[1,0] CHRISTIADOS LIBER PRIMUS. [1,1] Qui mare, qui terras, qui caelum numine comples, Spiritus alme, tuo liceat mihi munere regem Bis genitum canere; e superi qui sede parentis Virginis intactae grauidam descendit in aluum, 5 Mortalesque auras hausit puer; ut genus ultus Humanum eriperet tenebris et carcere iniquo, Morte sua, manesque pios inferret Olympo. Illum sponte hominum morientem ob crimina tellus Ægra tulit; puduitque poli de uertice solem 10 Aspicere, et tenebris insuetis terruit orbem. Fas mihi, te duce, mortali immortalia digno Ore loqui, interdumque oculos attollere coelo, Et lucem accipere aetheream ; summique parentis Consilia, atque necis tam dirae euoluere causas. 15 Iam prope mortis erant metae, finisque laborum Christo aderat; Solymumque ideo haud ignarus ad urbem, Phoenicum extremis remeans de finibus, ibat. Illum ingens comitum numerus, iuuenesque senesque Sponte sequebantur, rerum quos fama trahebat 20 Undique collectos : nam magnas siue per urbes Ferret iter, seu desertis in montibus iret, Olli se innumeri iungebant, usque parati Iussa sequi, uellet quascumque abducere in oras; Atque nouos erat hic semper fas cernere coetus. 25 Pinifero ueluti Vesuli de uertice primum It Padus, exiguo sulcans sata pinguia riuo; Hinc magis atque magis labendo uiribus auctus Surgit, latifluoque sonans se gurgite pandit Victor: opes amnes uarii auxiliaribus undis 30 Hinc addunt, atque inde; suo nec se capit alueo Turbidus, haud uno dum rumpat in aequora cornu. Tum uero numero socios seiunxit ab omni Bis senos, sibi quos olim delegit, ut essent Tantorum memores operum, testesque laborum. 35 Atque ubi secretos nemora in seclusa uocauit, Procera innitens cedro, moestissimus ore, Eque imo rumpens suspiria pectore, fatur: «Ventum ad supremum, socii; data tempora uitae Exegi in terris : lux nunc infanda propinquat; 40 Meque pii manes expectant: illius ergo En ultro infensam Solymorum ascendimus urbem. Illic informis lethi mihi dira parantur Supplicia : immeritum me nunc coniurat in unum Saeua sacerdotum manas; ut, non inscius, ipse 45 Praedixi toties, ac uobis cuncta retexi. Ibo, morte mea ueterum scelus omne piabo. His me prime malis oneras pater : ipse tulisti Dulcia poma; mihi sed nunc tua furta luendum. Cum tamen expulerit tenebras lux tertia rebus, [1,50] Aereas, caede abluta, reuocabor in auras. Vos etiam, quos non pertaesum denique nostri, Funera acerba manent; audete, et lucis amori Istius aeternum uitae immortalis honorem Mecum omnes praeferte: domus non haec data, non hae 55 Sunt uobis propriae sedes: uos aetheris alti Lucida templa uocant, stellis florentia regna, Pax ubi secura, ac requies optata laborum. Hic domus, hic patria : huc omnes contendite laeti Angustum per iter : uestras hic figite sedes. » 60 Dixerat : at socii defixi lumina moestis Haerebant animis, ac tristia multa putabant. Tum senior Petrus haud linguae, uotiue pepercit; Et tali Diuum affatus sermone precatur: Nate Deo, quae tanta Deum te denique coeli 65 Vis agit, ut libeat letum crudele pacisci Pro quoquam, aut certis ultro te offerre periclis? Quin age te incolumi potius (potes omnia quando, Nec tibi nequicquam pater est, qui sidera torquet) Perficias quodcunque tibi nunc instat agendum, 70 Non adeo exosus lucem ingratusque salutis. Hos animos, hanc confestim, precor, exue mentem ; Ipse tui miserere, tuum miserere, nec ultro Proiice nos, qui te, tendis quocunque, sequemur. » Sic ille ; increpuit dictis quem talibus heros : 75 « Non pudet, o nunquam sapiens, mortalia semper Voluere, nube oculos pressum, coelestium inanem? Nec potis es uanis unquam desuescere curis? Haecne tibi consulta mei suasere labores? Non hoc consiliis, non hoc auctoribus istis 80 Tempus eget; Genitor iussis haud mollibus urget. At uos o, rebus spretis mortalibus, omnes Ferte uiri, et duros animo tolerate labores; Oblitique hominem, coelo altas tollite mentes. Et cum mortales linguas in iurgia soluent 85 Vos contra, falsis onerantes nomina uestra Criminibus, gaudete, ac firmo pectore ferte, Indignamque ignominiam contemnite laeti. Hinc fortunatos uos dicite; praemia quando Certa manent, oriturque ingens hinc gloria uestra. » 90 Haec fatus, montes aditum fert tristis in altos: Incedunt una socii cum rege parati Cuncta pati, et iuuenis sortem indignantur iniquam. Et iam palmosae subit Hierichuntis ad urbem: Zacchei excipitur tecto mensisque paratis, 95 Cui quondam componere opes, per fasque nefasque, Immensas amor acer erat; sed luce recepta Hospitis aduentu, coepit male parta luendo Reddere cuique suum, partiri caetera egenis, Tot facti infectique auri congesta talenta. [1,100] Hic subito, non laeta ferens, grauis impulit aures Nuncius, atque animum rumore momordit amaro. Lazarus haud procul hinc Bethanes regna tenebat, Diues opum, clarus genus alto a sanguine regum : Nam pater ingentes Syriae frenauerat oras, 105 Vique sibi captas quondam subiecerat urbes. Nemo illo hospitibus facilis magis; omnibus illa Noctes atque dies domus ultro oblata patebat. Huc etiam persaepe ipsum succedere Christum Haud piguit; creberque domus indulsit amicae 110 Hospitio, atque Deum posita se nube retexit. Hunc igitur postquam morientem accepit, et acri, Vix, morbo correptum, auras haurire supremas, Et quasi iam leti portas luctarier ante; Demisit lacrymas, sociisque haec edidit ore : 115 "Cedamus : leto actutum reuocandus amicus In lucem, modo me summus Pater audiat ipse, Atque suas uelit hic, ut saepe, ostendere uires". Haec ait, et gressum Bethanae tendit ad urbem. Prosequitur comitum manus ingens, atque uidendi 120 Innumeri studio socios se protinus addunt. Interea longe mundi regnator opaci, Infelix monstrum, penitus non inscius, illam Iam prope adesse diem, superi, qua maximus ultor, Imperio Patris, infernis succederet oris 125 Manibus auxilio, ac sedes uastaret opertas; Sollicitus partes animum uersabat in omnes, Si qua forte potis regno hanc auertere cladem ; Molirique Deo letum meditatur : ea una Denique cura animo sedet, haec saepe una resurgit. 130 Demens, qui id propter tantum non uiderat ipsum Demissum coelo iuuenem, quo sponte piaret, Morte obita, ueterum culpam et scelus omne parentum. Protinus acciri diros ad regia fratres Limina, concilium horrendum, et genus omne suorum 135 Imperat. Ecce, igitur dedit ingens buccina signum, Quo subito intonuit caecis domus alta cauernis, Undique opaca, ingens; antra intonuere profunda, Atque procul grauido tremefacta est corpore tellus. Continuo ruit ad portas gens omnis, et adsunt 140 Lucifugi coetus, uaria atque bicorpora monstra, Pube tenus hominum facies, uerum hispida in anguem Desinit ingenti sinuata uolumine cauda. Gorgonas hi, Sphyngasque obscoeno corpore reddunt, Centaurosque, Hydrasque illi, igniuomasque Chimaeras; 145 Centum alii Scyllas, ac foedificas Harpyias, Et quae multa homines simulacra horrentia fingunt. At centum-geminus flammanti uertice supra est Arbiter ipse Erebi, centenaque brachia iactat Centimanus, totidemque eructat faucibus aestus. [1,150] Omnes luctificum fumumque, atrosque procaci Ore, oculisque ignes, et uastis naribus efflant. Omnibus intorti pendent pro crinibus angues Nexantes nodis sese, ac per colla plicantes : In manibus rutilaeque faces, uncique tridentes, 155 Queis sontes animas subigunt, atque ignibus urgent. Nec minus illi etiam diuersis partibus orbis Conueniunt properi, qui terris omnibus errant Hortantes scelera, ac uariis mortalia ludunt Pectora imaginibus, rectique obliuia suadent. 160 Nec non uentorum, tempestatumque potentes, Nubiuagum genus, haud certa regione locati, Nimborum in media consueti nocte uagari. Ergo animis prompti, atque opibus coïere parati Una omnes : fremitu uario sonat intus opaca 165 Regia; rex donec nigram igne tricuspide dextram Armatus, coetu in medio sic farier orsus : «Tartarei proceres, coelo gens orta sereno, Quos olim huc superi mecum inclementia regis Æthere deiectos flagranti fulmine adegit, 170 Dum regno cauet, ac sceptris multa inuidus ille Permetuit, refugitque parem) quae praelia toto Egerimus coelo, quibus olim denique utrinque Sit certatum odiis, notum, et meminisse necesse est. Ille astris potitur, parte et plus occupat aequa 175 Ætheris, ac poenas inimica e gente recepit Crudeles : pro sideribus, pro luce serena, Nobis senta situ loca, sole carentia tecta Reddidit, ac tenebris iussit torquere sub imis Immites animas hominum, illaetabile regnum. 180 Haud superae aspirare poli datur amplius aulae; Ingens ingenti claudit nos obiice tellus; In partemque homini nostri data regia coeli est. Nec satis : arma iterum molitur, et altera nobis Bella ciet, regnisque etiam nos pellit ab imis. 185 Id propter iuuenem aetherea demisit ab arce, Seu natum, siue alitibus de fratribus unum. Iamque aderit, fretusque armis coelestibus ille Sedibus exitium uehet his, et regna recludet Infera, concessasque animas nostro eximet orbe. 190 Fors quoque nos, nisi non segnes occurrimus, ipsos Arcta in uincla dabit, uinctosque inducet Olympo Victor, ouans; superi illudent toto aethere captis. Iste autem, quamuis mortalia membra caducus Induerit, tamen est nostris imperditus armis. 195 Nempe ego saepe adii, coramque interritus urgens Tentaui insidiis nequicquam (non ea me res Falsum habuit, neque enim nunc primum talia cerno) Quas non in facies, quae non mutatus in ora Accessi incassum? semper me reppulit ipse [1,200] Non armis ullis fretus, non uiribus usus : Sed tantum ueterum repetito carmine uatum, Irrita tentamenta, dolos, et uim exiit omnem. Ergo, quae mihi nunc surgit sententia, pandam. Ille iter antiquas Solymorum instaurat ad arces, 205 Sit licet inuisus magnae primoribus urbis : Quippe sacerdotes odiis ingentibus illi Infensi insidias, ut cuique est copia, tendunt, Solliciti ueterum pro relligione parentum, Ut ferro incautum superent, et funere mulctent : 210 Quandoquidem ille nouos ritus, noua sacra per urbes Instituit, priscasque audet rescindere leges. Hic opibus uestris opus: en nunc confieri rem Tempus adest : in eum cuncti maioribus illos Inflammate odiis, et uera, et praua canentes, 215 Pestiferumque animis furtim inspirate uenenum, Ne uicti, oblitique iras, corda aspera ponant; Sed saeui magis, atque magis, stimulisque subacti Acribus absistant nunquam, nisi caede peracta. Si uero, si quis sociis ex ipsius unum 220 Bis senis capere, atque dolis peruertere possit; Res confecta, metus penitus sublatus et omnis. Praecipitate moras; fluxis succurrite rebus : Nunc tectis opus insidiis, nunc uiribus usus. Vix ea fatus : ubique ruentes iussa facessunt 225 Auctores scelerum, portisque ex omnibus alte Diuersi rumpunt : tremit abdita murmure tellus. Incubuere auris : crinitas anguibus alas Obscurum per inane mouent, terrasque capessunt. Non tam olim densa sublimes nube per auras 230 Florilegae glomerantur apes aestate serena, Nubifugo Borea, et madidis cessantibus Austris, Si quando exorta est inter discordia reges, Saeuaque collatis inuadunt praelia signis. Vae, quibus institerint terris, quibus orbis in oris 235 Dira cohors ! quantas populis feret illa ruinas ! Iamque emensus iter, multis comitantibus, heros Vera Dei soboles Bethanes moenibus instat. Cernit ibi moestas crinem laniare sorores, Munera fraterno tumulo suprema ferentes, 240 Expertem thalami Martham, atque urbis auitae Magdali dictam de nomine Magdalenam. Progreditur, bustumque petit : moestissima Martha, Hunc simul ac uidit, comites fratrisque sepulchrum Deserit, ac multo uenienti occurrit honore. 245 Insequitur soror inde, oculos ambae imbre madentes, Foemineis ambae plangoribus indulgentes. "Ut te post cari germani funera tandem Accipimus uenientem ! ut te saepe ille uocabat, Magne hospes, gelidi perfusus frigore leti ! [1,250] Atque equidem credo, tunc sors te si qua dedisset Nobis, nunc etiam uitales duceret auras. Nunc quoque (nil quando clari tibi rector Olympi Abnuit) haud penitus nobis spes omnis adempta est". Talibus orabant : comites simul omnia luctu 255 Miscebant : moestis resonabant cuncta querelis. Ast heros tristes dictis solatus amicis Spondet opem, superas rediturum ad luminis auras Actutum fratrem incolumem, quem faucibus haustum Telluris quarto iam sol non uiderat ortu. 260 Diditur haec totam confestim fama per urbem, Quae cunctis incredibilisque et mira uideri. Vicinis populi passim de montibus omnes Concurrunt studio uisendi, atque omnia complent. Ventum erat ad tumulum : stat circumfusa iuuentus ; 265 Ipse autem in medio duplices ad sidera palmas Iamdudum tendens, oculosque immobilis heros Orabat, tacitusque parentem in uota uocabat. Orantem obseruant taciti, intentique tuentur, Quid iubeat, quae signa ferat, quo deinde cadat res. 270 Bis toto color ore abiit; bis pectore anhelo Infremuit; nutuque caput concussit honestum. Ecce autem tumuli tremere ostia uisa repente. Omnibus extemplo subita formidine sanguis Diriguit, penitusque inuasit pectora frigus; 275 Cum tandem Deus has effudit ad aethera uoces. "Summe Parens, quamuis precibus nil abnuis unquam Ipse meis, quaecunque petam; tamen hoc tibi grates Munere semper agam : tua quanta potentia, uidit Circumfusa manus, populi uidere frequentes. 280 Vos autem famuli properate, recludite marmor, Saxum ingens auferte, uiroque exsoluite uittas". Nec mora praeceptis ; patuerunt claustra sepulcri : Concursu accedunt magno, attonitique pauore Inspectantque, uidentque intus deforme cadauer, 285 Vixque sibi credunt, nullo cogente moueri. Nec mora ; clamantis ter uoce uocatus amici Erigitur, loquiturque, et coeli uescitur auris. Obstupuere omnes : nec sat uidisse loquentem, Aut audîsse semel, dum cuncta ex ordine narrat 290 Conuentu in medio, quae funere passus in ipso est : Quanto anima instantis ui leti exclusa dolore, Terrenosque diu eluctata reliquerit artus ; Quas facies moriens, quam obscoena aspexerit ora Terrentum iuxta furiarum, irasque, minasque ; 295 Ut uix siderea uolucres missi arce ministri Auxilio possent auidas inhibere rapinis. His addit scelerum poenas, ac laeta piorum Praemia, quaeue animas miseras subiisse necesse est Arbitria, aeternosque nigris fornacibus ignes. [1,300] His actis, Deus orantis uicina Simonis Tecta subit, quem tota olim lacerum ulcere membra Eripuit morbo, atque in pristina reddidit ipse. Dum uero mensas grati dignatus amici Accubat, in medio procerum urbis ; protinus ecce 305 Ingreditur forma insignis cultuque puella, Picta peregrinas tunicasque, sinusque crepanti Argento saturos atque auro intertexto : Cui caput implicitum gemmis ; it flexile collo Aurum ingens, mixtis onerosa monilia baccis; 310 Propexique nitent electro molle capilli, Nexilibus quos in nodos collegerat hamis ; Aureaque ex humero demissam fibula uestem, Eois opibus grauidam et Gangetide gaza, Subnectit : media micat ardens fronte pyropus ; 315 Crebraque consertis pendent redimicula gemmis : Qualis laeta sinus cum tellus ueris honorem Pandit, opesque suas gremio explicat alma uirenti. Haec olim amissis utrisque parentibus orba Restitit, et proles in opes successit auitas 320 Unica, quas pater immensas praediues habebat : Dumque aetas rudis, una illi super omnia cordi Relligio fuit, et seruandi cura pudoris. Mox autem, paulatim annis feruente iuuenta, Sensibus illapsa est Veneris malesuada cupido, 325 Quae mentem immutans furiis subiecit iniquis, Ah miseram ! abiecto non obstat cura pudori ; Non species, non fama mouet; cessit timor omnis, Relligioque oblita : domo iam nubilis exit; Iam conuiuia, iam spectacula laeta frequentat, 330 Vinclaque contemptis rectoribus omnia rumpit : Ac ueluti ratis AEgaeo sine remige in alto, Sublatos simul ac fluctus inflauerit aura, Nunc huc incerto, deinde illuc fluctuat aestu, Quo uentique undaeque urgent, spoliata magistro. 335 Et iam freta opibus pro dulces ambit amores Florentum iuuenum, siquis, spectabilis ore Egregio formaque, alios supereminet omnes. Ergo laeta uirum praestanti corpore postquam Accepit uenisse, Deum quem fama ferebat; 340 Nullam passa moram, studio correpta uidendi Venerat. Ast ubi conspicuos deperdita uultus Hausit, et egregiae diuinum frontis honorent, Diuinosque oculos, ardentis pabula amoris; Diriguit, penitusque animo sententia uersa est; 345 Atque alias longe concepit pectore flammas. Ecce autem subito uisae spirantis ab ore Septem adeo circum offusa caligine, et atra Nube exire faces; ueluti cum torris obusti Ultima sursum flamma fugit, fumumque relinquit. [1,350] "Haec, Deus, haec, inquit, capitum foedissima septem, Correptam miserae mentem uexabat, Erinnys" Tum Maria (hoc illi nomen) mutata, nec illa Argento quae illusa sinus modo uenerat aureos : Iam capiti crinale aurum, colloque monile 355 Detrahit, et tunicas squalentes exuit auro : Iamque sui piget, et curis mordetur honestis. Inde Deum orabat ueniam, genibusque uolutans, Ut canis ad mensam procumbere suetus herilem, Lambebatque pedes nudos, lacrymisque rigabat, 360 Veste fouens, alios tulerat quam nuper in usus. Tum de marmoreis uarios deprompsit odores Thesauris; casias, et nardi mollis aristas, Aut thuris lacrymam, atque auram fragrantis amomi; Pronaque permulsit nudas liquido unguine plantas : 365 Suauis in aereas diffugit spiritus auras. Cuncta Deus placida quae mente accepit, et illam Dignatus uenia monitis impleuit amicis. Interea circumpositis ex urbibus aegrum Cernere uulgus erat conuentu accedere magno : 370 Multi ibant oculis clausis, multi auribus orti Indociles, fandi ignari; quique aegra trahebant Membra, ferebantur; quosue exagitabat Erinnys Captos mente, sui immemores, Deus ipse iuuabat Auxilio; ualidique omnes laetique redibant. 375 Tandem hinc digrediens Solymorum tendit ad arces. Hanc fundasse, Semes, soboles tua dicitur urbem, Vitisator pater, exactis simul imbribus ingens Cessauit uastis stagnare paludibus orbis, Plurimaque immensi compressa licentia ponti. 380 Tum uenere, suo bellis qui gente subacta Urbem appellarunt de nomine Iebusaei. Protinus hinc reges, a prisco sanguis Iuda, Finitimis late dominam coluere subactis. Hic templum Salomon, per terras omnibus aris 385 Euersis, ope barbarica rex condidit olim, Templum opulentum, ingens, eductam ad sidera molem. Huc mensas, arasque sacras, et ahenea labra Transtulit, et ueteris uestes ac munera templi, Ostro perfusas uestes, auroque rigentes; 390 Tum lychnos, lancesque, cauasque inuexit acerras, Cymbiaque, et tripodas, fuluoque ex aere lebetas, Inclusasque sacro leges ac foedera ligno, Quae gemina in silice omnipotens Pater ipse notarat. Hic gentis rex, atque omni cum gente sacerdos, 395 Sacra ferens pecudum fundebat rite cruorem : Victima non alias maculabat sanguine sedes. Undique mos erat huc populos ter adire quotannis ; Et proprios genus Isacidum instaurabat honores : Ipse etiam huc heros crebro se ferre solebat. [1,400] Iamque uiis plenis multis cum millibus ibat, Unde urbis poterant turres atque alta uideri Culmina : laeti omnes ramos uiridantis oliuae, Quasque manu gestent palmas, a stirpe refringunt. Praecedit peditum late manus omnis; it ingens 405 Pone equitum globus : in medio pulcherrimus heros, Haud acri prouectus equo, phalerisque superbo, Eminet ; at sibi pauperiem ut placuisse beatam Admoneat socios, rex quadrupedantis aselli Terga premit, uates quondam ut cecinere futurum. 410 Nudus erat uertex; humeris demissa fluebat Ad talos uestis, quam festinauerat olim Ipsa parens, pueroque dedit gestare ; nec illa est Ullo attrita usu, nulla consumpta senecta : Taurea nudatis circumdat tegmina plantis. 415 Talis iter tendit, recipitque ad moenia gressum. Ante urbem pueri occurrunt, mixtaeque puellae, Floribus ac uariis ornatae tempora sertis. Omnibus in manibus palmae, omnes carmina laeti Laeta canunt, tonsis et inumbrant ora coronis, 420 Certatimque Dei gaudent placida ora tueri. Tum demum portis urbem ingrediuntur apertis, Et propius regem seruatoremque salutant, Praetenduntque manu thyrsos, oleasque coruscant Frondentes : superas ingens it clamor ad auras. 425 Spargitur hic rumor subito, ac tota urbe uagatur. Consurgunt gentis primi : procul ecce per auras Pulueream cernunt tolli super aethera nubem, Ignari penitus rerum, causasque requirunt Tam subiti motus; quemnam tam mulla sequantur 430 Millia ductorem ; quis tantus clamor ouantum. Ast illi, quibus est diui haud incognita fama Occurrunt alacres regi, plausumque sequentes Ingeminant; quaque ingreditur, passim ecce rubenti Insternunt ostro sola, barbaricisque tapetis, 435 Intenduntque uias sertis, et floribus augent. Vix ingressus erat, cum densam respicit ecce In biuio turbam, clamoremque auribus haurit Ingentem, et secum admirans uestigia pressit. Vallis erat circum frondosis undique septa 440 Collibus : in medio riuis atque imbribus humor Collectus semper stabat, laticesque perennes; Quo solitae innuptae praediuitis urbis aquari, Et potum pariter pecudes compellere prisci Pastores, lymphaque gregem curare salubri : 445 Unde lacum fama est olim dixisse minores. Huc concursus erat certis de more diebus, Turbaque adibat inops uariis exercita morbis. Namque uidebatur, magno quandoque moueri Cum sonitu, medio unda lacu ; et perculsa repente [1,450] Sublato ad coelum spumabant caerula fluctu : Sed uulgo subiti quae motus causa latebat. Impubes pueri tantum, innuptaeque puellae Signa prius manifesta dabant, seseque canebant Cernere pennatum puerum fulgere per auras 455 Undanti chlamyde, atque auro radiantibus alis, Delapsumque polo tranquilla impellere utraque Stagna manu, lateque uiam signare cadentem. Qualis stella, Pater superum quam misit Olympo Aut nautis signum, aut populis in castra coactis, 460 Praecipitat, flammis longe lateque coruscis Scintillans : corda ignaris mortalibus horrent. Ergo expectabant denso miseri agmine circum E coelo signum intenti, laticesque quietos Seruabant oculis, atque omnes auribus auras; 465 Auditum ad signum subito ut se prunus in undas Quisque daret, stagnoque sonanti immergeret artus. Quippe erat inde salus semper, non pluribus, uni, Qui subito inpulsum prior exiliisset in aequor. Sicut ubi uacui tendunt medio aequore campi, 470 Viribus, et rapido, iuuenes, decernere cursu; Arrexere animos cuncti, signumque parati Expectant; pulsat pauor intus pectora anhelus Omnibus; atque locum spondet sibi quisque priorem. Hos inter, longo detentus brachia morbo, 475 Brachiaque, et plantas, omnes et inutilis artus, Iethrus erat; cui quondam, et opes, et auita fuere Praedia opima : sed ut iuuenili e corpore morbum Pelleret, heu ! nimium mendaci credidit arti; Dumque uias omnes, medicaeque explorat opis uim, 480 Pauperiem morbo adiecit miserandus iniquam, Ossibus ad uiuum qui iam persederat imis. Iamque fere denum in luctu quater egerat annum Innumeris circumuentus morbisque, fameque. Quem postquam adspexit propius stellantis Olympi 485 Rege satus, sic est ultro placido ore locutus : "Infelix, quae te segnis mora detinet unum Seruantem has frustra ripas, et tristibus undam Praesentem morbis; alii cum scilicet omnes Protinus hinc abeant laeti, oblitique laborum 490 Accipiant solitas reparato in corpore uires?" Ille sub haec; largoque genas simul imbre rigabat : « Non hoc crimen aquae, non uis mihi fontis iniqua est : Verum ego dum motum opperior salientis aquae, Praecipites dant saltu alii se in stagna priores 495 Ad sonitum : inualidis nequeo ipse insistere plantis; Nec me tunc opis externae dignatur egentem In stagno quisquam ante alios mersare salubri. » Talia narrantem placido Deus ore tuetur, Atque ait : «Ipse tuis pedibus subsiste; ualensque [1,500] Carpe uiam : nec cuncta undis debere necesse est.» Vix ea, cum subito cernentibus omnibus ecce Erigitur, stratumque humeris, mirabile uisu, Ipse suis referens pedes omnes passibus aequat ; Atque suo solidae respondent robore uires. 505 Sicut ubi in syluis dum ramos colligit, anguem Frigore sopitum pastor, brumaque rigentem, Frondibus implicuit, admouitque inscius igni : Nulla mora est, propius flammas uix pertulit, et iam Attollitque caput, iamque ignea lumina torquet, 510 Perque domum serpens micat arduus ore trilingui. Parte alia ante fores templi, mediaque ministri Ingenti strepitu testudine dona sedentes Vendebant, quae plebs aeratae imponeret arae, Lanigeras pecudes, taurosque, paresque columbas, 515 Voti ut quisque reus, rerumque ut copia cuique. Quos simul atque heros ingressus uidit, et omnem Discursu et clamore locum resonare profano, Haud tulit, et uerbis grauiter commotus acerbis Reppulit, intortum uibrans per terga flagellum, 520 Verberaque insonuit, sacroque a limine abegit. Qualis ubi Arctois boreas erupit ab antris, Aereos rapido peruerrens turbine campos, It coelo ferus, et piceas toto aethere nubes Insequitur : dant uicta locum, et caua nubila cedunt. 525 "Sacra Deo domus haec, inquit, haec numinis aedes : Vos autem uersam indignos scelerastis in usus. Sanguine respersum est aras, animaque litatum Hactenus antiquis concesso more sacrorum : Indultum satis atque ouium iam caedis abunde est. 530 Nunc Pater omnipotens pecudum uolucrumque cruori Parcere uos posthac iubet, ac fumantibus extis. Vos diuersa manent mutatis orgia sacris : Discite iustitiam tantum, puraque litate Mente, Deumque piis precibus placate uolentem : 535 Hi uestri ritus, ea deinde piacula sunto.» Sic ait, et supplex demisso poplite ad aram Cernuus arcana prece Patris numen adorat. Iamque sacerdotum primis exarserat ingens Tristi in corde dolor, flammaeque iraeque coquebant. 540 Nec nouus hic primum furor, haec odia aspera surgunt : Antiquae irarum causas, antiquique dolores Haudquaquam exciderant animis, fixique manebant. Non tamen hic ausi sunt illum surgere contra; Sed ueriti ultricem plebem, turbamque sequentum, 545 Excessere adytis, nequicquam indigna minati. Quales nocte lupi stabulis cum forte reclusis Appetiere gregem; uerum custodia pernox Obstitit, et canibus uocalibus inde reuulsit : Illi (dira fames stimulis agit intus) abacti [1,550] Cedunt, et montes nequicquam ululatibus implent. Dum uero affatur Genitorem Diuus ad aram, Mirantes socii templum per singula lustrant, Suspectu molem uasto, artificumque laborem, Cautibus excisas centum, centum aere columnas, 555 Omnes e solido, omnes altis montibus aequas, Tignaque, et aeterna ex cedro laquearia, ahenoque AEratas porro stridentes cardine portas, Sectilibusque minutatim sola laeuia saxis : Tum puro ex auro postes, mensasque metallo 560 E simili, et fixos alta ad donaria currus, Distinctos ebeno, et candenti elephanto. Quae dum cuncta legunt, perfectis ordine uotis, Improuisus adest, tacitusque superuenit heros, Atque ait : «Haec moles, adeo haec immania templa, 565 Protinus ut uento radicitus eruta pinus, Versa repente dabunt labem, ingentemque ruinam :' Et tibi digna tuis, Solyma, instant praemia factis; Quae uates ad te missos diuinitus ausa es Tot ferro petere, aut duris detrudere saxis. 570 Ipse tuos quoties, praesens ut uera monerem, Tentaui ciues incassum cogere in unum, Ceu cristata suos dispersa examina foetus Singultu uolucris uocat, et plaudentibus alis ! Ferro excisa cades : iamiam labentia regna 575 Protinus arma ruent tua, uindexque hauriet ignis, Et passim haec largo sudabit sanguine tellus. Nonne uides, iam ut nunc res procubet inclinata? Et tibi iam uotis non prosit nectere uota? Longe alias Pater omnipotens sacra transtulit oras; 580 Longe alia uult ipse coli et placarier urbe : Atque adeo hic alte depactus terminus esto. » Sic fatus, monstrat miras in marmore formas, Argumentum ingens, senum monimenta dierum, Magna quibus magni compacta est machina mundi; 585 Et ueterum euentus, et prisca ex ordine auorum Facta, haud humanis opus enarrabile uerbis. Non illic hominum effigies, simulacraue Diuum, Arcanis sed cuncta notis signisque notauit Obscuris manus artificis, non hactenus ulli 590 Cognita; non potuere ipsi deprendere uates. Hic superum sator informem speculatus aceruum, Aeternam noctemque, indigestumque profundum, Prima uidebatur moliri exordia rerum, Ipse micans radiis, ac multa luce coruscus. 595 Iamque uidebatur fulua de nube creare Stelligeri conuexa poli, terrasque, fretumque, Et lucem simul undiuagam; mox unde micantes Et solis radios, et coeli accenderet ignes. Ipsi iam denso crepitare examine circum [1,600] Auctoremque, ducemque suum, plausuque sonare Aligeri fratres supera arce uolatile uulgus, Lucis opus primae : necdum tamen aethera ab imis Flammiferum terris, terras discreuerat undis; Sed tantum confusa iacebant semina rerum. 605 Nec mora; uix coeli extuderat septemplicis orbem, Ordine cui uario rutilos affigeret ignes ; Et iam cuncta nouam incipiebant sumere formam Paulatim, coelumque sua compage teneri. Cernere erat, sicca in medio iam mole relicta, 610 Littoribus curuis circum maria humida fundi, Illisosque uadis spumare ad sidera fluctus. Nondum pontiuagae curuabant ampla carinae Carbasa, nec liquido lentari in marmore remi; Lata sed innocui uerrebant aequora Cauri. 615 Ecce autem, iam fagiferi capita ardua montes Attollunt, infraque iacent humiles conualles. Continuo tellus summittens Daedala germen Flore renidescit, et frondes explicat arbos. Iam uideas uiridi uestiri gramine campos; 620 Iam colles densis frondere cacumina syluis, Ilicibusque, oleisque, et coniferis cyparissis. Nec mora; caeruleo flammis duo lumina coelo Incipiunt teneris primum lucescere rebus; Et sibi, ceu mundi uigiles, statione uicissim 625 Succedunt, certoque suum dant foedere lumen. Nam lucis fons dimensum sol ambit Olympum Ipse die, terrasque nouo splendore colorat. Nocte suas uultu pallenti seruat in umbris Luna uices, fundens auratis cornibus ignem : 630 Lucidaque exornant nocturnis aethera gemmis Sidera, perpetuo circumlabentia motu. Tum bifidis passim uerrebant marmora caudis Squamigerum mutae pecudes, pelagoque natabant. At pictae uolucres librare per aera pennis 635 Corpora, et inter se curuis decernere rostris. Nec procul hinc errant latos armenta per agros, Lanigerique greges persultant pabula laeta. Iam latebras uideas meditari dira ferarum Semina, iam longos per humum reptare chelydros. 640 Desuper hortari clara de nube putares Coelicolum regem, laetasque expromere uoces, "Crescite, propagate genus, mea semina, uestrum, Seclaque perpetuis generatim iungite seclis." Tandem nudus homo emicuit tellure creatus; 645 Quem superum sator affarique, et dicere leges Ore uidebatur coram, ac praeponere regnis, Qui terras immortalis ditione teneret, Mansisset dictis, seruasset foedera pacta. At campum arboribus iuxta ac uiridantibus herbis [1,650] Lucentem aspicias, stellantia floribus arua, Poma ubi caeruleo multum uigilata dracone : In medio fons perspicuis argenteus undis, Quatuor aduersis uoluens regionibus amnes, Qui terrae gremio infusi late arua rigarent. 655 Atque hic cernere erat malesuadi fraude draconis Deceptum iuuenem uetitos ex arbore foetus Gustare, edicti immemorem, legisque seuerae. Et iam (uix pomum infelix admouerat ori) Paenituisse putes se frondibus inuoluentem, 660 Nec iam caelituum regis grauia ora ferentem. Namque uidebatur, fuluae inter uellera nubis, Horribili super impendens mortalibus ore Dura redarguere, et saeuas indicere poenas Pro meritis, quas ille olim, quas omnis ab illo 665 Progenies lueret lucis uentura sub auras. Interea coniux, quae, capta libidine dira, Iura prior, legesque datas, ac foedera, soluit, Infelix fruticum frustra per densa latebat. At uictor, factusque potens iam fraudis, ahena 670 Effulget squama, teretique uolumine serpens Ter superans stirpem, spirisque ingentibus ambit Tortilis, et motis insultat desuper alis, Virgineo irridens deceptos improbus ore. Nec procul hinc ideo uideas late infera circum 675 Regna, subobscuras sedes, lucemque malignam Solis, ubi casti manes, animaeque piorum, Sedibus exclusae quondam debentis Olympi, Unius ob scelus, expectabant ordine longo. Stabant hic cani proceres, uittataque uatum 680 Agmina, tendebantque manus ad sidera passas ; Quos omnes humeris pater alte extantibus Abras, Amplificam pandens chlamydem, protentaque late Brachia subnixus, dextra laeuaque tegebat. Orantes illos credas, superumque parentem 685 Supplicibus dictis affari, parceret irae, Parceret unius noxa omnes perdere gentes. Substitit hic imo suspirans pectore Diuus, Atque ait : « En nostrum deposcunt ista laborem : In me nulla mora est; ego tantae debitus irae 690 Morte mea eripiam hos tenebris, et claustra refringam. Qum ea, quae subito paucis deprensa sequuntur, Sublegite infandum mihi portendentia letum. « Omnibus hic pauci extinctis mortalibus ibant Inclusi ligno summas impune per undas. 695 Ingens latiuago fluitabat machina ponto, Et uix extabant immani corpore montes; Quos procul abruptus collisis nubibus ignis Ingeminans creber coelo rutilante petebat. « Hic natum senior nudo Isacon ense petebat, [1,700] Infelix pater, exequitur dum tristia iussa. Aspiceres illum toto iam corpore niti Dextram attollentem : nondum respexerat; et iam Nuncius ecce aderat coeli demissus ab arce, Iussa ferens primis contraria : uictima iuxta 705 Pascebat, pueri ignari pro caede parata, Candidus et uillis aries argenteus albis. "Hinc fratrem inuisum narrata ob somnia fratres Vendebant, misero mentiti dira parenti Funera, discerptumque feris : pater ipse cruentam 710 Versabat nati tunicam, lacrimisque rigabat. «Hic etiam, Phariis dum ciues ducit ab oris, Post longa exilia in patriam, promissaque regna, Legifer auxiliis fretus caelestibus heros; Orta lues populum errantem miseranda repente 715 Serpentum afflatu leto dabat, atque iacebant Corpora tabifico passim morientia morsu. Dux uero in medio campi suspendit ahenum ingenti e malo colubrum, stratosque iubebat Dirigere huc aciem intentos, lignumque tueri, 720 Quae miseris erat haud dubiae uia sola salutis. « Parte alia, rostro terebrans sibi uiscera acuto, Foeta auis implumes pascebat uulnere natos : Stans olli circum materno sanguine laeti, Et pectus certatim omnes rimantur apertum. » 725 His animaduersis, portis bipatentibus ibat Multa putans, necdum gradibus descenderat heros Omnibus : et, magno iam longe urgente tumultu, Ecce trahebatur, passis per terga capillis, Pallida longaeui coniux Susanna Manassei; 730 Quoi pater egregiam forma, et florentibus annis, Haud placitis taedis inuitam aegramque iugarat. Namque fidem ob thalami foedatam ad iusta uocabant Supplicia, ingenti iuuenum sectante caterua. Et iam saxa manu pueri uulgusque tenebant. 735 Ipse sed anteuolans prohibebat tela sacerdos, Donec porticibus Christum conspexit in amplis; Ad quem ubi concessit, miseramque ad limina traxit, Ingressus uersare dolos : « Haec prodidit, inquit, Coniugium, thalamique fidem deprensa fefellit. 740 Sontem iura neci tali pro crimine dedi Nostra iubent duris (sed que inclementia! ) saxis. Teque ideo, uatum interpres mitissime, adimus, Et tua quaenam sit sententia quaerimus omnes. Dixerat, atque animo iam spes pascebat inanes, 745 His captum implicitumque putans sermonibus hostem, Praeclusos abitus, non effugia ulla relicta : Illam quippe neci si solueret interceptam Miti animo miseratus, eum turba omnis in ipsum Saxaque et ultrices raptim conuerteret iras, [1,750] Quod sanctas gentis leges euerteret illex; Si uero ad poenam iusset pro crimine duci, Sese odiis uulgi obiiceret crudelis acerbis. Haec agitans iam uictorem se mente ferebat, Pectora laetitia multum tumefactus inani. 755 Ac ueluti in somnis olim sibi uisus arator, Dum terrae attrito suspendit uomere terga, Auri ingens pondus campo effodisse subacto, Gaudia uana fouet : cernet somno ille relictus Pauperiem, duros et adhuc sibi adesse labores, 760 Somnia fortunamque animo execratus inanem. Ipse uiam Deus inuenit (fallacia numen Nulla humana ualet contra) qua legibus illi Parceret illaesis : nempe, ut defixa tenebat Ora solo, tandem attollens, turbamque paratam 765 Aspectans, ait : « Haud dubium, quin crimine letum Sit merita; id prisci quondam sanxere parentes. Ergo agite ô vestrum quicunque est criminis expers, Saxa manu primus rapiat, feriatque merentem. Ecquis erit tanto e numero, qui vulnera prima 770 Dirigat, et sceleris purum se proferat ultro ? » Sic memorans omnes servabat lumine pronus Obliquo, horrendumque tuens, illumque paratus Inscripsisse solo, cui mens interrita nullum Esset ob admissum foede, securaque culpae. 775 Stabat conspectu in medio tremebunda puella, Iam suffusa oculos mortis nigrore propinquae, Et positis terram genibus submissa petebat; Non minus exanimata metu, quam in retia cerua Acta canum latratu et longo exercita cursu, 780 Cùm iam consumptae uires, cum se undique cinctam Hoste uidet, mortemque instantem certa moratur. His autem auditis responsis, omnibus ingens Confestim cecidit furor, et uis fracta quieuit. Quisque suam tacito uersant in pectore uitam, 785 Inque vicem spectant sese, atque aduersa tuentur; Nec quisquam turba in tanta se prodidit ultro. Saxa cadunt manibus furtim labentia, et omnes Quisque sui memores abeunt, templumque relinquunt. Ut uero Deus aspexit uacua atria circum, 790 Linea detraxit pauitanti uincla puellae, Atque illam uerbis monitam dimittit amicis : "I melior, ueterum famam iam extingue malorum." Talia dein socios fatur conuersus ad ipsos : "Heu durum genus ! haud possunt desistere uicti. 795 Nil linquunt intentatum, nil prorsus inausum. Nempe ego nunc festis, fas contra et iura, diebus, Affero opem inualidis, aegrosque in pristina reddo : Nunc sontes, et sponte sua commissa fatentes, Accipio, noxaque animos et crimine soluo. [1,800] Nunc socii fruges tractant et uina, priusquam Dent manibus lymphas, cum uictu corpora curant, Nec dapibus parcunt, et quae in nos plurima iactant. Quinetiam me fraude petunt furta irrita adorti : Vel cum Romanis astu me opponere tentant 805 Incautum, quaeruntque dolo, an fas pendere regi Per capita argentum, edicto quod quisque iubetur. Nec caecos mea facta mouent ingentia, quae non Humanis fierent opibus, non artibus ullis : Nec qua ui haec agitem spoliati lumine cernunt; 810 Consiliisque audent supremi obstare Parentis. Nec priscos tollo ritus, legesue refigo : Quippe alia arcanis longe sententia dictis Indeprensa latet; longe altera sacra teguntur Nube sub obscura uerborum. Ut caetera mittam, 815 Quid suis horretis uetitis imponere mensis Viscera? non animis labem sublimibus affert, Aut his, aut illis ieiunia soluere rebus. Vobis intus obest mens ipsa, et dira cupido. Sed quoniam gaudet coeno immundaque palude 820 Setigerum genus, et pecori huic innata libido est; In sue adumbrantur Veneris mala gaudia foedae. Quinetiam, ut iussis animos coelestibus auctor Paulatim assuescens posset mollire colendo, Nec nulla inciperet sub relligione tenere 825 Indociles primum populos, obtusaque gentis Pectora, iussit oues iugulare, et sanguine terram Imbuere, immeritosque aris mactare iuuencos : Quae tamen omnia erant, sicui mens alta uigebat, Venturae speculum mox relligionis et umbra". 830 His actis, iam deuexum cum uesper Olympum Clauderet, egrediens malefida cessit ab urbe. Tum Genitorem obitus affarier ante propinquos Exoptans, coramque arcanas promere uoces, Ignaros socios Taburi ima in ualle reliquit : 835 Ipse autem ascensu superans capita ardua montis Constitit, aerea feriunt ubi sidera cedri. Addiderant comites se tantum ex omnibus illi Fidus Ioannes cum fratre, Petrusque, uocati. Stabant orantes taciti, pariterque supinas 840 Tendebant sine uoce manus ac lumina coelo. Ipse autem his magno Genitorem affatur amore. "O pater, en, insons nunc dira ad funera pergo Progenies tua, nec tot ferre indigna recuso, Quando certa tibi mens, atque haec fixa uoluntas, 845 Et tanti mortale genus : nil demoror, adsum. Hos saltem, qui me, patriaque suisque relictis, Per uarios casus lectissima corda sequuntur, Aspice, et immeritos caecis auerte periclis. Haud uereor, quod se his homines, gens impia, passim [1,850] Opponunt : nil facta hominum mortalia terrent. Ipsi etiam (nihil hoc moueor) moriantur ad unum ; Aut potius saeuo, si uis, tu fulmine perde Correptos igni, et penitus res attere fractas Tu Genitor, tanto finemque impone labori ; 855 Si tantae est genus humanum coelo addere molis, Seclaque mutatis in pristina reddere rebus. Tantum oro, (scelus) inferno summissa barathro Gens, pestem meditata uiris, nil improba furtis Officiat, non infando praeuertat amore 860 Insidiis captos, nec corda improuida fallat, Dura scelera hortatur, nostrique obliuia suadet. Iamiam aderunt infandi hostes, armata dolis gens, Nondum animos satiata, graues nondum ulta dolores ; Has fraudes, iamque has fraudes, artesque mouebunt. 865 Quas non mentiti simulato corpore formas, Ut capiant genus innocuum, uertantque uenenis Pestiferis? tu frange dolos, ferque irrita in auras Cuncta, Pater : tandem uictis edice quiescant. Sint, qui per terras gentes post funera nostra 870 Iustitiam erudiant, et relligionis amorem : Hanc ueniam concede : id nati cedat amori.» Filius haec : Genitor contra cui talia reddit. "Nate, Patris uirtus, nostrique simillima imago, Nulla tuis fraus, (solue metum) nullaeue nocebunt 875 Insidiae, quas nunc regni molitur operti Arbiter; incoepti frustra irritus omnia tentat. Induat in facies centum, centum ille figuras; Ipse adero, retegamque dolos, foecundaque fraudis Agmina disiiciam, et magna uirtute resistam. 880 Unus erit tantum, cui mentem insania uertet : Infelix, iam nunc deuoto pectore uersat Infandum scelus; atque tui iam poenitet aegrum, Secum indignantem, tua quod praecepta sequutus Exuerit blandum uitae mortalis amorem, 885 Malueritque graues sub te tolerare labores : Omnia quae mecum mundi ante exordia nosti. Hunc tamen indignum numero coetuque piorum Addidimus, memores uatum, qui talia quondam Praedixere, tuis exemplum insigne futurum. 890 Euadent alii insidias meliora sequuti. Omnes, te propter contempto lucis amore, Haud mortem horrescent, pergentque in funera laeti; Innumeramque suo parient tibi sanguine gentem, Proiectu uitae, et mortis amore, superbi. 895 Efficiam coelo dignos post aspera tandem Funera, deserti magnum aetheris incrementum. Quos tu olim aspicies hac relligione nepotes Surgere, Nate, tibi ! quam pectora certa uidebis ! Tu modo tu perge, et coeptum decurre laborem. [1,900] Hi, quos cernis enim uix nunc tua iussa sequutos Indociles, fandi ignaros, (mora non erit) altos Pectore concipient sensus, doctoque uerendas Ore canent leges afflati numine nostro, Et uastum in melius referent hortatibus orbem. 905 Succedent aliis alii, sacrique nepotes Victores tua signa ferent trans ultima claustra Oceani latas undis cohibentia terras; Clarescetque tuum passim per secula nomen. Sponte sua inuicti reges tibi sceptra, tibi arma 910 Subiicient sua per terras, arasque sacrabunt. Atque adeo grauida imperiis Roma illa superba, Appenniniuagi quae propter Tybridis undam Ingentes populos frenat, pulcherrima rerum, Summittet fasces, et, quas regit, orbis habenas. 915 Illic relligio, centum illic maxima templa, Centum arae tibi fumantes, centumque ministri; Quique uiris late, atque ipsis det iura, sacerdos Regibus, et summo te in terris reddat honore. Siqua tamen, paulatim annis labentibus, aetas 920 Decolor infidet mores, uersisque nepotes Degeneres surgent studiis ; per dura, laboresque, Exercens lapsam reuocabo in pristina gentem : Illa malis semper melior se tollet ad astra. Saepe solo uelut euersam, excisamque uidebis, 925 Quam modo praedixi, populorum incursibus, urbem : Verum quo magis illa malis exercita, semper Altius hoc surgens celsum caput inseret astris, Moeniaque in melius semper recidiua reponet; Nec nisi subiecto passim sibi desinet orbe. 930 Sic placitum : nostri sedes ea numinis esto". Haec ait; et Natum dextra complexus inhaesit. Ecce, autem subito rubra uibratus ab aethra Cum sonitu fulgor micat, et polus intonat ingens. Nam Pater omnipotens manifestus ab aethere nubem 935 Ostendit radiis illustrem lucis, et igni. Omnia collucent late loca : turbine Christus Corripitur rapido, mediaque in nube refulsit, Verus et aspectu patuit Deus ; atque per auras Diuinum toto spirauit uirtice odorem 940 Luminis aetherei specimen, Genitoris imago. Nec secus emicuit roseo pulcherrimus ore, Insolita circum perfundens omnia luce, Quam cum mane recens, lucis fons aureus, ingens, Lumine sol coelum exoriens rigat omne profuso ; 945 Oceani in speculo longe resplendet imago, Et croceae effulgent aurata cacumina syluae. Talem se sociis mirantibus obtulit heros, Amborum in medio uatum : quorum alter adiuit Flammifero quondam inuectus coeli ardua curru, [1,950] Et tranauit, equis insultans, aeris auras; Isacidum Phariis genus alter duxit ab oris Dux profugum, legesque dedit, moremque sacrorum. Nec non coelicolum propius tum maxima pandi Visa domus, coelique ingens apparuit aula. 955 Tum Genitor, nubis fulgens candentis amictu, Oscula libauit Nato, et uox lapsa per auras : "Hic mea progenies : hic est mea magna uoluptas; Uni huic mortales omnes parete uiolentes". Nec plura his : toto assonuit chorus omnis Olympo 960 Coelestum cantu uario, plausumque dedere. Tum demum in faciem consuetam redditus heros Attonitos socios monstrisque, metuque sepultos Excitat, atque hominis mortali apparuit ore.