[1,29] Summa contra Gentiles. Liber I. Caput 29 : De similitudine creaturarum.
Ex hoc autem quomodo in rebus possit similitudo ad Deum inueniri uel non possit, considerari potest.
Effectus enim a suis causis deficientes non conueniunt cum eis in nomine et ratione, necesse est tamen aliquam inter ea similitudinem inueniri: de natura enim actionis est ut agens sibi simile agat cum unumquodque agat secundum quod actu est. Unde forma effectus in causa excedente inuenitur quidem aliqualiter, sed secundum alium modum et aliam rationem, ratione cuius causa aequiuoca dicitur. Sol enim in corporibus inferioribus calorem causat agendo secundum quod actu est; unde oportet quod calor a sole generatus aliqualem similitudinem obtineat ad uirtutem actiuam solis, per quam calor in istis inferioribus causatur, ratione cuius sol calidus dicitur, quamuis non una ratione. Et sic sol omnibus illis similis aliqualiter dicitur in quibus suos effectus efficaciter inducit: a quibus tamen rursus omnibus dissimilis est, inquantum huiusmodi effectus non eodem modo possident calorem et huiusmodi quo in sole inuenitur. Ita etiam et Deus omnes perfectiones rebus tribuit, ac per hoc cum omnibus similitudinem habet et dissimilitudinem simul.
Et inde est quod sacra Scriptura aliquando similitudinem inter eum et creaturam commemorat, ut cum dicitur Gen. 1-26: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram; aliquando similitudo negatur, secundum illud Isaiae 40-18: cui ergo similem fecistis Deum, aut quam imaginem ponetis ei? Et in Psalmo: Deus, quis similis erit tibi?
Huic autem rationi Dionysius concordat, qui in IX cap. de Diu. Nom. dicit: eadem similia sunt Deo et dissimilia: similia quidem, secundum imitationem eius qui non est perfecte imitabilis, qualem in eis contingit esse; dissimilia autem, secundum quod causata habent minus suis causis.
Secundum tamen hanc similitudinem conuenientius dicitur Deo creatura similis quam e conuerso. Simile enim alicui dicitur quod eius possidet qualitatem uel formam. Quia igitur id quod in Deo perfecte est, in rebus aliis per quandam deficientem participationem inuenitur, illud secundum quod similitudo attenditur, Dei quidem simpliciter est, non autem creaturae. Et sic creatura habet quod Dei est: unde et Deo recte similis dicitur. Non autem sic potest dici Deum habere quod creaturae est. Unde nec conuenienter dicitur Deum creaturae similem esse: sicut nec hominem dicimus suae imagini esse similem, cui tamen sua imago recte similis enuntiatur.
Multo etiam minus proprie dicitur quod Deus creaturae similetur. Nam assimilatio motum ad similitudinem dicit et sic competit et quod ab alio accipit unde simile sit. Creatura autem accipit a Deo unde ei sit similis: non autem e conuerso. Non igitur Deus creaturae assimilatur, sed magis e conuerso.

[1,30] Caput 30 : Quae nomina de Deo possint praedicari.
Ex his etiam considerari potest quid de Deo dici uel non dici possit, quidue de eo tantum dicatur, quid etiam de eo simul et aliis rebus.
Quia enim omnem perfectionem creaturae est in Deo inuenire sed per alium modum eminentiorem, quaecumque nomina absolute perfectionem absque defectu designant, de Deo praedicantur et de aliis rebus: sicut est bonitas, sapientia, esse, et alia huiusmodi. Quodcumque uero nomen huiusmodi perfectiones exprimit cum modo proprio creaturis, de Deo dici non potest nisi per similitudinem et metaphoram, per quam quae sunt unius rei alteri solent adaptari, sicut aliquis homo dicitur lapis propter duritiam intellectus. Huiusmodi autem sunt omnia nomina imposita ad designandum speciem rei creatae, sicut homo et lapis: nam cuilibet speciei debetur proprius modus perfectionis et esse. Similiter etiam quaecumque nomina proprietates rerum designant quae ex propriis principiis specierum causatur. Unde de Deo dici non possunt nisi metaphorice. Quae uero huiusmodi perfectiones exprimunt cum supereminentiae modo quo Deo conueniunt, de solo Deo dicuntur: sicut summum bonum, primum ens, et alia huiusmodi.
Dico autem aliqua praedictorum nominum perfectionem absque defectu importare, quantum ad illud ad quod significandum nomen fuit impositum: quantum enim ad modum significandi, omne nomen cum defectu est. Nam nomine res exprimimus eo modo quo intellectu concipimus. Intellectus autem noster, ex sensibus cognoscendi initium sumens, illum modum non transcendit qui in rebus sensibilibus inuenitur, in quibus aliud est forma et habens formam, propter formae et materiae compositionem. Forma uero in his rebus inuenitur quidem simplex, sed imperfecta, utpote non subsistens: habens autem formam inuenitur quidem subsistens, sed non simplex, immo concretionem habens. Unde intellectus noster, quidquid significat ut subsistens, significat in concretione: quod uero ut simplex, significat non ut quod est, sed ut quo est. Et sic in omni nomine a nobis dicto, quantum ad modum significandi, imperfectio inuenitur, quae Deo non competit, quamuis res significata aliquo eminenti modo Deo conueniat: ut patet in nomine bonitatis et boni; nam bonitas significat ut non subsistens, bonum autem ut concretum. Et quantum ad hoc nullum nomen Deo conuenienter aptatur, sed solum quantum ad id ad quod significandum nomen imponitur. Possunt igitur, ut Dionysius docet, huiusmodi nomina et affirmari de Deo et negari: affirmari quidem, propter nominis rationem; negari uero, propter significandi modum.
Modus autem supereminentiae quo in Deo dictae perfectiones inueniuntur, per nomina a nobis imposita significari non potest nisi uel per negationem, sicut cum dicimus Deum aeternum uel infinitum; uel etiam per relationem ipsius ad alia, ut cum dicitur prima causa, uel summum bonum. Non enim de Deo capere possumus quid est, sed quid non est, et qualiter alia se habeant ad ipsum, ut ex supra dictis patet.

[1,31] Caput 31 : Quod diuina perfectio et pluralitas nominum diuinorum diuinae simplicitati non repugnant.
Ex praedictis etiam uideri potest quod diuina perfectio et plura nomina dicta de Deo ipsius simplicitati non repugnant.
Sic enim omnes perfectiones in rebus aliis inuentas Deo attribui diximus sicut effectus in suis causis aequiuocis inueniuntur. Qui quidem effectus in suis causis sunt uirtute, ut calor in sole. Virtus autem huiusmodi nisi aliqualiter esset de genere caloris, sol per eam agens non sibi simile generaret. Ex hac igitur uirtute sol calidus dicitur, non solum quia calorem facit, sed quia uirtus per quam hoc facit, est aliquid conforme calori. Per eandem autem uirtutem per quam sol facit calorem, facit et multos alios effectus in inferioribus corporibus, utpote siccitatem. Et sic calor et siccitas, quae in igne sunt qualitates diuersae, soli attribuuntur per unam uirtutem. Ita et omnium perfectiones, quae rebus aliis secundum diuersas formas conueniunt, Deo secundum unam eius uirtutem attribui est necesse. Quae item uirtus non est aliud a sua essentia: cum ei nihil accidere possit, ut probatum est. Sic igitur sapiens Deus dicitur non solum secundum hoc quod sapientiam efficit, sed quia, secundum quod sapientes sumus, uirtutem eius, qua sapientes nos facit, aliquatenus imitamur. Non autem dicitur lapis, quamuis lapides fecerit, quia in nomine lapidis intelligitur modus determinatus essendi, secundum quem lapis a Deo distinguitur. Imitatur autem lapis Deum ut causam secundum esse, secundum bonitatem, et alia huiusmodi, sicut et aliae creaturae.
Huius autem simile inueniri potest in potentiis cognoscitiuis et in uirtutibus operatiuis humanis. Intellectus enim unica uirtute cognoscit omnia quae pars sensitiua diuersis potentiis apprehendit, et etiam alia multa. Intellectus etiam, quanto fuerit altior, tanto aliquo uno plura cognoscere potest, ad quae cognoscenda intellectus inferior non pertingit nisi per multa. Potestas etiam regia ad omnia illa extenditur ad quae diuersae sub ipso potestates ordinem habent. Sic igitur et Deus per unum simplex suum esse omnimodam perfectionem possidet, quam res aliae, immo multo minorem, per quaedam diuersa consequuntur.
Ex quo patet necessitas plura nomina Deo dandi. Quia enim eum non possumus cognoscere naturaliter nisi ex effectibus deueniendo in ipsum, oportet quod nomina quibus perfectionem ipsius significamus, diuersa sint, sicut et perfectiones in rebus inueniuntur diuersae. Si autem ipsam essentiam prout est possemus intelligere et ei nomen proprium adaptare, uno nomine tantum eam exprimeremus. Quod promittitur his qui eum per essentiam uidebunt, Zach. ult.: in die illa erit dominus unus et nomen eius unum.

[1,32] Caput 32 : Quod nihil de Deo et rebus aliis uniuoce praedicatur.
Ex his autem patet quod nihil de Deo et rebus aliis potest uniuoce praedicari.
Nam effectus qui non recipit formam secundum speciem similem ei per quam agens agit, nomen ab illa forma sumptum secundum uniuocam praedicationem recipere non potest: non enim uniuoce dicitur calidus ignis a sole generatus, et sol. Rerum quarum Deus est causa, formae ad speciem diuinae uirtutis non perueniunt: cum diuisim et particulariter recipiant quod in Deo simpliciter et uniuersaliter inuenitur. Patet igitur quod de Deo et rebus aliis nihil uniuoce dici potest.
Amplius. Si aliquis effectus ad speciem causae pertingat, praedicationem nominis uniuoce non consequetur nisi secundum eundem essendi modum eandem specie formam suscipiat: non enim uniuoce dicitur domus quae est in arte, et in materia, propter hoc quod forma domus habet esse dissimile utrobique. Res autem aliae, etiam si omnino similem formam consequerentur, non tamen consequuntur secundum eundem modum essendi: nam nihil est in Deo quod non sit ipsum esse diuinum, ut ex dictis patet, quod in aliis rebus non accidit. Impossibile est igitur aliquid uniuoce de Deo et rebus aliis praedicari.
Adhuc. Omne quod de pluribus uniuoce praedicatur, uel est genus, uel species, uel differentia, uel accidens aut proprium. De Deo autem nihil praedicatur ut genus nec ut differentia, ut supra ostensum est; et sic nec ut definitio, nec etiam ut species, quae ex genere et differentia constituitur. Nec aliquid ei accidere potest, ut supra demonstratum est: et ita nihil de eo praedicatur neque ut accidens neque ut proprium; nam proprium de genere accidentium est. Relinquitur igitur nihil de Deo et rebus aliis uniuoce praedicari.
Item. Quod uniuoce de pluribus praedicatur, utroque illorum ad minus secundum intellectum simplicius est. Deo autem neque secundum rem neque secundum intellectum potest esse aliquid simplicius. Nihil igitur uniuoce de Deo et rebus aliis praedicatur.
Amplius. Omne quod de pluribus praedicatur uniuoce, secundum participationem cuilibet eorum conuenit de quo praedicatur: nam species participare dicitur genus, et indiuiduum speciem. De Deo autem nihil dicitur per participationem: nam omne quod participatur determinatur ad modum participati, et sic partialiter habetur et non secundum omnem perfectionis modum. Oportet igitur nihil de Deo et rebus aliis uniuoce praedicari.
Adhuc. Quod praedicatur de aliquibus secundum prius et posterius, certum est uniuoce non praedicari: nam prius in definitione posterioris includitur: sicut substantia in definitione accidentis secundum quod est ens. Si igitur diceretur uniuoce ens de substantia et accidente, oporteret quod substantia etiam poneretur in definitione entis secundum quod de substantia praedicatur. Quod patet esse impossibile. Nihil autem de Deo et rebus aliis praedicatur eodem ordine, sed secundum prius et posterius: cum de Deo omnia praedicentur essentialiter, dicitur enim ens quasi ipsa essentia, et bonus quasi ipsa bonitas; de aliis autem praedicationes fiunt per participationem, sicut Socrates dicitur homo non quia sit ipsa humanitas, sed humanitatem habens. Impossibile est igitur aliquid de Deo et rebus aliis uniuoce dici.

[1,33] Caput 33 : Quod non omnia nomina dicuntur de Deo et creaturis pure aequiuoce.
Ex praemissis etiam patet quod non quicquid de Deo et rebus aliis praedicatur, secundum puram aequiuocationem dicitur, sicut ea quae sunt a casu aequiuoca.
Nam in his quae sunt a casu aequiuoca, nullus ordo aut respectus attenditur unius ad alterum, sed omnino per accidens est quod unum nomen diuersis rebus attribuitur: non enim nomen impositum uni significat ipsum habere ordinem ad aliud. Sic autem non est de nominibus quae de Deo dicuntur et creaturis. Consideratur enim in huiusmodi nominum communitate ordo causae et causati, ut ex dictis patet. Non igitur secundum puram aequiuocationem aliquid de Deo et rebus aliis praedicatur.
Amplius. Ubi est pura aequiuocatio, nulla similitudo in rebus attenditur, sed solum unitas nominis. Rerum autem ad Deum est aliquis modus similitudinis, ut ex supra dictis patet. Relinquitur igitur quod non dicuntur de Deo secundum puram aequiuocationem.
Item. Quando unum de pluribus secundum puram aequiuocationem praedicatur, ex uno eorum non possumus duci in cognitionem alterius: nam cognitio rerum non dependet ex uocibus, sed ex nominum ratione. Ex his autem quae in rebus aliis inueniuntur in diuinorum cognitionem peruenimus, ut ex dictis patet. Non igitur secundum puram aequiuocationem dicuntur huiusmodi de Deo et aliis rebus.
Adhuc. Aequiuocatio nominis processum argumentationis impedit. Si igitur nihil diceretur de Deo et creaturis nisi pure aequiuoce, nulla argumentatio fieri posset procedendo de creaturis ad Deum. Cuius contrarium patet ex omnibus loquentibus de diuinis.
Amplius. Frustra aliquod nomen de aliquo praedicatur nisi per illud nomen aliquid de eo intelligamus. Sed si nomina dicuntur de Deo et creaturis omnino aequiuoce, nihil per illa nomina de Deo intelligimus: cum significationes illorum nominum notae sint nobis solum secundum quod de creaturis dicuntur. Frustra igitur diceretur aut probaretur de Deo quod Deus est ens, bonus, uel si quid aliud huiusmodi est.
Si autem dicatur quod per huiusmodi nomina solum de Deo cognoscimus quid non est, ut scilicet ea ratione dicatur uiuens quia non est de genere rerum inanimatarum et sic de aliis; ad minus oportebit quod uiuum de Deo et creaturis dictum conueniat in negatione inanimati. Et sic non erit pure aequiuocum.

[1,34] Caput 34 : Quod ea quae dicuntur de Deo et creaturis dicuntur analogice.
Sic igitur ex dictis relinquitur quod ea quae de Deo et rebus aliis dicuntur, praedicantur neque uniuoce neque aequiuoce, sed analogice: hoc est, secundum ordinem uel respectum ad aliquid unum. Quod quidem dupliciter contingit: uno modo, secundum quod multa habent respectum ad aliquid unum: sicut secundum respectum ad unam sanitatem animal dicitur sanum ut eius subiectum, medicina ut eius effectiuum, cibus ut conseruatiuum, urina ut signum. Alio modo, secundum quod duorum attenditur ordo uel respectus, non ad aliquid alterum, sed ad unum ipsorum: sicut ens de substantia et accidente dicitur secundum quod accidens ad substantiam respectum habet, non quod substantia et accidens ad aliquid tertium referantur. Huiusmodi igitur nomina de Deo et rebus aliis non dicuntur analogice secundum primum modum, oporteret enim aliquid Deo ponere prius: sed modo secundo.
In huiusmodi autem analogica praedicatione ordo attenditur idem secundum nomen et secundum rem quandoque, quandoque uero non idem. Nam ordo nominis sequitur ordinem cognitionis: quia est signum intelligibilis conceptionis. Quando igitur id quod est prius secundum rem, inuenitur etiam cognitione prius, idem inuenitur prius et secundum nominis rationem et secundum rei naturam: sicut substantia est prior accidente et natura, inquantum substantia est causa accidentis; et cognitione, inquantum substantia in definitione accidentis ponitur. Et ideo ens dicitur prius de substantia quam de accidente et secundum rei naturam et secundum nominis rationem. Quando uero id quod est prius secundum naturam, est posterius secundum cognitionem, tunc in analogicis non est idem ordo secundum rem et secundum nominis rationem: sicut uirtus sanandi quae est in sanatiuis, prior est naturaliter sanitate quae est in animali, sicut causa effectu; sed quia hanc uirtutem per effectum cognoscimus, ideo etiam ex effectu nominamus. Et inde est quod sanatiuum est prius ordine rei, sed animal dicitur per prius sanum secundum nominis rationem. Sic igitur, quia ex rebus aliis in Dei cognitionem peruenimus, res nominum de Deo et rebus aliis dictorum per prius est in Deo secundum suum modum, sed ratio nominis per posterius. Unde et nominari dicitur a suis causatis.

[1,35] Caput 35 : Quod plura nomina dicta de Deo non sunt synonyma.
Ostenditur etiam ex dictis quod, quamuis nomina de Deo dicta eandem rem significent, non tamen sunt synonyma: quia non significant rationem eandem.
Nam sicut diuersae res uni simplici rei quae Deus est similantur per formas diuersas, ita intellectus noster per diuersas conceptiones ei aliqualiter similatur, inquantum per diuersas perfectiones creaturarum in ipsum cognoscendum perducitur. Et ideo de uno, intellectus noster multa concipiens non est falsus neque uanus: quia illud simplex esse diuinum huiusmodi est ut ei secundum formas multiplices aliqua similari possint, ut supra ostensum est. Secundum autem diuersas conceptiones diuersa nomina intellectus adinuenit quae Deo attribuit. Et ita, cum non secundum eandem rationem attribuantur, constat ea non esse synonyma, quamuis rem omnino unam significent: non enim est eadem nominis significatio, cum nomen per prius conceptionem intellectus quam rem intellectam significet.

[1,36] Caput 36 : Qualiter intellectus noster de Deo propositionem formet.
Ex hoc etiam ulterius patet quod intellectus noster de Deo simplici non in uanum enuntiationes format componendo et diuidendo, quamuis Deus omnino sit simplex.
Quamuis namque intellectus noster in Dei cognitionem per diuersas conceptiones deueniat, ut dictum est, intelligit tamen id quod omnibus eis respondet omnino unum esse: non enim intellectus modum quo intelligit rebus attribuit intellectis; sicut nec lapidi immaterialitatem, quamuis eum immaterialiter cognoscat. Et ideo rei unitatem proponit per compositionem uerbalem, quae est identitatis nota, cum dicit, Deus est bonus uel bonitas: ita quod si qua diuersitas in compositione est, ad intellectum referatur, unitas uero ad rem intellectam. Et ex hac ratione quandoque intellectus noster enuntiationem de Deo format cum aliqua diuersitatis nota, praepositionem interponendo, ut cum dicitur, bonitas est in Deo: quia et hic designatur aliqua diuersitas, quae competit intellectui, et aliqua unitas, quam oportet ad rem referre.