» Elegantius, inquis, si dixissem: ergo non ineleganter dixi. Cur igitur, Fatue, reprehendis? Nec me, ut scias, solum reprehendis, sed prope omnes auctores. An non legisti apud Curtium: 'Quia quam alte penetrasset telum, lorica obstante non cognouerant.' Plura afferrem exempla siquam tua reprehensio preferret rationis speciem. Transeo in te, quod 'ne' pro 'nec' nullo exemplo dixisti. Rex aliquandiu cum prolem non sustulisset. Si non susce- perat ex uxore liberos, male a te dictum, cum 'tollere' 'enutrire' significet; si uero susceperat, recte. Iuuenalis: tollere dulcem cogitat heredem. Terentius: Quicquid peperisset decreuerunt tollere.» Quid primum in Fatuo fatue dictum castigabo? cum in pauculis uerbis tot peccata committat. Volo illud quod non tam exigue doctrine quam exigue prudentie est primum notare. Nam quis, huiusmodi criminis incertus, in iudicium quempiam uo- cauit? Si ais te occidisse hominem, cedis te accuso, sin negas, non oportuit te uocatum in iudicium neque tibi negocium exhi- bitum. O calumniator, o Fatue, cur me accusabas? An quod sperares reum, si negando posset elabi, crimen esse confessu- rum? Nec minoris que sequuntur imperitie, quam hoc im- prudentie et impudentie. Unum, quod cum Nonius uelit a 'fero' fieri preteritum 'sustuli', tu utique a 'tolto' fieri ais; alterum, idque multo grauius, quod ignoras 'tollere', siue 'sustulisse li- beros' esse idem quod 'suscipere', siue 'suscepisse liberos', et, quo sit insignior imperitia tua, testimonium contra te profers et gladium quem in hostis pectore defigere uis temulenta manu in tuo defigis. Audi itaque quid de isto uerbo in Elegantiis tradidi: 'Sustuli filium, idest suscepi filium, item sustuli filium, idest educaui, et ab utroque fit sublatum, primum est a tollo, quod est capio, secundum a tollo pro educo.' Paulus: 'Tamen intelligendum est de iis legem sentire, qui liberos tollere pos- sunt. Itaque si castratum libertum iureiurando quis adegerit, dicendum est non puniri patronum hac lege.' Et Quintilianus: 'Cupidus ego liberorum uxorem duxi, natum sustuli filium, edu- caui, in adulescentiam perduxi.' Aliud est igitur hic 'sustulisse' et 'educasse'. Et alibi: 'Qui ex duobus legitimis alterum in ado- ptionem dederat, alterum abdicauerat, sustulit nothum?' Ociosum sit pluribus exemplis uti, que sunt infinita, cum suo ipsius testimonio confutetur: nam Iuuenalis de suscipiendo sen- tit herede, non de educando. Quis enim de herede qui filius sit educando deliberet, cum sit diues? Nam ita inquit: Sed placet Ursidio lex Iulia, tollere dulcem cogitat heredem, cariturus turture magno mullorumque iubis et captatore macello. Statimque post: Quid fieri non posse putas, si iungitur ulla Ursidio? si mechorum notissimus olim stulta maritali iam porrigit ora capistro, quem totiens texit perituri cista latini? Quid quod et antiquis uxor de moribus illi queritur? o medici, mediam pertundite uenam! In quibus uersibus Iuuenalis ait Ursidium, tanquam pla- ceret sibi lex Iulia de adulteriis, desistere uelie de hoc crimine et ducere uxorem procreandorum liberorum gratia. Certe A- lexander ex uxore liberos non educauerat, atqui apud Curtium ait: 'Ego ipse Ortoxartis Perse filiam mecum matrimonio iunxi, non dedignatus ex captiua liberos tollere.' Sicut de Neronis pa- tre Suetonius: 'Decessitque Pyrgis morbo aque intercutis, subla- to filio Nerone ex Agrippina Germanico genita.' Pater Neronis filium uix uidit, Alexander ne uidit quidem, utpote nondum natum. Papinianus, libro XXXI, de legatis et fideicommissis se- cundo: 'Mando mee filie pro salute solicitus ipsius, ut, quoad liberos tollat, testamentum non faciat: ita enim poterit sine pe- riculo uiuere.' Sed quid iterum ad exempla reuoluimur, quasi necessaria? Quos prius iurauerant populi in se regnaturos. Exquisita profecto et Laurentio digna oratio! Elegantius si ita dixisses: 'Quibus populi iureiurando fidem dederant sese illis potestatem regnandi facturos', aut sic: 'sese illis reguum permissuros'.» Prius deridet uelut improprie barbareque locutum me, dehinc ait potuisse dicere elegantius. Quo quid ineptius ac magis ridiculum? Sed cur, queso, elegantius? An unquam le- gimus 'fidem iureiurando datam'? cum presertim desit preposi- tio huic ablatiuo. Adde dignam uinoso sententiam: 'populos facere regi suo regnandi potestatem': facere potestatem nos alicui earum rerum intelligimur quarum ius arbitriumque habe- mus. Ego si exquisitius uoluissem et non aliquid in operis retractationem reseruassem, ita dixissem: 'Quos populi iure- iurando adacti erant passuros esse regnare.' Non desideratur hic prepositio ut superius in 'iureiurando': quemadmodum in Elegantiis, cum de 'tollo' dixi non necesse habui de 'fero' facere mentionem, ut tu in reprehendendo. «Ioannes est rex; dicite omnes: 'rex Ioannes.' Facete sane dictum 'Dicite io pean et io bis dicite pean.' O barbare, o inepte homo! ecquid te pudet huiuscemodi sermonibus plebeiis uti in historia regis amplissimi?» Nunquid ego facete lo- cutum induxi? Quid hic attinet facete dicendi habere mentio- rem? Quid etiam me deridere, leuissime Panormita? Agnosco sales tuos iocosque insulsos. Nec intelligis, o eximiam ingenii tarditatem, istum uersum mecum facere meque subleuare, cum ita ego sim locutus ut Ouidius secundum librum illius operis exorsus est: quo minus ut plebeie locutus argui possum. Utor sermone plebeio. Quid mirum, cum a priuato uiro ad plebem habeatur oratio, et ab eo qui non admodum facundus est habitus? Et tamen, quid sordis in his uerbis inest? Vestra potius oratio et inepta est et barbara, qui 'ecquid te pudet' dixisti pro 'ecquid te non pudet'. Ita ne es eloquentie expers ut ista elegantius proferre nescias? Qui uix primas litteras attigisset, is profecto non in- cultius hanc particulam expressisset. Si quod in te robur eloquen- tie foret, profecto sic dixisses: 'Ferdinandus cum intelligeret prefectum sententiam eius expectare, antequam regem aliquem pronuntiaret, elato in humeros puero, 'Hunc, inquit, hunc re- gem statuo, hunc omnes regem, quod ei felix faustumque sit, leta uoce ac plausu consalutent!' Hoc modo, bone uir, rem sine subio digniorem et concinniorem aliquanto reddidisses.» Aude nunc negare te aut stultissimo stultiorem, aut om- nium peruersissimum, qui uerba mea non subiicis que cum tuis comparas queque postulas condemnari; que ut iudicari queat, an ita pre tuis contemni debeant, ipse subiiciam: 'Ei de- functo, ubi Ferdinandus cum omni cetu procerum regio more iusta persoluit, reliquum erat ut is qui rex futurus esset prefecti militie uo- ce nuncuparetur. Quem autem is nuncupauerit, instituto patrie pro rege habetur et eius uocem ceteri leto cum clamore excipiunt.' Pau- loque post: 'Hec atque huiusmodi uerba prefectus exaudiens, ut tenebat manu uexillum, stabat ante Ferdinandum atque omnem cetum, uti se omni inuidia exolueret, «Quem - inquit - me iubes, regis et frater et fili, Ferdinande, nuncupare regem?» Et paulo post: 'Sed protinus, «Ecquem - inquit - alium nuncupabis quam Ioannem? Quod si non audes, me imitare ipsum.» Assumptoque in humerum infantulo, sicut erat statura sublimi, ex loco superiore exclamauit: «Ioannes est rex; dicite omnes: rex Ioannes.» Vi- des, Fatue, illum, cuius non erat munus officiumque declarandi regis in contione, non debuisse fingi habuisse orationem et longe a decoro abesse uel illud factum ut quis infantem humero sustinens exordiatur orationem, uel illa uerba ut priuatus homo proceribus ac populis dicat: 'hunc, hunc uobis regem statuo.' Quanto decentius quod omnem rem una et alacri uoce expediuit, iubens secum cunctos illum sibi regem agnoscere! Et ita se ueritas habet: quam tu spectandam in historiis, ut ex tuis apparet, ubi minima pars ueri est, non putas, consectans que- dam ueterum uerba tanquam ubique apta, 'faustum felixque', quia apud Liuium legis de Romanis loquentem, non ideo tamen ad omnes gentes transferenda, que ne a Romanis quidem usur- pata sunt semper. Lege Helium Spartianum, Lampridium, Trebelium Pollionem aliosque temporum scriptores et intelli- ges in declarandis romanis principibus magis nostris uerbis actum, quam tuis; quibus et hoc addere debebas: 'Quod felix faustumque sit huic pariter ac proceribus populisque regni huius' et illud omittere: 'plausu consalutent'. Nam ubi repperisti apud Liuium in hisce rebus interuenire plausum? Ubi plausum dici salutationem? Ubi pronuntiari regem? Ubi expectari de creando rege sententiam, tanquam res in iudicio agatur? Ubi a me significatur id? Agnoscis iam, nebulo, si eloquentius dici ista poterant, et si non oportebat ob id nunc me insimulari, tamen abs te non posse dici eloquentius. «Omni humana ope destituti iuuent hispanam circuncisio- nem. Honestior elocutio si dixisses 'Afros Hispanie incolas', aut 'in Hispania degentes'.» Quis te docuit Afros esse qui par- tem illam Hispanie incolunt et non potius indigenas? qui etiam si quod minime credibile est, ex Africa forent oriundi, tamen cum tot seculis incolant Hispaniam, non putare Hispanos esse absurdissimum est idque a te dici non ferendum qui, quod in Liguria natus es, te ligurem facis, genitus ex scytha. Ego certe audiui illos appellantes sese Hispanos et nonnullos etiam Scipiones: itaque a cetera Hispania non nisi circuncisione dif- ferunt, quod nomen profecto multum ad breuitatem dicendi facit, que elocutio abest a uerbis tuis ut toga pro togatis. Id si tu putas parum honestum, non nominis boni, sed hominis mali atque corrupti culpa est, ut siquid tibi bene oleat, quod ceteris male olet. «Ceteras naues in salum deducit. Erras, bone uir, quod 'in salum' addidisti, cum 'deducere' simpliciter sit de terra in mare nauim emittere.» Poteram respondere non ex terra deductas naues sed ex portu. Salum enim uocatur quod maris extra portum est, uentis obnoxium, ?p? t?? sa?e??s?a?. Sed ego uolui significare naues non modo emissas ex terra, sed etiam ex portu et in liberum mare, quod declaratur ex superioribus uerbis: 'Et eo diligentius naues instruit ornatque, quod hispanas iam in salo esse audiebat, quas fallere totiens in traiectu non poterat.' Ceterum, quandoquidem Virgilium mihi protulisti, cur is dixit: et litore celsas deducunt toto naues? Certe ut significantius loqueretur. Quid igitur quam ob causam liceat addere locum unde emittuntur, non ob eandem licet ad- dere locum in quem emittuntur? iam uero eadem natura significandi est in 'subduco' que in 'deduco' satisque est dicere 'subducte sunt naues', ut idem: Quassatam uentis liceat subducere classem. Atqui Liuius inquit: 'Naues Antiatium partim in naualia Rome subducte, partim incense.' Eadem ratione ego dixi 'in salum deducte' qua hic 'in naualia subducte'; et sicut ipse non dixit 'subducte in terram', ita nec ego 'deducte in mare'. Quid quod etiam 'in mare deduci' reperitur? ut apud eundem, li- bro XXVIII: 'Die quadragesimo quinto quam ex siluis detracta materia erat, naues instructe et in mare deducte' et apud Septi- mium, de bello troiano scriptorem elegantem: 'Dein Greci ueriti ne per moram interuentu hyemis, que iam ingruebat, a nauigan- do excluderentur, deductas in mare naues remigibus ceterisque nauticis instrumentis complent.' Sunt igitur 'deduco' et 'subduco' eius generis cuius 'obeo' et 'defungor', que licet sine apposito plerunque usurpentur, sed subintellecto, tamen cum eo nonnunquam reperias, 'obiit mortem', 'defunctus est uita'. XI «Sub ipsum solis ortum, conspicantur hostium classem non longius a se quam duodecim milibus passuum, nec a terra quam bis tantum. Preclarus profecto sermo et disertissimo homine dignus. Nemo est certe tam rudis artis grammatice pedagogus qui non rectius et cultius loqueretur. Unde didicisti 'bis tantum' dicere? a quo preceptore? Profer nomen! Nescis, indocte, nescis 'du- plum' uel 'duplex' a grammatico id dici quod tu 'bis tantum'? Si grammatice loqui uolebas, hoc modo dici a te oportebat: 'Nec a terra plus quam duplo uel duplici spatio'; si uero elegan- ter, sic dicendum fuit: 'Conspicantur hostium classem non longius a se duodecim milibus passuum, nec a terra plus qua- tuor et uiginti'.» Si consulto et dedita opera facerent ac- cusatores mei ut preuaricarentur, uix ita multa peccarent. In- stant, urgent, exagitant et, quasi nullum auctorem habeam, pro se ipsi sententiam ferunt; cuius stultiloquii mox eos grauissime penitebit, a me edoctos. Id antequam faciam, querendum habeo ab hoc eruditissimo pedagogo an grammatice locutus sit: 'Nescis duplum uel duplex a grammatico id dici, quod tu bis tantum', quasi subaudiri queat uerbum 'dicis', quod ideo ne- quit, quia oratio incipit a uerbo passiuo; et iccirco dicendum fuit 'quod a te bis tantum', ut subaudiatur passiuum 'dicitur'. Nunc ut questioni satisfaciam, scire uelim utrum magis eis uidetur absonum, 'bis tantum' an 'altero tanto'. Opinor hoc secundum. Atqui Cicero non semel in Oratore et alibi sic dicit; et in Plinio aliisque nonnullis et in iure ciuili notus est hic ser- mo. Accedam propius. 'Ter tantum', 'quater tantum', 'quin- quies tantum', 'sexies tantum', 'uicies tantum' in quo differt a 'bis tantum'? Profecto nihil. Ergo, probatis illis, hocquoque tanquam simile probatum erit. In primo testis est Plautus in Persa: Ter tanto peior ipsa est quam illam tu esse uis. In secundo Irtius seu Oppius, commentario gestorum Cesa- ris, XIII: 'Peditum ac leuis armature quater tanto.' In tertio et quarto Cicero in Verrem: 'Reperietis quinquies tanto iudices istum quam quantum ei in cellam sumere licitum sit, ciuitatibus imperasse' et in eadem: 'Sexies tantum quam quantum satis sit ablatum esse ab aratoribus.' In ultimo Plinius, libro XIV: 'Ma- roneum uicies tanto addito aque miscendum Homerus prodidit.' Ut iam 'bis tanto' dici posse sit improbissimum negare. At exemplum huiusquoque exigitis. Quid, si proferam, quo tandem conuicio digni estis? Nonne bis tanto ac ter, quater, quinquies, sexies, uicies tanto quam quanto me lacessistis? Legistis ne Vir- gilium? Nomen ne illius uobis auditum est? Non reor: abditus auctor est, apud raros uersatur in manibus. Quid eius commen- tatorem Seruium? Hunc uero multo minus: quis enim famulum notum habeat, cui sit eius dominus ignotus? Ex me ergo utriusque uerba audietis. tum Tartarus ipse bis patet in preceps tantum tenditque sub auras quantus ad ethereum celi suspectus Olympum. Quos uersus ita Seruius exponit: 'Hoc autem dicit: Tartarus ipse bis tantum in preceps patet et tendit sub auras quantus est suspectus, id est altitudo, ad Olympum.' Vultis apertius exem- plum, si quod esse apertius potest. Plautus in Amphitrione: Bis tanto amici sunt inter se quam prius. Idem in Menechmis: Ego tibi redimam bis tanto pluris pallam quam uoles, et in Mercatore: Immo bis tanto ualeo quam ualui prius. «At Maurus cum ad primum conspectum totius classis ali- quantulum uela demisisset, nonnihil uel in deliberando uel in pre- parando se ad bellum cursum repressisset. Crassus nimium est error tuus, si 'bellum' a 'prelio' differre non putas, cum 'bellum' totum discordie tempus sit, 'prelium' uero cum manus conse- runtur. Ita fit ut in uno bello plura prelia committantur.» Si nunc a me erratum est, in Elegantiisquoque erratum est, ubi hanc differentiam tradidi. Nunquam ne 'bellum' pro 'pre- lio' accipitur? Quid ergo significationis habet 'commissum est bellum'? apud Frontinum: 'Unde etiam preclara uictoria com- misso statim bello peracta est' et apud Liuium: 'Bellum haud memorabile in Algido cum Equis gestum, fusis hostibus prius pene quam manus consererent.' Aut 'initum est bellum'? apud Quintilianum de apibus loquentem, in quas propria illa belli significatio uix cadit: 'Illas maiorum pectorum totis pro rege castris procurrere et finire bella mortemque honestam pro duce oppetere' et Curtium: 'Ad cuius conspectum et hostium animi labare et Macedones acrius bellum finire ceperunt.' Aut 'patrari bellum'? apud Salustium: 'Ipsumque regem haud procul ab oppido Circha armis exuit. Que postquam gloriose facta sunt, neque belli patrandi copiam cognouit.' Aut ipsum 'bellari'? apud Virgilium: pictis bellantur Amazones armis et apud Iustinum: 'Auxilia a Lacedemoniis petiuere, quibus citatis iterum preliantur. In eo bello Erythias et Hippolochus omnium tyrannorum seuissimi cadunt. Cum exercitus eorum, ex quibus maior pars Atheniensium erat, fugeret, magna uoce Trasymachus clamat cur se uictorem fugerent' et Septimium: 'Pars ubi bellandi tempus uidebatur' et iterum: 'Uti progressus in medias acies eundem Menelaum conquiescentibus sociis soli- tario certamine lacesseret. Igitur reducto ad bellandum Alexan- dro progressoque in aciem' et iterum: 'Sed postquam miles per multum diem bello intentus magis magisque fatigaretur et diei uesper erat, utrisque cupientibus pugna decessum est' et ite- rum: 'Signum ubi bellandi datum est, manum conserunt.' Inter hec exempla non modo cum suis uerbis implicitum cerni- mus hoc nomen, sed etiam illis liberum, quale est, ut unum adiiciamus, apud Curtium: 'Cum castra Darii et Alexandri per- uicina essent, Alexander legatis Darii sic respondet: proinde aut deditionem hodie, aut in crastinum bellum paret, nec aliam quam expertus est sibi polliceatur fortunam. Legati respondent, cum bellum in animo sit, facere eum simpliciter quod spe pacis non frustretur; ipsos petere ut quam primum dimittantur ad re- gem eumque bellum parare debere. Dimissi nuntiant adesse cer- tamen.' Feci ne uobis planum etiam pro 'certamine', pro 'pugna', pro 'prelio' accipi 'bellum'? Cuius significationis est 'duellum': nam 'duellum' olim tantummodo dicebatur. Iuue- nalis satira prima: tecum prius ergo uoluta hec animante tuba, galeatum sero duelli penitet. Nempe de prelio, non de alia significatione sentit auctor. Et Lucretius in secundo: Lanigere pecudes et equorum duellica proles. Quod item fit apud eos qui bellum dicunt p??eµ?? et prelium µ???, tamen aliquando dicitur pro p??eµ?? et pro ?e?s?a? p??eµ??. «Hostem adipiscuntur. Improprie sane dictum. Nam 'adi- pisci hostem' non dicimus, sed 'nacti' uel 'assecuti' uel 'adepti sunt'. Sic enim 'nanciscor' uerbum et 'nactus' participium si- gnificato differunt, cum 'nancisci' acquirere sit, 'nactus' uero qui inuenit: sic aliud 'adipisci', aliud 'adeptum esse' dicimus. Elegantius igitur si dixisses: 'hostem nacti' uel 'assecuti' uel 'adepti sunt'.» Quero a uobis, eloquentie magistri, primum quomodo similia sunt 'adipiscor', 'adeptus' et 'nanciscor', 'na- ctus', cum in primo, si uobis credimus, plus ponderis habeat in significando preteritum quam presens, in secundo contra; de- inde quomodo 'adeptus' et 'nactus', cum plus similitudinis ha- beat 'adeptus' cum 'nanciscor' quam cum 'nactus': 'adeptus' enim idem est quod acquisiui, siue consecutus uel assecutus sum. Tum quare quid significet 'adipiscor' relinquis in medio, ego uero uobis probabo uel sepe, uel semper idem esse 'adi- piscor' et 'adeptus sum', rursus idem 'adeptus' quod 'nactus' iterumque idem 'nactus' quod 'nanciscor', quorum omnium exempla gradatim proferemus. Plautus, antiquissimus fere Latinorum, in Epidico: Nam ut apud portum te conspexi, curriculo occepi sequi: uix adipiscendi potestas modo fuit. 'Adipiscendi' dixit pro 'assequendi', ut ego. Queritis hi- storici exemplum? Audite Liuium, libro XXIII: 'Ipsum quidem agmen adipisci equis locis non potuit, populationem adeo ef- fuse fecit' et in eodem: 'Cum ad id spectator pugne constitisset, libero campo adeptus parte uictorie fruitur territos cedendo' et iterum: 'Vestigiis institit sequi. Ad Venusiam adeptus eum est' et iterum: 'Tenuit tamen uestigia Boccar, adeptusque eum pa- tentibus campis prope Clupeam urbem.' Nonne si uultis 'adipisci' idem esse quod 'inuenire', 'adeptum esse' significabit 'inuenisse'? Si uero 'adeptus' pro 'assecutus' accipitis, 'adipisci' pro 'assequi' ut accipiatis necesse est, cum tam aperte ab auctore demonstretur eadem res per hoc uerbum, sola temporum natura differentiam faci ente ac ne faciente quidem: nam frequentissime presens uim preteriti optinet et hoc modo a me positum est. Huius rei testimonium erit 'assequor' et eo magis quod hinc significatio uerbi quo de agimus aperietur. Apud eundem auctorem est, libro XXVII: 'Nocte pregressum eum assequitur locis planis ac patentibus Marcellus': perinde est ac si dixisset 'assecutus est', nec ad rem est an sic an 'adeptus' 'adipiscitur' ue, ut superiora exempla docent, dicatur. Et iterum: 'Postero die prima luce profectus magnis itineribus famam et uestigia agminis sequens haud procul Venusia hostem assequitur': nem- pe 'adipiscitur', nam superius dicitur 'ad Venusiam adeptus est'. Et iterum: 'Cum expeditis Martium iam appropinquantem ocea- no assequitur'. Palam est igitur 'adipisci' quidem idem pol- lere quod 'assequi', nec a suo preterito differre, quemadmodum nec 'assequi' differt a suo. Meminerimus tamen hec uerba non semper habere unam significandi figuram. Enimuero 'adi- piscor', quotiens hominem pro apposito habet aut aliquid simi- le, utputa animal, id habet significationis quod dixi, quasi 'per- ueni', siue 'inueni'; sin aliud, significationem habet acquirendi, sicut 'assequor', ut apud eundem: 'Nec in curia adeptus erat quas petierat opes urbanas', nempe eo modo quo quis dicitur assecutus opes, honores, magistratus. Cicero, quarto Tuscula- narum questionum: 'An ratio parum precipit nec bonum illud esse, quod aut cupias ardenter, aut adeptus te efferas insolenter' et in quinto: 'Etenim stultitia, et si adepta est quod concupiuit, se tamen nihil consecutam putat' et, ne multus in exemplis sim, idem De senectute: 'Quo in genere est in primis senectus, quam ut adipiscantur omnes optant, eam accusant adepti.' En liquet preteriti a presentis significatum non discrepare: huic simile est 'nactus', cuius in utraque significatione testimonia promamus. In prima apud Liuium: 'Crispinus et morte college et suo uulnere territus, silentio insequentis noctis profectus, quos proximos nactus est montes, in iis loco alto ac tuto undi- que castra posuit', idest 'cum inuenisset montes', nisi malumus exponere 'consecutus est montes'. Apertius de homine, ut Cicero: 'Eum terreto, siquem eris nactus, istis mortis et exilii minis.' Sed de hac significatione conuenit. De altera Terentius in Hecyra: mi Pamphile, inquam, amabo quid exanimatus obsecro es? aut unde anulum istum nactus? hoc est 'unde acquisisti', nam pro 'inuenisti' non 'unde', sed 'ubi' diceretur. Liuius etiam clarius: 'Nobilis idem et po- pularis homo certe malis artibus nactus opes' et iterum: 'Ce- terum Flauium dixerat edilem forensis factio, Appii Claudii censura uires nacta.' Et aliis plurimis in locis apud hunc. Sed aliundequoque repetamus exempla. Cesar, commentario septimo: 'Tandem Germani a nostro dextro latere summum iugum nacti hostes loco depellunt': certe nemo qui, ui repu- gnantibus superne hostibus, in cacumen euadit, locum ipsum dicitur inuenisse, sicuti nec predam. Siquidem ita ui commen- tario idem ait: 'Oblata spe Germani, quam nacti erant predam in occulto relinquunt.' Ulpianus: 'Cum autem seruus li- bertatem nactus est, utique etiam tutelam habebit eius cui bona addicta sunt.' Iustinianus, Codicis libro quarto, de actionibus empti et uenditi: 'Curabit preses prouincie compellere empto- rem, qui nactus possessionem fructus percepit, partem pretii quam penes se habet cum usuris restituere' et Institutionum li- bro secundo, de rerum diuisione: 'Utique si bona fide earum chartarum membranarum ue possessionem nactus es' et in tertio, de emptione et uenditione: 'Cui necesse est, licet rem non fue- rit nactus, pretium soluere' et in quarto, de iudicio interdictis: 'Si modo nec ui, nec clam, nec precario nactus fuerat ab aduer- sario possessionem.' Et licet Iustinianus non fuerit sane elegans, ut ex collationibus suis datur intelligi, tamen in Codice superiorum imperatorum decreta plerunque repetit et Institu- tiones cum ex aliorum iurisconsultorum, tum precipue ex Caii Institutionibus commentariisque se composuisse testatur. Verum ad elegantiores reuertamur; quorum unus adhuc abunde erit Cicero pro Milone: 'Quo nam modo ea aut depellere potuis- setis aut ferre, imperium si ille nactus esset?' et De natura deo- rum: 'Eamque potestatem quam ipse per scelus erat nactus, quasi iustam et legitimam hereditatis loco filio tradidit' et in Bruto: 'Qui autem aliqua occasione et inuitis suis ciuibus nactus est ipse imperium, ut ille cupiebat, hunc nomen honoris ade- ptum, non honorem puto.' Ecce pro eodem 'nactus' et 'a- deptus': preter id quod apparet hincquoque 'adeptus' ab 'adi- pisci' non differre, cum hoc significet acquirere, illud uero acqui- sisse. Quod cum ita sit, id etiam manifestum erit quod tertio loco proposui, nec suum presens a 'nactus' discrepare, cum ego probarim 'nactum esse' idem quod 'acquisisse' et aduer- sarii asseuerent 'nancisci' idem esse quod 'acquirere'. At enim dicetis aliqua ratione differre presens, quod nunquam pro 'in- uenio' reperiatur, a preterito. Ne istud quidem, et si ad presentem non attinet questionem, uobis concedam, cum lega- mus apud commentarios Cesaris sepenumero 'occasionem na- ctus', quod uos haud dubie pro 'occasionem inuenit' accipitis; et quodam loco 'nanciscitur occasionem', quod uos aliter quam pro 'inuenit occasionem' accipere non debetis. Verba au- tem hec sunt: 'Ut mouendis castris pluribusque adeundis locis commodiore frumentaria re uteretur, simulque in itinere ut aliquam occasionem dimicandi nancisceretur.' Quale est Cice- ronis De republica VI: 'Vel concidat omne celum omnisque na- tura, consistat necesse est, nec uim ullam nanciscatur qua a pri- mo impulsu moueatur.' XII «Utrinque in alteros emisso. Hoc quidem barbare abs te prolatum est, ut reliqua. Quid enim opus fuit 'in alteros' addere, cum 'utrinque' satis esset? At si illudquoque exprimere uolebas, non 'in alteros', sed aut 'inuicem', aut 'mutuo', aut 'inter se emisso' dicendum fuit.» Et corripis me et corrigis ut in ce- teris, utrunque semper stulte. Corripis quod redundanter et parum proprie locutus sim. Nam primum, 'in alteros', ut ais, additum non oportuit, quasi non queant tela utrinque emitti, sed non in hostem, uelut in celum, sicut 'utrinque procursum est' utputa in subsidium, in predam, in spectaculum: non igitur superuacaneum est 'in alteros'. Deinde, ut nunquam tibi constas, confiteris non fuisse tale, cum ipsum tanquam impro- prium corrigis mutasque in alia, quorum primum est 'inuicem', hoc loco perabsurdum: quippe, ut recte dicas 'se inuicem uer- berant', ita minus recte 'inuicem tela mittebant', nisi accipi- mus 'inuicem' pro 'simul'. Secundum, 'mutuo', quod uel magis improprium est: nam eodem modo dicentur 'tela mutuo emitti' quo 'mutuo mitti', atqui 'dona muneraque mutuo mitti' usitatum est, non 'tela', cum mutuum sit fieri de meo tuum, ut consultis placet, huius uocis etymologiam sequentibus, siue meum de tuo, quod rite dicitur de rebus que dono, non de telis que inter hostes mittuntur. Tertium, 'imbre telorum utrin- que inter se emisso': in quo et 'utrinque' superuacaneum est et 'imbrem telorum inter se emittere' improprium et absonum dictu; 'pugnant inter se, colloquuntur, amant inter se' frequen- ter audimus et legimus, 'iaculantur, uero, inter se, tela proiiciunt, aut sagittant inter se' nec legimus, nec audimus. Ex quo palam est in correptoris et correctoris oratione et redundanter esse uerba et improprie posita, non in correpti atque correcti, quem abesse ab utroque uitio probat in Iugurthino Salustius, inquiens: 'Deinde utrique alteris freti finitimos armis aut metu sub imperium suum cogere.' Ut hic omisit, siue consulto non posuit, 'imbre telorum', ita in sequentibus rettulit uerba mea non fideliter. «Nonnihil prius de expugnatione oppidi Ferdinandus agen- dum statuit.» Que uerba ita se apud meas historias habent: 'Fer- dinandus ut letus ex nauali uictoria, boneque spei ac fiducie plenus, cum iam machine ad finem peruenissent, ita solicitus ob penuriam rei frumentarie, non prius de expugnatione oppidi, ubi nonnihil dura proponebatur dimicatio, agendum constituit, quam milites animo et corpore refecisset preda ingenti boum atque ouium.' «Improprie hoc uerbo sepenumero uteris, quod tibi turpis- simum est, historiam scribere uolenti. Qui enim fieri potest ut nescias illud interesse inter 'pugnare' et 'expugnare' quod inter 'orare' et 'exorare', cum 'pugnare' sit manus conserere, 'expu- gnare' uero pugnando uincere, quemadmodum 'exorare' orando impetrare dicimus?» Et hicquoque in dubio sum unde po- tissimum redarguere te incipiam, imperitissime calumniator. Quomodo istud ignoro, quod in Elegantiis trado? Quomodo ignoro, quod sepenumero recte in hoc opere usum animaduer- tis? Quomodo ignoro, quem probas ad morem ueterum loqui? Quomodo ignoro, qui te male hoc diffinientem uocabulum de- monstrabo? Quomodo ignoro, qui eisdem quibus C. Cesar, quem tu maxime probas, utitur uerbis utor? Etenim in Elegantiis trado differentiam inter 'oro' et 'exoro' (uel melius quam nunc tu), inter 'audio' et 'exaudio', inter 'suadeo' et 'persuadeo' aliaque huiusmodi plurima, item inter 'oppugno' et 'expugno', non sicut tu demens inter 'pugno' et 'expugno', inter que nisi a Fatuo nequeat errari. Quis dicat 'pugnaui ur- bem' pro 'expugnaui' aut 'oppugnaui'? Atque repeterem illinc uerba preceptorum meorum, nisi res ipsa pro se testimo- nium diceret; nam ut istud a me scriptum nescieris, tamen hec uerba in ipsis historiis legeras: 'Alio bello ad expugnandum Se- tenillium uenimus, infecto negocio recessimus. Nunc ad expugnan- dam Anticheram uenimus, quam si, quod horret animus et lingua uix audet fari, non expugnauerimus, quid ni infecto negocio uicti non uictores discedemus?' et iterum: 'Oppida duo, Prineam et Pe- gum, paucis diebus expugnat (erant enim parua), tum oppidum Za- ram aggressus, positis ante portas castris oppugnat' et alibi cen- ties. Et tamen quomodo 'expugnatio' potuit a me accipi pro 'pugna', siue 'pugnatione', cum dicam 'dura proponebatur dimicatio', que idem est quod 'pugna', siue 'pugnatio'? Quo nomine si fieri possit ut improprie sim usus, tamen tuum non erat, si mente constares, reprehendere uerba mea, similia Ve- getianis que tu superius attulisti: 'Aliud genus expugnationis est supterraneum atque secretum, quod cuniculum uocant.' Nunquid magis apud Vegetium quam apud me uictoria pugne declaratur? Minime: non enim semper qui cuniculis rem gerunt pugnando uincunt. Male expono cum te sequor huius nominis uim. Ideoque iam reddam, quod penultimum pro- misi, me demonstraturum te improprie diffinientem 'expugno'. Nunquid si tecum conseram manus ac uincam te dicar expu- gnasse? Nihil minus, quia de oppidis, de castris, de nauibus ce- terisque huiusmodi expugnatio est et figurate expugnare men- tem, expugnare pudicitiam, quasi arcem quandam, ut in ipso de elegantia opere latius tradidi. Accipe ad extremum uer- ba Cesaris commentario septimo dicentis: 'De expugnatione non prius agendum constituit quam rem frumentariam expe- disset.' Improprie ne locutus est Cesar? Minime, sed latinis- sime. Igitur et ego. Quid iam blateras, infelix? Quid ca- lumniaris, nunc repugnante conscientia, nunc uacillante scien- tia, nunc amissa memoria, nunc deprauato hominis sensu? Qui si fuisses apud grecos priscorum poetarum seculis genitus, illi te in bubonem, aut in ranam, aut in honagrum conuersum esse fecissent. «Cum cibis iam armisque defecti essent. Hoc quidem minus a te eleganter dictum est. Non enim 'cibis', sed uel 'commeati- bus' uel 're frumentaria' dicendum fuit, uel etiam 'omni humana ope destituti': huiuscemodi enim uerbis frequenter utuntur historici. Elegantius igitur si dixisses: 'Cum iam non solum commeatus, sed etiam arma deessent', aut sic: 'Cum iam omni humana ope destituti essent'.» Venefice, quid ais historicos his uerbis frequenter uti? quasi non et ipse frequenter in histo- ria utar. Minus a me inquis dictum eleganter perque incostan- tiam subdis elegantius aliter me fuisse dicturum. Tuum, ut te doceam, munus est docere me eleganter, non elegantius loqui; uerum, quanquam ita sit, accipe cur nec ego ineleganter dixe- rim, nec tu elegantius. Quod ad reprehensionem mei per- tinet, duo reprehendis: unum clanculum, quod 'defecti' non reperiatur, de quo in Elegantiis precepi, adiectis plurimorum exemplis, quorum unum mox subiiciam; alterum aperte, quod 'cibo' utar. O te hominem qui cibo utaris indignum, et si cibario semper alitum pane, cum 'cibaria' etiam historici usurpent. Quorum exempla, ne multus sim, omittam, uno contra duo obiecta contentus, ex Quintiliano: 'Ut si obsessi et impares et aqua ciboque defecti de facienda ad hostem deditione delibe- rent.' At emendas elegantius: tu ergo Quintiliano elegantius? Ligurum Scytharumque opprobrium, qui pro 'cibo armisque defecti' inquis 'omni humana ope destitute', quibus uerbis sum usus ipse paulo ante prudentius et nunc uel ob hoc quam tu elegantius dixi, quod in eadem sepius reuerti nolui, ut ipsius lingue copia, uarietate, gratia condirem orationem. «Proceram scalam. Improprie sane abs te prolatum est (ut omittam latinitatis uitium, quod 'scalam' singulari numero ef- fers, cum tantum plurale ueterum usu sit, ut dixi): non enim 'proceras scalas", aut 'proceram columnam' dicimus, sed 'lon- gas scalas' et 'longam columnam'. Proceras autem ulmos, uel abietes, uel alias huiuscemodi arbores natura, non arte longas appellamus, uel etiam hominis staturam. Virgilius: Atque solo proceras erigit alnos. Cicero in Catone maiore: 'Cumque miraretur et proceritatem arborum et directos in quincuncem ordines.' Catullus: Plangebant alie proceris tympana palmis. Quod etiam patet ex diffinitione Festi Pompeii; ait enim: 'Procera prolixa esse in longum producta, quasi ex cera ob eius facultatem', idest ui propria.» 'Procerum' non arte esse, sed natura probare uis a dissimili, ab auctoritate, a diffi- nitione preceptoris. Pro dissimilibus quidem affers ulmos, abie- tes et que sunt id genus arbores, item hominis staturam. Quid ais? Malus nauis procerus est an non? Si negas, omnibus con- arbor et habetur et nominatur; si concedis, cur non de scala concedes, que ex proceris et ipsa arboribus effecta est? De co- lumna tibi respondere nihil mea interest. Hoc cum ita sit, rei nimirum satisfeci, nihil aduersus me agentibus similitudinibus, exemplis, argumentis tuis. Sed quoniam non tantum de scala, sed generaliter de omni re procera locutus es, respondebo, non pro me sed pro re ipsa ac ueritate, non esse procerum na- tura solum et incremento et quasi statura longum. Sed, ut prius tibi paulisper concedam, quid est cur columnam neges talem esse? que si constet ex ligno (ut apud Liuium, libro primo: 'Anguis ex columna lignea elapsus'), nonne eiusmodi erit cuiusmodi malus et scala? Sed fac marmoream lapideam ue: nunquid longitudinem illam ars fabricata est, an potius natura? Certe natura: longitudo enim ipsi iam marmori ac la- pidi inerat. Si repugnas, ad philosophos te relego, qui aiunt columnam atque adeo figuram omnem finesse marmori, lapidi, ligno, que, ferro circuncidente quibus includebatur ipsa, existat atque appareat; nec potes iis aduersari philosophis quibus Ci- cero assentitur. Nunc in uniuersum de omni proceritate respondeo, nihil interesse qua quicque ratione longum sit, idque exemplis probo, non que tuis contraria sint, sed que tibi: qui uis ex una aut altera specie constituere genus, rursus, una aut altera infirmata, refellere genus, idest reliquas species, quasi quia non est simile quid arbori stature ue non sit procerum. Plinius, secundo Epistolarum libro: 'Deinde uel cubiculum tradices, non modo quod longus, sublimis, teres est, sed quod grande, uel modica cenatio, que plurimo sole, plurimo mari lucet; post hanc cubiculum cum proceriore altitudine estiuum, munimento hibernum: est enim subductum omnibus uentis. Huic cubiculo aliud communi et proceriore pariete iungitur.' Certe arte, non natura longus est paries cubiculumque. Item Plinius pater de Italia: 'Est ergo folio maxime querno assimi- lata, multo proceritate amplior quam latitudine.' Nihil profecto similitudinis habet longitudo terre ad longitudinem uel stature, uel arboris, uel etiam ad cere naturam. Cur ergo dixit Fe- stus (ut ad eius diffinitionem ueniam) procerum esse productum in longum ui propria, quasi uero cera non producatur aliena ui, nec producatur modo, uerum etiam contrahatur? Et tamen in homine secus est et in arbore. Hoc et si ille inquit, simulque 'ob eius facilitatem', quod tu scribis 'facultatem', non tamen preceptum suum coarctauit ut ea demum que cere similia sunt procera dicantur; atque, ut taceam qualis Festus sit in argutiis etymologie (qui uult, inter initia operis, ut aqua dicta sit quasi a qua uiuimus!), quis huic rei assentiatur, si procerum a cera dicitur, prelongam ex cera statuam hastam ue proceram non esse, quia non natura, sed arte sit longa? Sed quid tibi cum Festo, qui de natura et arte non loquitur? Sentis igitur nec re- gulam tuam, nec rationem, nec exempla, nec mentem eius, cuius uelut preiudicium affers, contra me facere. «Alio genere expugnationis. Vitium proprietatis inexcu- sabile: non 'expugnationis', sed 'oppugnationis' dicendum fuit.» Quo sepius me ferire niteris, eo te sepius saucias, si nescis, et eo quidem magis, quod hec uerba sunt similiora Vegetianis que ipse obliuiosus in testimonium superius attulisti. Sed, o proprietatis in alio sagax indagator, bis tu hoc loco istud uitii admisisti: primum quod improprietatis dicitur uitium, non proprietatis, sicut paulo ante uitium latinitatis, deinde quod uitia morum, non sermonis apud doctissimos excusari . «Hoc tum genus expugnationis instituebat. Idem et fre- quens uitium tuum.» Non fuit satis modo tibi dixisse me sepius incurrere hoc uitium? Non pudet te, miser, ita pre te ferre rabidam quandam mordendi auiditatem, ut nihil pensi habeas et uerborum Vegetii, immo tuorum (tua enim nunc sunt) nunquam reminiscaris? «Quod diceret ab re esse. Ineleganter profecto, immo ru- diter abs te dictum. 'Ab re' enim 'temere' et 'sine causa', non id quod tu putas significat. Illud potius dicere debuisti: 'Quod non e dignitate regia esse duceret regem in expeditionem, nisi aduersus regem, proficisci'.» Quid ego queso significare uolui? Quin hoc aperis, bubale? Cur uerba mea supprimis, uul- pecula? Nam quis isto modo unquam reprehendit alium? At enim debueram dicere 'e dignitate regia': an non istuc paulo ante feci? Siquidem hec mea uerba sunt: 'Sic enim fore ut non modo quod e fide regis erga suos, sed etiam quod e dignitate faceret.' Quid ergo me docere uis, improbissime, quod, ut uerisimile est, paulo ante ipse te docui? At ruditer postea hanc sententiam dixi. Inspiciamus an ita sit. Nam hec sunt ipsa uerba: 'Addidit etiam facto superbiam barbarus: noluit ipse huic expedi- tioni preesse, quod diceret ab re esse regem nisi aduersus regem prodire in bellum.' Que nam horum uerborum est significatio 'ab re esse'? Nempe preter rem et quasi indecens esse, non autem 'temere', ut tu temerarius loqueris, et 'sine causa', ut tu sine causa uis esse iudicium, qui crimen quo alterum accersis premis lingua, non promis. Liuius, libro octauo: 'Nam et si omnis diuini humanique moris memoria aboleuit, noua pe- regrinaque omnia priscis ac patriis preferendo, haud ab re duxi uerbisquoque ipsis, ut tradita nuncupataque sunt, referre.' Idem, libro XXXV: 'Et quanquam prope abscissa res erat, tamen non ab re esse Quintio uisum est sociorum aliquos legatos interesse ei concilio.' Suetonius in Augusti uita: 'Et quando ad hoc uentum est, non ab re fuerit suptexere, que ei prius quam na- sceretur et ipso natali die et deinceps euenerint.' Idem in Do- mitiani: 'Deinde atrocitate pene conterritus, ad leniendam inui- diam intercessit his uerbis (neque enim ab re fuerit ipsa cogno- scere): - Permittite, patres conscripti, a pietate uestra impe- trari. -' Martianus, libro XXVIII, de heredibus instituendis: 'Non ab re autem hoc loco, uelut excessus hic subiungetur.' Nunquid hic pro 'temere' accipiendum est 'ab re' et 'sine causa', an pro 'indecenter' et 'inconuenienter' et 'preter rem'? XIII «Ferdinandum enim infantem esse Castelle. Vulgari no- mine uti nihil te puduit, cum ea que propria non sunt liceat nobis, iudicio arbitrioque nostro, per circuitionem proferre ele- gantius. Quis autem est tam imperitus rerum scriptor, aut tam illiteratus homo qui nesciat infantes regios filios appellari?» Ais elegantius esse uti circuitione? Atqui circuitio non ele- gantia est, sed tropus. Quid ais, preceptor? Non appellabo summum pontificem 'papam', quoniam non sic olim uocabatur, non 'ducem genuensem', sed dictatorem, non, ut alia infinita preteream et ad simillimum ueniam exemplum, filium primige- nium regis Gallorum 'delphinum', sed tantum regium filium? Quanquam nescio an istum in modum me corrigas. Nam quid est quod nemo scriptorum, nemo ne illiteratorum quidem nesciat? An infantes omnes appellari regios filios? Hoc uero nemo audiuit. An omnes regios filios appellari infantes? At hoc Gallici negant planeque falsum est. Cernis ut id quod uis neminem ignorare, omnes ignorent, Fatue, uecors atque fal- sarie, qui siles esse me isto uocabulo usum cum prefatione. «Et a presenti periculo nonnihil relaxati animo. Improprie quidem, nam 'relaxatos' curis et corporis defatigatione dicunt historici, 'leuatos', uero, et 'liberatos' periculo.» Quid, non etiam curis leuamur? Neque ipse, ut tu perperam interpretaris, 'relaxatos periculo' dixi, sed 'a periculo relaxatos' et 'animo', idest curis ob presens periculum, quod iam non timere non- nihil laxamenti fuit. Enimuero minus hoc mirere si apud Liuium 'fessos uulneribus' scriptum recorderis; sic enim ait: 'Carthaginienses, quanquam fessos labore ac uulneribus, nox imberquoque ad necessariam quietem uocabat.' «Virtus tamen militis omnia impedimenta uincebat. Impro- prie, ut multa, 'impedimenta' protulisti. Nam apud rerum scri- ptores 'impedimenta', plurali numero, appellantur que 'sarci- nas' uulgo dicimus: 'difficultates' autem dicuntur que tu 'im- pedimenta' dixisti. Licet tamen eo nomine uti singulari numero in eam sententiam in quam accipis.» Antea quam pro me respondeo, te correctorem corrigi dignum interrogo: cur sar- cinas uulgo appellari dixisti, quasi ignotum disertis uocabulum? Cur, item, idem quod impedimenta significare? An non inquit Curtius: 'Magno consilio iacturam sarcinarum impedimento- rumque contempsit'? Et iterum: 'Sarcinas et impedimenta ibi cum presidio reliquit.' Et Liuius: 'Quarta uigilia profecti sarci- nis impedimentisque Beneuenti relictis.' Quid ergo nunc significant 'sarcine'? Nempe res que in itinere portantur. Impe- dimenta uero ipsa iumenta que sarcinas, uel alia bellica instru- menta gestant uel trahunt, ut est apud Frontinum: 'Ipsequo- que ob hoc exasperatus interfectis omnibus impedimentis ad pugnam descendisset.' Ad hec, interrogo cur dicas unius uerbi 'sententiam' potius quam 'sensum': quod nusquam, si memoria non labor, inueni. Cur, postremo, impedimentum in ea significatione plurali carere? cum ratio non prohibeat, nec ulla ars auctoritas ue. An non Salustii uerba legisti? 'Occulte per amicos et maxime per homines nominis latini et socios ita- licos impedimenta parabant' et Curtii: 'Unam anum et duas puellas itinerum agminumque impedimenta triginta milibus talentum auri permutes' et Ciceronis: 'Cum primum impedi- menta nature diligentia industriaque superarit.' Cum te peccasse doceo in accusando, me satis abundeque defendo a tua accusatione; sed ualidius defendent sequentia: nam ista uerba que tu arguis maximorum auctorum sunt, Quintiliani: 'Et omnia que obstabunt impedimenta uincenda sunt', Seneceque in Epistolis de Varano: 'Animus corporis impedimenta uincebat.' «Ad edem diue Marie cognomine Custodientis. O ineptum hominem, o uerborum inopem! Quanto elegantius si dixisses: 'Quoniam puerum seruauit, ad edem diue Marie Seruatricis', sicut Iuppiter Stator appellatus est, quia Romanos a Sabinis in urbe fusos, inuocatus, stare ac fugam sistere fecerit.» Cur non addebas 'o insignem barbariem', 'o singulare in grammatica uitium'? Quid te impudentius, qui rem prorsus incognitam tibi diuinare permittis? Vocatur enim edes illa Sancte Marie Guar- dalo, que uox ad presens refertur tempus, non ad preteritum; et ego haud diffiteor in re utique religiosa me noluisse, cum se offerret occasio, recedere a sanctissimorum ueterum instituto, apud quos lego Agar, cum uideret filium siti pereuntem, ostenso sibi ab angelo puteo (nam et ipse de matre, de filio, de puteo loquor), appellasse locum uidentis et saluantis me et prophetas uocatos uidentes. Ceterum tu qui me ineptum et uerborum inopem uocas, quod fui elegans, non elegantissimus, responde an elegantissimus sermo sit 'fecerit stare Romanos' et 'fecerit sistere fugam'; preterea an sobrius an ebrius sit 'fusos sistere fugam', quasi uero qui percussi iacent sint e numero fugientium stantiumque; ad hec, an conuenias aut cum Liuio, qui standi non fecit mentionem, aut tecum, qui 'statorem' confiteris ap- pellatum a 'sistendo', quod superius pernegasti. «Ascendente iam die ac calescente. Hoc te profecto histo- riographus nullus docuit, sed quispiam, ut puto, sutor aut faber tignarius. Historicus enim sic diceret: 'Sub horam diei quartam' uel 'quintam' uel 'sub meridiem'.» Ergo nisi utar 'sub', aliter recte loqui non potero? Imperitissime, qui specie falleris elegantioris sermonis. 'Sub' significat ipsam primam temporis partem, ut Sub lucem exportans calathis, idest adueniente luce, non quacunque parte lucis; sed ex prosa potius petamus exemplum. Quintilianus: 'Sub tempus ipsum quo pugnaturus erat diuitis filius', hoc est iam iam pre- sente tempore; aliquando statim post: 'ut sub hec uerba'. At uero 'sub horam diei quartam' pro 'quarta diei hora' non mihi unquam uideor audisse. Atque'calescente die' sic dixi quo- modo Liuius et Paulus iurisconsultus, uel mollius quam illi. Nam Liuius quidem sic ait: 'Cum calescente sole dispulsa nebula aperuisset diem.' Paulus uero sic: 'Hora diei sexta eadem die calescente celo.' Etenim diem calidum frigidumque dicere mi- nus durum est quam solem celum ue. Et 'ascendente iam die' sic dixi quomodo Liuius: 'Precipiti iam ad uesperum die, nox interuenisset' et alibi: 'Procedente iam die'; et Cicero: 'In- clinato iam in pomeridianum die' et Plinius ad Apollinarem: 'Inclinato iam die' et Suetonius in Othonis uita: 'Dein uergente iam die': quem modum loquendi, si meum non probas, impro- bes necesse est et hos quos nominaui auctores fatearis sutores ac fabros. Sed quomodo te non puduit sutorum facere men- tionem, natum patre sutore et quidem ueterario? Nisi quia ignoras sutorem esse qui coria suit et pelles, quem uulgo 'cerdo- nem' uocant et quidam, Plautino nomine, 'calceolarium'. 'Faber'quoque, cur dixeris 'tignarius', excluso fabro carpentario et breuiter omni alio fabro lignario, erario, ferrario, non intel- ligo: nisi quia tuorum propinquorum quispiam talis est forsitan et gaudes loqui sutoria atque fabrilia. tractant fabrilia fabri inquit Horatius. «Aliis assidue super alios applicantibus. Plebeia sane ora- tio! Quanto elegantius si dixisses: 'Cum noua quotidie auxilia superuenirent', aut 'alii super alios aduentarent'.» Duo- bus modis emendor. Uno, 'cum quotidie noua auxilia superue- nirent': at ego non de quotidianis auxiliis sentio. An non hec mea uerba sunt: 'Nam simul ac Petrum Pontium uiderunt, siue continuato quem instituerant cursu, siue ob eum ipsum uelut explo- ratorem moti, laxatis habenis, uirum persequuntur aliique subinde atque alii, ut quisque maxime effuso cursu persequi poterat, ut ipsi pro nuntiis essent; usque adeo uix satis spatii Petro fuit ad se co- niiciendum in claustra porte castrorum, que petebat. Ibi pugna non iusta acie incipitur, discursantibus atque obequitantibus munitiones barbaris, siqua transitum lacere possent, assidue aliis super alios applicantibus.'? Quid ergo, teterrimi homines, scripturas in iu- diciis et instrumenta corrumpitis? ut ii qui opus non legerint de quotidianis existiment auxiliis dici, quanquam ne sic quidem pro ineleganti reprehendi posset. Altero, 'alii super alios aduentarent': ergo meum 'aliis super alios' non est inelegans; nec addidistis 'quotidie', coacti ueritate. Hic uel modum lo- quendi carpitis, quasi minus sit 'uenientibus auxiliis' elegans quam 'cum uenirent auxilia', quod equidem haud uideo; uel uer- bum, quod cur plebeium censeatis, uos uere plebeii, scire cupio. At non ait Quintilianus: 'Non potes ultra procedere, citra applica'? Neque abnuerim proprie esse 'applicare' 'ex naui ap- pellere' (et si Cicero, tertio Tusculanarum questionum, inquit: 'Arce et urbe orba sum: quo accedam? quo applicem?'), ut si fuissem ego improprie usus hoc uerbo, non debueritis uos eius sordem notare, sed improprietatem, et hominem, non etiam uocabulum reprehendere. Ipsi ergo mundius? qui cum meum uelut plebeium contemnitis, pro patritio substituistis ser- uile uel potius illegitimum: siquidem 'aduentare' pro 'aduenire' illegitimum est ponere. O absurdum elegantie magistrum, quis te istud docuit? Certe ueram ex me discere significationem poteras in illis uerbis que proxime antecesserant: 'Unus specula- torum subditis calcaribus, hanelanti equo et ipse hanelans, castra intrat et ut cuique fit obuius nuntiat hostes aduentare, non quidem a se uisos, sed quos ex puluere uenire intelligat.' 'Aduentare' igitur est non aduenire, aut uenire tantum, sed proximum esse ue- niendo. «Maomettani se habere uictoriam in manibus testabantur. Non Maomettanos, sed Mauritanos uel Afros Hispanie incolas appellare debuisti et id esset elegantius.» Etiam ne Mauri- tanos elegantius est quam Mauros aut usitatius, maure Panor- mita? Ego ad istam imperitie uestre particulam, non esse Hispa- nos appellandos Mauros uel Africanos, iam respondi. Et alio- quin non Hispanos tantum significatos uolui, sed etiam ex aliis regionibus presidiarios qui eiusdem superstitionis essent, ideo- que Maomettanos appellaui, ut nostros, qui et ipsi ex multis regionibus unius tamen religionis essent, christianos. «Quandoquidem non statim paruerunt, dixit non relinquere eis nisi uestes. O elegantissimum historiographum! Puer adhuc ad grammaticum proficiscens ista profecto non incultius diceret. An tibi ita uerba deficiunt ut aliter dicere nescias? Quanto ele- gantius si dixisses: 'Quod uero non statim primo imperatoris edicto in deditionem uenerant, cum singulis tantum uestimentis abeundi singulis potestatem fecit'.» Pretereo quod in 'ue- stes' 'uestimenta' mutasti: esto, 'uestes' dixerim, quid absonum hoc inusitatumque uocabulum est? O te et ueste indignum et cibo, qui hec duo de rerum natura uis tollere! Atque uide quam pueriliter locutus existimari debeam: nisi quemuis historicorum ueterum mea uerba deceant, non abnuo puerilia esse. 'Op- pidani, quibus denuntiatum erat, nisi se dederent, extrema passuros, si dederent, cum omnibus que quisque ferre posset abituros, primum se imperata facturos negauerunt, deinde, ubi tantam manum cir- cunfundi uiderunt, se optemperaturos dixerunt. Quibus responderi iubet imperator, quandoquidem non statim paruerunt, se non re- linquere eis nisi uestimenta, sin punctum temporis in pertinacia perstiterint, ne libertatem quidem relicturum, nec de nece etiam fore securos. Hoc terrore permoti, sese dediderunt, oppidum uero militibus ad direptionem concessum.' Tu hec elegantius di- cere temptasti, quod equidem te prestitisse confitebor, nisi in singulis que mutasti uerbis erraueris. 'Quod uero' pro 'quando- quidem' posuisse, cum per se patet quam ineptum sit, tum uero ex ipsa serie que hec est: 'Quibus responderi iubet imperator, quod uero non statim' et cetera; mutasti ergo non modo bonum quod non oportebat, sed etiam in malum. 'Primo edicto' duo uerba, totidem uitia; nam 'edictum' appellare pactionis uerba cum hoste dementis est, cum sciamus edictum esse prin- cipis aut consulis pretoris ue ac presidis aduersus subditos et proprie scriptum, et 'primum' nominare cum alterum non se- quatur superfluum est: nam 'fecisse potestatem abeundi' non habet edicti formam aut denuntiationis. 'In deditionem uenerant': et hic duo uitia; unum improprietatis siue impru- dentie: quis enim ad illos qui in eo sunt ut statim ueniant in hostium potestatem dicat «uolo ueniatis in deditionem» et non potius «uolo uos dedatis»? Alterum grammatice, 'uenerant' pro 'uenerint', quod nullus grammatice paulo studiosior puer dixis- set: cernis ut puerilitatem a me in te transfero. 'Cum sin- gulis tantum uestimentis abeundi singulis potestatem fecit' quinque uerba sex ue mutata, totidem uel plura uitia. Nam cur 'cum singulis uestimentis'? quod sinceritas historie non habet; cur 'cum singulis'? quasi non potuerint abire cum binis, que- madmodum superius narratur, 'ut cum binis uestimentis demi- grent', qualia multa sunt apud historicos exempla. Preterea 'tantum' ociose positum est, item ociose 'singulis', cum preser- tim non singulis, sed uniuersis minatus sit imperator. 'Abeundi' cur dixeris non intelligo, cum a me non memorentur eiecti op- pidani, sed tantum direptum oppidum. 'Potestatemquoque fa- cere' plus quam stultissimum est dicere, cum hoc nihil aliud sit quam indulgere muneris loco alterius arbitrio: nuns non indulgebatur, ut tu uis, abitio et fuga, ut migrarent si uellent, sed imperabatur atque extorquebatur inuitis. Et ais 'fecit po- testatem': ille uero non fecit, sed promittebat se facturum po- testatem. Animaduertis cum in me nihil reprehensione dignum sit, in te reprehensore meo plura esse peccata quam uerba. XIV «Quibus de tertia uigilia receptis conscensisque. Et hoc- quoque improprie. Neque enim dici potest equos ab illis re- ceptos fuisse qui non uenissent in hostium potestatem, cum re- cipere recuperare sit, uel periculo liberare. Cicero in Catone maiore: 'Nam nisi amisisses ego nunquam recepissem'; Vir- gilius: frugesque receptas et torrere parant flamis.» Quid precipue in hac pecude coarguam? stultitiam ne? an calumniam? an imperitiam? an uecordiam? Stultitiam quidem, quod cum exponat 'recipere' esse uel recuperare, uel periculo liberare, negat equos receptos quia non uenerint in hostium potestatem, hoc est quia non sint recuperati. Quid si peri- culo liberati, ut certe fuerunt? Sed esto non fuerint. Cur tue partitionis tam subito te cepit obliuio? Cur, tanquam conse- quens sit ac necessarium, collegisti, si recuperati non sint, re- ceptos dici non posse, non addens illud, nec in periculo fuissent? Sed uidelicet id addere manifeste calumnie erat, licet id si- gnificatum uelis, ut non recuperatos, ita nec liberatos periculo fuisse, cum ego sic scripserim: 'Verum cum equos inedia ac labore confectos et presertim nocturno ignotoque itinere adigere uix possent, delituerunt in colle quodam, equis in prato ut quiescerent pascerent- que alligatis; quibus de tertia uigilia receptis conscensisque.' Nun- quid minore in periculo fuerunt fruges quas nunquam domini reliquerant, quam equi quos domini uicti fugientesque dereli- querant? Vides, stultissime calumniator, ut ex tuis te uerbis conuinco? Vides ut tibi ipse non constas? Vides ut significatum uerbi quod docere uis ignoras? An non legimus 'recipere ferrum pectore', 'recipere pecunias', 'recipere alimenta', 'recipere do- ctrinam', 'recipere quod suum est', 'recipere se domum', unde 'receptatores' dicti sunt et 'receptui canere'? Liuius, libro XXV: 'Recepti deinde ab its ut necessarios hospitesque alloque- rentur' et in XXVI: 'Et quam nihil in Hanibale auxilii ad re- ceptos in fidem tuendos esse' et in XXVII: 'Ea primum captus est murus adiuuantibus recipientibusque Brutiis et transcensum in urbem est'. Lucius Florus de Sexto Tarquinio ad hostes se conferente ait: 'Cui a Gabiis ut uoluerat recepto'. Cesar, commentario septimo: 'Copias omnes quas pro oppido colloca- uerat in oppidum recepit'. Sed quid exemplis in re apertis- sima opus est? Tuo potius, ad indicandam tuam uecordiam, utar: nonne tu posterius his uerbis scribis: 'Si rex me rursus recipiat in eius gratiam'? Cur igitur, o bipedum nequissime, non dicantur eadem ratione hi recepisse suos equos? Audi nunc quid uir facundissimus Asconius Pedianus scribat super locum illum Ciceronis in Verrem 'Ego in hoc iudicio mihi Si- culorum causam receptam, populi romani susceptam esse arbi- tror': 'Suscipitur autem, recipitur pars, suscipitur hanc pendet, suscipitur solum aliquid propter se, recipitur.' Addam quam differentiam Plinius inter 'recipit' et 'accipit' notat, in- quiens in quarto: 'Hac labitur Peneus, uiridis calculo, amenus circa ripas gramine, canorus auium concentu. Accipit amnem Orcon nec recipit, sed olei modo supernatantem, ut dictum est ab Homero, breui spatio portatum abdicat peneales aquas dirisque genitas argenteis misceri recusans'. «Reliquas uirilibus partibus inter se diuidendas censuit. 'Vi- rilibus partibus' nunquam legi, quod meminerim, nec latine puto in hanc sententiam proferri posse, sed 'uiritim' et 'equis portionibus' crebro repperi; 'pro uirili, enim, parte' idem est quod 'pro uiribus meis'.» O Panormita qui te iurisperitum uocas (nam de Fatuo, qui parum legit, qui minus meminit, qui minimum quod est putat, non miror), tu nunquam duntaxat in iure ciuili legisti 'uirilibus partibus', siue 'uirilibus portionibus' (nam idem pollet 'pars' et 'portio', ut 'pro uirili parte' et 'uirili portione')? Ulpianus, XXXVIII Diggestorum Iustiniani, libro de heredibus instituendis: 'Primus et fratris mei filii eque here- des sunto. Nam hec adiectio declarat omnes ex uirilibus partibus institutos.' Sceuola, libro XXXI, de legatis et fideicommissis se- cundo: 'Pro partibus hereditariis, non pro partibus uirilibus.' Iustinianus, Codicis libro tertio, titulo familie erciscunde: 'Inter filios ac filias bona intestatorum parentum pro uirilibus portio- nibus equo iure diuidi oportere explorati iuris est.' Idem, libro sexto, unde legitimi et unde cognati: 'Nepotibus aui materni pro uirili porzione etiam iure honorario successio defertur.' Quid plura exempla? cum Iustinianus ipse sermonem hunc exponat et uice uersa per ipsum exponat, quorum unum est li- bro sexto de caducis tollendis: 'Manere hoc apud enumeratas personas sancimus omni modo pro uirili portione, idest pro numero personarum' (pene idem dicens quod Paulus in Senten- tiis, libro III: 'Si unius patroni duo sint liberti et alterius qua- tuor, singuli uiriles, idest equales portiones habebunt'); alterum, Institutionum libro II de inofficioso testamento: 'Una quarta eis dari possit, ut pro rata distribuatur eis, idest pro uirili portione data quarta.' Nunc ut ad te Fatue reuertar, quo auctore diffinis 'pro uirili parte' esse 'pro uiribus' (nam 'meis' stulte ad- didisti)? cum idem sit quod quantum est partis unius, siue quantum spectat ad unum uirum, siue quantum prestari debet ab uno uiro, ut Quintilianus: 'Habes, Marcelle Victori, quibus precepta dicendi pro uirili parte adiuuari posse per nos uide- bantur'. Et quia dixi hoc pollere quod 'pro uirili portione', idem alio loco: 'Militem, hoc est plus quam uirum iam iamque in acie staturum cui pro uirili portione salutem suam patria commisit, appellas.' Liuius: 'Nec impensa grauis est, cum eam plus quam pro uirili parte quenque capere principum uident.' Cicero in Philippicis: 'Tum me eius beneficio plus quam pro uirili parte obligatum puto.' Idem in Verrem: 'Est aliqua mea pars uirilis.' Et Liuius: 'Illius glorie pars uirilis apud omnes milites sit qui simul uicerunt: sue uictorie neminem omnium mortalium socium esse.' Nonne palam est partem uirilem eam esse que uirum contingit? Nam 'pro uiribus', ut intelligas errorem tuum, est pro suis quisque uiribus, quod aliter dicitur 'pro se quisque', ut Virgilius: Pro se quisque uiri summa nituntur opum ui. Iubet omnes bombardarum ictus emittere. Elegantius mul- to si dixisses: 'Iubet tormentis muros quati', quod uerbum, a maioribus usitatum, etiam in iuniorum consuetudinem uenit, cum sit generale uocabulum omnium machinarum bellicarum ingentia saxa torquentium.» Usitatum, inquis, maiorum uocabulum fuit 'tormentum', quasi de hoc nunc agatur: at non in hunc accipiebant illi sensum. Posteris, quos iuniores uocas, in consuetudinem uenit: quasi negem nobis esse utendum; at noua res nouum uocabulum flagitat. Generale illud est machi- narum saxa torquentium: quasi non inopie remedium sit ad generale confugere, uelut ad mutuum. At ego peculiare et pro- prium quero. Nec tamen quero, sed a pluribus in usum recepto utor, eo quidem audacius quod tormenta e lignis compacta erant (unde 'tormenta' dicta quibus homines torquebantur, quod lignea fuerunt); at hoc de quo agimus diuerse multum et materie et figure et actionis, nec torquens saxa, sed expuens cum ardore et sonitu, ideoque compositum eius nomen ex 'ardeo' et 'bombus', greco quidem, sed iam pro latino apud multos auctores usurpato, quorum sunt Columella, Plinius, Apuleius, Macrobius, preter poetas, quorum sunt Lucretius et Persius: quominus debes despicere ut ineptum. Nimis longum sit si enumerem noua a posterioribus excogitata nomina, nouis rebus accommodata, uel in iure ciuili quod nouum uocant uel in ca- nonico, uel in theologia, uel in medicina, uel, ne ceteras scientias artesque enumerem, in ipsa re militari, quale est apud Vegetium 'matiomarbuli' et 'ebie', telorum genera ueteribus inaudita quia aspectu incognita. Et certe nihil iniquius est quam ad ge- neralia semper et impropria confugere et hanc uerborum ino- piam pati malle, quam suum, ut queque res nascitur, sicut in hominibus fit, attribuere nomen, et ingeniosum inuentum pro- prie appellationis honore fraudare. Multa in hanc rem repeti possunt ex oratorie artis preceptoribus, sed Horatio contentus sum, qui ait: Ut silue foliis pronos mutantur in annos prima cadunt, ita uerborum uetus interit etas... Multa renascentur que iam cecidere cadentque que nunc sunt in honore uocabula, si uolet usus. Denique libellum de nouis rebus antiquitati prorsus ignotis condidi, ubi de hacquoque feci mentionem, testatus necesse scriptoribus esse uti ipsarum rerum uocabulis iam usu receptis. Ex quo constat id quod feci, consilio, arte, necessitate, publica auctoritate fecisse. «Ut uenator facit, qui, dispositis per diuersa loca retibus, interdum plus prede nanciscitur ubi minus opinabatur. Et hocquo- que uerbo 'nanciscitur' imprudenter usus es, sicut etiam alibi. Neque enim 'nancisci' inuenire, sed 'adipisci' dicimus. Non enim habet, ut putas, significationem participii sui 'nactus' 'nanciscitur' enim qui acquirit, 'nactus' uero est qui inuenit. Nec est mirandum, cum 'fruor'quoque, 'fretus' eius partici- pium et 'adipiscor' atque 'adeptus' significato differant: fruitur enim litteris qui fructum ex eis capit, fretum uero alieno consilio confisum dicimus.» Satis abundanter tibi superius de hac re satisfeci. Nunc tantum dixerim 'fruor' non significare fructum capio, sed uoluptatem, nec 'fretum' pro consilio tantum alieno confisum, sed interdum suo, nec tantum pro consilio confisum, sed nonnunquam uiribus, doctrina, amicicia ceterisque id genus. «Ut qui uagi palantesque persequentibus hostibus abierant, longius uestigia nanciscuntur. Iterum in eundem errorem incidisti, indocte.» Fateor me indoctum, nisi te indoctissimum probaui. «Et odia conciliationem recipiunt. 'Reconciliationem' di- cere debuisti, nobilis grammatice. Concilior enim regi, exempli gratia, si illi ignotus, in eius gratiam uenio; riconcilior autem regi, siqua de causa mihi iratus, deposita ira, me rursus recipiat in eius gratiam.» Cur te, infelix, elleboro non purgas? An expectas dum Hippocratem ad curationem tui uocemus, sicut ad curandum Democritum Abderite fecerunt? Et illum quidem sane mentis, ut et Hippocratis et ipsius litteris constat, ciues sui sanatum uolebant; te uero plane insanum ac furiosum ciues tui non alligant, neque ad medicum trahunt! Ais 'reconciliationem' fuisse dicendum, non 'conciliationem', quasi de iis qui ex ami- cis inimici facti sunt sentiam et non de omnibus qui inter se odia gerunt. «Inuidia nullo pacto conciliari potest. In idem uitium, imprudens, iterum incidisti. 'Reconciliari' enim, non 'conciliari' potius dicere debuisti, sed melius et magis proprie 'mitigari' et 'sedari'.» Iterum dico, cur te non purgas elleboro? Quo- modo potest inuidia reconciliari, cum de odiis dicatur reconci- liatio? Et tamen inuidia pro inuidis ponitur, ut odia pro iis qui odia gerunt. Horum animos non reconciliandos, quia nec amici forsitan nec inimici fuerunt, nec mitigari ac sedaci, quasi irati fuerunt, sed consiliari nobis dicendum est. «Et hoc peius nocere potest. Neque eleganter, neque recte dictum: non enim peius nocere, sed grauius, uel uehementius potest.» Quanto prestaret si apud me ageres discipulum quam magistrum! Nam hec in Elegantiis exempla protuli, cum de 'bene' et 'male' preciperem, que crebro pro 'ualde' ponuntur, et de 'peius'. Cicero, De oratore: 'Habetis orationem bene lon- gam.' Plautus in Aulularia: Nimis male timui. Cicero in Bruto: 'Addebat etiam idque ad rem pertinere crede- bat, scriptores illos male mulctatos', idest ualde et quasi bene mulctatos, sed in malum suum, ideoque non bene dixit, sed ma- le. Idem in Philippicis: 'Quo neminem ueterani peius oderunt.' Terentius in Adelphis: Illud rus nulla causa tam male odi, nisi quia prope est. Ouidius, Heroidum: Peius adulterio turpis adulter obest, igitur idem est 'peius obest' quod 'peius nocet', idest magis et uehementius nocet, non modo rette, sed etiam eleganter dictum, quod tu prauus et barbarus ignorasti. «Ubi sub oculis hostis fuit, quam occultissime poterant, sub- sequuntur, ut lateant credentem se latere alios, fallantque cum fallit. Pedagogicus sane et perobscurus sermo, quem non emendaui quoniam talis est ut ne Edipus quidem, qui Sphingi interpres fuit, illum, si reuiuiscat, intelligat.» Nunquid pedagogicum est non intelligenter loqui et perobscure? Quod si ita esset, tu profecto omni tua uita pedagogus intelligere deberes, quemad- modum est in ueteri prouerbio: 'balbos balbi intelligunt'. Ne- fande, heccine perobscura et enigmatica sunt uerba? 'Hos barbari equerii, cum uiribus freti, tum improuiso aduentu sperabant se oppressuros interceptaque re frumentaria stationem retenturos, usque dum aut rex auxilia misisset, aut sibi alias manere conduci- bile uisum esset. Obseruato itaque tempore, per occultos transuer- sosque tramites eunt; inuestigatores eorum, iter numerumque odo- rati, mittunt breuiore uia ad stationarios nuntium docentque quid acturi sint. Ipsi, coacto raptim suorum globo, uestigia insequi in- stant et ubi sub oculis fuit hostis, quam occultissime poterant sub- sequuntur, ut lateant credentem se latere alios, fallantque cum fallit.' Quid hic Edipo est opus? Cum enim hostis latere uult eos qui in statione erant, ut incautos opprimeret, alia chri- stianorum manus a tergo insequens eum latuit uolentemque fal- lere fefellit. Quale est apud Iustinum: 'Itaque insidie in insidia- torem uerse et qui se securum aggressuros putabant, securis in itinere et peruigilio noctis fatigatis occursum est.' Tu uero elegantius, qui Edipum Sphingi dicis interpretem fuisse, quia unum sibi propositum a Sphinge soluit enigma; uerum quando- quidem nescis Edipus esse, consideres an Sphinx potius sis, qui mihi uelut iter facienti occurris et uerborum nectis ambages, et ego tuus Edipus non modo sapientior te, sed etiam fortior, qui te grassantem in uiatores mea manu compescam. «Inflato torrenti. Melius 'aucto imbribus'.» Quid de Liuio sentis, qui ait: 'Vulturnus amnis inflatus aquis et preces Nolanorum atque Acerranorum tenebat.'? Hoc in XXIII; idem in XL: 'Sed quia profectos a domo inexplicabiles continuis imbri- bus uie et inflati amnes tenebant.' «Et, ut illi loquuntur, duabus leugis. Hoc modo uulgus loquitur, non illi qui se eruditissimos profitentur.» Immo hoc modo Fatui reprehendunt. Nonne, ut Cicero Quintilianu- sque precipiunt, quia durius uidebatur hoc nomen temperaui ea premunitione 'ut illi loquuntur', quod satis erat ad inauditum ac barbarum uerbum molliendum? Nunc nec barbarum, nec inauditum est. Ut ceteros omittam, audi Hieronymum in Ioel dicentem: 'Nec mirum si unaqueque gens certa uiarum spatia suis appellant nominibus, cum et Latini mille passus uo- cent et Galli leugas et Perse parasangas et rastas uniuersa Ger- mania, atque in singulis nominibus diuersa mensura sit.' Vulgus ne, minutissime minutorum, an doctissimorum usum auctorem habeo? Nonne Xenophon grece scribens itinera die- rum parasangis metitur? Cur ita? Quia de rege Persarum et suo illinc reditu scribit. Sileamus greca, que tibi ne degusatata qui- dem sunt; nonne Curtius, quod ille parasangis, ipse stadiis facit? Quia Alexandri Macedonis gesta referens, greco nomine, quod et Macedonum est, significandum putauit. Ita ego hispano, de hispano principe loquens; est autem nomen hoc Gallie qui- dem natiuum, sed cum Hispanis illi commune. XV «Taceo illud 'portentosa mendacia', quod 'portenti si- milia', aut certe 'portentuosa', sicut 'monstruosa', dicere debui- sti.» Duo reprehendis, insolentia nominis et formationem. De secundo prius agendum, de quo ita accipias sic dici 'porten- tosum', ut 'lutosum', 'cenosum', 'damnosum', 'lucrosum', 'uitio- sum' et cetera infinita. At enim dicimus 'monstruosum': nun- quid plus unum in analogia pollet exemplum quam infinita? Sed, o unicum Prisciani exemplar, nunquid ex eo didicisti in 'monstrosum' finesse u? que in solis declinationis quarte no- minibus interponitur, quod ego in Elegantiis tradidi, ut 'luctuo- sus', 'questuosus', 'sumptuosus', in secunde uero minime, ut 'ramosus', 'dolosus', 'lacertosus', quod certius fit in neutris exeuntibus in um, que nunquam sunt quarte et semper secunde. Ergo 'monstrosum' trisyllabum est. Exigis, preter preceptum analogie, auctoritatem. Certe nulla esse nisi ex poetis potest, ne forte librarii culpam causeris. Lucanus: Monstrosique hominum partus; hoc tu, Panormita, poetarum decus, non animaduerteras, ani- maduersurus siquo in lasciuo poeta fuisset. Sed hoc leuius quippe, quod ad orthographiam pertinet; illud grauius quod prius reprehendistis, emendantes hoc nomen tanquam insolens, quod, o cecum liuorem, non meum, sed Plinianum est quoque pro illius, non pro meo sum usus, inquiens: 'Que ne longius re- prehendam, sat erit Plinium audire, qui de Naturali Historia ait: - Uniuersa autem que de Hercule ac Pirene uel Saturno traduntur fabulosa in primis arbitror -; que iterum appellat - portentosa Grecie mendacia -'. An desideratis aliunde exempla? Cicero, Pro domo sua: 'Hunc tu portentosa pestis exulem dicere ausus es' et in secundo De diuinatione: 'An uero illa nos terrent, siquan- do aliqua portentosa aut ex pecude aut ex homine nata dicun- tur?' Sed quid ago, quasi Plinio patrocinium prestare debeam, qui hoc uocabulo usus est, non ego? Itaque desino repetere exempla, illud uobis dictum uolens, paucissimarum litterarum lectione contentis: quia apud Ciceronem Pro Ligario est: 'Por- tenti simile est quod dicam', existimastis nusquam apud eun- dem, immo apud aliquem reperiri 'portentosum', quod sic est quadrisyllabum ut 'monstrosum' trisyllabum. «Et illud 'ob factiosam potentiam', quod 'ob factionem et potentiam'.» An uis 'factiosum' non inueniri, sicut 'portento- sum'? an idem esse 'ex factione potentiam' quod 'factionem et potentiam'? «Et illud 'due hippagines', quod 'due actuarie' uel 'uectorie naues'.» Quid te imperitius? qui et 'hippagines' reprehendis, quas Pompeius Festus ait esse naues 'quibus equi uehuntur, quas Greci ?pp?f??a? uocant', et pro illo 'actuarias' 'uecto- riasque' substituis, quorum secundum aut non inuenitur, aut inusitatum est, cum apud commentarios Cesaris semel pro 'actuariis' scribatur 'uectoriis', que falsa te scriptura decepit, ubi minus errasses si legisses 'gerariis', ut Plautus in Mercatore: Edificat nauim gerariam et merces emit, (licet et apud Suetonium legatur in Vita Cesaris, si modo recte legitur, 'uectoria nauicula' que certe ab oneraria differt); et primum multum differt ab iis nauigiis quibus equi transpor- tantur, quod intelligas licet ex uerbis Marcelli, libro Diggestorum Iustiniani undequinquagesimo, de captiuis et postliminio re- deuntibus ab hostibus: 'Nauibus longis atque onerariis propter belli usum postliminium est, non piscatoriis aut siquas actuarias uoluptatis causa parauerunt.' Noniusquoque Marcellus exponit inquiens: 'Actuarie nauicule celeres dicte quod cito agi possint. Salustius, tertio Historiarum: - Ad hec pauca piratica actuaria nauigia -; Sisenna: - Quibus occisis actuarias ad XX milia, idem complures onerarias incendunt -.' «Et illud poeticum: 'Acre prelium surgit', quod 'oritur' dicendum fuit eleganter scribendo.» O caper, ne dicam capram, qui fieri potest ut quia poetice quid dictum sit inele- gans? quasi poete ceteris scriptoribus loquantur incultius et non potius excultius. Est ne poeticum? Profer, agedum, aliquem poetam sic locutum. Est ne poeticum? Num magis quam 'pre- lium exarsit', quam 'accensum est'? Non opinor: atqui sepe legimus 'bellum exarsit' et 'pugna atrox accensa est' etiam in prosa, licet ut ait Quintilianus 'historia quasi carmen solutum est.' Est ne poeticum et supra prosam orationem? At ego dabo tibi ex quotidiano usu exemplum: 'Si exurgat aduersus me prelium, in hoc ego sperabo'. Pretereo et illud: 'Hac carne se exercitus ea notte quam peruigilem commessando et perpotando duxit, in preteritum pauit', quod est preter historie dignitatem.» Quid ita preter historie dignitatem, duntaxat in uerbis de quibus agimus? Quid in sensu ab historie natura ac consuetudine alienum, infelix calumniator? «Et illud: 'Nostri stupere, dolere, pudere, inter se lamentare ac queri proditionem et mussitare', quod perabsurde et incomposi- te prolatum est.» Iterum dico calumniator infelix! Hec mea uerba sunt: 'Inter se lamentari detrimenti tantum quod accipie- batur dedecusque, ac queri proditionem et quis nam proditionis auctor fuisset mussitare.' Non erubescis, sceleste, totiens uitiare tabulas quas in iudicio proferas? Nam quod dixi: 'nostri stu- pere, dolere, pudere' feci eo quo Liuius modo, qui ait: 'Vigiles uelut ad uocem eorum excitati tumultuari, trepidare, moliri.' «Et illud: 'Magis impie magisque inexpiabiliter grassatur proditio', quod ieiune et aride a te dictum est.» Eo ne inquisitionis progrederis ut de ieiunitate et ariditate agas? Modo saturare orationem et saginare seu locupletare me doceas: hoc non facis; quanquam quid ieiunitas ariditasque ad elegantiam? quomodo e singulis uerbis elucet ubertas dicendi uel siccitas? quomodo, ut ad litteram uerba subiiciam, ieiune arideque dis- serui? 'Qui ex tanto et tam presenti discrimine erepti, animos tollebant ferocioresque, quasi uicissent, se ostentabant, Deum pro ipsorum causa pugnare iactabant; nam numera affuisse, non casum aut fraudem intercessisse, existimabant. Omnino nusquam magi impie atque inexpiabiliter proditio grassatur quam in bello contra religionis hostes: ubi que sibi successerunt prospera, scelere nostro- rum, ea diuinitus euenisse interpretantur, tegente proditione in posterumquoque tempus eo qui ad prodendum nostros solicitauit atque induxit.' Heccine tibi uidentur esse dicta ieiune et aride, uir digne patibulo? qui alia uerba suptrahis, alia com- mutas, qui dimidiatum sensum profers ne uere iudicare possint ii quos de hac ipsa re uis iudicare. «Et illud: 'propter desuetudinem rusticorum ab agris', quod 'propter intermissam agrorum culturam' dicendum fuit.» Quasi uero nisi uno tantum modo quid eleganter dici ne- queat! Cum superus isto modo locutus sim, quemmodum tu, impudentissime, uis esse mihi ignotum, uarianda fuit figura dicendi. Et nihilominus aliud est intermissam esse culturam (nam potest intermitti illa non migrantibus rusticis, ut fre- quenter euenit metu latronum), aliud rusticos diu abesse, quod ego significaui, inquiens: 'Cumque in agrum hostilem per- uentum est, magna uis ferarum excitata est e consuetis locis propter diutinam, ut fit in bello, desuetudinem rusticorum ab agris.' «Et illud: 'Fugate atque exterrite', quod prepostere pro- tulisti.» Hoc neque ad elegantiam, neque ad dignitatem pertinere, ut superioraquoque et sequentia pleraque, taceo, tantum dico an uere reprehendas ex ipsa uerborum inspectione constare, que sunt: 'Que fere ab agmine armatorum, in quod inciderant, fugientes, cum in aliud et subinde aliud , fugate atque exterrite hominum uociferationibus, tandem conficie- bantur, aut uiue presertim defesse fugitando in potestatem multo- rum manusque ueniebant.' Nonne prius fugate sunt quam exter- rite, et hoc ipso exterrite quod fugabantur? Non enim dicitur 'timentes', quasi sua sponte, sed ab aliis territe atque exterrite fugantibus ac uociferantibus. Nisi uis, ut hebes es et inscitus, postquam fugere ceperant non potuisse exterreri. Et illud: 'Ab agmine armatorum fugientes', quod 'agmen fugientes' dicere honestius fuit.» An 'fugere ab hostibus', 'fugere a dominis', 'fugere a loco' inusitatus est sermo? Cicero De senectute: 'Libenter enim istinc sicut ab agresti ac furioso domino profugi.' An quia fugere utputa a domino significat apud dominum fuisse? ut ita sit, nonne apud armatos fere uideri possunt fuisse, cum dicantur in illos identidem incurrisse? «Et illud: 'Ad capiendam uenationem', quod 'ad capien- dam predam'.» Sileo quam elegans sit aues appellare exer- citus predam. Infinita exempla sunt ubi uenatio pro re quam uenando capimus usurpatur. Liuius: 'Apud quem solstitiali tempore comiter accepti cum miraremur unde illi eo tempore anni tam uaria et multa uenatio.' Cornelius Celsus, De medicina, libro primo: 'Venatio durique pisces et ex domesticis animali- bus assa caro maxime iuuat.' Et aliis compluribus in locis. Quintilianus: 'Quod omnibus nascitur industrie premium est sicut uenatio et aucupatio.' Frontinus: 'Venationequoque et pecoribus quidam miserunt litteras membranis mandatas.' Paulus, de actione empti et uenditi: 'Veluti cum futurum iactum retis a piscatore emimus, aut indaginem plagis positis a uenatore, uel pateram ab aucupe.' Idem, de hereditate uel actione uendita: 'Nec enim alea emitur, ut in uenatione.' Vi- des ut iactum, ut indaginem, ut aleam uendi dicitur, ita etiam uenationem haberi, comedi, premium esse, mitti, emi: quid ni etiam capi? quod adeo planum est ut etiam legamus in Genesi Isaac filio suo sic iubentem: 'Affer mihi de uenatione quam cepisti.' «Et illud: 'Menia concludens', quod 'urbem circumsidens' dicendum fuit.» Hec mea uerba sunt: 'Eumque fossa primum et uallo, in sequentibus diebus per ocium muro ac maceria ad sta- turam hominis circumdedit. Idem fecit in inferioribus Ferdinandus, munitionibus, quantum dabatur, menia concludens, crebra nunc huc, nuns illuc oppidanorum eruptione opus distinente. A tergo partim iuncti carri claudebant, partim fossa et uallum.' Est ne igitur hoc circumsidere menia, an concludere atque circundare, impudentissime Thersites? «Et illud: 'Alii totidem latebant', quod absque ea parti- cula 'alii' proferri debuit.» Quid non possunt alii esse et non totidem? Sed ne multis , audi Horatium: Mille talenta rotundentur, totidem altera, porro tertia succedent. «Et illud: 'Alibi effusa fuga, alibi confusa fuga', quod con- fuse protulisti.» Bis ne ego 'fuga' dixi, scelerate, an semel, sic: 'Iam omnis ex inferioribus castris exercitus se proiecerat et, alibi effusa, alibi confusa fuga, petentem tuta hostem inuenit'? Tu, tu, falsariorum impudentissime, confusum sermonem reddididsti, si tamen confusa potius huiusmodi quam parum tersa habenda sit oratio. Tu itaque eam inquinasti, idque malitia, non errore: nam Deum testor, qui et tui facti et mei testis est atque iudex, mirari me quomodo errare potueris ut bis 'fuga' legeres quod semel est scriptum. «Omitto et illud: 'Ad certius explorandum', quod 'ad explorandum' tantummodo dici debuit.» Quid, si explora- uerunt quidem qui missi erant, sed imperator exigit explorari diligentius, non dicemus 'certius explorari'? Nisi stoicari uo- lumus, ut nihil uero sit uerius, nihil bono melius, nihil perfecto perfectius, nihil certo certius. Dii te perdant, ut Regulus dixit, 'simia stoicorum'! Quod si ad communem loquendi con- suetudinem fari uolumus, quis hunc sermonem reformidet, immo quis reformidauit unquam? Liuius, libro tertio: 'Speculatores mittendos censere, qui certius explorata referant' et in x: 'Ea quanquam similia ueris erant, certius tamen explo- randa ratus dimittit equites.' Quot iam locis, cum mihi detra- here uis, summis et immortalibus uiris detraxisti. «Et illud: 'poscentium misericordiam', quod 'ueniam pe- tentium' dicere debuisti.» Ut proxime Liuium, sic nunc Ciceronem cum ceteris reprehendis, qui ait Pro Milone: 'Quid restat igitur nisi ut orem optesterque uos iudices, ut etiam misericordiam tribuatis fortissimo uiro, quam ipse non implo- rat, ego etiam repugnante hoc et imploro et exposco?' Et paulo post: 'Eorumque nos magis miseret qui nostram misericordiam non requirunt, quam qui illam efflagitant.' Et Pro Murena: 'Vestram fidem optestatur, misericordiam implorat.' Adde quod indecens nomen erat, hoc loco, 'uenia', cum non se peccasse, sed miserabiles esse illi faterentur: nam peccato uenia, calamitati misericordia tribuitur. «Et illud: 'Cibum quem poterant, deinde quietem capiunt', quod 'deinde corpora curatum abeunt' dicendum fuit.» Cur ais 'curatum abeunt'? cum ego non significauerim abeuntes, sed manentes, his uerbis: 'Sicque dispositis qui obsessos et qui pecora in pascuis custodiant, cibum quem poterant, deinde quietem capiunt lucemque expectant, tunc quid consilii ineundum sit deli- beraturi.' Cur ubique deprauas aut uerba aut sententias meas? Preterea quid opus fuit ista emendatione? Certe quod aut quietem pro somno accipi negas, quo uerbo omnes libri scatent, aut 'capere somnum' reperiri, quod cum alibi, tum apud Ciceronem est Pro Sexto Roscio: 'Somnum statim capere potuisset.' Non fuit igitur causa cur uerba mea et latina et nitida et usitata mutares, nisi ut ostentares te tanquam elegantem, uir putidissime, leuissime, ineptissime. Nam, ut intelligas quan- to in errore uersaris, qui uis curare corpora idem esse quod dor- mire, ante curamus corpora quam somnum petamus, quin immo, siquid differentie est inter hoc et cibum capere, prius sit curare corpora: an non, cum lauamur, inungimur ceteraque nature necessaria facimus, corpora curamus? Si negas, audi Curtium: 'Protinus regi corpus forte curanti, quid index de- tulisset, ostendit'; certe rex tunc nec cibo reficiebatur, nec dor- miens audire potuisset: ergo aut lauabatur, aut simile quid agebat. Quod quale fuerit ex loco illo eiusdem auctoris ap- paret: 'Egyptii Chaldeique iussi corpus suo more curauerunt'; hoc de Alexandri cadauere cum dicatur, palam est etiam aliud quiddam esse curare corpus quam cibo reficere, quod in uiuis antequam cibus capiatur fieri debet, prout declarat alibi idem auctor, cum inquit: 'At ille thoracem adhuc indutus nec ante cibo est refectus aut prius quam ueniebat exercitus constitit, nec ante ad curandum corpus recessit, quam preterierant qui agmen ducebant.' Perinde atque si dixisset 'nec ante ad focil- landum corpus recessit, nedum cibum non sumpsit, quod post focillationem fit'; nam de somno sentire stultum est, pre- sertim dicente Liuio: 'Corpora curare somnoque operam dare ut primis tenebris conuenire ad signum possent.' Iterum: 'Ce- teris signum dari iubet ut mature corpora curarent quietique darent: nocte in expeditionem eundum esse.' Quid multa? Quam ridiculum sit sentire idem esse curare corpus quod dor- mire, cum nihil admodum curent qui dormiunt? Interdum etiam ad cibos spectat, ut idem: 'Pedestris pugna par animis magis quam uiribus erat, quoniam recentes Penus paulo ante curatis corporibus in prelium attulerat; contra ieiunia fessaque corpora Romanis et rigentia gelu torpebant.' Et alibi apertius: 'Curati cibo corpora quieti dant.' Nonne prope mea uerba hec sunt? Nonne a curatione corporis somnus excluditur? Et tu me uis dicere debuisse 'cibum quem poterant capiunt, deinde corpora curatum abeunt', cum corpora curare sit (ut iam con- cludam et te magistrum meum doceam atque dedoceam) agere curam corporis uel cibo potuque, uel aliis que necessitas nature desiderat antequam dormias. «Et illud: 'A sociis uideri, ab hostibus non uideri possimus', quod incomposite protulisti.» Cur incomposite, uir prorsus incomposite? qui etiam ignoras quid sit compositio, de qua tanquam de difficillima parte oratorie artis tam multa Cicero Quintilianusque precipiunt. Nam tu de ea sentis de qua idem Cicero, nondum satis perfectus, loquitur in libris ad He- rennium, uix quatuor uerbis: quos tu mihi libros, ab auctore suo non probatos uelut scholasticos, scholasticus ipse semper ingeris et inculcas. Quo palam declaratur te cetera multo po- tiora nescire. «Pretermitto et illud: 'Sed tantus proprie saluti metus'; quod 'sed tanta recuperate salutis letitia'.» Quis credat (ne plura respondeam stulto) pro 'letitia' 'metus', pro 'recuperate' 'proprie' me dixisse? Nam emendare nihil aliud est quam testari hoc non in illo modo fuisse illi, quem emendas, dicendum faciendum ue. «Et illud: 'Aut ritu pecudum caprarumque mactabunt', quod 'ueluti pecudes caprasque mactabunt'.» Quid re- prehendis? An quod 'ritu pecudum' dixerim? At Liuius ait: 'Cibo uinoque raptim hausto repleti, ubi nox appetit, prope riuos aquarum sine munimento, sine custodiis passim ferarum ritu sternuntur.' An quod 'ritu' ad suppositum refertur? Atqui idem nihil interesse demonstrat in apposito, inquiens: 'Nos hic pecorum more per estiuos saltus deuiosque colles exercitum ducimus.' Nam 'ritu pecorum' ut 'more pecorum' dici posse modo ostendimus. Siquid aliud sentias nescio, immo ne tu quidem scis quid aut loquaris aut sentias: ut ineptus sim si ambages tuas discutere pergam, licet uteris tua natura, cum Sphinx sis; uerum, ut uideo, in hydram conuerteris, cuius, ex- cisis singulis, plura capita succrescunt. Itaque Sphingi Edipus fui, hydre Hercules ero. «Et illud poeticum: 'Conuoluens flameas pilas', quod 'late iactans incendia'.» Cur ita poeticum? Interroga eos qui me rem gestam edocuerunt, num fuerint pile flamee quas in celum rapiebat incendium; et sane ex ipsa narratione quid ego significauerim euidenter ostenditur. Hec enim sunt uerba: 'Nec uulgari igni, sed incendiario agebatur, cui aqua obsisti non potest. Is igitur coria ac cetera madentia adeptus, siue ipso humore aleretur, siue repelleretur, cum horrisono strepitu in celum (quo sagitte mitti nequeant) assidue ferebatur, conuoluens flameas pilas humano capite maiores.' Cur tu, sycophanta, hoc reticuisti 'humano capite maiores', quod de incendio consueto me non dixisse manifestum est, ubi nihil simile pile est? Preterea flama et incendium ignis est, ut absurdum fuerit futurum 'ignis con- uoluens flamam', in quem loquendi modum ipse emendator inci- disti, 'ignis iactans incendia': in quo, si nihil aliud, id certe uitii, quod poeticum est, id quod in me tu nescio an malignius an imperitius reprehendisti. «Et illud: 'Sagittabatur', quod 'sagittis precipue hostes incessebantur'.» Hec mea uerba sunt: 'Et in eos undique ab op- pidanis sagittabatur': tu pro 'sagittabatur' commutas 'incesse- bantur', quasi 'sagittare' non reperiatur, cum legamus etiam 'artem sagittandi'. Preterea cur uerba aut addideris, aut sustu- leris, aut mutaueris, num calumnia magis an dementia fuerit, aliis iudicandum relinquo. «Et illud: 'Templum mugiebat', quod 'resonabat' uel 'sonitu complebatur' dicere debuisti.» He sunt annotatio- nes Panormite, qui se poetam uulgo nominat, qui si sciret quousque liceat oratori atque historico metaphora non ita male instructum in forum ad iudices suum Fatuum dimisisset. Nolo de natura metaphore impresentiarum disputare, cum nemo, nisi iniquissimus, rerum iudex sit (ni fallor) improbaturus hanc translationem, quam Fatuus calumniator deprauat, omissa parte uerborum, que hec sunt: 'Multi in templum, multi in arcem confugerunt. Sed multo magis preses arcis quam Deus preses templi implorantibus opem tulit. Nam et auidius nostri ra- pine gratia ad templum properarunt et locum illum magis consen- taneum talibus uictimis existimauerunt. Natabat omne humano cruore pauimentum et gemitu morientium templum mugiebat.' Quid ergo mirum si ex confuso multorum hominum gemitu templum mugire dicatur, presertim ubi fit mentio uictimarum? «Omnia enim ista ut leuiora transeo». Sed ut ipse leuiter transirem non effecisti, homo leuissime. «Sed de elegantie tue uitiis satis in presentia dictum sit.» Cur paulo ante dignitatis fecisti mentionem, si tantum de elegantia agebas? Sed uelim doceas que sint elegantie uitia: an uitium illa est? Vir nullius prorsus elegantie summaque stul- titia, dementia, malignitatis, in quo uidere licet id, quod post homines natos in nullo contigit, contigisse, ex prope infinitis peccatis que in opere quamuis nondum edito uixquedum con- dito te probaturum pollicebaris, nullum hactenus probare po- tuisse, sed cum hoc efficere niteris, non in totidem, sed in qua- druplo peccatorum numero esse conuictum, qualis etiam in se- quentibus conuinceris: ut non modo penam talionis des, ca- lumniator, uerum que furibus pena constituta est quadruplum.