(A) Fabulae interlocutores MICIO, senex, frater Demea, pater adoptiuus Aeschini. DEMEA, senex, pater Aeschini et Ctesiphonis. SANNIO, leno; herus fidicinae, a Ctesiphone amatae. AESCHINVS, adulescens, Demeae naturalis filius, idemque filius adoptiuus Micionis patrui. BACCHIS, meretrix. PARMENO, seruus uel Aeschini uel Micionis. SYRVS, seruus uel Aeschini uel Micionis. CTESIPHO, adulescens, filius Demeae, frater Aeschini. SOSTRATA, Pamphilae mater. CANTHARA, Pamphilae nutrix. GETA, seruus Sostratae. HEGIO, senex, cognatus et amicus Simuli, patris defuncti Pamphilae. Pamphilae patronus. PAMPHILA, Aeschini amica, postremum uxor. DROMO, seruus uel Aeschini uel Micionis. (B) C. SVLPICI APOLLINARIS PERIOCHA Duos cum haberet Demea adulescentulos, dat Micioni fratri adoptandum Aeschinum, sed Ctesiphonem retinet: hunc citharistriae lepore captum sub duro ac tristi patre frater celabat Aeschinus; famam rei, amorisque in sese transferebat; denique fidicinam lenoni eripit. uitiauerat idem Aeschinus ciuem Atticam pauperculam fidemque dederat hanc sibi uxorem fore. Demea iurgare, grauiter ferre; mox tamen, ut ueritas patefacta est, ducit Aeschinus uitiatam, potitur Ctesipho citharistriam. (C) PROLOGVS 1 Postquam poeta sensit scripturam suam ab iniquis obseruari, et aduorsarios rapere in peiorem partem, quam acturi sumus, indicio de se ipse erit. uos eritis iudices, 5 laudin an uitio duci id factum oporteat. Synapothnescontes Diphili comoediast: eam Commorientes Plautus fecit fabulam. in Graeca adulescens est, qui lenoni ieripit meretricem in prima fabula: eum Plautus locum 10 reliquit integrum. eum hic locum sumpsit sibi in Adelphos, uerbum de uerbo expressum extulit. eam nos acturi sumus nouam: pernoscite furtumne factum existumetis an locum reprehensum, qui praeteritus negligentia est. 15 nam quod isti dicunt maliuoli, homines nobiles eum adiutare adsidueque una scribere: quod illi maledictum uehemens esse existumant, eam laudem hic ducit maxumam, cum illis placet, qui uobis uniuorsis et populo placent, 20 quorum opera in bello, in otio, in negotio suo quisque tempore usust sine superbia. dehinc ne exspectetis argumentum fabulae: senes qui primi uenient, hi partem aperient, in agendo partem ostendent. facite aequanimitas 25 poetae ad scribendum augeat industriam. I. (1) MICIO, senex. Storax! non rediit hac nocte a cena Aeschinus neque seruolorum quisquam, qui aduorsum ierant. profecto hoc uere dicunt: si absis uspiam aut ubi si cesses, euenire ea satius est, 30 quae in te uxor dicit et quae in animo cogitat irata, quam illa quae parentes propitii. uxor, si cesses, aut te amare cogitat aut tete amari aut potare atque animo obsequi et tibi bene esse, soli sibi cum sit male. 35 ego quia non rediit filius quae cogito! et quibus nunc sollicitor rebus! ne aut ille alserit aut uspiam ceciderit aut praefregerit aliquid. uah, quemquamne hominem in animum instituere, aut parare quod sit carius quam ipse est sibi? 40 atqui ex me hic natus non est, sed ex fratre. Is adeo dissimilis studio est iam inde ab adulescentia. ego hanc clementem uitam urbanam atque otium secutus sum et, quod fortunatum isti putant, uxorem numquam habui. ille contra haec omnia: 45 ruri agere uitam, semper parce ac duriter se habere, uxorem duxit, nati filii duo: inde ego hunc maiorem adoptaui mihi: eduxi a paruolo, habui, amaui pro meo; in eo me oblecto: solum id est carum mihi. 50 ille ut item contra me habeat facio sedulo: do, praetermitto, non necesse habeo omnia pro meo iure agere: postremo, alii clanculum patres quae faciunt, quae fert adulescentia, ea ne me celet consuefeci filium. 55 nam qui mentiri aut fallere insuerit patrem aut audebit, tanto magis audebit ceteros. pudore et liberalitate liberos retinere satius esse credo quam metu. haec fratri mecum non conueniunt neque placent 60 uenit ad me saepe clamans quid agis, Micio? cur perdis adulescentem nobis? cur amat? cur potat? cur tu his rebus sumptum suggeris uestitu nimio indulges? nimium ineptus es. nimium ipse est durus praeter aequomque et bonum, 65 et errat longe mea quidem sententia, qui imperium credat grauius esse, aut stabilius, ui quod fit, quam illud quod amicitia adiungitur. mea sic est ratio et sic animum induco meum: malo coactus qui suom officium facit, 70 dum id rescitum iri credit, tantisper cauet: si sperat fore clam, rursum ad ingenium redit. ille quem beneficio adiungas ex animo facit, studet par referre, praesens absensque idem erit. hoc patrium est, potius consuefacere filium 75 sua sponte recte facere, quam alieno metu. hoc pater ac dominus interest. hoc qui nequit, fateatur nescire imperare liberis. sed estne hic ipsus, de quo agebam? et certe is est. nescio quid tristem uideo: credo iam, ut solet 80 iurgabit. (2) DEMEA, MICIO: senes duo MI. Saluom te aduenire, Demea, gaudemus. DE. Ehem opportune: te ipsum quaerito. MI. Quid tristis es ? DE. Rogas me, ubi nobis Aeschinus siet quid tristis ego sim? MI. Dixin hoc fore? 85 quid fecit? DE. Quid ille fecerit? quem neque pudet quicquam nec metuit quemquam neque legem putat tenere se ullam. nam illa quae antehac facta sunt omitto; modo quid dissignauit! MI. Quidnam id est? DE. Fores effregit atque in aedis inruit 90 alienas: ipsum dominum atque omnem familiam mulcauit usque ad mortem: eripuit mulierem quam amabat. clamant omnes indignissume factum esse. hoc aduenienti quot mihi, Micio, dixere! in orest omni populo. denique, 95 si conferendum exemplum est, non fratrem uidet rei operam dare, ruri esse parcum ac sobrium? nullum huius simile factum. haec cum illi, Micio, dico, tibi dico: tu illum corrumpi sinis. MI. Homine inperito numquam quicquam iniustiust, 100 qui nisi quod ipse fecit nil rectum putat. DE. Quorsum istuc? MI. Quia tu, Demea, haec male iudicas. non est flagitium, mihi crede, adulescentulum scortari, neque potare: non est; neque fores effringere. haec si neque ego neque tu fecimus, 105 non siuit egestas facere nos: tu nunc tibi id laudi duces, quod tunc fecisti inopia. iniurium est: nam si esset unde fieret, faceremus. et tu illum tuom, si esses homo sineres nunc facere, dum per aetatem licet, 110 potius quam, ubi te exspectatum eiecisset foras, alieniore aetate post faceret tamen. DE. Pro Iuppiter! tu, homo, adigis me ad insaniam. non est flagitium facere haec adulescentulum? MI. Ah, ausculta, ne me optundas de hac re saepius. 115 tuom filium dedisti adoptandum mihi: is meus est factus: siquid peccat, Demea, mihi peccat: ego illi maxumam partem feram. Obsonat? potat, olet unguenta? de meo; Amat? Dabitur a me argentum, dum erit commodum: 120 ubi non erit, fortasse excludetur foras. fores effregit? restituentur; discidit uestem? resarcietur. est dis gratia, et unde haec fiant, et adhuc non molesta sunt. postremo aut desine aut cedo quemuis arbitrum: 125 te plura. in hac re peccare ostendam. DE. Ei mihi! pater esse disce ab illis qui uere sciunt. MI. Natura tu illi pater es, consiliis ego. DE. Tun consulis? quicquam? MI. Ah, si pergis, abiero. DE. Siccine agis? MI. An ego totiens de eadem re audiam? 130 DE. Curae est mihi. MI. Et mihi curae est. uerum, Demea, curemus aequam uterque partem: tu alterum, ego item alterum. nam curare ambos propemodum reposcere illum est quem dedisti. DE. Ah, Micio! MI. Mihi sic uidetur. DE. Quid istic? tibi si istuc placet, 135 profundat perdat pereat! nihil ad me attinet. iam si uerbum ullum posthac . MI. Rursum, Demea, irascere? DE. An non credis? repeton quem dedi? aegre est; alienus non sum; si obsto hem desino. unum uis curem? curo. et est dis gratia, 140 cum ita ut uolo est; tuos iste ipse sentiet posterius: nolo in illum grauius dicere. (3) MI. Nec nil neque omnia haec sunt quae dicit; tamen non nil molesta haec sunt mihi; sed ostendere me aegre pati illi nolui. nam itast homo: 145 cum placo, aduorsor sedulo et deterreo, tamen uix humane patitur; uerum si augeam aut etiam adiutor sim eius iracundiae, insaniam profecto cum illo; etsi Aeschinus non nullam in hac re nobis facit iniuriam. 150 quam hic non amauit meretricem? aut cui non dedit aliquid? postremo nuper (credo iam omnium taedebat) dixit uelle uxorem ducere. sperabam iam deferuisse adulescentiam: gaudebam. ecce autem de integro... nisi quidquid est 155 uolo scire atque hominem conuenire, si apud forum est. II. (1) SANNIO, leno BACCHIS, meretrix AESCHINVS, adulescens PARMENO, seruus SA. Obsecro, populares, ferte misero atque innocenti auxilium: subuenite inopi. AE. Otiose nunc iam ilico hic consiste. quid respectas? nil periclist: numquam, dum ego adero, hic te tanget. SA. Ego istam inuitis omnibus... 160 AE. Quamquam est scelestus, non committet hodie umquam iterum ut uapulet. SA. Aeschine, audi, ne te ignarum fuisse dicas meorum morum, leno ego sum. AE. Scio. SA. At ita, ut usquam fuit fide quisquam optuma. tu quod te posterius purges, hanc iniuriam mihi nolle actam esse, huius non faciam. crede hoc, ego meum ius persequar: 165 neque tu uerbis solues umquam, quod mihi re male feceris. noui ego uostra haec: nollem factum: ius iurandum dabitur, te esse indignum indignis; indignis cum egomet sim acceptus modis. AE. Abi prae strenue ac fores aperi. SA. Ceterum hoc nil facies. AE. I intro nunc iam tu. SA. At enim non sinam. AE. Accede illuc, Parmeno: 170 nimium istoc abisti: hic propter hunc adsiste: em sic uolo. caue nunc iam oculos a meis oculis quoquam demoueas tuos, ne mora sit, si innuero, quin pugnus continuo in mala haereat. SA. Istuc uolo ergo ipsum experiri. AE. Em serua: omitte mulierem ! SA. O miserum facinus! AE Nisi caues, geminabit. SA. Ei miseriam! 175 AE. Non innueram; uerum in istam partem potius peccato tamen. I nunc iam. SA. Quid hoc rei est? regnumne, Aeschine, hic tu possides? AE. Si possiderem, ornatus esses ex tuis uirtutibus. SA. Quid tibi rei mecum est? AE. NiL SA. Quid? nostin qui sim? AE. Non desidero. SA. Tetigin tui quicquam? AE. Si attigisses, ferres infortunium. 180 SA. Qui tibi meam magis licet habere, pro qua ego argentum dedi? responde. AE. Ante aedes non fecisse erit melius hic conuitium. nam si molestus pergis esse, iam intro abripiere atque ibi usque ad necem operiere loris. SA. Loris liber? AE. Sic erit. SA. O hominem inpurum! hicin libertatem aiunt esse aequam omnibus? 185 AE. Si satis iam debacchatus es, leno, audi si uis nunc iam. SA. Egon autem debacchatus sum an tu in me? AE. Mitte ista atque ad rem redi. SA. Quam rem? quo redeam? AE. Iamne me uis dicere id quod ad te attinet? SA. Cupio, aequi modo aliquid. AE. Vah, leno iniqua me non uolt loqui! SA. Leno sum, fateor, pernicies communis, adulescentium, 190 periurus, pestis; tamen tibi a me nulla orta est iniuria. AE. Nam hercle etiam hoc restat. SA. Illuc quaeso redi, quo coepisti, Aeschine. AE. Minis uiginti tu illam emisti quae res tibi uortat male! argenti tantum dabitur. SA. Quid? si ego tIbi illam nolo uendere, coges me? AE. Minume. SA. Namque id metui. AE. Neque uendundam censeo, 195 quae libera est: nam ego liberali illam adsero causa manu. nunc uide, utrum uis, argentum accipere an causam meditari tuam? delibera hoc, dum ego redeo, leno. (2) SA. Pro supreme Iuppiter, minume miror qui insanire occipiunt ex iniuria. domo me eripuit, uerberauit: me inuito abduxit meam. 200 homini misero plus quingentos colaphos infregit mihi. ob malefacta haec tantidem emptam postulat sibi tradier. uerum enim quando bene promeruit, fiat: suom ius postulat. age iam cupio, si modo argentum reddat. sed ego hoc hariolor: ubi me dixero dare tanti, testes faciet ilico, 205 uendidisse me, de argento somnium. mox: cras redi. id quoque, si modo reddat, possum ferre, quamquam iniurium est. uerum cogito id quod res est: quando eum quaestum occeperis, accipiunda et mussitanda iniuria adulescentium est. sed nemo dabit: frustra has egomet mecum rationem puto. (3) SYRVS, seruus SANNIO, leno 210 SY. Tace, egomet conueniam ipsum: cupide accipiat faxo atque etiam benedicat secum esse actum. quid istuc, Sannio, est quod te audio nescio quid concertasse cum hero? SA. Numquam uidi iniquius certationem comparatam, quam haec quae hodie inter nos fuit: ego uapulando, ille uerberando, usque ambo defessi sumus. 215 SY. Tua culpa. SA. Quid facerem? SY. Adulescenti morem gestum oportuit. SA. Qui potui melius, qui hodie usque os praebui? SY. Age, scis quid loquar? pecuniam in loco negligere maxumum interdum est lucrum. SA. Hui ! SY: Metuisti, si nunc de tuo iure concessisses paululum, atque adulescenti esses morigeratus, hominum homo stultissime, 220 ne non tibi istuc faeneraret. SA. Ego spem pretio non emo. SY. Numquam rem facies: abi, inescare nescis homines, Sannio. SA. Credo istuc melius esse: uerum ego numquam adeo astutus fui, quin quidquid possem mallem auferre potius in praesentia. SY. Age, noui tuom animum: quasi iam usquam tibi sint uiginti minae 225 dum huic obsequare. praeterea autem te aiunt proficisci Cyprum, SA. Hem! SY. coemisse hinc quae illuc ueheres multa, nauem conductam: hoc scio, animus tibi pendet. ubi illinc spero redieris, tamen hoc ages. SA. Nusquam pedem. perii hercle: hac illi spe hoc inceperunt. SY. Timet: inieci scrupulum homini. SA. O scelera: illud uide, 230 ut in ipso articulo oppressit. emptae mulieres complures et item hinc alia quae porto Cyprum. nisi eo ad mercatum uenio, damnum maxumum est. nunc si hoc omitto actum agam ubi illinc rediero, nihil est, refrixerit res: nunc demum uenis? 235 cur passus? ubi eras? ut sit satius perdere quam aut hic nunc manere tam diu aut tum persequi. SY. Iamne enumerasti id quod ad te rediturum putes? SA. Hoccine illo dignumst? hoccine incipere Aeschinum, per oppressionem ut hanc mi eripere postulet! 240 SY. Labascit. unum hoc habeo: uide si satis placet: potius quam uenias in periculum, Sannio, seruesne an perdas totum, diuiduum face. minas decem conradet alicunde. SA. Ei mihi, etiam de sorte nunc uenio in dubium miser? 245 pudet nihil? omnis dentes labefecit mihi, praeterea colaphis tuber est totum caput: etiam insuper defrudet? nusquam abeo. SY. Vt lubet: numquid uis quin abeam? SA. Immo hercle hoc quaeso, Syre: utut haec sunt acta, potius quam lites sequar 250 meum mihi reddatur, saltem quanti emptast. Syre, Scio te antehac non esse usum amicitia mea: memorem me dices esse et gratum. SY. Sedulo faciam. sed Ctesiphonem uideo: laetus est de amica. SA. Quid? quod te oro? SY. Paulisper mane. (4) CTESIPHO, adulescens SANNIO, leno SYRVS, seruus 255 CT. Abs quiuis homine, cum est opus, beneficium accipere gaudeas: uerum enim uero id demum iuuat, si quem aequomst facere is bene facit. o frater frater, quid ego nunc te laudem? satis certo scio: numquam ita magnifice quidquam dicam, id uirtus quin superet tua. itaque unam hanc rem me habere praeter alias praecipuam arbitror 260 fratrem homini nemini esse primarum artium magis principem. SY. O Ctesipho. CT. O Syre, Aeschinus ubi est? SY. Ellum, te exspectat domi. CT. Hem. SY. Quid est? CT. Quid sit? opera illius, Syre, nunc uiuo: festiuom caput, qui omnia sibi post putauit esse prae meo commodo, maledicta, famam, meum amorem et peccatum in se transtulit; 265 nil pote supra. sed quisnam foris crepuit? SY. Mane, mane ipse exit foras. (5) AESCHINVS CTESIPHO, adulescentes SYRVS, seruo SANNIO, leno AE. Vbi est ille sacrilegus ? SA. Me quaerit. num quidnam ecfert? occidi: nil uideo. AE. Ehem opportune: te ipsum quaero. quid fit, Ctesipho? in tuto est omnis res: omitte uero tristitiam tuam. CT. Ego illam hercle uero omitto, qui quidem te habeam fratrem: o mi Aeschine, 270 o mi germane! ah uereor coram in os te laudare amplius, ne id assentandi magis quam quo habeam gratum facere existumes. AE. Age inepte, quasi nunc non norimus nos inter nos, Ctesipho. hoc mihi dolet, nos paene sero scisse et paene in eum locum redisse, ut si omnes cuperent tibi nil possent auxiliarier. 275 CT. Pudebat. AE. Ah, stultitiast istaec, non pudor: tam ob paruolam rem paene ex patria! turpe dictu. deos quaeso ut istaec prohibeant. CT. Peccaui. AE. Quid ait tandem nobis Sannio? SY. Iam mitis est. AE. Ego ad forum ibo, ut hunc absoluam: tu intro ad illam, Ctesipho. SA. Syre, insta. SY. Eamus: namque hic properat in Cyprum. SA. Non tam quidem 280 quamuis: etiam maneo otiosus hic. SY. Reddetur: ne time. SA. At ut omne reddat. SY. Omne reddet: tace modo ac sequere hac. SA. Sequor. CT. Heus heus, Syre. SY. Em, quid est? CT. Obsecro te hercle, hominem istum inpurissumum quam primum absoluitote, ne, si magis irritatus siet, aliqua hoc permanet ad patrem atque ego tum perpetuo perierim. 285 SY. Non fiet, bono animo es: tu cum illa te oblecta intus interim et lectulos iube sterni nobis et parari cetera. ego iam transacta re conuortam me domum cum opsonio. CT. Ita, quaeso: quando hoc bene successit, hilarem hunc sumamus diem. III. (1) SOSTRATA, matrona CANTHARA, anus SO. Obsecro, mea nutrix, quid nunc fiet? CA. Quid fiat rogas? 290 recte edepol, spero. SO. Modo dolores, mea tu, occipiunt primulum. CA. Iam nunc times? quasi nusquam adfueris, numquam tute pepereris! SO. Heu me miseram! habeo neminem, solae sumus: Geta autem hic non adest, nec quem ad obstetricem mittam, nec qui arcessat Aeschinum. CA. Pol is quidem iam hic aderit: nam numquam unum intermittit diem, 295 quin semper ueniat. SO. Solus mearum miseriarum est remedium. CA. E re nata melius fieri hau potuit quam factum est, hera, quando uitium oblatum est, quod ad illum attinet potissimum, talem, tali genere atque animo, natum ex tanta familia. SO. Ita pol res est ut dicis: saluus nobis deos quaeso ut siet. (2) GETA, seruus SOSTRATA, matrona CANTHARA, anus 300 GE. Nunc illud est, quod, si omnia omnes sua consilia conferant atque huic malo salutem quaerant, auxili nihil adferant, quod mihique heraeque filiaeque herili est. uae misero mihi! tot res repente circumuallant, unde emergi non potest: uis, egestas, iniustitia, solitudo, infamia. 305 hoccine saeclum! o scelera, o genera sacrilega, o hominem impium, SO. Me miseram, quidnam est quod sic uideo timidum et properantem Getam? GE. quem neque fides neque iusiurandum neque illum misericordia repressit neque reflexit neque quod partus instabat prope! Cui miserae indigne per uim uitium optulerat. SO. Non intelligo 310 satis quae loquatur. CA. Propius obsecro accedamus, Sostrata. GE. Ah me miserum ! uix compos sum animi, ita ardeo iracundia. nihil est quod malim quam illam totam familiam dari mihi obuiam, ut ego hanc iram in eos euomam omnem, dum aegritudo haec est recens. satis mi id habeam supplici, dum illos ulciscar modo. 315 seni animam primum exstinguerem ipsi, qui illud produxit scelus: tum autem Syrum inpulsorem, uah, quibus illum lacerarem modis! sublimen medium arriperem et capite pronum in terram statuerem, ut cerebro dispergat uiam. adulescenti ipsi eriperem oculos posthaec praecipitem darem. 320 ceteros ruerem, agerem, raperem, tunderem et prosternerem. sed cesso heram hoc malo inpertire propere? SO. Reuocemus. Geta ! GE. Hem, quisquis es, sine me. SO. Ego sum Sostrata. GE. Ubi ea es? te ipsam quaerito, te exspeto: oppido opportune te optulisti mi obuiam. Hera. SO. Quid est? quid trepidas? GE. Hem mihi. CA. Quid festinas, mi Geta? 325 animam recipe. GE. Prorsus ... SO. Quid istuc prorsus ... ergo est ? GE. periimus. Actum est. SO. Eloquere ergo, te obsecro, quid sit? GE. Iam SO. Quid iam, Geta? GE. Aeschinus ... SO. Quid is ergo ? GE. alienus est ab nostra familia. SO. Hem, perii. quare? GE. Amare occepit aliam. SO. Vae miserae mihi! GE. Neque id occulte fert, a lenone ipsus eripuit palam. 330 SO. Satin hoc certum est? GE. Certum: hisce oculis egomet uidi, Sostrata. SO. Ah me miseram ! quid iam credas? aut cui credas? nostrumne Aeschinum ! nostram omnium uitam, in quo nostrae spes opesque omnes sitae erant: qui sine hac iurabat unum numquam uicturum diem! qui se in sui gremio positurum puerum dicebat patris! 335 ita obsecraturum, ut liceret hanc sibi uxorem ducere! GE. Hera, lacrymas mitte ac potius quod ad hanc rem opus est porro consule. patiamurne an narremus cuipiam? CA. Au au, mi homo, sanus es? an hoc proferendum tibi uidetur usquam esse? GE. Mi quidem non placet. iam primum illum alieno animo a nobis esse res ipsa indicat. 340 nunc si hoc palam proferimus, ille infitias ibit, sat scio: tua fama et gnatae uita in dubium ueniet. tum si maxume fateatur, cum amet aliam, non est utile hanc illi dari. quapropter quoquo pacto tacito est opus. SO. Ah minume gentium: non faciam. GE. Quid ages? SO. Proferam. CA. Hem, mea Sostrata, uide quam rem agas. 345 SO. Peiore res loco non potest esse quam in quo nunc sita est. primum indotata est; tum praeterea, quae secunda ei dos erat, periit: nuptum pro uirgine dari non potest. hoc reliquum est: si infitias ibit, testis mecum est anulus quem ipse amiserat. postremo quando ego conscia mihi sum, a me culpam esse hanc procul, 350 neque pretium neque rem intercessisse illa aut me indignam, Geta, experiar. GE. Quid istuc? accedo, ut melius dicas. SO. Tu quantum potes, abi atque Hegioni cognato huius rem enarrato omnem ordine: nam is nostro Simulo fuit summus et nos coluit maxume. GE. Nam hercle alius nemo respicit nos. SO. Propera tu, mea Canthara, 355 curre, obstetricem arcesse, ut cum opus sit ne in mora nobis siet. (3) DEMEA, senex SYRVS, seruus DE. Disperii: Ctesiphonem audiui filium una adfuisse in raptione cum Aeschino. id misero restat mihi mali, si illum potest, qui alicui rei est etiam, eum ad nequitiem adducere. 360 ubi ego illum quaeram? credo abductum in ganeum aliquo: persuasit ille inpurus, sat scio. sed eccum Syrum ire uideo: iam hinc scibo ubi siet. atque hercle hic de grege illo est: si me senserit eum quaeritare, numquam dicet carnufex. 365 non ostendam id me uelle. SY. Omnem rem modo seni quo pacto haberet ordine enarramus. nil quidquam uidi laetius. DE. Pro Iuppiter, hominis stultitiam! SY. Conlaudauit filium; mihi, qui id dedissem consilium, egit gratias. 370 DE. Disrumpor. SY. Argentum adnumerauit illico; dedit praeterea in sumptum dimidium minae: id distributum sane est ex sententia. DE. Em huic mandes, si quid recte curatum uelis! SY. Ehem Demea, haud adspexeram te; quid agitur? 375 DE. Quid agatur? uostram nequeo mirari satis rationem. SY. Est hercle inepta, ne dicam dolo, atque absurda. pisces ceteros purga, Dromo; congrum istum maxumum in aqua sinito ludere paulisper; ubi ego uenero, exossabitur; 380 Prius nolo. DE. Haeccine flagitia! SY. Mihi quidem non placent, et clamo saepe. salsamenta haec, Stephanio, fac macerentur pulcre. DE. Di uostram fidem! utrum studione id sibi habet an laudi putat fore, si perdiderit gnatum? uae misero mihi! 385 uidere uideor iam diem illum, cum hinc egens profugiet aliquo militatum. SY. O Demea, istuc est sapere, non quod ante pedes modo est uidere, sed etiam illa quae futura sunt prospicere. DE. Quid? istaec iam penes uos psaltria est? 390 SY. Ellam intus. DE. Eho, an domi est habiturus? SY. Credo, ut est dementia. DE. Haeccine fieri! SY. Inepta lenitas patris et facilitas praua. DE. Fratris me quidem pudet pigetque. SY. Nimium inter uos, Demea, (ac non quia ades praesens dico hoc) pernimium interest. 395 tu quantus quantus nil nisi sapientia es, ille somnium. sineres uero illum tu tuum facere haec? DE. Sinerem illum? an non sex totis mensibus prius olfecissem, quam ille quidquam coeperit? SY. Vigilantiam tuam tu mihi narras? DE. Sic sit modo, 400 ut nunc est, quaeso. SY. Vt suum quisque esse uult, ita est. DE. Quid eum ? uidistin hodie ? SY. Tuumne filium? abigam hunc rus. iam dudum aliquid ruri agere arbitror. DE. Satin scis ibi esse? SY. Oh, qui egomet produxi. DE. Optime est: metui ne haereret hic. SY. Atque iratum admodum. 405 DE. Quid autem? SY. Adortus iurgio est fratrem apud forum de psaltria ista. DE. Ain uero? SY. Vah, nil reticuit. nam ut numerabatur forte argentum, interuenit homo de inprouiso: coepit clamare: Aeschine, haeccine flagitia facere te! haec te admittere 410 indigna genere nostro! DE. Oh, lacrumo gaudio. SY. Non tu hoc argentum perdis, sed uitam tuam. DE. Saluus sit spero; est similis maiorum suum. SY. Hui! DE. Syre, praeceptorum plenus istorum ille. SY. Phy! domi habuit unde disceret. DE. Fit sedulo: 415 nil praetermitto: consuefacio: denique inspicere tamquam in speculum in uitas omnium iubeo atque ex aliis sumere exemplum sibi. hoc facito. SY. Recte sane. DE. Hoc fugito. SY. Callide. DE. Hoc laudi est. SY. Istaec res est. DE. Hoc uitio datur. 420 SY. Probissume. DE. Porro autem .. SY. Non hercle otium est nunc mi auscultandi. pisces ex sententia nactus sum: mihi ne corrumpantur cautio est: nam id nobis tam flagitium est quam illa, Demea, non facere uobis, quae modo dixti: et quod queo 425 conseruis ad eundem istunc praecipio modum: hoc salsum est, hoc adustum est, hoc lautum est parum: illud recte: iterum sic memento. sedulo moneo, quae possum pro mea sapientia: postremo tamquam in speculum, in patinas, Demea, 430 inspicere iubeo et moneo quid facto usus sit. inepta haec esse, nos quae facimus, sentio; uerum quid facias? ut homo est. ita morem geras. numquid uis? DE. Mentem uobis meliorem dari. SY. Tu rus hinc ibis? DE. Recta. SY. Nam quid tu hic agas ? 435 ubi si quid bene praecipias, nemo optemperet. DE. Ego uero hinc abeo, quando is, quam ob rem huc ueneram, rus abiit: illum curo unum, ille ad me attinet. quando ita uolt frater, de istoc ipse uiderit. sed quis illic est, quem uideo procul? estne Hegio 440 tribulis noster? si satis cerno, is est hercle: uah, homo amicus nobis iam inde a puero o dii boni, ne illius modi iam magna nobis ciuium penuria est homo antiqua uirtute ac fide. haud cito mali quid ortum ex hoc sit publice. 445 quam gaudeo, ubi etiam huius generis reliquias restare uideo! Vah, uiuere etiam nunc lubet. opperiar hominem hic, ut salutem et conloquar. (4) HEGIO DEMEA, senes duo GETA, seruus PAMPHILIA, uirgo HE. Pro di inmortales, facinus indignum, Geta, quod narras GE. Sic est factum. HE. EX illan familia 450 tam inliberale esse ortum facinus! o Aeschine, pol haud paternum istuc dedisti. DE. Videlicet de psaltria hac audiuit: id illi nunc dolet alieno. at pater? is nihili pendit: ei mihi, utinam hic prope adesset alicubi atque audiret haec! 455 HE. Nisi facient quae illos aequom est, haud sic auferent. GE. In te spes omnis, Hegio, nobis sita est: te solum habemus, tu es patronus, tu parens: tibi moriens ille nos commendauit senex: si deseris tu, perimus. HE. Caue dixeris: 460 neque faciam neque me satis pie posse arbitror. DE. Adibo. saluere Hegionem plurumum iubeo. HE. Oh, te quaerebam ipsum: salue, Demea. DE. Quid autem? HE. Maior filius tuus Aeschinus, quem adoptandum dedisti fratri, neque boni 465 neque liberalis functus officium est uiri. DE. Quid istuc est? HE. Nostrum amicum noras Simulum atque aequalem? DE. Quid ni? HE. Filiam eius uirginem uitiauit. DE. Hem! HE. Mane, nondum audisti, Demea, quod est grauissumum. DE. An quid etiam est amplius? 470 HE. Vero amplius: nam hoc quidem ferundum aliquo modo est: amor persuasit, nox uinum adulescentia: humanum est. ubi sit factum, ad matrem uirginis uenit ipsus ultro lacrumans, orans, obsecrans, fidem dans, iurans se illam ducturum domum. 475 ignotum est, tacitum est, creditum est. uirgo ex eo compressu grauida est facta; hic mensis decimus est. ille bonus uir nobis psaltriam, si dis placet, parauit quicum uiuat, illam deserit. DE. Pro certon tu istaec dicis? HE. Mater uirginis 480 in medio est, ipsa uirgo, res ipsa, hic Geta praeterea, ut captu est seruulorum, non malus neque iners: alit illas, solus omnem familiam sustentat: hunc abduce, uinci, quaere rem. GE. Immo hercle extorque, nisi ita factum est, Demea; 485 postremo non negabit: coram ipsum cedo. DE. Pudet: nec quid agam neque quid huic respondeam scio. PA. (intus) Me miseram, differor doloribus. Iuno Lucina, fer opem: serua me obsecro. HE. Hem, numnam illa quaeso parturit? GE. Certe, Hegio. 490 HE. Hem illaec fidem nunc uostram inplorat, Demea: quod uis uos cogit, id uoluntate inpetret. haec primum ut fiant deos quaeso ut uobis decet. sin aliter animus uoster est, ego, Demea, summa ui defendam hanc atque illum mortuom. 495 cognatus mihi erat: una a pueris paruolis sumus educati: una semper militiae et domi fuimus: paupertatem una pertulimus grauem. quapropter nitar faciam experiar, denique animam relinquam potius quam illas deseram. 500 quid mihi respondes? DE. Fratrem conueniam, Hegio. HE. Sed, Demea, hoc tu facito cum animo cogites: quam uos facillume agitis, quam estis maxume potentes, dites, fortunati, nobiles, 505 tam maxume uos aequa aequo animo noscere oportet, si uos uultis perhiberi probos. DE. Redito. fient quae fieri aequom est omnia. HE. Decet te facere. Geta, duc me intro ad Sostratam. DE. Non me indicente haec fiunt: utinam hic sit modo 510 defunctum! uerum nimia illaec licentia profecto euadet in aliquod magnum malum. ibo ac requiram fratrem, ut in eum haec euomam. (5) HEGIO, senex Bono animo fac sis, Sostrata, et istam quod potes fac consolere. ego Micionem, si apud forum est, 515 conueniam atque ut res gesta est narrabo ordine: si est, is facturus ut sit officium suum, faciat: sin aliter de hac re est eius sententia, respondeat mi, ut quid agam quam primum sciam. IV. (1) CTESIPHO, adulescens SYRVS, seruus CT. Ain patrem hinc abisse rus? SY. Iam dudum. CT. Dic sodes. SY. Apud uillam est 520 nunc quum maxume operis aliquid facere credo CT. Vtinam quidem! quod cum salute eius fiat, ita se defatigarit uelim, ut triduo hoc perpetuo prorsum e lecto nequeat surgere. SY Ita fiat, et istoc si quid potis est rectius. CT. Ita: nam hunc diem misere nimis cupio, ut coepi, perpetuom m laetitia degere. 525 et illud rus nulla alia causa tam male odi, nisi quia prope est: quod si abesset longius, illic prius nox oppressisset, quam huc reuerti posset iterum. nunc ubi me illic non uidebit, iam huc recurret. sat scio; rogitabit me, ubi fuerim: quem ego hoc te toto non uidi die: 530 quid dicam? SY. Nihilne in mentem? CT. Numquam quicquam. SY. Tanto nequior. cliens, amicus, hospes, nemo est uobis? CT. Sunt: quid postea? SY. Hisce opera ut data sit. CT. Quae non data sit? non potest fieri. SY. Potest. CT. Interdiu: sed si hic pernocto, causae quid dicam, Syre? SY. Vah, quam uellem etiam noctu amicis operam mos esset dari ! 535 quin tu otiosus esto: ego illius sensum pulchre calleo. cum feruit maxume, tam placidum quam ouem reddo CT. Quo modo? SY. Laudarier te audit lubenter: facio te apud illum deum: uirtutes narro. CT. Measne? SY. Tuas: homini ilico lacrumae cadunt quasi puero gaudio. Hem tibi autem! CT. Quidnam est? SY. Lupus in fabula. 540 CT. Pater est? SY. Is est ipsus. CT. Syre, quid agimus? SY. Fuge modo intro, ego uidero. CT. Si quid rogabit, nusquam tu me: audistin? SY. Potin ut desinas ? (2) DEMEA, senex CTESIPHO, adulescens SYRVS, seruus DE. Ne ego homo sum infelix: primum fratrem nusquam inuenio gentium: praeterea autem, dum illum quaero, a uilla mercennarium uidi: is filium negat esse ruri: nec quid agam scio. 545 CT. Syre! SY. Quid est? CT. Men quaerit? SY. Verum. CT. Perii. SY. Quin tu animo bono es. DE. Quid hoc malum infelicitatis? nequeo satis decernere nisi me credo huic esse natum rei, ferundis miseriis. primus sentio mala nostra: primus rescisco omnia: primus porro obnuntio: aegre solus, si quid fit, fero. 550 SY. Rideo hunc: primum ait se scire: is solus nescit omnia. DE. nunc redeo: si forte frater redierit uiso. CT. Syre, obsecro, uide ne ille huc prorsus se inruat. SY. Etiam taces ? ego cauebo. CT. Numquam hercle hodie ego istuc committam tibi: nam me iam in cellam aliquam cum illa concludam: id tutissumum est. 555 SY. Age, tamen ego hunc amouebo. DE. Sed eccum sceleratum Syrum. SY. Non hercle hic quidem durare quisquam, si sic fit, potest. scire equidem uolo, quot mihi sint domini: quae haec est miseria ! DE. Quid ille gannit? quid uolt? quid ais, bone uir? est frater domi? SY. Quid malum bone uir mihi narras ? equidem perii. DE. Quid tibi est? 560 SY. Rogitas? Ctesipho me pugnis miserum et istam psaltriam usque occidit. DE. Hem, quid narras? SY. Em uide ut discidit labrum. DE. Quam ob rem ? SY. Me inpulsore hanc emptam esse ait. DE. Non tu eum rus hinc modo produxe aibas ? SY. Factum: uerum uenit post insaniens: nil pepercit. non puduisse uerberare hominem senem! 565 quem ego modo puerum tantillum in manibus gestaui meis. DE. Laudo: Ctesipho, patrissas: abi, uirum te iudico. SY. Laudas? ne ille continebit posthac, si sapiet, manus. DE. Fortiter. SY. Perquam, quia miseram mulierem et me seruolum, qui referire non audebam, uicit: hui, perfortiter. 570 DE. Non potuit melius. idem quod ego sensit, te esse huic rei caput. sed estne frater intus? SY. Non est. DE. Vbi illum quaeram cogito. SY. Scio ubi sit, uerum hodie numquam monstrabo. DE. Hem, quid ais? SY. Ita. DE. Diminuetur tibi quidem iam cerebrum. SY. At nomen nescio illius hominis, sed locum noui ubi sit. DE. Dic ergo locum. 575 SY. Nostin porticum apud macellum hac deorsum? DE. Quid ni nouerim? SY. Praeterito recta platea rursus: ubi eo ueneris, cliuus deorsum uorsus est: haec te praecipitato; postea est ad hanc manum sacellum: ibi angiportum propter est, SY. Illic ubi etiam caprificus magna est. DE. Noui. SY. Hac pergito. 580 DE. Id quidem angiportum non est peruium. SY. Verum hercle: uah, censen hominem me esse ? erraui: in porticum rursum redi: sane hac multo propius ibis et minor est erratio. scin Cratini huius ditis aedes? DE. Scio. SY. Vbi eas praeterieris, ad sinistram hac recta platea; ubi ad Dianae ueneris, 585 ito ad dextram: priusquam ad portam uenias, apud ipsum lacum est pistrilla, ei exaduorsum fabrica: ibist. DE. Quid ibi facit? SY. Lectulos in sole ilignis pedibus faciundos dedit. DE. Vbi potetis uos? bene sane. sed cesso ad eum pergere. SY. I sane: ego te exercebo hodie, ut dignus es, silicernium. 590 Aeschinus odiose cessat; prandium corrumpitur; Ctesipho autem in amore est totus. ego iam prospiciam mihi: nam iam abibo atque unum quidquid, quod quidem erit bellissimum, carpam et cyathos sorbilans paulatim hunc producam diem. (3) MICIO HEGIO, senes duo MI. Ego in hac re nil reperio, quamobrem lauder tanto opere, Hegio. 595 Meum officium facio: quod peccatum a nobis ortum est corrigo. nisi si me in illo credidisti esse hominum numero, qui ita putant, sibi fieri iniuriam ultro, si quam fecere ipsi expostulant, et ultro accusant. id quia a me non est factum, agis gratias? HE. Ah, minume: numquam te aliter atque es, animum induxi meum. 600 sed quaeso, Micio, Vt mecum una eas ad matrem uirginis atque istaec eadem mihi quae dixti tute dicas mulieri: suspitionem hanc propter fratrem esse: eius esse illam psaltriam. MI. Si ita aequum censes, aut si ita opus est facto, eamus. HE. Bene facis. nam et illi iam releuaris animum, quae dolore ac miseria 605 tabescit, et tuo officio fueris functus. sed si aliter putas, egomet narrabo quae mihi dixti. MI. Immo ego ibo. HE. Bene facis. omnes, quibus res sunt minus secundae, magis sunt nescio quo modo suspitiosi: ad contumeliam omnia accipiunt magis: propter suam inpotentiam se semper credunt negligi. 610 quapropter te ipsum purgare ipsi coram placabilius est. MI. Et recte et uerum dicis. HE. Sequere me ergo hac intro. MI. Maxume. (4) AESCHINVS, adulescens Discrucior animi, hoccine mihi mali de inprouiso obici tantum ut neque quid me faciam neque quid agam certum siet! 615 membra metu debilia sunt: animus timore obstupuit: pectore consistere nil consili quit. Vah quo modo ex hac expediam turba nescio? tanta nunc suspitio de me incidit: neque ea inmerito. Sostrata credit mihi me psaltriam emisse hanc: id 620 anus mi indicium fecit. nam ut hinc forte ea ad obstetricem erat missa, ubi eam uidi, illico accedo: rogito, Pamphila quid agat, iamne partus adsiet eone obstetricem arcessat. illa exclamat abi, abi iam, Aeschine: satis diu dedisti uerba, sat adhuc tua nos frustrata est fides. 625 "hem, quid istuc obsecro" inquam "est?" ualeas, habeas illam quae placet. sensi illico id illas suspicari: sed me reprehendi tamen, ne quid de fratre garrulae dicerem ac fieret palam. nunc quid faciam? dicam fratris esse hanc? quod minume est opus usquam efferri. age mitto: fieri potis est ut ne qua exeat. 630 ipsum id metuo ut credant: tot concurrunt ueri similia: egomet rapui; ipse, egomet solui argentum, ad me abducta est domum. haec adeo mea culpa fieri fateor. non me hanc rem patri, ut ut erat gesta, indicasse! exorassem ut eam ducerem. cessatum usque adhuc est: nunc porro, Aeschine, expergiscere! 635 nunc hoc primum est: ad illas ibo, ut purgem me. accedam ad fores. perii: horresco semper, ubi pultare hasce occipio miser. heus heus! Aeschinus sum ego. aperite aliquis actutum ostium. prodit nescio quis: concedam huc. (5) MICIO, senex AESCHINVS, adulescens MI. Ita uti dixti, Sostrata, 640 facite; ego Aeschinum conueniam, ut quo modo acta haec sint sciat. sed qui ostium hoc pultauit? AE. Pater hercle est, perii. MI. Aeschine, AE. Quid huic hic negoti est? MI. tune has pepulisti fores? tacet. Cur non ludo hunc aliquantisper? melius est, quandoquidem hoc numquam mihi ipse uoluit credere. 645 nil mihi respondes? AE. Non equidem istas, quod sciam. MI. Ita? nam mirabar, quid hic negoti esset tibi. erubuit: salua res est. AE. Dic sodes, pater, tibi uero quid istic est re;? MI. Nihil mihi quidem. amicus quidam me a foro abduxit modo 650 huc aduocatum sibi. AE. Quid? MI. Ego dicam tibi. habitant hic quaedam mulieres pauperculae: ut opinor eas non nosse te, et certo scio: neque enim diu huc commigrarunt. AE. Quid tum postea? MI. Virgo est cum matre. AE. Perge. MI. Haec uirgo orba est patre: 655 hic meus amicus illi genere est proxumus: huic leges cogunt nubere hanc. AE. Perii. MI. Quid est? AE. Nil: recte: perge. MI. Is uenit ut secum auehat: nam habitat Mileti. AE. Hem, uirginem ut secum auehat ? MI. Sic est. AE. Miletum usque obsecro? MI. Ita. AE. Animo male est. 660 quid ipsae? quid aiunt? MI. Quid illas censes? nihil enim. commenta mater est, esse ex alio uiro nescio quo puerum natum: neque eum nominat: priorem esse illum, non oportere huic dari. AE. Eho, nonne haec iusta tibi uidentur postea? 665 MI. Non. AE. Obsecro non? an illam hinc abducet, pater? MI. Quid illam ni abducat? AE. Factum a uobis duriter inmisericorditerque atque etiam, si est, pater, dicendum magis aperte, inliberaliter. MI. Quam ob rem? AE. Rogas me? quid illi tandem creditis 670 fore animi misero, qui cum illa consueuit prius qui infelix hauscio an illam misere nunc amat, quum hanc sibi uidebit praesens praesenti eripi abduci ab oculis? facinus indignum, pater! MI. Qua ratione istuc? quis despondit? quis dedit? 675 cui? quando nupsit? auctor his rebus quis est? cur duxit alienam? AE. An sedere oportuit domi uirginem tam grandem, dum cognatus hinc illinc ueniret exspectantem? haec, mi pater, te dicere aequum fuit et id defendere. 680 MI. Ridiculum: aduorsumne illum causam dicerem, cui ueneram aduocatus? sed quid ista, Aeschine nostra? aut quid nobis cum illis? abeamus. quid est? quid lacrumas? AE. Pater, obsecro, ausculta. MI. Aeschine, audiui omnia et scio: nam te amo: quo magis quae agis curae sunt mihi. 685 AE. Ita uelim me promerentem ames dum uiuas, mi pater, ut me hoc delictum admisisse in me, id mihi uehementer dolet et me tui pudet. MI. Credo hercle: nam ingenium noui tuum liberale; sed uereor ne indiligens nimium sies. in qua ciuitate tandem te arbitrare uiuere? 690 uirginem uitiasti, quam te ius non fuerat tangere. iam id peccatum primum magnum, magnam, at humanum tamen: fecere alii saepe item boni. at postquam id euenit, cedo numquid circumspexti? aut numquid tute prospexti tibi, quid fieret? qua fieret? si te ipsum mihi puduit dicere, 695 qua resciscerem? haec dum dubitas, menses abierunt decem. prodidisti et te et illam miseram et gnatum, quod quidem in te fuit. quid? credebas dormienti haec tibi confecturos deos? et illam sine tua opera in cubiculum iri deductum domum? nolim ceterarum rerum te socordem eodem modo. 700 bono animo es, duces uxorem hanc. AE. Hem! MI. Bono, inquam, animo es. AE. Pater! obsecro, num ludis nunc tu me? MI. Ego te? quam ob rem? AE. Nescio: Nisi quia tam misere hoc esse cupio uerum, eo uereor magis. MI. Abi domum ac deos comprecare, ut uxorem arcessas: abi. AE. Quid? iamne uxorem? MI. Iam. AE. Iam? MI. iam quantum potest. AE. Di me, pater, 705 omnes oderint, ni magis te quam oculos nunc ego amo meos. MI. Quid? quam illam? AE. Aeque. MI. Perbenigne. AE. Quid? ille ubi est Milesius? MI. Periit, abiit, nauem ascendit; sed quor cessas? AE. Abi, pater, tu potius deos comprecare: nam tibi eos certo scio, quo uir melior multo es quam ego, optemperaturos magis. 710 MI. Ego eo intro, ut quae opus sunt parentur: tu fac ut dixi, si sapis. AE. Quid hoc est negoti? hoc est patrem esse aut hoc est filium esse? si frater aut sodalis esset, qui magis morem gereret? hic non amandus? hiccine non gestandus in sinu est? hem: itaque adeo magnam mi inicit sua commoditate curam, 715 ne inprudens faciam forte quod nolit; sciens cauebo. sed cesso ire intro, ne morae meis nuptiis egomet sim? (6) DEMEA, senex Defessus sum ambulando: ut, Syre, te cum tua monstratione magnus perdat Iuppiter! perreptaui usque omne oppidum: ad portam, ad lacum, 720 quo non? neque illic ulla fabrica erat nec fratrem homo uidisse se aibat quisquam. nunc uero domi certum obsidere est usque donec redierit. (7) MICIO DEMEA, senes duo MI. Ibo, illis dicam nullam esse in nobis moram DE. Sed eccum ipsum. te iam dudum quaero, Micio. 725 MI. Quidnam? DE. Fero alia flagitia ad te ingentia boni illius adulescentis. MI. Ecce autem DE. Noua, capitalia. MI. Ohe iam! DE. Nescis qui uir sit. MI. Scio. DE. O stulte, tu de psaltria me somnias agere: hoc peccatum in uirginem est ciuem. MI. Scio. 730 DE. Ohe, scis et patere? MI. Quid ni patiar? DE. Dic mihi, non clamas? non insanis? MI. Non. DE. Malim quidem. puer natu est. MI. Di bene uortant! DE. Virgo nihil habet. MI. Audiui. DE. Et ducenda indotata est. MI. Scilicet. DE. Quid nunc futurum est? MI. Id enim quod res ipsa fert: 735 illinc huc transferetur uirgo. DE. O Iuppiter, istoccine pacto oportet? MI. Quid faciam amplius? DE. Quid facias? si non eapse re tibi istuc dolet, simulare certe. est hominis. MI. Quin iam uirginem despondi, res composita est, fiunt nuptiae, 740 dempsi metum omnem: haec magis sunt hominis. DE. Ceterum placet tibi factum, Micio? MI. Non, si queam mutare. nunc cum non queo, aequo animo fero. ita uita est hominum, quasi cum ludas tesseris: si illud quod maxume opus est iactu non cadit, 745 illud quod cecidit forte, id arte ut corrigas. DE. Corrector! nempe tua arte uiginti minae pro psaltria periere: quae quantum potest aliquo abiicienda est, si non pretio, gratiis. MI. Neque est neque illam sane studeo uendere. 750 DE. Quid illa igitur facies? MI. Domi erit. DE. Pro diuum fidem, meretrix et mater familias una in domo? MI. Cur non? DE. Sanum te credis esse? MI. Equidem arbitror. DE. Ita me di ament, ut tuam ego uideo ineptiam, facturum credo, ut habeas quicum cantites. 755 MI. Cur non? DE. Et noua nupta eadem haec discet. MI. Scilicet. DE. Tu inter eas restim ductans saltabis. MI. Probe. DE. Probe? MI. Et tu nobiscum una, si opus sit. DE. Ei mihi! non te haec pudent? MI. Iam uero omitte, Demea, tuam istanc iracundiam atque ita uti decet 760 hilarum ac lubentem fac te gnati in nuptiis. ego hos conueniam: post huc redeo. DE. O Iuppiter, hanccine uitam! hoscine mores! hanc dementiam! uxor sine dote ueniet, intus psaltria est, domus sumptuosa, adulescens luxu perditus, 765 senex delirans. ipsa si cupiat Salus, seruare prorsus non potest hanc familiam. V. (1) SYRVS, seruus DEMEA, senex SY. Edepol, Syrisce, te curasti molliter lauteque munus administrasti tuum. abi. sed postquam intus sum omnium rerum satur, 770 prodeambulare huc libitum est. DE. Illuc sis uide: exemplum disciplinae. SY. Ecce autem hic adest senex noster. quid fit? quid tu es tristis? DE. Oh, scelus! SY. Ohe iam: tu uerba fundis hic sapientia? DE. Tu si meus esses. SY. Dis quidem esses, Demea, 775 ac tuam rem constabilisses. DE. Exemplo omnibus curarem ut esses. SY. Quam ob rem? quid feci? DE. Rogitas? in ipsa turba atque in peccato maxumo, quod uix sedatum satis est, potasti, scelus, quasi re bene gesta. SY. Sane nollem huc exitum. (2) DROMO, puer DEMEA, senex SYRVS, seruus 780 DR. Heus Syre, rogat te Ctesipho ut redeas. SY. Abi. DE. Quid Ctesiphonem hic narrat? SY. Nil. DE. Eho, carnufex, est Ctesipho intus? SY. Non est. DE. Cur hic nominat? SY. Est alius quidam, parasitaster paululus: nostin? DE. Iam scibo. SY. Quid agis? quo abis? DE. Mitte me. 785 SY. Noli inquam. DE. Non manum abstines, mastigia? an tibi iam mauis cerebrum dispergam hic? SY. Abit. edepol comissatorem haud sane commodum, praesertim Ctesiphoni! quid ego nunc agam? nisi, dum hae silescunt turbae, interea in angulum 790 aliquo abeam atque edormiscam hoc uilli: sic agam. (3) MICIO DEMEA, senes duo MI. Parata a nobis sunt, ita ut dixi, Sostrata: ubi uis: quisnam a me pepulit tam grauiter fores? DE. Ei mihi, quid faciam? quid agam? quid clamem aut querar? o caelum, o terra, o maria Neptuni! MI. Hem tibi, 795 resciuit omnem rem: id nunc clamat. scilicet, paratae lites: succurrendum est. DE. Eccum adest communis corruptela nostrum liberum. MI. Tandem reprime iracundiam atque ad te redi. DE. Repressi, redii, mitto maledicta omnia: 800 rem ipsam putemus. dictum hoc inter nos fuit ex te adeo est ortum, ne tu curares meum neue ego tuum? responde, factum est? MI. Non nego. DE. Cur nunc apud te potat? Cur recipis meum? Cur emis amicam, Micio? Nam qui minus 805 mihi idem ius ipse aequum est esse, quod mecum est tibi? quando ego tuum non curo, ne cura meum. MI. Non aequum dicis. DE. Non? MI. Nam uetus uerbum hoc quidem est, communia esse amicorum inter se omnia. DE. Facete: nunc demum istaec nata oratio est. 810 MI. Ausculta paucis, nisi molestum est, Demea. principio, si id te mordet, sumptus filii quem faciunt, quaeso hoc facito tecum cogites: tu illos duo olim pro re tollebas tua quod satis putabas tua bona ambobus fore, 815 et me tum uxorem credidisti scilicet ducturum: eamdem illam rationem antiquam obtine: conserua, parce, quaere, fac quam plurumum illis relinquas, gloriam tu istam obtine. mea, quae praeter spem euenere, utantur sine. 820 de summa nil decedet: quod hinc accesserit, id de lucro putato esse: omnia haec si uoles in animo uere cogitare, Demea, et mihi et tibi et illis dempseris molestiam. DE. Mitto rem: consuetudinem ipsorum.. MI. Mane: 825 scio: istuc ibam. multa in homine, Demea, signa insunt, quibus ex coniectura facile fit, duo cum idem faciunt, saepe ut possis dicere hoc licet impune facere huic, illi non licet, non quo dissimilis res sit, sed quo is qui facit. 830 quae ego inesse in illis uideo, ut confidam fore ita ut uolumus. uideo eos sapere, intellegere, in loco uereri, inter se amare: scire est liberum ingenium atque animum: quouis illos tu die redducas. at enim metuas, ne ab re sint tamen 835 omissiores paulo. o noster Demea ad omnia alia aetate sapimus rectius; solum unum hoc uitium senectus adfert hominibus: attentiores sumus ad rem omnes, quam sat est: quod illos sat aetas acuet. DE. Ne nimium modo 840 bonae tuae istae nos rationes, Micio, et tuus iste animus aequus subuortant! MI. Tace: non fiet. mitte iam istaec: da te hodie mihi: exporge frontem. DE. Scilicet ita tempus fert, faciundum est. ceterum ego rus cras cum filio 845 cum primo lucu ibo hinc. MI. Immo de nocte, censeo: hodie modo hilarum fac te. DE. Et istam psaltriam una illuc mecum hinc abstraham. MI. Pugnaueris eo pacto prorsum illi alligaris filium. modo facito ut illam serues. DE. Ego istuc uidero: 850 atque illi fauillae plena, fumi ac pollinis coquendo sit faxo et molendo; praeter haec meridie ipso faciam ut stipulam colligat; tam excoctam reddam atque atram quam carbo est. MI. Placet: nunc mihi uidere sapere. atque equidem filium 855 tum etiam si nolit cogam ut cum illa una cubet. DE. Derides? fortunatus, qui isto animo sies. ego sentio.. MI. Ah, pergisne? DE. Iamiam desino. MI. I ergo intro, et cui rei est, ei rei hunc sumamus diem. (4) DEMEA, senex Numquam ita quisquam bene subducta ratione ad uitam fuit, 860 quin res, aetas, usus semper aliquid adportet noui, aliquid moneat: ut illa quae te scire credas nescias, et quae tibi putaris primat in experiundo ut repudies. quod nunc mihi euenit: nam ego uitam duram, quam uixi usque adhuc, prope decurso spatio omitto. id quamobrem? re ipsa repperi 865 facilitate nihil esse homini melius neque clementia. id esse uerum ex me atque ex fratre cuiuis facile est noscere. suam ille semper egit uitam in otio, in conuiuiis, clemens, placidus, nulli laedere os, adridere omnibus: sibi uixit, sibi sumptum fecit: omnes benedicunt, amant. 870 ego ille agrestis saeuus, tristis, parcus, truculentus, tenax duxi uxorem: quam ibi miseriam uidi! nati filii: alia cura heia autem, dum studeo illis ut quam plurumum facerem, contriui in quaerundo uitam atque aetatem meam: nunc exacta aetate hoc fructi pro labore ab eis fero, 875 odium; ille alter sine labore patria potitur commoda. illum amant, me fugitant; illi credunt consilia omnia, illum diligunt, apud illum sunt ambo, ego desertus sum; illum ut uiuat optant, meam autem mortem exspectant scilicet. ita eos meo labore eductos maxumo hic fecit suos 880 paulo sumptu: ego miseriam omnem capio, hic potitur gaudia. age age nunc iam experiamur porro contra ecquid ego possiem blande dicere aut benigne facere, quando huc prouocat. ego quoque a meis me amari et magni pendi postulo. si id fit dando atque obsequendo, non posteriores feram. 885 deerit? id mea minume refert, qui sum natu maxumus. (5) SYRVS, seruus DEMEA, senex SY. Heus Demea, rogat pater ne abeas longius. DE. Quis homo? o Syre noster, salue: quid fit? quid agitur? SY. Recte. DE. Optum est: iam nunc haec tria primum addidi praeter naturam: o noster, quid fit? quid agitur? 890 seruum haud inliberalem praebes te, et tibi lubens benefaxim. SY. Gratiam habeo. DE. Atqui, Syre, hoc uerum est, et re ipsa experiere propediem. (6) GETA, seruus DEMEA, senex GE. Hera, ego huc ad hos prouiso, quam mox uirginem arcessant. sed eccum Demeam. saluus sies. 895 DE. O! qui uocare? GE. Geta. DE. Geta, hominem maxumi preti te esse hodie iudicaui animo meo: nam is mihi profecto est seruus spectatus satis, cui dominus curae est, ita uti tibi sensi, Geta, et tibi ob eam rem, siquid usus uenerit, 900 lubens benefaxim. meditor esse affabilis, et bene prosedit. GE. Bonus es, cum haec existumas. DE. Paulatim plebem primulum facio meam. (7) AESCHINUS, adulescens DEMEA, senex SYRVS GETA, serui duo AE. Occidunt me quidem, dum nimis sanctas nuptias student facere: in apparando consumunt diem. 905 DE. Quid agitur, Aeschine? AE. Ehem, pater mi, tu hic eras? DE. Tuus hercle uero et animo et natura pater qui te amat plus quam hosce oculos. sed cur non domum uxorem arcessis? AE. Cupio; uerum hoc mihi morae est: tibicina et hymenaeum qui cantent. DE. Eho, 910 uin tu huic seni auscultare? AE. Quid? DE. Missa haec face, hymenaeum, turbas, lampadas, tibicinas, atque hanc in horto maceriam iube dirui quantum potest: hac transfer, unam fac domum: traduce et matrem et familiam omnem ad nos. AE. Placet, 915 pater lepidissime. DE. Euge, iam lepidus uocor. fratri aedes fient peruiae, turbam domum adducet, sumptum amittet; multa: quid mea? ego lepidus ineo gratiam. iube nunc iam dinumeret ille Babylo uiginti minas. 920 Syre, cessas ire ac facere? SY. Quid ergo? DE. Dirue. tu illas abi et traduce. GE. Di tibi, Demea, benefaciant, cum te uideo nostrae familiae tam ex animo factum uelle. DE. Dignos arbitror. quid tu ais? AE. Sic opinor. DE. Multo rectius est 925 quam illam puerperam hac nunc duci per uiam aegrotam. AE. Nil enim uidi melius, mi pater. DE. Sic soleo. sed eccum Micio egreditur foras. (8) MICIO DEMEA, senes duo AESCHINVS, adulescens MI. Iubet frater? ubi is est? tune iubes hoc, Demea? DE. Ego uero iubeo et hac re et aliis omnibus 930 quam maxume unam facere nos hanc familiam, colere, adiuuare, adiungere. AE. Ita quaeso, pater. MI. Haud aliter censeo. DE. Immo hercle ita nobis decet: primum huius uxori est mater. MI. Est. quid postea? DE. Proba et modesta. MI. Ita; aiunt. DE. Natu grandior. 935 MI. Scio. DE. Parere iam diu haec per annos non potest: nec qui eam respiciat quisquam est: sola est. MI. Quam hic rem agit? DE. Hanc te aequum est ducere, et te operam ut fiat dare. MI. Me ducere autem? DE. Te. MI. Me? DE. Te inquam. MI. Ineptis. DE. Si tu sis homo, hic faciat. AE. Mi pater! MI. Quid tu autem huic, asine, auscultas? DE. Nihil agis: 940 fieri aliter non potest. MI. Deliras. AE. Sine te exorem, mi pater. MI. Insanis: aufer. DE. Age, da ueniam filio. MI. Satin sanus es? ego nouus maritus anno demum quinto et sexagesimo fiam atque anum decrepitam ducam? idne estis auctores mihi? AE. Fac: promisi ego illis. MI. Promisti autem? de te largitor, puer. 945 DE. Age, quid si quid te maius oret? MI. Quasi non hoc sit maxumum. DE. Da ueniam. AE. Ne grauare. DE. Fac, promitte. MI. Non omittitis? AE. Non, nisi te exorem. MI. Vis est haec quidem. Age prolixe, Micio. MI. Etsi hoc mihi prauum, ineptum, absurdum, atque alienum a uita mea uidetur, si uos tantopere uoltis, fiat. AE. Bene facis. 950 DE. Merito te amo. uerum quid ego dicam, hoc cum fit, quod uolo? MI. Quid nunc? quid restat? DE. Hegio cognatus his est proxumus, adfinis nobis, pauper: bene nos aliquid facere illi decet. MI. Quid facere? DE. Agelli est hic sub urbe paulum quod locitas foras: huic demus qui fruatur. MI. Paulum id autem est? DE. Si multum est, tamen 955 faciundum est: pro patre huic est, bonus est, noster est, recte datur. postremo nunc meum illud uerbum facio, quod tu, Micio, bene et sapienter dixti dudum: "uitium commune omnium est, quod nimium ad rem in senecta attenti sumus." hanc maculam nos decet effugere: et dictum est uere et re ipse fieri oportet. AE. Mi pater! 960 MI. Quid istic? dabitur, quandoquidem hic uult. AE. Mi pater. DE. Nunc tu mihi es germanus pariter animo et corpore. MI. Gaudeo. DE. Suo sic hunc gladio iugulo. (9) SYRVS, seruus DEMEA MICIO, senes duo AESCHINVS, adulescens SY. Factum est quod iussisti, Demea. DE. Frugi homo es: ergo edepol hodie mea quidem sententia 965 iudico Syrum fieri esse aequum liberum. MI. Istunc liberum? quodnam ob factum? DE. Multa. SY. o noster Demea, edepol uir bonus es: ego istos uobis usque a pueris curaui ambos sedulo; docui, monui, bene praecepi semper quae potui omnia. DE. Res apparet: et quidem porro haec, obsonare cum fide, 970 scortum adducere, adparare de die conuiuium: non mediocris hominis haec sunt officia. SY. O lepidum caput! DE. Postremo hodie in psaltria ista emunda hic adiutor fuit, hic curauit: prodesse aequum est. alii meliores erunt. denique hic uolt fieri. MI. Vin tu hoc fieri? AE. Cupio. MI. Si quidem 975 tu uis: Syre, eho accede huc ad me: liber esto. SY. Bene facis; omnibus gratiam habeo, et seorsum tibi praeterea, Demea. DE. Gaudeo. AE. Et ego. SY. Credo: utinam hoc perpetuum fiat gaudium, Phrygiam ut uxorem meam una mecum uideam liberam! DE. Optumam quidem mulierem. SY. Et quidem tuo nepoti huius filio 980 hodie primam mammam dedit haec. DE. Hercle uero serio, si quidem prima dedit, hau dubium est quin emitti aequum siet. MI. Ob eam rem? DE. Ob eam: postremo a me argentum quanti est sumito. SY. Di tibi, Demea, omnia omnes semper optata offerant! MI. Syre, processisti hodie pulcre. DE. Si quidem porro, Micio, 985 hi tuum officium facies, atque huic aliquid paulum prae manu dederis, unde utatur: reddet tibi cito. MI. Istoc uilius. AE. Frugi homo est. SY. Reddam hercle, da modo. AE. Age, pater! MI. Post consulam. DE. Faciet. SY. O uir optume! AE. O pater mi festiuissime! MI. Quid istuc? quae res tam repente mores mutauit tuos 990 quod prolubium? quae istaec subita est largitas? DE. Dicam tibi: ut id ostenderem, quod te isti facilem et festiuum putant, id non fieri ex uera uita neque adeo ex aequo et bono, sed ex adsentando atque indulgendo et largiendo, Micio. nunc adeo si ob eam rem uobis mea uita inuisa, Aeschine, est, 995 quia non iusta iniusta prorsus omnia omnino obsequor, missa facio: effundite, emite, facite quod uobis lubet. sed si id uultis potius, quae uos propter adulescentiam minus uidetis, magis inpense cupitis, consulitis parum, haec reprehendere et corrigere quem, obsecundare in loco: 1000 ecce me qui id faciam uobis. AE. Tibi, pater, permittimus: plus scis quid opus facto est. sed de fratre quid fiet? DE. Sino: habeat; in istac finem faciat. MI. Istuc recte. CANTOR. Plaudite.