 ľ01

[1] Urbem Romam a principio reges habuere; libertatem et consulatum L.
Brutus instituit. dictaturae ad tempus sumebantur; neque decemuiralis
potestas ultra biennium, neque tribunorum militum consulare ius diu ualuit.
non Cinnae, non Sullae longa dominatio; et Pompei Crassique potentia cito
in Caesarem, Lepidi atque Antonii arma in Augustum cessere, qui cuncta
discordiis ciuilibus fessa nomine principis sub imperium accepit. sed
ueteris populi Romani prospera uel aduersa claris scriptoribus memorata
sunt; temporibusque Augusti dicendis non defuere decora ingenia, donec
gliscente adulatione deterrerentur. Tiberii Gaique et Claudii ac Neronis
res florentibus ipsis ob metum falsae, postquam occiderant, recentibus
odiis compositae sunt. inde consilium mihi pauca de Augusto et extrema
tradere, mox Tiberii principatum et cetera, sine ira et studio, quorum
causas procul habeo.

[2] Postquam Bruto et Cassio caesis nulla iam publica arma, Pompeius apud
Siciliam oppressus exutoque Lepido, interfecto Antonio ne Iulianis quidem
partibus nisi Caesar dux reliquus, posito triumuiri nomine consulem se
ferens et ad tuendam plebem tribunicio iure contentum, ubi militem donis,
populum annona, cunctos dulcedine otii pellexit, insurgere paulatim, munia
senatus magistratuum legum in se trahere, nullo aduersante, cum ferocissimi
per acies aut proscriptione cecidissent, ceteri nobilium, quanto quis
seruitio promptior, opibus et honoribus extollerentur ac nouis ex rebus
aucti tuta et praesentia quam uetera et periculosa mallent. neque
prouinciae illum rerum statum abnuebant, suspecto senatus populique imperio
ob certamina potentium et auaritiam magistratuum, inualido legum auxilio
quae ui ambitu postremo pecunia turbabantur.

[3] Ceterum Augustus subsidia dominationi Claudium Marcellum sororis filium
admodum adulescentem pontificatu et curuli aedilitate, M. Agrippam
ignobilem loco, bonum militia et uictoriae socium, geminatis consulatibus
extulit, mox defuncto Marcello generum sumpsit; Tiberium Neronem et
Claudium Drusum priuignos imperatoriis nominibus auxit, integra etiam tum
domo sua. nam genitos Agrippa Gaium ac Lucium in familiam Caesarum
induxerat, necdum posita puerili praetexta principes iuuentutis appellari,
destinari consules specie recusantis flagrantissime cupiuerat. ut Agrippa
uita concessit, Lucium Caesarem euntem ad Hispaniensis exercitus, Gaium
remeantem Armenia et uulnere inualidum mors fato propera uel nouercae
Liuiae dolus abstulit, Drusoque pridem extincto Nero solus e priuignis
erat, illuc cuncta uergere: filius, collega imperii, consors tribuniciae
potestatis adsumitur omnisque per exercitus ostentatur, non obscuris, ut
antea, matris artibus, sed palam hortatu. nam senem Augustum deuinxerat
adeo, uti nepotem unicum Agrippam Postumum, in insulam Planasiam
proiecerit, rudem sane bonarum artium et robore corporis stolide ferocem,
nullius tamen flagitii conpertum. at hercule Germanicum Druso ortum octo
apud Rhenum legionibus inposuit adscirique per adoptionem a Tiberio iussit,
quamquam esset in domo Tiberii filius iuuenis, sed quo pluribus munimentis
insisteret. bellum ea tempestate nullum nisi aduersus Germanos supererat,
abolendae magis infamiae ob amissum cum Quintilio Varo exercitum quam
cupidine proferendi imperii aut dignum ob praemium. domi res tranquillae,
eadem magistratuum uocabula; iuniores post Actiacam uictoriam, etiam senes
plerique inter bella ciuium nati: quotus quisque reliquus qui rem publicam
uidisset?

[4] Igitur uerso ciuitatis statu nihil usquam prisci et integri moris:
omnes exuta aequalitate iussa principis aspectare, nulla in praesens
formidine, dum Augustus aetate ualidus seque et domum in pacem sustentauit.
postquam prouecta iam senectus aegro et corpore fatigabatur, aderatque
finis et spes nouae, pauci bona libertatis in cassum disserere, plures
bellum pauescere, alii cupere. pars multo maxima inminentis dominos uariis
rumoribus differebant: trucem Agrippam et ignominia accensum non aetate
neque rerum experientia tantae moli parem, Tiberium Neronem maturum annis,
spectatum bello, set uetere atque insita Claudiae familiae superbia,
multaque indicia saeuitiae, quamquam premantur, erumpere. hunc et prima ab
infantia eductum in domo regnatrice; congestos iuueni consulatus,
triumphos; ne iis quidem annis, quibus Rhodi specie secessus exul egerit,
aliud quam iram et simulationem et secretas lubidines meditatum. accedere
matrem muliebri inpotentia: seruiendum feminae duobusque insuper
adulescentibus, qui rem publicam interim premant, quandoque distrahant.

[5] Haec atque talia agitantibus grauescere ualetudo Augusti, et quidam
scelus uxoris suspectabant. quippe rumor incesserat, paucos ante menses
Augustum, electis consciis et comite uno Fabio Maximo, Planasiam uectum ad
uisendum Agrippam; multas illic utrimque lacrimas et signa caritatis
spemque ex eo fore ut iuuenis penatibus aui redderetur: quod Maximum uxori
Marciae aperuisse, illam Liuiae. gnarum id Caesari; neque multo post
extincto Maximo, dubium an quaesita morte, auditos in funere eius Marciae
gemitus semet incusantis, quod causa exitii marito fuisset. utcumque se ea
res habuit, uixdum ingressus Illyricum Tiberius properis matris litteris
accitur; neque satis conpertum est, spirantem adhuc Augustum apud urbem
Nolam an exanimem reppererit. acribus namque custodiis domum et uias
saepserat Liuia, laetique interdum nuntii uulgabantur, donec prouisis quae
tempus monebat simul excessisse Augustum et rerum potiri Neronem fama eadem
tulit.

[6] Primum facinus noui principatus fuit Postumi Agrippae caedes, quem
ignarum inerumumque quamuis firmatus animo centurio aegre confecit. nihil
de ea re Tiberius apud senatum disseruit: patris iussa simulabat, quibus
praescripsisset tribuno custodiae adposito, ne cunctaretur Agrippam morte
adficere, quandoque ipse supremum diem expleuisset. multa sine dubio
saeuaque Augustus de moribus adulescentis questus, ut exilium eius senatus
consulto sanciretur perfecerat: ceterum in nullius umquam suorum necem
durauit, neque mortem nepoti pro securitate priuigni inlatam credibile
erat. propius uero Tiberium ac Liuiam, illum metu, hanc nouercalibus odiis,
suspecti et inuisi iuuenis caedem festinauisse. nuntianti centurioni, ut
mos militiae, factum esse quod imperasset, neque imperasse sese et rationem
facti reddendam apud senatum respondit. quod postquam Sallustius Crispus
particeps secretorum (is ad tribunum miserat codicillos) comperit, metuens
ne reus subderetur, iuxta periculoso ficta seu uera promeret, monuit Liuiam
ne arcana domus, ne consilia amicorum, ministeria militum uulgarentur, neue
Tiberius uim principatus resolueret cunta ad senatum uocando: eam
condicionem esse imperandi, ut non aliter ratio constet quam si uni
reddatur.

[7] At Romae ruere in seruitium consules, patres, eques. quanto quis
inlustrior, tanto magis falsi a festinantes, uultuque composito, ne laeti
excessu principis neu tristiores primordio, lacrimas gaudium, questus
adulationem miscebant. Sex. Pompeius et Sex. Appuleius consules primi in
uerba Tiberii Caesaris iurauere, apudque eos Seius Strabo et C. Turranius,
ille praetoriarum cohortium praefectus, hic annonae; mox senatus milesque
et populus. Nam Tiberius cuncta per consules incipiebat, tamquam uetere re
publica et ambiguus imperandi: ne edictum quidem, quo patres in curiam
uocabat, nisi tribuniciae potestatis praescriptione posuit sub Augusto
acceptae. uerba edicti fuere pauca et sensu permodesto: de honoribus
parentis consulturum, neque abscedere a corpore, idque unum ex publicis
muneribus usurpare. sed defuncto Augusto signum praetoriis cohortibus ut
imperator dederat; excubiae, arma, cetera aulae; miles in forum, miles in
curiam comitabatur. litteras ad exercitus tamquam adepto principatu misit,
nusquam cunctabundus nisi cum in senatu loqueretur. causa praecipua ex
formidine, ne Germanicus, in cuius manu tot legiones, immensa sociorum
auxilia, mirus apud populum fauor, habere imperium quam exspectare mallet.
dabat et famae, ut uocatus electusque potius a re publica uideretur quam
per uxorium ambitum et senili adoptione inrepsisse. postea cognitum est ad
introspiciendas etiam procerum uoluntates inductam dubitationem: nam uerba
uultus in crimen detorquens recondebat.

[8] Nihil primo senatus die agi passus [est] nisi de supremis Augusti,
cuius testamentum inlatum per uirgines Vestae Tiberium et Liuiam heredes
habuit. Liuia in familiam Iuliam nomenque Augustum adumebatur; in spem
secundam nepotes pronepotesque, tertio gradu primores ciuitatis scripserat,
plerosque inuisos sibi, sed iactantia gloriaque ad posteros. legata non
ultra ciuilem modum, nisi quod opulo et plebi quadringentiens triciens
quinquiens, praetoriarum cohortium militibus singula nummum milia, [urbanis
quingenos], legionariis aut cohortibus ciuium Romanorum trecenos nummos
uiritim dedit. tum conultatum de honoribus; ex quis [qui] maxime insignes
uisi, ut porta triumphali duceretur funus, Gallus Asinius, ut legum latarum
tituli, uictarum ab eo gentium uocabula anteferentur, L. Arruntius
censuere. addebat Messalla Valerius renouandum per annos sacramentum in
nomen Tiberii; interrogatusque a Tiberio num se mandante eam sententiam
prompsisset, sponte dixisse respondit, neque in iis quae ad rem publicam
pertinerent consilio nisi suo usurum, uel cum periculo offensionis: ea sola
species adulandi supererat. conclamant patres corpus ad rogum umeris
senatorum ferendum. remisit Caesar adroganti moderatione, populumque edicto
monuit ne, ut quondam nimiis studiis funus diui Iulii turbassent, ita
Augustum in foro potius quam in campo Martis, sede destinata, cremari
uellent. die funeris milites uelut praesidio stetere, multum inridentibus
qui ipsi uierant quique a parentibus acceperant diem illum crudi adhuc
seruitii et libertatis inprospere repetitae, cum occisus dictator Caesar
aliis pessimum, aliis pulcherrimum facinus uideretur: nunc senem principem,
longa potentia, prouisis etiam heredum in rem publicam opibus, auxilio
scilicet militari tuendum, ut sepultura eius quieta foret.

[9] Multus hinc ipso de Augusto sermo, plerisque uana mirantibus, quod idem
dies accepti quondam imperii princeps et uitae supremus, quod Nolae in domo
et cubiculo in quo pater eius Octauius uitam finiuisset. numerus etiam
consulatuum celebrabatur, quo Valerium Coruum et C. Marium simul
aequauerat, continuata per septem et triginta annos tribunicia potestas,
nomen imperatoris semel atque uiciens partum aliaque honorum mutiplicata
aut noua. at apud prudentes uita eius uarie extollebatur arguebaturue. hi
pietate erga parentem et necessitudine rei publicae, in qua nullus tunc
legibus locus ad arma ciuilia actum, quae neque parari possent neque haberi
per bonas artes. multa Antonio, dum interfectores patris ulcisceretur, mula
Lepido concessisse. postquam hic socordia senuerit, ille per libidines
pessum datus sit, non aliud discordantis patriae remedium fuisse quam [ut]
ab uno regeretur. non regno tamen neque dictatura, sed principis nomine
constitutam rem publicam; mari Oceano aut amnibus longinquis saeptum
imperium; legiones, prouincias, classes, cuncta inter se conexa; ius apud
ciues, modestiam apud socios; urbem ipsam magnificio ornatu; pauca admodum
ui tractata quo ceteris quies esset.

[10] Dicebatur contra: pietatem erga parentem et tempora rei publicae
obtentui sumpta: ceterum cupidine dominandi concitos per largitionem
ueteranos, paratum ab adulescente priuato exercitum, corruptas consulis
legiones, simulatam Pompeianarum gratiam partium; mox ubi decreto patrum
fasces et ius praetoris inuaserit, caesis Hirtio et Pansa, siue hostis
illos, seu Pansam uenenum uulneri adfusum, sui milites Hirtium et
machinator doli Caesar abstulerat, utriusque copias ocupauisse; extortum
inuito senatu consulatum, armaque quae in Antonium acceperit contra rem
publicam uersa; proscriptionem ciuium, diuisiones agrorum ne ipsis quidem
qui fecere laudatus. sane Cassii et Brutorum exitus paternis inimicitiis
datos, quamquam fas sit priuata odia publicis utilitatibus remittere: sed
Pompeium imagine pacis, sed Leidum specie amicitiae deceptos; post
Antonium, Tarentino Brundisinoque foedere et nuptiis sororis inlectum,
subdolae adfinitatis poenas morte exsoluisse. pacem sine dubio post haec,
uerum cruentam: Lollianas Varianasque clades, interfectos Romae Varrones,
Egnatios, Iullos. nec domesticis abstinebatur: abducta Neroni uxor et
consulti per ludibrium pontifices an concepto necdum edito partu rite
nuberet; Q. +Tedii+ et Vedii Pollionis luxus; postremo Liuia grauis in rem
publicam mater, grauis domui Caesarum nouerca. nihil deorum honoribus
relictum, cum se templis et effigie numinum per flamines et sacerdotes coli
uellet. ne Tiberium quidem caritate aut rei publicae cura successorem
adscitum, sed quoniam adrogantiam saeuitiamque eius introspexerit,
comparatione deterrima sibi gloriam quaesiuisse. etenim Augustus paucis
ante annis, cum Tiberio tribuniciam potestatem a patribus rursum
postularet, quamquam honora oratione quaedam de habitu cultuque et
institutis eius iecerat, quae uelut excusando exprobraret. ceterum
sepultura more perfecta templum et caelestes religiones decernuntur.

[11] Versae inde ad Tiberium preces. et ille uarie diserebat de magnitudine
imperii sua modestia. solam diui Augusti mentem tantae molis capacem: se in
partem curarum ab illo uocatum experiendo didicisse quam arduum, quam
subiectum fortunae regendi cuncta onus. proinde in ciuitate tot inlustribus
uiris subnixa non ad unum omnia deferrent: plures facilius munia rei
publicae sociatis laboribus exsecuturos. plus in oratione tali dignitatis
quam fidei erat; Tiberioque etiam in rebus quas non occuleret, seu natura
siue adsuetudine, suspensa semper et obscura uerba: tunc uero nitenti ut
sensus suos penitus abderet, in incertum et ambiguum magis implicabantur.
at patres, quibus unus metus si intellegere uiderentur, in questus lacrimas
uota effundi; ad deos, ad effigiem Augusti, ad genua ipsius o manus
tendere, cum proferri libellum recitarique iussit. opes publicae
continebantur, quantum ciuium sociorumque in armis, quot classes, regna,
prouinciae, tributa aut uectigalia, et necessitates ac largitiones. quae
cuncta sua manu perscripserat Augustus addideratque consilium coercendi
intra terminos imperii, incertum metu an per inuidiam.

[12] Inter quae senatu ad infimas obtestationes procumbente, dixit forte
Tiberius se ut non toti rei publicae parem, ita quaecumque pars sibi
mandaretur eius tutelam suscepturum. tum Asinius Gallus' interrogo '
inquit, 'Caesar, quam partem rei publicae mandari tibi uelis.' perculsus
inprouisa interrogatione paulum reticuit: dein collecto animo respondit
nequaquam decorum pudori suo legere aliquid aut euitare ex eo cui in
uniuersum excusari mallet. rursum Gallus (etenim uultu offensionem
coniectauerat) non idcirco interrogatum ait, ut diuideret quae separari
nequirent sed ut sua confessione argueretur unum esse rei publicae corpus
atque unius animo regendum. addidit laudem de Augusto Tiberiumque ipsum
uictoriarum suarum quaeque in toga per tot annos egregie fecisset admonuit.
nec ideo iram eius leniuit, pridem inuisus, tamquam ducta in matrimonium
Vipsania M. Agrippae filia, quae quondam Tiberii uxor filerat, plus quam
ciuilia agitaret Pollionisque Asinii patris foreciam retineret.

[13] Post quae L. Arruntius haud multum discrepans a Galli oratione perinde
offendit, quamquam Tiberio nulla uetus in Arruntium ira: sed diuitem,
promptum, artibus egregiis et pari fama publice, suspectabat. quippe
Augustus supremis sermonibus cum tractaret quinam adipisci principem locum
suffecturi abnuerent aut inpares uellent uel idem possent cuperentque, M'.
Lepidum dixerat capacem sed aspernantem, Gallum Asinium auidum et minorem,
L. Arruntium non indignum et si casus daretur ausurum. de prioribus
consentitur, pro Arruntio quidam Cn. Pisonem tradidere; omnesque praeter
Lepidum uariis mox criminibus struente Tiberio circumuenti sunt. etiam Q.
Haterius et Mamercus Scaurus suspicacem animum perstrinxere, Haterius cum
dixis set 'quo usque patieris, Caesar, non adesse caput rei publicae?'
Scaurus quia dixerat spem esse ex eo non inritas fore senatus preces quod
relationi consulum iure tribuniciae potestatis non intercessisset. in
Haterium statim inuectus est; Scaurum, cui inplacabilius irascebatur,
silentio tramisit. fessusque clamore omnium, expostulatione singulorum
flexit paulatim, non ut fateretur suscipi a se imperium, sed ut negare et
rogari desineret. constat Haterium, cum deprecandi causa Palatium
introisset ambulantisque Tiberii genua aduolueretur, prope a militibus
interfectum quia Tiberius casu an manibus eius inpeditus prociderat. neque
tamen periculo talis uiri mitigatus est, donec Haterius Augustam oraret
eiusque curatissimis precibus protegeretur.

[14] Multa patrum et in Augustam adulatio. alii parentem, alii matrem
patriae appellandam, plerique ut nomini Caesaris adscriberetur 'Iuliae
filius' censebant. ille moderandos feminarum honores dictitans eademque se
temperantia usurum in iis quae sibi tribuerentur, ceterum anxius inuidia et
muliebre fastigium in deminutionem sui accipiens ne lictorem quidem ei
decerni passus est aramque adoptionis et alia huiusce modi prohibuit. at
Germanico Caesari pro consulare imperium petiuit, missique legati qui
deferrent, simul maestitiam eius ob excessum Augusti solarentur. quo minus
idem pro Druso postularetur, ea causa quod designatus consul Drusus
praesensque erat. candidatos praeturae duodecim nominauit, numerum ab
Augusto traditum; et hortante senatu ut augeret, iure iurando obstrinxit se
non excessurum.

[15] Tum primum e campo comitia ad patres translata sunt: nam ad eam diem,
etsi potissima arbitrio principis, quaedam tamen studiis tribuum fiebant.
neque populus ademptum ius questus est nisi inani rumore, et senatus
largitionibus ac precibus sordidis exsolutus libens tenuit, moderante
Tiberio ne plures quam quattuor candidatos commendaret sine repulsa et
ambitu designandos. inter quae tribuni plebei petiuere ut proprio sumptu
ederent ludos qui de nomine Augusti fastis additi Augustales uocarentur.
sed decreta pecunia ex aerario, utque per circum triumphali ueste
uterentur: curru uehi haud permissum. mox celebratio annua ad praetorem
translata cui inter ciuis et peregrinos iurisdictio euenisset.

[16] Hic rerum urbanarum status erat, cum Pannonicas legiones seditio
incessit, nullis nouis causis nisi quod mutatus princeps licentiam turbarum
et ex ciuili bello spem praemiorum ostendebat. castris aestiuis tres simul
legiones habebantur, praesidente Iunio Blaeso, qui fine Augusti et initiis
Tiberii auditis ob iustitium aut gaudium intermiserat solita munia. eo
principio lasciuire miles, discordare, pessimi cuiusque sermonibus praebere
auris, denique luxum et otium cupere, disciplinam et laborem aspernari.
erat in castris Percennius quidam, dux olim theatralium operarum, dein
gregarius miles, procax lingua et miscere coetus histrionali studio doctus.
is imperitos animos et quaenam post Augustum militiae condicio ambigentis
inpellere paulatim nocturnis conloquiis aut flexo in uesperam die et
dilapsis melioribus deterrimum quemque congregare.

[17] Postremo promptis iam et aliis seditionis ministris uelut
contionabundus interrogabat cur paucis centurionibus paucioribus tribunis
in modum seruorum oboedirent. quando ausuros exposcere remedia, nisi nouum
et nutantem adhuc principem precibus uel armis adirent? satis per tot annos
ignauia peccatum, quod tricena aut quadragena stipendia senes et plerique
truncato ex uulneribus corpore tolerent. ne dimissis quidem finem esse
militiae, sed apud uexillum tendentis alio uocabulo eosdem labores
perferre. ac si quis tot casus uita superauerit, trahi adhuc diuersas in
terras ubi per nomen agrorum uligines paludum uel inculta montium
accipiant. enimuero militiam ipsam grauem, infructuosam: denis in diem
assibus animam et corpus aestimari: hinc uestem arma tentoria, hinc
saeuitiam centurionum et uacationes munerum redimi. at hercule uerbera et
uulnera, duram hiemem, exercitas aestates, bellum atrox: aut sterilem pacem
sempiterna. nec aliud leuamentum quam si certis sub legibus militia
iniretur, ut singulos denarios mererent, sextus decumus stipendii annus
finem adferret, ne ultra sub uexillis tenerentur, sed isdem in castris
praemium pecunia solueretur. an praetorias cohortis, quae binos; denarios
acceperint, quae post sedecim annos penatibus suis reddantur, plus
periculorum suscipere? non obtrectari a se urbanas excubias: sibi tamen
apud horridas gentis e contuberniis hostem aspici.

[18] Adstrepebat uulgus, diuersis incitamentis, hi uerberum notas, illi
canitiem, plurimi detrita tegmina et nudum corpus exprobrantes. postremo eo
furoris uenere ut tres legiones miscere in unam agitauerint. depulsi
aemulatione, quia suae quisque legioni eum honorem quaerebant, alio uertunt
atque una tres aquilas et signa cohortium locant; simul congerunt
caespites, exstruunt tribunal, quo magis conspicua sedes foret.
properantibus Blaesus aduenit, increpabatque ac retinebat singulos,
clamitans 'mea potius caede imbuite manus: leuiore flagitio legatum
interficietis quam ab imperatore desciscitis. aut incolumis fidem legionum
retinebo aut iugulatus paenitentiam adcelerabo.'

[19] Aggerabatur nihilo minus caespes iamque pectori usque adcreuerat, cum
tandem peruicacia uicti inceptum omisere. Blaesus multa dicendi arte non
per seditionem et turbas desideria militum ad Caesarem ferenda ait, neque
ueteres ab imperatoribus priscis neque ipsos a diuo Augusto tam noua
petiuisse; et parum in tempore incipientis principis curas onerari. si
tamen tenderent in pace temptare quae ne ciuilium quidem bellorum uictores
expostulauerint cur contra morem obsequii, contra fas disciplinae uim
meditentur? decernerent legatos seque coram mandata darent. adclamauere ut
filius Blaesi tribunus legatione ea fungeretur peteretque militibus
missionem ab sedecim annis: cetera mandaturos ubi prima prouenissent.
profecto iuuene modi cum otium: sed superbire miles quod filius legati
orator publicae causae satis ostenderet necessitate expressa quae per
modestiam non obtinuissent.

[20] Interea manipuli ante coeptam seditionem Nauportum missi ob itinera et
pontes et alios usus, postquam turbatum in castris accepere, uexilla
conuellunt direptisque proximis uicis ipsoque Nauporto, quod municipii
instar erat, retinentis centuriones inrisu et contumeliis, postremo
uerberibus insectantur, praecipua in Aufidienum Rufum praefectum castrorum
ira, quem dereptum uehiculo sarcinis grauant aguntque primo in agmine per
ludibrium rogitantes an tam immensa onera, tam longa itinera libenter
ferret. quippe Rufus diu manipularis, dein centurio, mox castris
praefectus, antiquam duramque militiam reuocabat, uetus operis ac laboris
et eo inmitior quia tolerauerat.

[21] Horum aduentu redintegratur seditio et uagi circumiecta populabantur.
Blaesus paucos, maxime praeda onustos, ad terrorem ceterorum adfici
uerberibus, claudi carcere iubet; nam etiam tum legato a centurionibus et
optimo quoque manipularium parebatur. illi obniti trahentibus, prensare
circumstantium genua, ciere modo nomina singulorum, modo centuriam quisque
cuius manipularis erat, cohortem, legionem, eadem omnibus inminere
clamitantes. simul probra in legatum cumulant, caelum ac deos obtestantur,
nihil reliqui faciunt quo minus inuidiam misericordiam metum et iras
permouerent. adcurritur ab uniuersis, et carcere effracto soluunt uincula
desertoresque ac rerum capitalium damnatos sibi iam miscent.

[22] Flagrantior inde uis, plures seditioni duces. et Vibulenus quidam
gregarius miles, ante tribunal Blaesi adleuatus circumstantium umeris, apud
turbatos et quid pararet intentos 'uos quidem' inquit 'his innocentibus et
miserrimis lucem et spiritum reddidistis: sed quis fratri meo uitam, quis
fratrem mihi reddit? quem missum ad uos a Germanico exercitu de communibus
commodis nocte proxima iugulauit per gladiatores suos, quos in exitium
militum habet atque armat. responde, Blaese, ubi cadauer abieceris: ne
hostes quidem sepultura inuident. cum osculis, cum lacrimis dolorem meum
impleuero, me quoque trucidari iube, dum interfectos nullum ob scelus sed
quia utilitati legionum consulebamus hi sepeliant.'

[23] Incendebat haec fletu et pectus atque os manibus uerberans. mox
disiectis quorum per umeros sustinebatur, praeceps et singulorum pedibus
aduolutus tantum consternationis inuidiaeque conciuit, ut pars militum
gladiatores, qui e seruitio Blaesi erant, pars ceteram eiusdem familiam
uincirent, alii ad quaerendum corpus effunderentur. ac ni propere neque
corpus ullum reperiri, et seruos adhibitis cruciatibus abnuere caedem,
neque illi fuisse umquam fratrem pernotuisset, haud multum ab exitio legati
aberant. tribunos tamen ac praefectum castrorum extrusere, sarcinae
fugientium direptae, et centurio Lucilius interficitur cui militaribus
facetiis uocabulum 'cedo alteram' indiderant, quia fracta uite in tergo
militis alteram clara uoce ac rursus aliam poscebat. ceteros latebrae
texere, uno retento Clemente Iulio qui perferendis militum mandatis
habebatur idoneus ob promptum ingenium. quin ipsae inter se legiones octaua
et quinta decuma ferrum parabant, dum centurionem cognomento Sirpicum illa
morti deposcit, quintadecumani tuentur, ni miles nonanus preces et aduersum
aspernantis minas interiecisset.

[24] Haec audita quamquam abstrusum et tristissima quaeque maxime
occultantem Tiberium perpulere, ut Drusum filium cum primoribus ciuitatis
duabusque praetoriis cohortibus mitteret, nullis satis certis mandatis, ex
re consulturum. et cohortes delecto milite supra solitum firmatae. additur
magna pars praetoriani equitis et robora Germanorum, qui tum custodes
imperatori aderant; simul praetorii praefectus Aelius Seianus, collega
Straboni patri suo datus, magna apud Tiberium auctoritate, rector iuueni et
ceteris periculorum praemiorumque ostentator. Druso propinquanti quasi per
officium obuiae fuere legiones, non laetae, ut adsolet, neque insignibus
fulgentes, sed inluuie deformi et uultu, quamquam maestitiam imitarentur
contumaciae propiores.

[25] Postquam uallum introiit, portas stationibus firmant, globos armatorum
certis castrorum locis opperiri iubent: ceteri tribunal ingenti agmine
circumueniunt. stabat Drusus silentium manu poscens. illi quoties oculos ad
multitudinem rettulerant, uocibus truculentis strepere, rursum uiso Caesare
trepidare; murmur incertum, atrox clamor et repente quies; diuersis
animorum motibus pauebant terrebantque. tandem interrupto tumultu litteras
patris recitat, in quis perscriptum erat, praecipuam ipsi fortissimarum
legionum curam, quibuscum plurima bella tolerauisset; ubi primum a luctu
requiesset animus, acturum apud patres de postulatis eorum; misisse interim
filium ut sine cunctatione concederet quae statim tribui possent; cetera
senatui seruanda quem neque gratiae neque seueritatis expertem haberi par
esset.

[26] Responsum est a contione mandata Clementi centurioni quae perferret.
is orditur de missione a sedecim annis, de praemiis finitae militiae, ut
denarius diurnum stipendium foret, ne ueterani sub uexillo haberentur. ad
ea Drusus cum arbitrium senatus et patris obtenderet, clamore turbatur. cur
uenisset neque augendis militum stipendiis neque adleuandis laboribus,
denique nulla bene faciendi licentia? at hercule uerbera et necem cunctis
permitti. Tiberium olim nomine Augusti desideria legionum frustrari
solitum: easdem artis Drusum rettulisse. numquamne ad se nisi filios
familiarum uenturos? nouum id plane quod imperator sola militis commoda ad
senatum reiciat. eundem ergo senatum consulendum quotiens supplicia aut
proelia indicantur: an praemia sub dominis, poenas sine arbitro esse?

[27] Postremo deserunt tribunal, ut quis praetorianorum militum amicorumue
Caesaris occurreret, manus intentantes, causam discordiae et initium
armorum, maxime infensi Cn. Lentulo, quod is ante alios aetate et gloria
belli firmare Drusum credebatur et illa militiae flagitia primus aspernari.
nec multo post digredientem cum Caesare ac prouisu periculi hiberna castra
repetentem circumsistunt, rogitantes quo pergeret, ad imperatorem an ad
patres, ut illic quoque commodis legionum aduersaretur; simul ingruunt,
saxa iaciunt. iamque lapidis ictu cruentus et exitii certus adcursu
multitudinis quae cum Druso aduenerat protectus est.

[28] Noctem minacem et in scelus erupturam fors leniuit: nam luna claro
repente caelo uisa languescere. id miles rationis ignarus omen praesentium
accepit, suis laboribus defectionem sideris adsimulans, prospereque cessura
qua pergerent si fulgor et claritudo deae redderetur. igitur aeris sono,
tubarum cornuumque concentu strepere; prout splendidior obscuriorue laetari
aut maerere; et postquam ortae nubes offecere uisui creditumque conditam
tenebris, ut sunt mobiles ad superstitionem perculsae semel mentes, sibi
aeternum laborem portendi, sua facinora auersari deos lamentantur. utendum
inclinatione ea Caesar et quae casus obtulerat in sapientiam uertenda ratus
circumiri tentoria iubet; accitur centurio Clemens et si alii bonis artibus
grati in uulgus. hi uigiliis, stationibus, custodiis portarum se inserunt,
spem offerunt, metum intendunt. 'quo usque filium imperatoris obsidebimus?
quis certaminum finis? Percennione et Vibuleno sacramentum dicturi sumus?
Percennius et Vibulenus stipendia militibus, agros emeritis largientur?
denique pro Neronibus et Drusis imperium populi Romani capessent? quin
potius, ut nouissimi in culpam, ita primi ad paenitentiam sumus? tarda sunt
quae in commune expostulantur: priuatam gratiam statim mereare, statim
recipias.' commotis per haec mentibus et inter se suspectis, tironem a
ueterano. legionem a legione dissociant. tum redire paulatim amor obsequii:
omittunt portas, signa unum in locum principio seditionis congregata suas
in sedes referunt.

[29] Drusus orto die et uocata contione, quamquam rudis dicendi, nobilitate
ingenita incusat priora, probat praesentia; negat se terrore et minis
uinci: flexos ad modestiam si uideat, si supplices audiat, scripturum patri
ut placatus legionum preces exciperet. orantibus rursum idem Blaesus et L.
Aponius, eques Romanus e cohorte Drusi, Iustusque Catonius, primi ordinis
centurio, ad Tiberium mittuntur. certatum inde sententiis, cum alii
opperiendos legatos atque interim comitate permulcendum militem censerent,
alii fortioribus remediis agendum: nihil in uulgo modicum; terrere ni
paueant, ubi pertimuerint inpune contemni: dum superstitio urgeat,
adiciendos ex duce metus sublatis seditionis auctoribus. promptum ad
asperiora ingenium Druso erat: uocatos Vibulenum et Percennium interfici
iubet. tradunt plerique intra tabernaculum ducis obrutos, alii corpora
extra uallum abiecta ostentui.

[30] Tum ut quisque praecipuus turbator conquisiti, et pars, extra castra
palantes, a centurionibus aut praetoriarum cohortium militibus caesi:
quosdam ipsi manipuli documentum fidei tradidere. auxerat militum curas
praematura hiems imbribus continuis adeoque saeuis, ut non egredi tentoria,
congregari inter se, uix tutari signa possent, quae turbine atque unda
raptabantur. durabat et formido caelestis irae, nec frustra aduersus impios
hebescere sidera, ruere tempestates: non aliud malorum leuamentum, quam si
linquerent castra infausta temerataque et soluti piaculo suis quisque
hibernis redderentur. primum octaua, dein quinta decuma legio rediere:
nonanus opperiendas Tiberii epistulas clamitauerat, mox desolatus aliorum
discessione imminentem necessitatem sponte praeuenit. et Drusus non
exspectato legatorum regressu, quia praesentia satis conse derant, in urbem
rediit.

[31] Isdem ferme diebus isdem causis Germanicae legiones turbatae, quanto
plures tanto uiolentius, et magna spe fore ut Germanicus Caesar imperium
alterius pati nequiret daretque se legionibus ui sua cuncta tracturis. duo
apud ripam Rheni exercitus erant: cui nomen superiori sub C. Silio legato,
inferiorem A. Caecina curabat. regimen summae rei penes Germanicum agendo
Galliarum censui tum intentum. sed quibus Silius moderabatur, mente ambigua
fortunam seditionis alienae speculabantur: inferioris exercitus miles in
rabiem prolapsus est, orto ab unetuicesimanis quintanisque initio, et
tractis prima quoque ac uicesima legionibus: nam isdem aestiuis in finibus
Vbiorum habebantur per otium aut leuia munia. igitur audito fine Augusti
uernacula multitudo, nuper acto in urbe dilectu, lasciuiae sueta, laborum
intolerans, implere ceterorum rudes animos: uenisse tempus quo ueterani
maturam missionem, iuuenes largiora stipendia, cuncti modum miseriarum
exposcerent saeuitiamque centurionum ulciscerentur. non unus haec, ut
Pannonicas inter legiones Percennius, nec apud trepidas militum auris,
alios ualidiores exercitus respicientium, sed multa seditionis ora
uocesque: sua in manu sitam rem Romanam, suis uictoriis augeri rem
publicam, in suum cognomentum adscisci imperatores.

[32] Nec legatus obuiam ibat: quippe plurium uaecordia constantiam
exemerat. repente lymphati destrictis gladiis in centuriones inuadunt: ea
uetustissima militaribus odiis materies et saeuiendi principium. prostratos
uerberibus mulcant, sexageni singulos, ut numerum centurionum adaequarent:
tum conuulsos laniatosque et partim exanimos ante uallum aut in amnem
Rhenum proiciunt. Septimius cum perfugisset ad tribunal pedibusque Caecinae
aduolueretur, eo usque flagitatus est donec ad exitium dederetur. Cassius
Chaerea, mox caede Gai Caesaris memoriam apud posteros adeptus, tum
adulescens et animi ferox, inter obstantis et armatos ferro uiam patefecit.
non tribunus ultra, non castrorum praefectus ius obtinuit: uigilias,
stationes, et si qua alia praesens usus indixerat, ipsi partiebantur. id
militaris animos altius coniectantibus praecipuum indicium magni atque
inplacabilis motus, quod neque disiecti nec paucorum instinctu, set pariter
ardescerent, pariter silerent, tanta aequalitate et constantia ut regi
crederes.

[33] Interea Germanico per Gallias, ut diximus, census accipienti
excessisse Augustum adfertur. neptem eius Agrippinam in matrimonio
pluresque ex ea liberos habebat, ipse Druso fratre Tiberii genitus,
Augustae nepos, set anxius occultis in se patrui auiaeque odiis quorum
causae acriores quia iniquae. quippe Drusi magna apud populum Romanum
memoria, credebaturque, si rerum potitus foret, libertatem redditurus; unde
in Germanicum fauor et spes eadem. nam iuueni ciuile ingenium, mira comitas
et diuersa ab Tiberii sermone uultu, adrogantibus et obscuris. accedebant
muliebres offensiones nouercalibus Liuiae in Agrippinam stimulis, atque
ipsa Agrippina paulo commotior, nisi quod castitate et mariti amore quamuis
indomitum animum in bonum uertebat.

[34] Sed Germanicus quanto summae spei propior, tanto impensius pro Tiberio
niti. Sequanos proximos et Belgarum ciuitates in uerba eius adigit. dehinc
audito legionum tumultu raptim profectus obuias extra castra habuit,
deiectis in terram oculis uelut paenitentia. postquam uallum iniit dissoni
questus audiri coepere. et quidam prensa manu eius per speciem exosculandi
inseruerunt digitos ut uacua dentibus ora contingeret; alii curuata senio
membra ostendebant. adsistentem contionem, quia permixta uidebatur,
discedere in manipulos iubet: sic melius audituros responsum; uexilla
praeferri ut id saltem discerneret cohortis: tarde obtemperauere. tunc a
ueneratione Augusti orsus flexit ad uictorias triumphosque Tiberii,
praecipuis laudibus celebrans quae apud Germanias illis cum legionibus
pulcherrima fecisset. Italiae inde consensum, Galliarum fidem extollit; nil
usquam turbidum aut discors. silentio haec uel murmure modico audita sunt.

[35] Vt seditionem attigit, ubi modestia militaris, ubi ueteris disciplinae
decus, quonam tribunos, quo centuriones exegissent, rogitans, nudant
uniuersi corpora, cicatrices ex uulneribus, uerberum notas exprobrant; mox
indiscretis uocibus pretia uacationum, angustias stipendii, duritiam operum
ac propriis nominibus incusant uallum, fossas, pabuli materiae lignorum
adgestus, et si qua alia ex necessitate aut aduersus otium castrorum
quaeruntur. atrocissimus ueteranorum clamor oriebatur, qui tricena aut
supra stipendia numerantes, mederetur fessis, neu mortem in isdem
laboribus, sed finem tam exercitae militiae neque inopem requiem orabant.
fuere etiam qui legatam a diuo Augusto pecuniam reposcerent, faustis in
Germanicum ominibus; et si uellet imperium promptos ostentauere. tum uero,
quasi scelere contaminaretur, praeceps tribunali desiluit. opposuerunt
abeunti arma, minitantes, ni regrederetur; at ille moriturum potius quam
fidem exueret clamitans, ferrum a latere diripuit elatumque deferebat in
pectus, ni proximi prensam dextram ui attinuissent. extrema et conglobata
inter se pars contionis ac, uix credibile dictu, quidam singuli propius
incedentes feriret hortabantur; et miles nomine Calusidius strictum obtulit
gladium, addito acutiorem esse. saeuum id malique moris etiam furentibus
uisum, ac spatium fuit quo Caesar ab amicis in tabernaculum raperetur.

[36] Consultatum ibi de remedio; etenim nuntiabatur parari legatos qui
superiorem exercitum ad causam eandem traherent; destinatum excidio Vbiorum
oppidum, imbutasque praeda manus in direptionem Galliarum erupturas.
augebat metum gnarus Romanae seditionis et, si omitteretur ripa, inuasurus
hostis: at si auxilia et socii aduersum abscedentis legiones armarentur,
ciuile bellum suscipi. periculosa seueritas, flagitiosa largitio: seu nihil
militi siue omnia concedentur in ancipiti res publica. igitur uolutatis
inter se rationibus placitum ut epistulae nomine principis scriberentur:
missionem dari uicena stipendia meritis, exauctorari qui sena dena
fecissent ac retineri sub uexillo ceterorum inmunes nisi propulsandi
hostis, legata quae petiuerant exsolui duplicarique.

[37] Sensit miles in tempus conficta statimque flagitauit. missio per
tribunos maturatur, largitio differebatur in hiberna cuiusque. non
abscessere quintani unetuicesimanique donec isdem in aestiuis contracta ex
uiatico amicorum ipsiusque Caesaris pecunia persolueretur. primam ac
uicesimam legiones Caecina legatus in ciuitatem Vbiorum reduxit turpi
agmine cum fisci de imperatore rapti inter signa interque aquilas
ueherentur. Germanicus superiorem ad exercitum profectus secundam et
tertiam decumam et sextam decumam legiones nihil cunctatas sacramento
adigit. quartadecumani paulum dubitauerant: pecunia et missio quamuis non
flagitantibus oblata est.

[38] At in Chaucis coeptauere seditionem praesidium agitantes uexillarii
discordium legionum et praesenti duorum militum supplicio paulum repressi
sunt. iusserat id M'. Ennius castrorum praefectus, bono magis exemplo quam
concesso iure. deinde intumescente motu profugus repertusque, postquam
intutae latebrae, praesidium ab audacia mutuatur: non praefectum ab iis,
sed Germanicum ducem, sed Tiberium imperatorem uiolari. simul exterritis
qui obstiterant, raptum uexillum ad ripam uertit, et si quis agmine
decessisset, pro desertore fore clamitans, reduxit in hiberna turbidos et
nihil ausos.

[39] Interea legati ab senatu regressum iam apud aram Vbiorum Germanicum
adeunt. duae ibi legiones, prima atque uicesima, ueteranique nuper missi
sub uexillo hiemabant. pauidos et conscientia uaecordes intrat metus
uenisse patrum iussu qui inrita facerent quae per seditionem expresserant.
utque mos uulgo quamuis falsis reum subdere, Munatium Plancum consulatu
functum, principem legationis, auctorem senatus consulti incusant; et nocte
concubia uexillum in domo Germanici situm flagitare occipiunt, concursuque
ad ianuam facto moliuntur foris, extractum cubili Caesarem tradere uexillum
intento mortis metu subigunt. mox uagi per uias obuios habuere legatos,
audita consternatione ad Germanicum tendentis. ingerunt contumelias, caedem
parant, Planco maxime, quem dignitas fuga impediuerat; neque aliud
periclitanti subsidium quam castra primae legionis. illic signa et aquilam
amplexus religione sese tutabatur, ac ni aquilifer Calpurnius uim extremam
arcuisset, rarum etiam inter hostis, legatus populi Romani Romanis in
castris sanguine suo altaria deum commaculauisset. luce demum, postquam dux
et miles et facta noscebantur, ingressus castra Germanicus perduci ad se
Plancum imperat recepitque in tribunal. tum fatalem increpans rabiem, neque
militum sed deum ira resurgere, cur uenerint legati aperit; ius legationis
atque ipsius Planci grauem et immeritum casum, simul quantum dedecoris
adierit legio, facunde miseratur, attonitaque magis quam quieta contione
legatos praesidio auxiliarium equitum dimittit.

[40] Eo in metu arguere Germanicum omnes quod non ad superiorem exercitum
pergeret, ubi obsequia et contra rebellis auxilium: satis superque missione
et pecunia et mollibus consultis peccatum uel si uilis ipsi salus, cur
filium paruulum, cur grauidam coniugem inter furentis et omnis humani iuris
uiolatores haberet? illos saltem auo et rei publicae redderet. diu
cunctatus aspernantem uxorem, cum se diuo Augusto ortam neque degenerem ad
pericula testaretur, postremo uterum eius et communem filium multo cum
fletu complexus, ut abiret perpulit. incedebat muliebre et miserabile
agmen, profuga ducis uxor, paruulum sinu filium gerens, lamentantes circum
amicorum coniuges quae simul trahebantur nec minus tristes qui manebant.

[41] Non florentis Caesaris neque suis in castris, sed uelut in urbe uicta
facies gemitusque ac planctus etiam militum auris oraque aduertere:
progrediuntur contuberniis. quis ille flebilis sonus? quod tam triste?
feminas inlustris, non centurionem ad tutelam, non militem, nihil
imperatoriae uxoris aut comitatus soliti: pergere ad Treuiros [et] externae
fidei. pudor inde et miseratio et patris Agrippae, Augusti aui memoria,
socer Drusus, ipsa insigni fecunditate, praeclara pudicitia; iam infans in
castris genitus, in contubernio legionum eductus, quem militari uocabulo
Caligulam appellabant, quia plerumque ad concilianda uulgi studia eo
tegmine pedum induebatur. sed nihil aeque flexit quam inuidia in Treuiros:
orant obsistunt, rediret maneret, pars Agrippinae occursantes, plurimi ad
Germanicum regressi. isque ut erat recens dolore et ira apud circumfusos
ita coepit.

[42] 'Non mihi uxor aut filius patre et re publica cariores sunt, sed illum
quidem sua maiestas, imperium Romanum ceteri exercitus defendent. coniugem
et liberos meos, quos pro gloria uestra libens ad exitium offerrem, nunc
procul a furentibus summoueo, ut quidquid istud sceleris imminet, meo
tantum sanguine pietur, neue occisus Augusti pronepos, interfecta Tiberii
nurus nocentiores uos faciant. quid enim per hos dies inausum intemeratumue
uobis? quod nomen huic coetui dabo? militesne appellem, qui filium
imperatoris uestri uallo et armis circumsedistis? an ciuis, quibus tam
proiecta senatus auctoritas? hostium quoque ius et sacra legationis et fas
gentium rupistis. diuus Iulius seditionem exercitus uerbo uno compescuit,
Quirites uocando qui sacramentum eius detrectabant: diuus Augustus uultu et
aspectu Actiacas legiones exterruit: nos ut nondum eosdem, ita ex illis
ortos si Hispaniae Syriaeue miles aspernaretur, tamen mirum et indignum
erat. primane et uicesima legiones, illa signis a Tiberio acceptis, tu tot
proeliorum socia, tot praemiis aucta, egregiam duci uestro gratiam
refertis? hunc ego nuntium patri laeta omnia aliis e prouinciis audienti
feram? ipsius tirones, ipsius ueteranos non missione, non pecunia satiatos:
hic tantum interfici centuriones, eici tribunos, includi legatos, infecta
sanguine castra, flumina, meque precariam animam inter infensos trahere.

[43] 'Cur enim primo contionis die ferrum illud, quod pectori meo infigere
parabam, detraxistis, o inprouidi amici? melius et amantius ille qui
gladium offerebat. cecidissem certe nondum tot flagitiorum exercitu meo
conscius; legissetis ducem, qui meam quidem mortem inpunitam sineret, Vari
tamen et trium legionum ulcisceretur. neque enim di sinant ut Belgarum
quamquam offerentium decus istud et claritudo sit subuenisse Romano nomini,
compressisse Germaniae populos. tua, diue Auguste, caelo recepta mens, tua,
pater Druse, imago, tui memoria isdem istis cum militibus, quos iam pudor
et gloria intrat, eluant hanc maculam irasque ciuilis in exitium hostibus
uertant. uos quoque, quorum alia nunc ora, alia pectora contueor, si
legatos senatui, obsequium imperatori, si mihi coniugem et filium redditis,
discedite a contactu ac diuidite turbidos: id stabile ad paenitentiam, id
fidei uinculum erit.'

[44] Supplices ad haec et uera exprobrari fatentes orabant puniret noxios,
ignosceret lapsis et duceret in hostem: reuocaretur coniunx, rediret
legionum alumnus neue obses Gallis traderetur. reditum Agrippinae excusauit
ob inminentem partum et hiemem: uenturum filium: cetera ipsi exsequerentur.
discurrunt mutati et seditiosissimum quemque uinctos trahunt ad legatum
legionis primae C. Caetronium, qui iudicium et poenas de singulis in hunc
modum exercuit. stabant pro contione legiones destrictis gladiis: reus in
suggestu per tribunum ostendebatur: si nocentem adclamauerant, praeceps
datus trucidabatur. et gaudebat caedibus miles tamquam semet absolueret;
nec Caesar arcebat, quando nullo ipsius iussu penes eosdem saeuitia facti
et inuidia erat. secuti exemplum ueterani haud multo post in Raetiam
mittuntur, specie defendendae prouinciae ob imminentis Suebos ceterum ut
auellerentur castris trucibus adhuc non minus asperitate remedii quam
sceleris memoria. centurionatum inde egit. citatus ab imperatore nomen,
ordinem, patriam, numerum stipendiorum, quae strenue in proeliis fecisset,
et cui erant, dona militaria edebat. si tribuni, si legio industriam
innocentiamque ad probauerant, retinebat ordinem: ubi auaritiam aut
crudelitatem consensu obiectauissent, soluebatur militia.

[45] Sic compositis praesentibus haud minor moles supererat ob ferociam
quintae et unetuicesimae legionum, sexagesimum apud lapidem (loco Vetera
nomen est) hibernantium. nam primi seditionem coeptauerant: atrocisslmum
quodque facinus horum manibus patratum; nec poena commilitonum exterriti
nec paenitentia conuersi iras retinebant. igitur Caesar arma classem socios
demittere Rheno parat, si imperium detrectetur, bello certaturus.

[46] At Romae nondum cognito qui fuisset exitus in Illyrico, et legionum
Germanicarum motu audito, trepida ciuitas incusare Tiberium quod, dum
patres et plebem, inualida et inermia, cunctatione ficta ludificetur,
dissideat interim miles neque duorum adulescentium nondum adulta
auctoritate comprimi queat. ire ipsum et opponere maiestatem imperatoriam
debuisse cessuris ubi principem longa experientia eundemque seueritatis et
munificentiae summum uidissent. an Augustum fessa aetate totiens in
Germanias commeare potuisse: Tiberium uigentem annis sedere in senatu,
uerba patrum cauillantem? satis prospectum urbanae seruituti: militaribus
animis adhibenda fomenta ut ferre pacem uelint.

[47] Immotum aduersus eos sermones fixumque Tiberio fuit non omittere caput
rerum neque se remque publicam in casum dare. multa quippe et diuersa
angebant: ualidior per Germaniam exercitus, propior apud Pannoniam; ille
Galliarum opibus subnixus, hic Italiae inminens: quos igitur anteferret? ac
ne postpositi contumelia incenderentur. at per filios pariter adiri
maiestate salua, cui maior e longinquo reuerentia. simul adulescentibus
excusatum quaedam ad patrem reicere, resistentisque Germanico aut Druso
posse a se mitigari uel infringi: quod aliud subsidium si imperatorem
spreuissent? ceterum ut iam iamque iturus legit comites, conquisiuit
impedimenta, adornauit nauis: mox hiemem aut negotia uarie causatus primo
prudentis, dein uulgum, diutissime prouincias fefellit.

[48] At Germanicus, quamquam contracto exercitu et parata in defectores
ultione, dandum adhuc spatium ratus, si recenti exemplo sibi ipsi
consulerent, praemittit litteras ad Caecinam, uenire se ualida manu ac, ni
supplicium in malos praesumant, usurum promisca caede. eas Caecina
aquiliferis signiferisque et quod maxime castrorum sincerum erat occulte
recitat, utque cunctos infamiae, se ipsos morti eximant hortatur: nam in
pace causas et merita spectari, ubi bellum ingruat innocentis ac noxios
iuxta cadere. illi temptatis quos idoneos rebantur, postquam maiorem
legionum partem in officio uident, de sententia legati statuunt tempus, quo
foedissimum quemque et seditioni promptum ferro inuadant. tunc signo inter
se dato inrumpunt contubernia, trucidant ignaros, nullo nisi consciis
noscente quod caedis initium, quis finis.

[49] Diuersa omnium, quae umquam accidere, ciuilium armorum facies. non
proelio, non aduersis e castris, sed isdem e cubilibus, quos simul
uescentis dies, simul quietos nox habuerat, discedunt in partis, ingerunt
tela clamor uulnera sanguis palam, causa in occulto; cetera fors regit. et
quidam bonorum caesi, postquam intellecto in quos saeuiretur pessimi quoque
arma rapuerant. neque legatus aut tribunus moderator adfuit: permissa uulgo
licentia atque ultio et satietas. mox ingressus castra Germanicus, non
medicinam illud plurimis cum lacrimis sed cladem appellans, cremari corpora
iubet. Truces etiam tum animos cupido inuolat eundi in hostem, piaculum
furoris; nec aliter posse placari commilitonum manis quam si pectoribus
impiis honesta uulnera accepissent. sequitur ardorem militum Caesar
iunctoque ponte tramittit duodecim milia e legionibus, sex et uiginti
socias cohortis, octo equitum alas, quarum ea seditione intemerata modestia
fuit.

[50] Laeti neque procul Germani agitabant, dum iustitio ob amissum
Augustum, post discordiis attinemur. at Romanus agmine propero siluam
Caesiam limitemque a Tiberio coeptum scindit, castra in limite locat,
frontem ac tergum uallo, latera concaedibus munitus. inde saltus obscuros
permeat consultatque ex duobus itineribus breue et solitum sequatur an
inpeditius et intemptatum eoque hostibus in cautum. delecta longiore uia
cetera adcelerantur: etenim attulerant exploratores festam eam Germanis
noctem ac sollemnibus epulis ludicram. Caecina cum expeditis cohortibus
praeire et obstantia siluarum amoliri iubetur: legiones modico interuallo
sequuntur. iuuit nox sideribus inlustris, uentumque ad uicos Marsorum et
circumdatae stationes stratis etiam tum per cubilia propterque mensas,
nullo metu, non antepositi uigiliis: adeo cuncta incuria disiecta erant
neque belli timor, ac ne pax quidem nisi languida et soluta inter
temulentos.

[51] Caesar auidas legiones quo latior populatio foret quattuor in cuneos
dispertit; quinquaginta milium spatium ferro flammisque peruastat. non
sexus, non aetas miserationem attulit: profana simul et sacra et
celeberrimum illis gentibus templum quod Tanfanae uocabant solo aequantur.
sine uulnere milites, qui semisomnos, inermos aut palantis ceciderant.
exciuit ea caedes Bructeros, Tubantes, Vsipetes, saltusque, per quos
exercitui regressus, insedere. quod gnarum duci incessitque itineri et
proelio. pars equitum et auxiliariae cohortes ducebant, mox prima legio, et
mediis impedimentis sinistrum latus unetuicesimani, dextrum quintani
clausere, uicesima legio terga firmauit, post ceteri sociorum. sed hostes,
donec agmen per saltus porrigeretur, immoti, dein latera et frontem modice
adsultantes, tota ui nouissimos incurrere. turbabanturque densis Germanorum
cateruis leues cohortes, cum Caesar aduectus ad uicesimanos uoce magna hoc
illud tempus obliterandae seditionis clamitabat: pergerent, properarent
culpam in decus uertere. exarsere animis unoque impetu perruptum hostem
redigunt in aperta caeduntque: simul primi agminis copiae euasere siluas
castraque communiuere. quietum inde iter, fidensque recentibus ac priorum
oblitus miles in hibernis locatur.

[52] Nuntiata ea Tiberium laetitia curaque adfecere: gaudebat oppressam
seditionem, sed quod largiendis pecuniis et missione festinata fauorem
militum quaesiuisset, bellica quoque Germanici gloria angebatur. rettulit
tamen ad senatum de rebus gestis multaque de uirtute eius memorauit, magis
in speciem uerbis adornata quam ut penitus sentire crederetur. paucioribus
Drusum et finem Illyrici motus laudauit, sed intentior et fida oratione.
cunctaque quae Germanicus indulserat seruauit etiam apud Pannonicos
exercitus.

[53] Eodem anno Iulia supremum diem obiit, ob impudicitiam olim a patre
Augusto Pandateria insula, mox oppido Reginorum, qui Siculum fretum
accolunt, clausa. fuerat in matrimonio Tiberii florentibus Gaio et Lucio
Caesaribus spreueratque ut inparem; nec alia tam intima Tiberio causa cur
Rhodum abscederet. imperium adeptus extorrem, infamem et post interfectum
Postumum Agrippam omnis spei egenam inopia ac tabe longa peremit, obscuram
fore necem longinquitate exilii ratus. par causa saeuitiae in Sempronium
Gracchum, qui familia nobili, sollers ingenio et praue facundus, eandem
Iuliam in matrimonio Marci Agrippae temerauerat. nec is libidini finis:
traditam Tiberio peruicax adulter contumacia et odiis in maritum
accendebat; litteraeque quas Iulia patri Augusto cum insectatione Tiberii
scripsit a Graccho compositae credebantur. igitur amotus Cercinam, Africi
maris insulam, quattuordecim annis exilium tolerauit. tunc milites ad
caedem missi inuenere in prominenti litoris nihil laetum opperientem.
quorum aduentu breue tempus petiuit ut suprema mandata uxori Alliariae per
litteras daret, ceruicemque percussoribus obtulit; constantia mortis haud
in dignus Sempronio nomine uita degenerauerat. quidam non Roma eos milites,
sed ab L. Asprenate pro consule Africae missos tradidere auctore Tiberio,
qui famam caedis posse in Asprenatem uerti frustra sperauerat.

[54] Idem annus nouas caerimonias accepit addito sodalium Augustalium
sacerdotio, ut quondam Titus Tatius retinendis Sabinorum sacris sodalis
Titios instituerat. sorte ducti e primoribus ciuitatis unus et uiginti:
Tiberius Drusus que et Claudius et Germanicus adiciuntur. ludos Augustalis
tunc primum coeptos turbauit discordia ex certamine histrionum. indulserat
ei ludicro Auaustus, dum Maecenati obtemperat effuso in amorem Bathylli;
neque ipse abhorrebat talibus studiis, et ciuile rebatur misceri
uoluptatibus uulgi. alia Tiberio morum uia: sed populum per tot annos
molliter habitum nondum audebat ad duriora uertere.

[55] Druso Caesare C. Norbano consulibus decernitur Germanico triumphus
manente bello; quod quamquam in aestatem summa ope parabat, initio ueris et
repentino in Chattos excursu praecepit. nam spes incesserat dissidere
hostem in Arminium ac Segestem, insignem utrumque perfidia in nos aut fide.
Arminius turbator Germaniae, Segestes parari rebellionem saepe alias et
supremo conuiuio, post quod in arma itum, aperuit suasitque Varo ut se et
Arminium et ceteros proceres uinciret: nihil ausuram plebem principibus
amotis; atque ipsi tempus fore quo crimina et innoxios discerneret. sed
Varus fato et ui Armini cecidit; Segestes quamquam consensu gentis in
bellum tractus discors manebat, auctis priuatim odiis, quod Arminius filiam
eius alii pactam rapuerat: gener inuisus inimici soceri; quaeque apud
concordes uincula caritatis, incitamenta irarum apud inrensos erant.

[56] Igitur Germanicus quattuor legiones, quinque auxiliarium milia et
tumultuarias cateruas Germanorum cis Rhenum colentium Caecinae tradit;
totidem legiones, duplicem sociorum numerum ipse ducit, positoque castello
super uestigia paterni praesidii in monte Tauno expeditum exercitum in
Chattos rapit, L. Apronio ad munitiones uiarum et fluminum relicto. nam
(rarum illi caelo) siccitate et amnibus modicis inoffensum iter
properauerat, imbresque et fluminum auctus regredienti metuebantur. sed
Chattis adeo inprouisus aduenit, ut quod imbecillum aetate ac sexu statim
captum aut trucidatum sit. iuuentus flumen Adranam nando tramiserat,
Romanosque pontem coeptantis arcebant. dein tormentis sagittisque pulsi,
temptatis frustra condicionibus pacis, cum quidam ad Germanicum
perfugissent, reliqui omissis pagis uicisque in siluas disperguntur. Caesar
incenso Mattio (id genti caput) aperta populatus uertit ad Rhenum, non auso
hoste terga abeuntium lacessere, quod illi moris, quotiens astu magis quam
per formidinem cessit. fuerat animus Cheruscis iuuare Chattos, sed
exterruit Caecina huc illuc ferens arma; et Marsos congredi ausos prospero
proelio cohibuit.

[57] Neque multo post legati a Segeste uenerunt auxilium orantes aduersus
uim popularium a quis circumsedebatur, ualidiore apud eos Arminio quoniam
bellum suadebat: nam barbaris, quanto quis audacia promptus, tanto magis
fidus rebusque motis potior habetur. addiderat Segestes legatis filium,
nomine Segimundum: sed iuuenis conscientia cunctabatur. quippe anno quo
Germaniae desciuere sacerdos apud aram Vbiorum creatus ruperat uittas,
profugus ad rebellis. adductus tamen in spem clementiae Romanae pertulit
patris mandata benigneque exceptus cum praesidio Gallicam in ripam missus
est. Germanico pretium fuit conuertere agmen, pugnatumque in obsidentis, et
ereptus Segestes magna cum propinquorum et clientium manu. inerant feminae
nobiles, inter quas uxor Arminii eademque filia Segestis, mariti magis quam
parentis animo, neque uicta in lacrimas neque uoce supplex; compressis
intra sinum manibus grauidum uterum intuens. ferebantur et spolia Varianae
cladis, plerisque eorum qui tum in deditionem ueniebant praedae data: simul
Segestes ipse, ingens uisu et memoria bonae societatis inpauidus.

[58] Verba eius in hunc modum fuere: 'non hic mihi primus erga populum
Romanum fidei et constantiae dies. ex quo a diuo Augusto ciuitate donatus
sum, amicos inimicosque ex uestris utilitatibus delegi, neque odio patriae
(quippe proditores etiam iis quos anteponunt inuisi sunt), uerum quia
Romanis Germanisque idem conducere et pacem quam bellum probabam. ergo
raptorem filiae meae, uiolatorem foederis uestri, Arminium apud Varum, qui
tum exercitui praesidebat, reum feci. dilatus segnitia ducis, quia parum
praesidii in legibus erat, ut me et Arminium et conscios uinciret
flagitaui: testis illa nox, mihi utinam potius nouissima! quae secuta sunt
defleri magis quam defendi possunt: ceterum et inieci catenas Arminio et a
factione eius iniectas perpessus sum. atque ubi primum tui copia, uetera
nouis et quieta turbidis antehabeo, neque ob praemium, sed ut me perfidia
exsoluam, simul genti Germanorum idoneus conciliator, si paenitentiam quam
perniciem maluerit. pro iuuenta et errore filii ueniam precor: filiam
necessitate huc adductam fateor. tuum erit consultare utrum praeualeat quod
ex Arminio concepit an quod ex me genita est.' Caesar clementi responso
liberis propinquisque eius incolumitatem, ipsi sedem uetere in prouincia
pollicetur. exercitum reduxit nomenque imperatoris auctore Tiberio accepit.
Arminii uxor uirilis sexus stirpem edidit: educatus Rauennae puer quo mox
ludibrio conflictatus sit in tempore memorabo.

[59] Fama dediti benigneque excepti Segestis uulgata, ut quibusque bellum
inuitis aut cupientibus erat, spe uel dolore accipitur. Arminium super
insitam uiolentiam rapta uxor, subiectus seruitio uxoris uterus uaecordem
agebant, uolitabatque per Cheruscos, arma in Segestem, arma in Caesarem
poscens. neque probris temperabat: egregium patrem, magnum imperatorem,
fortem exercitum, quorum tot manus unam mulierculam auexerint. sibi tres
legiones, totidem legatos procubuisse; non enim se proditione neque
aduersus feminas grauidas, sed palam aduersus armatos bellum tractare.
cerni adhuc Germanorum in lucis signa Romana, quae dis patriis suspenderit.
coleret Segestes uictam ripam, redderet filio sacerdotium hominum: Germanos
numquam satis excusaturos quod inter Albim et Rhenum uirgas et securis et
togam uiderint. aliis gentibus ignorantia imperi Romani inexperta esse
supplicia, nescia tributa: quae quoniam exuerint inritusque discesserit
ille inter numina dicatus Augustus, ille delectus Tiberius, ne inperitum
adulescentulum, ne seditiosum exercitum pauescerent. si patriam parentes
antiqua mallent quam domi nos et colonias nouas, Arminium potius gloriae ac
libertatis quam Segestem flagitiosae seruitutis ducem sequerentur.

[60] Conciti per haec non modo Cherusci, sed conterminae gentes, tractusque
in partis Inguiomerus Arminii patruus, uetere apud Romanos auctoritate;
unde maior Caesari metus. et ne bellum mole una ingrueret Caecinam cum
quadraginta cohortibus Romanis distrahendo hosti per Bructeros ad flumen
Amisiam mittit, equitem Pedo praefectus finibus Frisiorum ducit. ipse
inpositas nauibus quattuor legiones per lacus uexit; simulque pedes eques
classis apud praedictum amnem conuenere. Chauci cum auxilia pollicerentur,
in commilitium adsciti sunt. Bructeros sua urentis expedita cum manu L
Stertinius missu Germanici fudit; interque caedem et praedam repperit unde
uicesimae legionis aquilam cum Varo amissam. ductum inde agmen ad ultimos
Bructerorum, quantumque Amisiam et Lupiam amnis inter uastatum, haud procul
Teutoburgiensi saltu in quo reliquiae Vari legionumque insepultae
dicebantur.

[61] Igitur cupido Caesarem inuadit soluendi suprema militibus ducique,
permoto ad miserationem omni qui aderat exercitu ob propinquos, amicos,
denique ob casus bellorum et sortem hominum. praemisso Caecina ut occulta
saltuum scrutaretur pontesque et aggeres umido paludum et fallacibus campis
inponeret, incedunt maestos locos uisuque ac memoria deformis. prima Vari
castra lato ambitu et dimensis principiis trium legionum manus ostentabant;
dein semiruto uallo, humili fossa accisae iam reliquiae consedisse
intellegebantur: medio campi albentia ossa, ut fugerant, ut restiterant,
disiecta uel aggerata. adiacebant fragmina telorum equorumque artus, simul
truncis arborum antefixa ora. Iucis propinquis barbarae arae, apud quas
tribunos ac primorum ordinum centuriones mactauerant. et cladis eius
superstites, pugnam aut uincula elapsi, referebant hic cecidisse legatos,
illic raptas aquilas; primum ubi uulnus Varo adactum, ubi infelici dextera
et suo ictu mortem inuenerit; quo tribunali contionatus Arminius, quot
patibula captiuis, quae scrobes, utque signis et aquilis per superbiam
inluserit.

[62] Igitur Romanus qui aderat exercitus sextum post: cladis annum trium
legionum ossa, nullo noscente alienas reliquias an suorum humo tegeret,
omnis ut coniunctos, ut consanguineos, aucta in hostem ira, maesti simul et
infensi condebant. primum extruendo tumulo caespitem Caesar posuit,
gratissimo munere in defunctos et praesentibus doloris socius. quod Tiberio
haud probatum, seu cuncta Germanici in deterius trahenti, siue exercitum
imagine caesorum insepultorumque tardatum ad proelia et formidolosiorem
hostium credebat; neque imperatorem auguratu et uetustissimis caerimoniis
praeditum adtrectare feralia debuisse.

[63] Sed Germanicus cedentem in auia Arminium secutus, ubi primum copia
fuit, euehi equites campumque quem hostis insederat eripi iubet. Arminius
colligi suos et propinquare siluis monitos uertit repente: mox signum
prorumpendi dedit iis quos per saltus occultauerat. tunc noua acie turbatus
eques, missaeque subsidiariae cohortes et fugientium agmine impulsae
auxerant consternationem; trudebanturque in paludem gnaram uincentibus,
iniquam nesciis, ni Caesar productas legiones instruxisset: inde hostibus
terror, fiducia militi; et manibus aequis abscessum. ,mox reducto ad
Amisiam exercitu legiones classe, ut ad uexerat, reportat; pars equitum
litore Oceani petere Rhenum iussa; Caecina, qui suum militem ducebat,
monitus, quamquam notis itineribus regrederetur, pontes longos quam
maturrime superare. angustus is trames uastas inter paludes et quondam a L.
Domitio aggeratus, cetera limosa, tenacia graui caeno aut riuis incerta
erant; circum siluae paulatim adcliues, quas tum Arminius inpleuit,
compendiis uiarum et cito agmine onustum sarcinis armisque militem cum
anteuenisset. Caecinae dubitanti quonam modo ruptos uetustate pontes
reponeret simulque propulsaret hostem, castra metari in loco placuit, ut
opus et alii proelium inciperent.

[64] Barbari perfringere stationes seque inferre munitoribus nisi
lacessunt, circumgrediuntur, occursant: miscetur operantium bellantiumque
clamor. et cuncta pariter Romanis aduersa, locus uligine profunda, idem ad
gradum instabilis, procedentibus lubricus, corpora grauia loricis; neque
librare pila inter undas poterant. contra Cheruscis sueta apud paludes
proelia, procera membra, hastae ingentes ad uulnera facienda quamuis
procul. nox demum inclinantis iam legiones aduersae pugnae exemit. Germani
ob prospera indefessi, ne tum quidem sumpta quiete, quantum aquarum circum
surgentibus iugis oritur uertere in subiecta, mersaque humo et obruto quod
effectum operis duplicatus militi labor. quadragesimum id stipendium
Caecina parendi aut imperitandi habebat, secundarum ambiguarumque rerum
sciens eoque interritus. igitur futura uoluens non aliud repperit quam ut
hostem siluis coerceret, donec saucii quantumque grauioris agminis
anteirent; nam medio montium et paludum porrigebatur planities, quae tenuem
aciem pateretur. deliguntur legiones quinta dextro lateri, unetuicesima in
laeuum, primani ducendum ad agmen, uicesimanus aduersum secuturos.

[65] Nox per diuersa inquies, cum barbari festis epulis, laeto cantu aut
truci sonore subiecta uallium ac resultantis saltus complerent, apud
Romanos inualidi ignes, interruptae uoces, atque ipsi passim adiacerent
uallo, oberrarent tentoriis, insomnes magis quam peruigiles. ducemque
terruit dira quies: nam Quintilium Varum sanguine oblitum et paludibus
emersum cernere et audire uisus est uelut uocantem, non tamen obsecutus et
manum intendentis reppulisse coepta luce missae in latera legiones, metu an
contumacia, locum deseruere, capto propere campo umentia ultra. neque tamen
Arminius quamquam libero incursu statim prorupit: sed ut haesere caeno
fossisque impedimenta, turbati circum milites, incertus signorum ordo,
utque tali in tempore sibi quisque properus et lentae aduersum imperia
aures, inrumpere Germanos iubet, clamitans 'en Varus eodemque iterum fato
uinctae legiones!' simul haec et cum delectis scindit agmen equisque maxime
uulnera ingerit. illi sanguine suo et lubrico paludum lapsantes excussis
rectoribus disicere obuios, proterere iacentis. plurimus circa aquilas
labor, quae neque ferri aduersum ingruentia tela neque figi limosa humo
poterant. Caecina dum sustentat aciem, suffosso equo delapsus
circumueniebatur, ni prima legio sese opposuisset. iuuit hostium auiditas,
omissa caede praedam sectantium, enisaeque legiones uesperascente die in
aperta et solida. neque is miseriarum finis. struendum uallum, petendus
agger, amissa magna ex parte per quae egeritur humus aut exciditur caespes;
non tentoria manipulis, non fomenta sauciis; infectos caeno aut cruore
cibos diuidentes funestas tenebras et tot hominum milibus unum iam reliquum
diem lamentabantur.

[66] Forte equus abruptis uinculis uagus et clamore territus quosdam
occurrentium obturbauit. tanta inde consternatio inrupisse Germanos
credentium ut cuncti ruerent ad portas, quarum decumana maxime petebatur,
auersa hosti et fugientibus tutior. Caecina comperto uanam esse formidinem,
cum tamen neque auctoritate neque precibus, ne manu quidem obsistere aut
retinere militem quiret, proiectus in limine portae miseratione demum, quia
per corpus legati eundum erat, clausit uiam: simul tribuni et centuriones
falsum pauorem esse docuerunt.

[67] Tunc contractos in principia iussosque dicta cum silentio accipere
temporis ac necessitatis monet. unam in armis salutem, sed ea consilio
temperanda manendumque intra uallum, donec expugnandi hostis spe propius
succederent; mox undique erumpendum: illa eruptione ad Rhenum perueniri.
quod si fugerent, pluris siluas, profundas magis paludes, saeuitiam hostium
superesse; at uictoribus decus gloriam. quae domi cara, quae in castris
honesta, memorat; reticuit de aduersis. equos dehinc, orsus a suis,
legatorum tribunorumque nulla ambitione fortissimo cuique bellatori tradit,
ut hi, mox pedes in hostem inuaderent.

[68] Haud minus inquies Cermanus spe, cupidine et diuersis ducum sententiis
agebat, Arminio sinerent egredi egressosque rursum per umida et inpedita
circumuenirent suadente, atrociora Inguiomero et laeta barbaris, ut uallum
armis ambirent: promptam expugnationem, plures captiuos, incorruptam
praedam fore. igitur orta die proruunt fossas, iniciunt cratis, summa ualli
prensant, raro super milite et quasi ob metum defixo. postquam haesere
munimentis, datur cohortibus signum cornuaque ac tubae concinuere. exim
clamore et impetu tergis Germanorum circumfunduntur, exprobrantes non hic
siluas nec paludes, sed aequis locis aequos deos. hosti facile excidium et
paucos ac semermos cogitanti sonus tubarum, fulgor armorum, quanto inopina
tanto maiora offunduntur, cadebantque, ut rebus secundis auidi, ita
aduersis incauti. Arminius integer, Inguiomerus post graue uulnus pugnam
deseruere: uulgus trucidatum est, donec ira et dies permansit. nocte demum
reuersae legiones, quamuis plus uulnerum, eadem ciborum egestas fatigaret,
uim sanitatem copias, cuncta in uictoria habuere.

[69] Penaserat interim circumuenti exercitus fama et infesto Germanorum
agmine Gallias peti, ac ni Agrippina inpositum Rheno pontem solui
prohibuisset, erant qui id fiagitium formidine auderent. sed femina ingens
animi munia ducis per eos dies induit, militibusque, ut quis inops aut
saucius, uestem et fomenta dilargita est. tradit C. Plinius Germanicorum
bellorum scriptor, stetisse apud principium ponti laudes et grates reuersis
legionibus habentem. id Tiberii animum altius penetrauit: non enim
simplicis eas curas, nec aduersus externos [studia] militum quaeri. nihil
relictum imperatoribus, ubi femina manipulos interuisat, signa adeat,
largitionem temptet, tamquam parum ambitiose filium ducis gregali habitu
circumferat Caesaremque Caligulam appellari uelit. potiorem iam apud
exercitus Agrippinam quam legatos, quam duces; conpressam a muliere
seditionem, cui nomen principis obsistere non qui uerit. accendebat haec
onerabatque Seianus, peritia morum Tiberii odia in longum iaciens, quae
reconderet auctaque promeret.

[70] At Germanicus legionum, quas nauibus uexerat, secundam et quartam
decimam itinere terrestri P. Vitellio ducendas tradit, quo leuior classis
uadoso mari innaret uel reciproco sideret. Vitellius primum iter sicca humo
aut modice adlabente aestu quietum habuit: mox inpulsu aquilonis, simul
sidere aequinoctii, quo maxime tumescit Oceanus, rapi agique agmen. et
opplebantur terrae: eadem freto litori campis facies, neque discemi
poterant incerta ab solidis, breuia a profundis. sternuntur fluctibus,
hauriuntur gurgitibus; iumenta, sarcinae, corpora exanima interfluunt,
occursant. permiscentur inter se manipuli, modo pectore, modo ore tenus
extantes, aliquando subtracto solo disiecti aut obruti. non uox et mutui
hortatus iuuabant aduersante unda; nihil strenuus ab ignauo, sapiens ab
inprudenti, consilia a casu differre: cuncta pari uiolentia inuoluebantur.
tandem Vitellius in editiora enisus eodem agmen subduxit. pernoctauere sine
utensilibus, sine igni, magna pars nudo aut mulcato corpore, haud minus
miserabiles quam quos hostis circumsidet: quippe illic etiam honestae
mortis usus, his inglorium exitium. Iux reddidit terram, penetratumque ad
amnem [Visurgin], quo Caesar classe contenderat. in positae dein legiones,
uagante fama submersas; nec fides salutis, antequam Caesarem exercitumque
reducem uidere.

[71] Iam Stertinius, ad accipiendum in deditionem Segimerum fratrem
Segestis praemissus, ipsum et filium eius in ciuitatem Vbiorum perduxerat.
data utrique uenia, facile Segimero, cunctantius filio, quia Quintilii Vari
corpus inlusisse dicebatur. ceterum ad supplenda exercitus damna certauere
Galliae Hispaniae Italia, quod cuique promptum, arma equos aurum
offerentes. quorum laudato studio Germanicus, armis modo et equis ad bellum
sumptis, propria pecunia militem iuuit. utque cladis memoriam etiam
comitate leniret, circumire saucios, facta singulorum extollere; uulnera
intuens alium spe, alium gloria, cunctos adloquio et cura sibique et
proelio firmabat.

[72] Decreta eo anno triumphalia insignia A. Caecinae, L. Apronio, C. Silio
ob res cum Germanico gestas. nomen patris patriae Tiberius, a populo
saepius ingestum, repudiauit; neque in acta sua iurari quamquam censente
senatu permisit, cuncta mortalium incerta, quantoque plus adeptus foret,
tanto se magis in lubrico dictitans. non tamen ideo faciebat fidem ciuilis
animi; nam legem maiestatis reduxerat, cui nomen apud ueteres idem, sed
alia in iudicium ueniebant, si quis proditione exercitum aut plebem
seditionibus, denique male gesta re publica maiestatem populi Romani
minuisset: facta arguebantur, dicta inpune erant. primus Augustus
cognitionem de famosis libellis specie legis eius tractauit, commotus
Cassii Seueri libidine, qua uiros feminasque inlustris procacibus scriptis
diffamauerat; mox Tiberius, consultante Pompeio Macro praetore an iudicia
maiestatis redderentur, exercendas leges esse re spondit. hunc quoque
asperauere carmina incertis auctoribus uulgata in saeuitiam superbiamque
eius et discordem cum matre animum.

[73] Haud pigebit referre in Falanio et Rubrio, modicis equitibus Romanis,
praetemptata crimina, ut quibus initiis, quanta Tiberii arte grauissimum
exitium inrepserit, dein repressum sit, postremo arserit cunctaque
corripuerit, noscatur. Falanio obiciebat accusator, quod inter cultores
Augusti, qui per omnis domos in modum collegiorum habebantur, Cassium
quendam mimum corpore infamem adsciuisset, quodque uenditis hortis statuam
Augusti simul mancipasset. Rubrio crimini dabatur uiolatum periurio numen
Augusti. quae ubi Tiberio notuere, scripsit consulibus non ideo decretum
patri suo caelum, ut in perniciem ciuium is honor uerteretur. Cassium
histrionem solitum inter alios eiusdem artis interesse ludis, quos mater
sua in me moriam Augusti sacrasset; nec contra religiones fieri quod
effigies eius, ut alia numinum simulacra, uenditionibus hortorum et domuum
accedant. ius iurandum perinde aestimandum quam si Iouem fefellisset:
deorum iniurias dis curae.

[74] Nec multo post Granium Marcellum praetorem Bithyniae quaestor ipsius
Caepio Crispinus maiestatis postulauit, subscribente Romano Hispone: qui
formam uitae iniit, quam postea celebrem miseriae temporum et audaciae
hominum fecerunt. nam egens, ignotus, inquies, dum occultis libellis
saeuitiae principis adrepit, mox clarissimo cuique periculum facessit,
potentiam apud unum, odium apud omnis adeptus dedit exemplum, quod secuti
ex pauperibus diuites, ex contemptis metuendi perniciem aliis ac postremum
sibi inuenere. sed Marcellum insimulabat sinistros de Tiberio sermones
habuisse, ineuitabile crimen, cum ex moribus principis foedissima quaeque
deligeret accusator obiectaretque reo. nam quia uera erant, etiam dicta
credebantur. addidit Hispo statuam Marcelli altius quam Caesarum sitam, et
alia in statua amputato capite Augusti effigiem Tiberii inditam. ad quod
exarsit adeo, ut rupta taciturnitate proclamaret se quoque in ea causa
laturum sententiam palam et iuratum, quo ceteris eadem necessitas fieret.
manebant etiam tum uestigia morientis libertatis. igitur Cn. Piso 'quo'
inquit 'loco censebis, Caesar? si primus, habebo quod sequar: si post
omnis, uereor ne inprudens dissentiam.' permotus his, quantoque incautius
efreruerat, paenitentia patiens tulit absolui reum criminibus maiestatis:
de pecuniis repetundis ad reciperatores itum est.

[75] Nec patrum cognitionibus satiatus iudiciis adsidebat in cornu
tribunalis, ne praetorem curuli depelleret; multaque eo coram aduersus
ambitum et potentium preces constituta. sed dum ueritilti consulitur,
libertas corrumpebatur. inter quae Pius Aurelius senator questus mole
publicae uiae ductuque aquarum labefactas aedis suas, auxilium patrum
inuocabat. resistentibus aerarii praetoribus subuenit Caesar pretiumque
aedium Aurelio tribuit, erogandae per honesta pecuniae cupiens, quam
uirtutem diu retinuit, cum ceteras exueret. Propertio Celeri praetorio,
ueniam ordinis ob paupertatem petenti, decies sestertium largitus est,
satis conperto paternas ei angustias esse. temptantis eadem alios probare
causam senatui iussit, cupidine seueritatis in iis etiam quae rite faceret
acerbus. unde ceteri silentium et paupertatem confessioni et beneficio
praeposuere.

[76] Eodem anno continuis imbribus auctus Tiberis plana urbis stagnauerat;
relabentem secuta est aedificiorum et hominum strages. igitur censuit
Asinius Gallus ut libri Sibyllini adirentur. Renuit Tiberius, perinde
diuina humanaque obtegens; sed remedium coercendi fluminis Ateio Calpitoni
et L. Arruntio mandatum. Achaiam ac Macedoniam onera deprecantis leuari in
praesens proconsulari imperio tradique Caesari placuit. edendis
gladiatoribus, quos Germanici fratris ac suo nomine obtulerat, Drusus
praesedit, quamquam uili sanguine nimis gaudens; quod [in] uu]gus
formidolosum et pater arguisse dicebatur. cur abstinuerit spectaculo ipse,
uarie trahebant; alii taedio coetus, quidam tristitia ingenii et metu
conparationis, quia Augustus comiter interfuisset. non crediderim ad
ostentandam saeuitiam mouendasque populi offensiones concessam filio
materiem, quamquam id quoque dictum est.

[77] At theatri licentia, proximo priore anno coepta, grauius tum erupit,
occisis non modo e plebe set militibus et centurione, uulnerato tribuno
praetoriae cohortis, dum probra in magistratus et dissensionem uulgi
prohibent. actum de ea seditione apud patres dicebanturque sententiae, ut
praetoribus ius uirgarum in histriones esset. intercessit Haterius Agrippa
tribunus plebei increpitusque est Asinii Galli oratione, silente Tiberio,
qui ea simulacra libertatis senatui praebebat. ualuit tamen intercessio,
quia diuus Augustus immunis uerberum histriones quondam responderat, neque
fas Tiberio infringere dicta eius. de modo lucaris et aduersus lasciuiam
fautorum multa decernuntur; ex quis maxime insignia, ne domos pantomimorum
senator introiret, ne egredientis in publicum equites Romani cingerent aut
alibi quam in theatro spectarentur, et spectantium immodestiam exilio
multandi potestas praetoribus fieret.

[78] Templum ut in colonia Tarraconensi strueretur Augusto petentibus
Hispanis permissum, datumque in omnis prouincias exemplum. centesimam rerum
uenalium post bella ciuilia institutam deprecante populo edixit Tiberius
militare aerarium eo subsidio niti; simul imparem oneri rem publicam, nisi
uicesimo militiae anno ueterani dimitterentur. ita proximae seditionis male
consulta, quibus sedecim stipendiorum finem expresserant, abolita in
posterum.

[79] Actum deinde in senatu ab Arruntio et Ateio an ob moderandas Tiberis
exundationes uerterentur flumina et lacus, per quos augescit; auditaeque
municipiorum et coloniarum legationes, orantibus Florentinis ne Clanis
solito alueo demotus in amnem Arnum transferretur idque ipsis perniciem
adferret. congruentia his Interamnates disseruere: pessum ituros
fecundissimos Italiae campos, si amnis Nar (id enim parabatur) in riuos
diductus supersta gnauisset. nec Reatini silebant, Velinum lacum, qua in
Narem effunditur, obstrui recusantes, quippe in adiacentia erupturum;
optume rebus mortalium consuluisse naturam, quae sua ora fluminibus, suos
cursus utque originem, ita finis dederit; spectandas etiam religiones
sociorum, qui sacra et lucos et aras patriis amnibus dicauerint: quin ipsum
Tiberim nolle prorsus accolis fluuiis orbatum minore gloria fluere. seu
preces coloniarum seu difficultas operum siue superstitio ualuit, ut in
sententiam Pisonis concederetur, qui nil mutandum censuerat.

[80] Prorogatur Poppaeo Sabino prouincia Moesia, additis Achaia ac
Macedonia. id quoque morum Tiberii fuit, continuare imperia ac plerosque ad
finem uitae in isdem exercitibus aut iurisdictionibus habere. causae uariae
traduntur: alii taedio nouae curae semel placita pro aeternis seruauisse,
quidam inuidia, ne plures fruerentur; sunt qui existiment, ut callidum eius
ingenium, ita anxium iudicium; neque enim eminentis uirtutes sectabatur, et
rursum uitia oderat: ex optimis periculum sibi, a pessimis dedecus publicum
metuebat. qua haesitatione postremo eo prouectus est ut mandauerit
quibusdam prouincias, quos egredi urbe non erat passurus.

[81] De comitiis consularibus, quae tum primum illo principe ac deinceps
fuere, uix quicquam firmare ausim: adeo diuersa non modo apud auctores, sed
in ipsius orationibus reperiuntur. modo subtractis candidatorum nominibus
originem cuiusque et uitam et stipendia descripsit ut qui forent
intellegeretur; aliquando ea quoque significatione sub tracta candidatos
hortatus ne ambitu comitia turbarent, suam ad id curam pollicitus est.
plerumque eos tantum apud se professos disseruit, quorum nomina consulibus
edidisset; posse et alios profiteri, si gratiae aut meritis confiderent:
speciosa uerbis, re inania aut subdola, quantoque maiore libertatis imagine
tegebantur, tanto eruptura ad infensius seruitium.

 ľ02


[1] Urbem Romam a principio reges habuere; libertatem et consulatum L.
Brutus instituit. dictaturae ad tempus sumebantur; neque decemuiralis
potestas ultra biennium, neque tribunorum militum consulare ius diu ualuit.
non Cinnae, non Sullae longa dominatio; et Pompei Crassique potentia cito
in Caesarem, Lepidi atque Antonii arma in Augustum cessere, qui cuncta
discordiis ciuilibus fessa nomine principis sub imperium accepit. sed
ueteris populi Romani prospera uel aduersa claris scriptoribus memorata
sunt; temporibusque Augusti dicendis non defuere decora ingenia, donec
gliscente adulatione deterrerentur. Tiberii Gaique et Claudii ac Neronis
res florentibus ipsis ob metum falsae, postquam occiderant, recentibus
odiis compositae sunt. inde consilium mihi pauca de Augusto et extrema
tradere, mox Tiberii principatum et cetera, sine ira et studio, quorum
causas procul habeo.

[2] Postquam Bruto et Cassio caesis nulla iam publica arma, Pompeius apud
Siciliam oppressus exutoque Lepido, interfecto Antonio ne Iulianis quidem
partibus nisi Caesar dux reliquus, posito triumuiri nomine consulem se
ferens et ad tuendam plebem tribunicio iure contentum, ubi militem donis,
populum annona, cunctos dulcedine otii pellexit, insurgere paulatim, munia
senatus magistratuum legum in se trahere, nullo aduersante, cum ferocissimi
per acies aut proscriptione cecidissent, ceteri nobilium, quanto quis
seruitio promptior, opibus et honoribus extollerentur ac nouis ex rebus
aucti tuta et praesentia quam uetera et periculosa mallent. neque
prouinciae illum rerum statum abnuebant, suspecto senatus populique imperio
ob certamina potentium et auaritiam magistratuum, inualido legum auxilio
quae ui ambitu postremo pecunia turbabantur.

[3] Ceterum Augustus subsidia dominationi Claudium Marcellum sororis filium
admodum adulescentem pontificatu et curuli aedilitate, M. Agrippam
ignobilem loco, bonum militia et uictoriae socium, geminatis consulatibus
extulit, mox defuncto Marcello generum sumpsit; Tiberium Neronem et
Claudium Drusum priuignos imperatoriis nominibus auxit, integra etiam tum
domo sua. nam genitos Agrippa Gaium ac Lucium in familiam Caesarum
induxerat, necdum posita puerili praetexta principes iuuentutis appellari,
destinari consules specie recusantis flagrantissime cupiuerat. ut Agrippa
uita concessit, Lucium Caesarem euntem ad Hispaniensis exercitus, Gaium
remeantem Armenia et uulnere inualidum mors fato propera uel nouercae
Liuiae dolus abstulit, Drusoque pridem extincto Nero solus e priuignis
erat, illuc cuncta uergere: filius, collega imperii, consors tribuniciae
potestatis adsumitur omnisque per exercitus ostentatur, non obscuris, ut
antea, matris artibus, sed palam hortatu. nam senem Augustum deuinxerat
adeo, uti nepotem unicum Agrippam Postumum, in insulam Planasiam
proiecerit, rudem sane bonarum artium et robore corporis stolide ferocem,
nullius tamen flagitii conpertum. at hercule Germanicum Druso ortum octo
apud Rhenum legionibus inposuit adscirique per adoptionem a Tiberio iussit,
quamquam esset in domo Tiberii filius iuuenis, sed quo pluribus munimentis
insisteret. bellum ea tempestate nullum nisi aduersus Germanos supererat,
abolendae magis infamiae ob amissum cum Quintilio Varo exercitum quam
cupidine proferendi imperii aut dignum ob praemium. domi res tranquillae,
eadem magistratuum uocabula; iuniores post Actiacam uictoriam, etiam senes
plerique inter bella ciuium nati: quotus quisque reliquus qui rem publicam
uidisset?

[4] Igitur uerso ciuitatis statu nihil usquam prisci et integri moris:
omnes exuta aequalitate iussa principis aspectare, nulla in praesens
formidine, dum Augustus aetate ualidus seque et domum in pacem sustentauit.
postquam prouecta iam senectus aegro et corpore fatigabatur, aderatque
finis et spes nouae, pauci bona libertatis in cassum disserere, plures
bellum pauescere, alii cupere. pars multo maxima inminentis dominos uariis
rumoribus differebant: trucem Agrippam et ignominia accensum non aetate
neque rerum experientia tantae moli parem, Tiberium Neronem maturum annis,
spectatum bello, set uetere atque insita Claudiae familiae superbia,
multaque indicia saeuitiae, quamquam premantur, erumpere. hunc et prima ab
infantia eductum in domo regnatrice; congestos iuueni consulatus,
triumphos; ne iis quidem annis, quibus Rhodi specie secessus exul egerit,
aliud quam iram et simulationem et secretas lubidines meditatum. accedere
matrem muliebri inpotentia: seruiendum feminae duobusque insuper
adulescentibus, qui rem publicam interim premant, quandoque distrahant.

[5] Haec atque talia agitantibus grauescere ualetudo Augusti, et quidam
scelus uxoris suspectabant. quippe rumor incesserat, paucos ante menses
Augustum, electis consciis et comite uno Fabio Maximo, Planasiam uectum ad
uisendum Agrippam; multas illic utrimque lacrimas et signa caritatis
spemque ex eo fore ut iuuenis penatibus aui redderetur: quod Maximum uxori
Marciae aperuisse, illam Liuiae. gnarum id Caesari; neque multo post
extincto Maximo, dubium an quaesita morte, auditos in funere eius Marciae
gemitus semet incusantis, quod causa exitii marito fuisset. utcumque se ea
res habuit, uixdum ingressus Illyricum Tiberius properis matris litteris
accitur; neque satis conpertum est, spirantem adhuc Augustum apud urbem
Nolam an exanimem reppererit. acribus namque custodiis domum et uias
saepserat Liuia, laetique interdum nuntii uulgabantur, donec prouisis quae
tempus monebat simul excessisse Augustum et rerum potiri Neronem fama eadem
tulit.

[6] Primum facinus noui principatus fuit Postumi Agrippae caedes, quem
ignarum inerumumque quamuis firmatus animo centurio aegre confecit. nihil
de ea re Tiberius apud senatum disseruit: patris iussa simulabat, quibus
praescripsisset tribuno custodiae adposito, ne cunctaretur Agrippam morte
adficere, quandoque ipse supremum diem expleuisset. multa sine dubio
saeuaque Augustus de moribus adulescentis questus, ut exilium eius senatus
consulto sanciretur perfecerat: ceterum in nullius umquam suorum necem
durauit, neque mortem nepoti pro securitate priuigni inlatam credibile
erat. propius uero Tiberium ac Liuiam, illum metu, hanc nouercalibus odiis,
suspecti et inuisi iuuenis caedem festinauisse. nuntianti centurioni, ut
mos militiae, factum esse quod imperasset, neque imperasse sese et rationem
facti reddendam apud senatum respondit. quod postquam Sallustius Crispus
particeps secretorum (is ad tribunum miserat codicillos) comperit, metuens
ne reus subderetur, iuxta periculoso ficta seu uera promeret, monuit Liuiam
ne arcana domus, ne consilia amicorum, ministeria militum uulgarentur, neue
Tiberius uim principatus resolueret cunta ad senatum uocando: eam
condicionem esse imperandi, ut non aliter ratio constet quam si uni
reddatur.

[7] At Romae ruere in seruitium consules, patres, eques. quanto quis
inlustrior, tanto magis falsi a festinantes, uultuque composito, ne laeti
excessu principis neu tristiores primordio, lacrimas gaudium, questus
adulationem miscebant. Sex. Pompeius et Sex. Appuleius consules primi in
uerba Tiberii Caesaris iurauere, apudque eos Seius Strabo et C. Turranius,
ille praetoriarum cohortium praefectus, hic annonae; mox senatus milesque
et populus. Nam Tiberius cuncta per consules incipiebat, tamquam uetere re
publica et ambiguus imperandi: ne edictum quidem, quo patres in curiam
uocabat, nisi tribuniciae potestatis praescriptione posuit sub Augusto
acceptae. uerba edicti fuere pauca et sensu permodesto: de honoribus
parentis consulturum, neque abscedere a corpore, idque unum ex publicis
muneribus usurpare. sed defuncto Augusto signum praetoriis cohortibus ut
imperator dederat; excubiae, arma, cetera aulae; miles in forum, miles in
curiam comitabatur. litteras ad exercitus tamquam adepto principatu misit,
nusquam cunctabundus nisi cum in senatu loqueretur. causa praecipua ex
formidine, ne Germanicus, in cuius manu tot legiones, immensa sociorum
auxilia, mirus apud populum fauor, habere imperium quam exspectare mallet.
dabat et famae, ut uocatus electusque potius a re publica uideretur quam
per uxorium ambitum et senili adoptione inrepsisse. postea cognitum est ad
introspiciendas etiam procerum uoluntates inductam dubitationem: nam uerba
uultus in crimen detorquens recondebat.

[8] Nihil primo senatus die agi passus [est] nisi de supremis Augusti,
cuius testamentum inlatum per uirgines Vestae Tiberium et Liuiam heredes
habuit. Liuia in familiam Iuliam nomenque Augustum adumebatur; in spem
secundam nepotes pronepotesque, tertio gradu primores ciuitatis scripserat,
plerosque inuisos sibi, sed iactantia gloriaque ad posteros. legata non
ultra ciuilem modum, nisi quod opulo et plebi quadringentiens triciens
quinquiens, praetoriarum cohortium militibus singula nummum milia, [urbanis
quingenos], legionariis aut cohortibus ciuium Romanorum trecenos nummos
uiritim dedit. tum conultatum de honoribus; ex quis [qui] maxime insignes
uisi, ut porta triumphali duceretur funus, Gallus Asinius, ut legum latarum
tituli, uictarum ab eo gentium uocabula anteferentur, L. Arruntius
censuere. addebat Messalla Valerius renouandum per annos sacramentum in
nomen Tiberii; interrogatusque a Tiberio num se mandante eam sententiam
prompsisset, sponte dixisse respondit, neque in iis quae ad rem publicam
pertinerent consilio nisi suo usurum, uel cum periculo offensionis: ea sola
species adulandi supererat. conclamant patres corpus ad rogum umeris
senatorum ferendum. remisit Caesar adroganti moderatione, populumque edicto
monuit ne, ut quondam nimiis studiis funus diui Iulii turbassent, ita
Augustum in foro potius quam in campo Martis, sede destinata, cremari
uellent. die funeris milites uelut praesidio stetere, multum inridentibus
qui ipsi uierant quique a parentibus acceperant diem illum crudi adhuc
seruitii et libertatis inprospere repetitae, cum occisus dictator Caesar
aliis pessimum, aliis pulcherrimum facinus uideretur: nunc senem principem,
longa potentia, prouisis etiam heredum in rem publicam opibus, auxilio
scilicet militari tuendum, ut sepultura eius quieta foret.

[9] Multus hinc ipso de Augusto sermo, plerisque uana mirantibus, quod idem
dies accepti quondam imperii princeps et uitae supremus, quod Nolae in domo
et cubiculo in quo pater eius Octauius uitam finiuisset. numerus etiam
consulatuum celebrabatur, quo Valerium Coruum et C. Marium simul
aequauerat, continuata per septem et triginta annos tribunicia potestas,
nomen imperatoris semel atque uiciens partum aliaque honorum mutiplicata
aut noua. at apud prudentes uita eius uarie extollebatur arguebaturue. hi
pietate erga parentem et necessitudine rei publicae, in qua nullus tunc
legibus locus ad arma ciuilia actum, quae neque parari possent neque haberi
per bonas artes. multa Antonio, dum interfectores patris ulcisceretur, mula
Lepido concessisse. postquam hic socordia senuerit, ille per libidines
pessum datus sit, non aliud discordantis patriae remedium fuisse quam [ut]
ab uno regeretur. non regno tamen neque dictatura, sed principis nomine
constitutam rem publicam; mari Oceano aut amnibus longinquis saeptum
imperium; legiones, prouincias, classes, cuncta inter se conexa; ius apud
ciues, modestiam apud socios; urbem ipsam magnificio ornatu; pauca admodum
ui tractata quo ceteris quies esset.

[10] Dicebatur contra: pietatem erga parentem et tempora rei publicae
obtentui sumpta: ceterum cupidine dominandi concitos per largitionem
ueteranos, paratum ab adulescente priuato exercitum, corruptas consulis
legiones, simulatam Pompeianarum gratiam partium; mox ubi decreto patrum
fasces et ius praetoris inuaserit, caesis Hirtio et Pansa, siue hostis
illos, seu Pansam uenenum uulneri adfusum, sui milites Hirtium et
machinator doli Caesar abstulerat, utriusque copias ocupauisse; extortum
inuito senatu consulatum, armaque quae in Antonium acceperit contra rem
publicam uersa; proscriptionem ciuium, diuisiones agrorum ne ipsis quidem
qui fecere laudatus. sane Cassii et Brutorum exitus paternis inimicitiis
datos, quamquam fas sit priuata odia publicis utilitatibus remittere: sed
Pompeium imagine pacis, sed Leidum specie amicitiae deceptos; post
Antonium, Tarentino Brundisinoque foedere et nuptiis sororis inlectum,
subdolae adfinitatis poenas morte exsoluisse. pacem sine dubio post haec,
uerum cruentam: Lollianas Varianasque clades, interfectos Romae Varrones,
Egnatios, Iullos. nec domesticis abstinebatur: abducta Neroni uxor et
consulti per ludibrium pontifices an concepto necdum edito partu rite
nuberet; Q. +Tedii+ et Vedii Pollionis luxus; postremo Liuia grauis in rem
publicam mater, grauis domui Caesarum nouerca. nihil deorum honoribus
relictum, cum se templis et effigie numinum per flamines et sacerdotes coli
uellet. ne Tiberium quidem caritate aut rei publicae cura successorem
adscitum, sed quoniam adrogantiam saeuitiamque eius introspexerit,
comparatione deterrima sibi gloriam quaesiuisse. etenim Augustus paucis
ante annis, cum Tiberio tribuniciam potestatem a patribus rursum
postularet, quamquam honora oratione quaedam de habitu cultuque et
institutis eius iecerat, quae uelut excusando exprobraret. ceterum
sepultura more perfecta templum et caelestes religiones decernuntur.

[11] Versae inde ad Tiberium preces. et ille uarie diserebat de magnitudine
imperii sua modestia. solam diui Augusti mentem tantae molis capacem: se in
partem curarum ab illo uocatum experiendo didicisse quam arduum, quam
subiectum fortunae regendi cuncta onus. proinde in ciuitate tot inlustribus
uiris subnixa non ad unum omnia deferrent: plures facilius munia rei
publicae sociatis laboribus exsecuturos. plus in oratione tali dignitatis
quam fidei erat; Tiberioque etiam in rebus quas non occuleret, seu natura
siue adsuetudine, suspensa semper et obscura uerba: tunc uero nitenti ut
sensus suos penitus abderet, in incertum et ambiguum magis implicabantur.
at patres, quibus unus metus si intellegere uiderentur, in questus lacrimas
uota effundi; ad deos, ad effigiem Augusti, ad genua ipsius o manus
tendere, cum proferri libellum recitarique iussit. opes publicae
continebantur, quantum ciuium sociorumque in armis, quot classes, regna,
prouinciae, tributa aut uectigalia, et necessitates ac largitiones. quae
cuncta sua manu perscripserat Augustus addideratque consilium coercendi
intra terminos imperii, incertum metu an per inuidiam.

[12] Inter quae senatu ad infimas obtestationes procumbente, dixit forte
Tiberius se ut non toti rei publicae parem, ita quaecumque pars sibi
mandaretur eius tutelam suscepturum. tum Asinius Gallus' interrogo '
inquit, 'Caesar, quam partem rei publicae mandari tibi uelis.' perculsus
inprouisa interrogatione paulum reticuit: dein collecto animo respondit
nequaquam decorum pudori suo legere aliquid aut euitare ex eo cui in
uniuersum excusari mallet. rursum Gallus (etenim uultu offensionem
coniectauerat) non idcirco interrogatum ait, ut diuideret quae separari
nequirent sed ut sua confessione argueretur unum esse rei publicae corpus
atque unius animo regendum. addidit laudem de Augusto Tiberiumque ipsum
uictoriarum suarum quaeque in toga per tot annos egregie fecisset admonuit.
nec ideo iram eius leniuit, pridem inuisus, tamquam ducta in matrimonium
Vipsania M. Agrippae filia, quae quondam Tiberii uxor filerat, plus quam
ciuilia agitaret Pollionisque Asinii patris foreciam retineret.

[13] Post quae L. Arruntius haud multum discrepans a Galli oratione perinde
offendit, quamquam Tiberio nulla uetus in Arruntium ira: sed diuitem,
promptum, artibus egregiis et pari fama publice, suspectabat. quippe
Augustus supremis sermonibus cum tractaret quinam adipisci principem locum
suffecturi abnuerent aut inpares uellent uel idem possent cuperentque, M'.
Lepidum dixerat capacem sed aspernantem, Gallum Asinium auidum et minorem,
L. Arruntium non indignum et si casus daretur ausurum. de prioribus
consentitur, pro Arruntio quidam Cn. Pisonem tradidere; omnesque praeter
Lepidum uariis mox criminibus struente Tiberio circumuenti sunt. etiam Q.
Haterius et Mamercus Scaurus suspicacem animum perstrinxere, Haterius cum
dixis set 'quo usque patieris, Caesar, non adesse caput rei publicae?'
Scaurus quia dixerat spem esse ex eo non inritas fore senatus preces quod
relationi consulum iure tribuniciae potestatis non intercessisset. in
Haterium statim inuectus est; Scaurum, cui inplacabilius irascebatur,
silentio tramisit. fessusque clamore omnium, expostulatione singulorum
flexit paulatim, non ut fateretur suscipi a se imperium, sed ut negare et
rogari desineret. constat Haterium, cum deprecandi causa Palatium
introisset ambulantisque Tiberii genua aduolueretur, prope a militibus
interfectum quia Tiberius casu an manibus eius inpeditus prociderat. neque
tamen periculo talis uiri mitigatus est, donec Haterius Augustam oraret
eiusque curatissimis precibus protegeretur.

[14] Multa patrum et in Augustam adulatio. alii parentem, alii matrem
patriae appellandam, plerique ut nomini Caesaris adscriberetur 'Iuliae
filius' censebant. ille moderandos feminarum honores dictitans eademque se
temperantia usurum in iis quae sibi tribuerentur, ceterum anxius inuidia et
muliebre fastigium in deminutionem sui accipiens ne lictorem quidem ei
decerni passus est aramque adoptionis et alia huiusce modi prohibuit. at
Germanico Caesari pro consulare imperium petiuit, missique legati qui
deferrent, simul maestitiam eius ob excessum Augusti solarentur. quo minus
idem pro Druso postularetur, ea causa quod designatus consul Drusus
praesensque erat. candidatos praeturae duodecim nominauit, numerum ab
Augusto traditum; et hortante senatu ut augeret, iure iurando obstrinxit se
non excessurum.

[15] Tum primum e campo comitia ad patres translata sunt: nam ad eam diem,
etsi potissima arbitrio principis, quaedam tamen studiis tribuum fiebant.
neque populus ademptum ius questus est nisi inani rumore, et senatus
largitionibus ac precibus sordidis exsolutus libens tenuit, moderante
Tiberio ne plures quam quattuor candidatos commendaret sine repulsa et
ambitu designandos. inter quae tribuni plebei petiuere ut proprio sumptu
ederent ludos qui de nomine Augusti fastis additi Augustales uocarentur.
sed decreta pecunia ex aerario, utque per circum triumphali ueste
uterentur: curru uehi haud permissum. mox celebratio annua ad praetorem
translata cui inter ciuis et peregrinos iurisdictio euenisset.

[16] Hic rerum urbanarum status erat, cum Pannonicas legiones seditio
incessit, nullis nouis causis nisi quod mutatus princeps licentiam turbarum
et ex ciuili bello spem praemiorum ostendebat. castris aestiuis tres simul
legiones habebantur, praesidente Iunio Blaeso, qui fine Augusti et initiis
Tiberii auditis ob iustitium aut gaudium intermiserat solita munia. eo
principio lasciuire miles, discordare, pessimi cuiusque sermonibus praebere
auris, denique luxum et otium cupere, disciplinam et laborem aspernari.
erat in castris Percennius quidam, dux olim theatralium operarum, dein
gregarius miles, procax lingua et miscere coetus histrionali studio doctus.
is imperitos animos et quaenam post Augustum militiae condicio ambigentis
inpellere paulatim nocturnis conloquiis aut flexo in uesperam die et
dilapsis melioribus deterrimum quemque congregare.

[17] Postremo promptis iam et aliis seditionis ministris uelut
contionabundus interrogabat cur paucis centurionibus paucioribus tribunis
in modum seruorum oboedirent. quando ausuros exposcere remedia, nisi nouum
et nutantem adhuc principem precibus uel armis adirent? satis per tot annos
ignauia peccatum, quod tricena aut quadragena stipendia senes et plerique
truncato ex uulneribus corpore tolerent. ne dimissis quidem finem esse
militiae, sed apud uexillum tendentis alio uocabulo eosdem labores
perferre. ac si quis tot casus uita superauerit, trahi adhuc diuersas in
terras ubi per nomen agrorum uligines paludum uel inculta montium
accipiant. enimuero militiam ipsam grauem, infructuosam: denis in diem
assibus animam et corpus aestimari: hinc uestem arma tentoria, hinc
saeuitiam centurionum et uacationes munerum redimi. at hercule uerbera et
uulnera, duram hiemem, exercitas aestates, bellum atrox: aut sterilem pacem
sempiterna. nec aliud leuamentum quam si certis sub legibus militia
iniretur, ut singulos denarios mererent, sextus decumus stipendii annus
finem adferret, ne ultra sub uexillis tenerentur, sed isdem in castris
praemium pecunia solueretur. an praetorias cohortis, quae binos; denarios
acceperint, quae post sedecim annos penatibus suis reddantur, plus
periculorum suscipere? non obtrectari a se urbanas excubias: sibi tamen
apud horridas gentis e contuberniis hostem aspici.

[18] Adstrepebat uulgus, diuersis incitamentis, hi uerberum notas, illi
canitiem, plurimi detrita tegmina et nudum corpus exprobrantes. postremo eo
furoris uenere ut tres legiones miscere in unam agitauerint. depulsi
aemulatione, quia suae quisque legioni eum honorem quaerebant, alio uertunt
atque una tres aquilas et signa cohortium locant; simul congerunt
caespites, exstruunt tribunal, quo magis conspicua sedes foret.
properantibus Blaesus aduenit, increpabatque ac retinebat singulos,
clamitans 'mea potius caede imbuite manus: leuiore flagitio legatum
interficietis quam ab imperatore desciscitis. aut incolumis fidem legionum
retinebo aut iugulatus paenitentiam adcelerabo.'

[19] Aggerabatur nihilo minus caespes iamque pectori usque adcreuerat, cum
tandem peruicacia uicti inceptum omisere. Blaesus multa dicendi arte non
per seditionem et turbas desideria militum ad Caesarem ferenda ait, neque
ueteres ab imperatoribus priscis neque ipsos a diuo Augusto tam noua
petiuisse; et parum in tempore incipientis principis curas onerari. si
tamen tenderent in pace temptare quae ne ciuilium quidem bellorum uictores
expostulauerint cur contra morem obsequii, contra fas disciplinae uim
meditentur? decernerent legatos seque coram mandata darent. adclamauere ut
filius Blaesi tribunus legatione ea fungeretur peteretque militibus
missionem ab sedecim annis: cetera mandaturos ubi prima prouenissent.
profecto iuuene modi cum otium: sed superbire miles quod filius legati
orator publicae causae satis ostenderet necessitate expressa quae per
modestiam non obtinuissent.

[20] Interea manipuli ante coeptam seditionem Nauportum missi ob itinera et
pontes et alios usus, postquam turbatum in castris accepere, uexilla
conuellunt direptisque proximis uicis ipsoque Nauporto, quod municipii
instar erat, retinentis centuriones inrisu et contumeliis, postremo
uerberibus insectantur, praecipua in Aufidienum Rufum praefectum castrorum
ira, quem dereptum uehiculo sarcinis grauant aguntque primo in agmine per
ludibrium rogitantes an tam immensa onera, tam longa itinera libenter
ferret. quippe Rufus diu manipularis, dein centurio, mox castris
praefectus, antiquam duramque militiam reuocabat, uetus operis ac laboris
et eo inmitior quia tolerauerat.

[21] Horum aduentu redintegratur seditio et uagi circumiecta populabantur.
Blaesus paucos, maxime praeda onustos, ad terrorem ceterorum adfici
uerberibus, claudi carcere iubet; nam etiam tum legato a centurionibus et
optimo quoque manipularium parebatur. illi obniti trahentibus, prensare
circumstantium genua, ciere modo nomina singulorum, modo centuriam quisque
cuius manipularis erat, cohortem, legionem, eadem omnibus inminere
clamitantes. simul probra in legatum cumulant, caelum ac deos obtestantur,
nihil reliqui faciunt quo minus inuidiam misericordiam metum et iras
permouerent. adcurritur ab uniuersis, et carcere effracto soluunt uincula
desertoresque ac rerum capitalium damnatos sibi iam miscent.

[22] Flagrantior inde uis, plures seditioni duces. et Vibulenus quidam
gregarius miles, ante tribunal Blaesi adleuatus circumstantium umeris, apud
turbatos et quid pararet intentos 'uos quidem' inquit 'his innocentibus et
miserrimis lucem et spiritum reddidistis: sed quis fratri meo uitam, quis
fratrem mihi reddit? quem missum ad uos a Germanico exercitu de communibus
commodis nocte proxima iugulauit per gladiatores suos, quos in exitium
militum habet atque armat. responde, Blaese, ubi cadauer abieceris: ne
hostes quidem sepultura inuident. cum osculis, cum lacrimis dolorem meum
impleuero, me quoque trucidari iube, dum interfectos nullum ob scelus sed
quia utilitati legionum consulebamus hi sepeliant.'

[23] Incendebat haec fletu et pectus atque os manibus uerberans. mox
disiectis quorum per umeros sustinebatur, praeceps et singulorum pedibus
aduolutus tantum consternationis inuidiaeque conciuit, ut pars militum
gladiatores, qui e seruitio Blaesi erant, pars ceteram eiusdem familiam
uincirent, alii ad quaerendum corpus effunderentur. ac ni propere neque
corpus ullum reperiri, et seruos adhibitis cruciatibus abnuere caedem,
neque illi fuisse umquam fratrem pernotuisset, haud multum ab exitio legati
aberant. tribunos tamen ac praefectum castrorum extrusere, sarcinae
fugientium direptae, et centurio Lucilius interficitur cui militaribus
facetiis uocabulum 'cedo alteram' indiderant, quia fracta uite in tergo
militis alteram clara uoce ac rursus aliam poscebat. ceteros latebrae
texere, uno retento Clemente Iulio qui perferendis militum mandatis
habebatur idoneus ob promptum ingenium. quin ipsae inter se legiones octaua
et quinta decuma ferrum parabant, dum centurionem cognomento Sirpicum illa
morti deposcit, quintadecumani tuentur, ni miles nonanus preces et aduersum
aspernantis minas interiecisset.

[24] Haec audita quamquam abstrusum et tristissima quaeque maxime
occultantem Tiberium perpulere, ut Drusum filium cum primoribus ciuitatis
duabusque praetoriis cohortibus mitteret, nullis satis certis mandatis, ex
re consulturum. et cohortes delecto milite supra solitum firmatae. additur
magna pars praetoriani equitis et robora Germanorum, qui tum custodes
imperatori aderant; simul praetorii praefectus Aelius Seianus, collega
Straboni patri suo datus, magna apud Tiberium auctoritate, rector iuueni et
ceteris periculorum praemiorumque ostentator. Druso propinquanti quasi per
officium obuiae fuere legiones, non laetae, ut adsolet, neque insignibus
fulgentes, sed inluuie deformi et uultu, quamquam maestitiam imitarentur
contumaciae propiores.

[25] Postquam uallum introiit, portas stationibus firmant, globos armatorum
certis castrorum locis opperiri iubent: ceteri tribunal ingenti agmine
circumueniunt. stabat Drusus silentium manu poscens. illi quoties oculos ad
multitudinem rettulerant, uocibus truculentis strepere, rursum uiso Caesare
trepidare; murmur incertum, atrox clamor et repente quies; diuersis
animorum motibus pauebant terrebantque. tandem interrupto tumultu litteras
patris recitat, in quis perscriptum erat, praecipuam ipsi fortissimarum
legionum curam, quibuscum plurima bella tolerauisset; ubi primum a luctu
requiesset animus, acturum apud patres de postulatis eorum; misisse interim
filium ut sine cunctatione concederet quae statim tribui possent; cetera
senatui seruanda quem neque gratiae neque seueritatis expertem haberi par
esset.

[26] Responsum est a contione mandata Clementi centurioni quae perferret.
is orditur de missione a sedecim annis, de praemiis finitae militiae, ut
denarius diurnum stipendium foret, ne ueterani sub uexillo haberentur. ad
ea Drusus cum arbitrium senatus et patris obtenderet, clamore turbatur. cur
uenisset neque augendis militum stipendiis neque adleuandis laboribus,
denique nulla bene faciendi licentia? at hercule uerbera et necem cunctis
permitti. Tiberium olim nomine Augusti desideria legionum frustrari
solitum: easdem artis Drusum rettulisse. numquamne ad se nisi filios
familiarum uenturos? nouum id plane quod imperator sola militis commoda ad
senatum reiciat. eundem ergo senatum consulendum quotiens supplicia aut
proelia indicantur: an praemia sub dominis, poenas sine arbitro esse?

[27] Postremo deserunt tribunal, ut quis praetorianorum militum amicorumue
Caesaris occurreret, manus intentantes, causam discordiae et initium
armorum, maxime infensi Cn. Lentulo, quod is ante alios aetate et gloria
belli firmare Drusum credebatur et illa militiae flagitia primus aspernari.
nec multo post digredientem cum Caesare ac prouisu periculi hiberna castra
repetentem circumsistunt, rogitantes quo pergeret, ad imperatorem an ad
patres, ut illic quoque commodis legionum aduersaretur; simul ingruunt,
saxa iaciunt. iamque lapidis ictu cruentus et exitii certus adcursu
multitudinis quae cum Druso aduenerat protectus est.

[28] Noctem minacem et in scelus erupturam fors leniuit: nam luna claro
repente caelo uisa languescere. id miles rationis ignarus omen praesentium
accepit, suis laboribus defectionem sideris adsimulans, prospereque cessura
qua pergerent si fulgor et claritudo deae redderetur. igitur aeris sono,
tubarum cornuumque concentu strepere; prout splendidior obscuriorue laetari
aut maerere; et postquam ortae nubes offecere uisui creditumque conditam
tenebris, ut sunt mobiles ad superstitionem perculsae semel mentes, sibi
aeternum laborem portendi, sua facinora auersari deos lamentantur. utendum
inclinatione ea Caesar et quae casus obtulerat in sapientiam uertenda ratus
circumiri tentoria iubet; accitur centurio Clemens et si alii bonis artibus
grati in uulgus. hi uigiliis, stationibus, custodiis portarum se inserunt,
spem offerunt, metum intendunt. 'quo usque filium imperatoris obsidebimus?
quis certaminum finis? Percennione et Vibuleno sacramentum dicturi sumus?
Percennius et Vibulenus stipendia militibus, agros emeritis largientur?
denique pro Neronibus et Drusis imperium populi Romani capessent? quin
potius, ut nouissimi in culpam, ita primi ad paenitentiam sumus? tarda sunt
quae in commune expostulantur: priuatam gratiam statim mereare, statim
recipias.' commotis per haec mentibus et inter se suspectis, tironem a
ueterano. legionem a legione dissociant. tum redire paulatim amor obsequii:
omittunt portas, signa unum in locum principio seditionis congregata suas
in sedes referunt.

[29] Drusus orto die et uocata contione, quamquam rudis dicendi, nobilitate
ingenita incusat priora, probat praesentia; negat se terrore et minis
uinci: flexos ad modestiam si uideat, si supplices audiat, scripturum patri
ut placatus legionum preces exciperet. orantibus rursum idem Blaesus et L.
Aponius, eques Romanus e cohorte Drusi, Iustusque Catonius, primi ordinis
centurio, ad Tiberium mittuntur. certatum inde sententiis, cum alii
opperiendos legatos atque interim comitate permulcendum militem censerent,
alii fortioribus remediis agendum: nihil in uulgo modicum; terrere ni
paueant, ubi pertimuerint inpune contemni: dum superstitio urgeat,
adiciendos ex duce metus sublatis seditionis auctoribus. promptum ad
asperiora ingenium Druso erat: uocatos Vibulenum et Percennium interfici
iubet. tradunt plerique intra tabernaculum ducis obrutos, alii corpora
extra uallum abiecta ostentui.

[30] Tum ut quisque praecipuus turbator conquisiti, et pars, extra castra
palantes, a centurionibus aut praetoriarum cohortium militibus caesi:
quosdam ipsi manipuli documentum fidei tradidere. auxerat militum curas
praematura hiems imbribus continuis adeoque saeuis, ut non egredi tentoria,
congregari inter se, uix tutari signa possent, quae turbine atque unda
raptabantur. durabat et formido caelestis irae, nec frustra aduersus impios
hebescere sidera, ruere tempestates: non aliud malorum leuamentum, quam si
linquerent castra infausta temerataque et soluti piaculo suis quisque
hibernis redderentur. primum octaua, dein quinta decuma legio rediere:
nonanus opperiendas Tiberii epistulas clamitauerat, mox desolatus aliorum
discessione imminentem necessitatem sponte praeuenit. et Drusus non
exspectato legatorum regressu, quia praesentia satis conse derant, in urbem
rediit.

[31] Isdem ferme diebus isdem causis Germanicae legiones turbatae, quanto
plures tanto uiolentius, et magna spe fore ut Germanicus Caesar imperium
alterius pati nequiret daretque se legionibus ui sua cuncta tracturis. duo
apud ripam Rheni exercitus erant: cui nomen superiori sub C. Silio legato,
inferiorem A. Caecina curabat. regimen summae rei penes Germanicum agendo
Galliarum censui tum intentum. sed quibus Silius moderabatur, mente ambigua
fortunam seditionis alienae speculabantur: inferioris exercitus miles in
rabiem prolapsus est, orto ab unetuicesimanis quintanisque initio, et
tractis prima quoque ac uicesima legionibus: nam isdem aestiuis in finibus
Vbiorum habebantur per otium aut leuia munia. igitur audito fine Augusti
uernacula multitudo, nuper acto in urbe dilectu, lasciuiae sueta, laborum
intolerans, implere ceterorum rudes animos: uenisse tempus quo ueterani
maturam missionem, iuuenes largiora stipendia, cuncti modum miseriarum
exposcerent saeuitiamque centurionum ulciscerentur. non unus haec, ut
Pannonicas inter legiones Percennius, nec apud trepidas militum auris,
alios ualidiores exercitus respicientium, sed multa seditionis ora
uocesque: sua in manu sitam rem Romanam, suis uictoriis augeri rem
publicam, in suum cognomentum adscisci imperatores.

[32] Nec legatus obuiam ibat: quippe plurium uaecordia constantiam
exemerat. repente lymphati destrictis gladiis in centuriones inuadunt: ea
uetustissima militaribus odiis materies et saeuiendi principium. prostratos
uerberibus mulcant, sexageni singulos, ut numerum centurionum adaequarent:
tum conuulsos laniatosque et partim exanimos ante uallum aut in amnem
Rhenum proiciunt. Septimius cum perfugisset ad tribunal pedibusque Caecinae
aduolueretur, eo usque flagitatus est donec ad exitium dederetur. Cassius
Chaerea, mox caede Gai Caesaris memoriam apud posteros adeptus, tum
adulescens et animi ferox, inter obstantis et armatos ferro uiam patefecit.
non tribunus ultra, non castrorum praefectus ius obtinuit: uigilias,
stationes, et si qua alia praesens usus indixerat, ipsi partiebantur. id
militaris animos altius coniectantibus praecipuum indicium magni atque
inplacabilis motus, quod neque disiecti nec paucorum instinctu, set pariter
ardescerent, pariter silerent, tanta aequalitate et constantia ut regi
crederes.

[33] Interea Germanico per Gallias, ut diximus, census accipienti
excessisse Augustum adfertur. neptem eius Agrippinam in matrimonio
pluresque ex ea liberos habebat, ipse Druso fratre Tiberii genitus,
Augustae nepos, set anxius occultis in se patrui auiaeque odiis quorum
causae acriores quia iniquae. quippe Drusi magna apud populum Romanum
memoria, credebaturque, si rerum potitus foret, libertatem redditurus; unde
in Germanicum fauor et spes eadem. nam iuueni ciuile ingenium, mira comitas
et diuersa ab Tiberii sermone uultu, adrogantibus et obscuris. accedebant
muliebres offensiones nouercalibus Liuiae in Agrippinam stimulis, atque
ipsa Agrippina paulo commotior, nisi quod castitate et mariti amore quamuis
indomitum animum in bonum uertebat.

[34] Sed Germanicus quanto summae spei propior, tanto impensius pro Tiberio
niti. Sequanos proximos et Belgarum ciuitates in uerba eius adigit. dehinc
audito legionum tumultu raptim profectus obuias extra castra habuit,
deiectis in terram oculis uelut paenitentia. postquam uallum iniit dissoni
questus audiri coepere. et quidam prensa manu eius per speciem exosculandi
inseruerunt digitos ut uacua dentibus ora contingeret; alii curuata senio
membra ostendebant. adsistentem contionem, quia permixta uidebatur,
discedere in manipulos iubet: sic melius audituros responsum; uexilla
praeferri ut id saltem discerneret cohortis: tarde obtemperauere. tunc a
ueneratione Augusti orsus flexit ad uictorias triumphosque Tiberii,
praecipuis laudibus celebrans quae apud Germanias illis cum legionibus
pulcherrima fecisset. Italiae inde consensum, Galliarum fidem extollit; nil
usquam turbidum aut discors. silentio haec uel murmure modico audita sunt.

[35] Vt seditionem attigit, ubi modestia militaris, ubi ueteris disciplinae
decus, quonam tribunos, quo centuriones exegissent, rogitans, nudant
uniuersi corpora, cicatrices ex uulneribus, uerberum notas exprobrant; mox
indiscretis uocibus pretia uacationum, angustias stipendii, duritiam operum
ac propriis nominibus incusant uallum, fossas, pabuli materiae lignorum
adgestus, et si qua alia ex necessitate aut aduersus otium castrorum
quaeruntur. atrocissimus ueteranorum clamor oriebatur, qui tricena aut
supra stipendia numerantes, mederetur fessis, neu mortem in isdem
laboribus, sed finem tam exercitae militiae neque inopem requiem orabant.
fuere etiam qui legatam a diuo Augusto pecuniam reposcerent, faustis in
Germanicum ominibus; et si uellet imperium promptos ostentauere. tum uero,
quasi scelere contaminaretur, praeceps tribunali desiluit. opposuerunt
abeunti arma, minitantes, ni regrederetur; at ille moriturum potius quam
fidem exueret clamitans, ferrum a latere diripuit elatumque deferebat in
pectus, ni proximi prensam dextram ui attinuissent. extrema et conglobata
inter se pars contionis ac, uix credibile dictu, quidam singuli propius
incedentes feriret hortabantur; et miles nomine Calusidius strictum obtulit
gladium, addito acutiorem esse. saeuum id malique moris etiam furentibus
uisum, ac spatium fuit quo Caesar ab amicis in tabernaculum raperetur.

[36] Consultatum ibi de remedio; etenim nuntiabatur parari legatos qui
superiorem exercitum ad causam eandem traherent; destinatum excidio Vbiorum
oppidum, imbutasque praeda manus in direptionem Galliarum erupturas.
augebat metum gnarus Romanae seditionis et, si omitteretur ripa, inuasurus
hostis: at si auxilia et socii aduersum abscedentis legiones armarentur,
ciuile bellum suscipi. periculosa seueritas, flagitiosa largitio: seu nihil
militi siue omnia concedentur in ancipiti res publica. igitur uolutatis
inter se rationibus placitum ut epistulae nomine principis scriberentur:
missionem dari uicena stipendia meritis, exauctorari qui sena dena
fecissent ac retineri sub uexillo ceterorum inmunes nisi propulsandi
hostis, legata quae petiuerant exsolui duplicarique.

[37] Sensit miles in tempus conficta statimque flagitauit. missio per
tribunos maturatur, largitio differebatur in hiberna cuiusque. non
abscessere quintani unetuicesimanique donec isdem in aestiuis contracta ex
uiatico amicorum ipsiusque Caesaris pecunia persolueretur. primam ac
uicesimam legiones Caecina legatus in ciuitatem Vbiorum reduxit turpi
agmine cum fisci de imperatore rapti inter signa interque aquilas
ueherentur. Germanicus superiorem ad exercitum profectus secundam et
tertiam decumam et sextam decumam legiones nihil cunctatas sacramento
adigit. quartadecumani paulum dubitauerant: pecunia et missio quamuis non
flagitantibus oblata est.

[38] At in Chaucis coeptauere seditionem praesidium agitantes uexillarii
discordium legionum et praesenti duorum militum supplicio paulum repressi
sunt. iusserat id M'. Ennius castrorum praefectus, bono magis exemplo quam
concesso iure. deinde intumescente motu profugus repertusque, postquam
intutae latebrae, praesidium ab audacia mutuatur: non praefectum ab iis,
sed Germanicum ducem, sed Tiberium imperatorem uiolari. simul exterritis
qui obstiterant, raptum uexillum ad ripam uertit, et si quis agmine
decessisset, pro desertore fore clamitans, reduxit in hiberna turbidos et
nihil ausos.

[39] Interea legati ab senatu regressum iam apud aram Vbiorum Germanicum
adeunt. duae ibi legiones, prima atque uicesima, ueteranique nuper missi
sub uexillo hiemabant. pauidos et conscientia uaecordes intrat metus
uenisse patrum iussu qui inrita facerent quae per seditionem expresserant.
utque mos uulgo quamuis falsis reum subdere, Munatium Plancum consulatu
functum, principem legationis, auctorem senatus consulti incusant; et nocte
concubia uexillum in domo Germanici situm flagitare occipiunt, concursuque
ad ianuam facto moliuntur foris, extractum cubili Caesarem tradere uexillum
intento mortis metu subigunt. mox uagi per uias obuios habuere legatos,
audita consternatione ad Germanicum tendentis. ingerunt contumelias, caedem
parant, Planco maxime, quem dignitas fuga impediuerat; neque aliud
periclitanti subsidium quam castra primae legionis. illic signa et aquilam
amplexus religione sese tutabatur, ac ni aquilifer Calpurnius uim extremam
arcuisset, rarum etiam inter hostis, legatus populi Romani Romanis in
castris sanguine suo altaria deum commaculauisset. luce demum, postquam dux
et miles et facta noscebantur, ingressus castra Germanicus perduci ad se
Plancum imperat recepitque in tribunal. tum fatalem increpans rabiem, neque
militum sed deum ira resurgere, cur uenerint legati aperit; ius legationis
atque ipsius Planci grauem et immeritum casum, simul quantum dedecoris
adierit legio, facunde miseratur, attonitaque magis quam quieta contione
legatos praesidio auxiliarium equitum dimittit.

[40] Eo in metu arguere Germanicum omnes quod non ad superiorem exercitum
pergeret, ubi obsequia et contra rebellis auxilium: satis superque missione
et pecunia et mollibus consultis peccatum uel si uilis ipsi salus, cur
filium paruulum, cur grauidam coniugem inter furentis et omnis humani iuris
uiolatores haberet? illos saltem auo et rei publicae redderet. diu
cunctatus aspernantem uxorem, cum se diuo Augusto ortam neque degenerem ad
pericula testaretur, postremo uterum eius et communem filium multo cum
fletu complexus, ut abiret perpulit. incedebat muliebre et miserabile
agmen, profuga ducis uxor, paruulum sinu filium gerens, lamentantes circum
amicorum coniuges quae simul trahebantur nec minus tristes qui manebant.

[41] Non florentis Caesaris neque suis in castris, sed uelut in urbe uicta
facies gemitusque ac planctus etiam militum auris oraque aduertere:
progrediuntur contuberniis. quis ille flebilis sonus? quod tam triste?
feminas inlustris, non centurionem ad tutelam, non militem, nihil
imperatoriae uxoris aut comitatus soliti: pergere ad Treuiros [et] externae
fidei. pudor inde et miseratio et patris Agrippae, Augusti aui memoria,
socer Drusus, ipsa insigni fecunditate, praeclara pudicitia; iam infans in
castris genitus, in contubernio legionum eductus, quem militari uocabulo
Caligulam appellabant, quia plerumque ad concilianda uulgi studia eo
tegmine pedum induebatur. sed nihil aeque flexit quam inuidia in Treuiros:
orant obsistunt, rediret maneret, pars Agrippinae occursantes, plurimi ad
Germanicum regressi. isque ut erat recens dolore et ira apud circumfusos
ita coepit.

[42] 'Non mihi uxor aut filius patre et re publica cariores sunt, sed illum
quidem sua maiestas, imperium Romanum ceteri exercitus defendent. coniugem
et liberos meos, quos pro gloria uestra libens ad exitium offerrem, nunc
procul a furentibus summoueo, ut quidquid istud sceleris imminet, meo
tantum sanguine pietur, neue occisus Augusti pronepos, interfecta Tiberii
nurus nocentiores uos faciant. quid enim per hos dies inausum intemeratumue
uobis? quod nomen huic coetui dabo? militesne appellem, qui filium
imperatoris uestri uallo et armis circumsedistis? an ciuis, quibus tam
proiecta senatus auctoritas? hostium quoque ius et sacra legationis et fas
gentium rupistis. diuus Iulius seditionem exercitus uerbo uno compescuit,
Quirites uocando qui sacramentum eius detrectabant: diuus Augustus uultu et
aspectu Actiacas legiones exterruit: nos ut nondum eosdem, ita ex illis
ortos si Hispaniae Syriaeue miles aspernaretur, tamen mirum et indignum
erat. primane et uicesima legiones, illa signis a Tiberio acceptis, tu tot
proeliorum socia, tot praemiis aucta, egregiam duci uestro gratiam
refertis? hunc ego nuntium patri laeta omnia aliis e prouinciis audienti
feram? ipsius tirones, ipsius ueteranos non missione, non pecunia satiatos:
hic tantum interfici centuriones, eici tribunos, includi legatos, infecta
sanguine castra, flumina, meque precariam animam inter infensos trahere.

[43] 'Cur enim primo contionis die ferrum illud, quod pectori meo infigere
parabam, detraxistis, o inprouidi amici? melius et amantius ille qui
gladium offerebat. cecidissem certe nondum tot flagitiorum exercitu meo
conscius; legissetis ducem, qui meam quidem mortem inpunitam sineret, Vari
tamen et trium legionum ulcisceretur. neque enim di sinant ut Belgarum
quamquam offerentium decus istud et claritudo sit subuenisse Romano nomini,
compressisse Germaniae populos. tua, diue Auguste, caelo recepta mens, tua,
pater Druse, imago, tui memoria isdem istis cum militibus, quos iam pudor
et gloria intrat, eluant hanc maculam irasque ciuilis in exitium hostibus
uertant. uos quoque, quorum alia nunc ora, alia pectora contueor, si
legatos senatui, obsequium imperatori, si mihi coniugem et filium redditis,
discedite a contactu ac diuidite turbidos: id stabile ad paenitentiam, id
fidei uinculum erit.'

[44] Supplices ad haec et uera exprobrari fatentes orabant puniret noxios,
ignosceret lapsis et duceret in hostem: reuocaretur coniunx, rediret
legionum alumnus neue obses Gallis traderetur. reditum Agrippinae excusauit
ob inminentem partum et hiemem: uenturum filium: cetera ipsi exsequerentur.
discurrunt mutati et seditiosissimum quemque uinctos trahunt ad legatum
legionis primae C. Caetronium, qui iudicium et poenas de singulis in hunc
modum exercuit. stabant pro contione legiones destrictis gladiis: reus in
suggestu per tribunum ostendebatur: si nocentem adclamauerant, praeceps
datus trucidabatur. et gaudebat caedibus miles tamquam semet absolueret;
nec Caesar arcebat, quando nullo ipsius iussu penes eosdem saeuitia facti
et inuidia erat. secuti exemplum ueterani haud multo post in Raetiam
mittuntur, specie defendendae prouinciae ob imminentis Suebos ceterum ut
auellerentur castris trucibus adhuc non minus asperitate remedii quam
sceleris memoria. centurionatum inde egit. citatus ab imperatore nomen,
ordinem, patriam, numerum stipendiorum, quae strenue in proeliis fecisset,
et cui erant, dona militaria edebat. si tribuni, si legio industriam
innocentiamque ad probauerant, retinebat ordinem: ubi auaritiam aut
crudelitatem consensu obiectauissent, soluebatur militia.

[45] Sic compositis praesentibus haud minor moles supererat ob ferociam
quintae et unetuicesimae legionum, sexagesimum apud lapidem (loco Vetera
nomen est) hibernantium. nam primi seditionem coeptauerant: atrocisslmum
quodque facinus horum manibus patratum; nec poena commilitonum exterriti
nec paenitentia conuersi iras retinebant. igitur Caesar arma classem socios
demittere Rheno parat, si imperium detrectetur, bello certaturus.

[46] At Romae nondum cognito qui fuisset exitus in Illyrico, et legionum
Germanicarum motu audito, trepida ciuitas incusare Tiberium quod, dum
patres et plebem, inualida et inermia, cunctatione ficta ludificetur,
dissideat interim miles neque duorum adulescentium nondum adulta
auctoritate comprimi queat. ire ipsum et opponere maiestatem imperatoriam
debuisse cessuris ubi principem longa experientia eundemque seueritatis et
munificentiae summum uidissent. an Augustum fessa aetate totiens in
Germanias commeare potuisse: Tiberium uigentem annis sedere in senatu,
uerba patrum cauillantem? satis prospectum urbanae seruituti: militaribus
animis adhibenda fomenta ut ferre pacem uelint.

[47] Immotum aduersus eos sermones fixumque Tiberio fuit non omittere caput
rerum neque se remque publicam in casum dare. multa quippe et diuersa
angebant: ualidior per Germaniam exercitus, propior apud Pannoniam; ille
Galliarum opibus subnixus, hic Italiae inminens: quos igitur anteferret? ac
ne postpositi contumelia incenderentur. at per filios pariter adiri
maiestate salua, cui maior e longinquo reuerentia. simul adulescentibus
excusatum quaedam ad patrem reicere, resistentisque Germanico aut Druso
posse a se mitigari uel infringi: quod aliud subsidium si imperatorem
spreuissent? ceterum ut iam iamque iturus legit comites, conquisiuit
impedimenta, adornauit nauis: mox hiemem aut negotia uarie causatus primo
prudentis, dein uulgum, diutissime prouincias fefellit.

[48] At Germanicus, quamquam contracto exercitu et parata in defectores
ultione, dandum adhuc spatium ratus, si recenti exemplo sibi ipsi
consulerent, praemittit litteras ad Caecinam, uenire se ualida manu ac, ni
supplicium in malos praesumant, usurum promisca caede. eas Caecina
aquiliferis signiferisque et quod maxime castrorum sincerum erat occulte
recitat, utque cunctos infamiae, se ipsos morti eximant hortatur: nam in
pace causas et merita spectari, ubi bellum ingruat innocentis ac noxios
iuxta cadere. illi temptatis quos idoneos rebantur, postquam maiorem
legionum partem in officio uident, de sententia legati statuunt tempus, quo
foedissimum quemque et seditioni promptum ferro inuadant. tunc signo inter
se dato inrumpunt contubernia, trucidant ignaros, nullo nisi consciis
noscente quod caedis initium, quis finis.

[49] Diuersa omnium, quae umquam accidere, ciuilium armorum facies. non
proelio, non aduersis e castris, sed isdem e cubilibus, quos simul
uescentis dies, simul quietos nox habuerat, discedunt in partis, ingerunt
tela clamor uulnera sanguis palam, causa in occulto; cetera fors regit. et
quidam bonorum caesi, postquam intellecto in quos saeuiretur pessimi quoque
arma rapuerant. neque legatus aut tribunus moderator adfuit: permissa uulgo
licentia atque ultio et satietas. mox ingressus castra Germanicus, non
medicinam illud plurimis cum lacrimis sed cladem appellans, cremari corpora
iubet. Truces etiam tum animos cupido inuolat eundi in hostem, piaculum
furoris; nec aliter posse placari commilitonum manis quam si pectoribus
impiis honesta uulnera accepissent. sequitur ardorem militum Caesar
iunctoque ponte tramittit duodecim milia e legionibus, sex et uiginti
socias cohortis, octo equitum alas, quarum ea seditione intemerata modestia
fuit.

[50] Laeti neque procul Germani agitabant, dum iustitio ob amissum
Augustum, post discordiis attinemur. at Romanus agmine propero siluam
Caesiam limitemque a Tiberio coeptum scindit, castra in limite locat,
frontem ac tergum uallo, latera concaedibus munitus. inde saltus obscuros
permeat consultatque ex duobus itineribus breue et solitum sequatur an
inpeditius et intemptatum eoque hostibus in cautum. delecta longiore uia
cetera adcelerantur: etenim attulerant exploratores festam eam Germanis
noctem ac sollemnibus epulis ludicram. Caecina cum expeditis cohortibus
praeire et obstantia siluarum amoliri iubetur: legiones modico interuallo
sequuntur. iuuit nox sideribus inlustris, uentumque ad uicos Marsorum et
circumdatae stationes stratis etiam tum per cubilia propterque mensas,
nullo metu, non antepositi uigiliis: adeo cuncta incuria disiecta erant
neque belli timor, ac ne pax quidem nisi languida et soluta inter
temulentos.

[51] Caesar auidas legiones quo latior populatio foret quattuor in cuneos
dispertit; quinquaginta milium spatium ferro flammisque peruastat. non
sexus, non aetas miserationem attulit: profana simul et sacra et
celeberrimum illis gentibus templum quod Tanfanae uocabant solo aequantur.
sine uulnere milites, qui semisomnos, inermos aut palantis ceciderant.
exciuit ea caedes Bructeros, Tubantes, Vsipetes, saltusque, per quos
exercitui regressus, insedere. quod gnarum duci incessitque itineri et
proelio. pars equitum et auxiliariae cohortes ducebant, mox prima legio, et
mediis impedimentis sinistrum latus unetuicesimani, dextrum quintani
clausere, uicesima legio terga firmauit, post ceteri sociorum. sed hostes,
donec agmen per saltus porrigeretur, immoti, dein latera et frontem modice
adsultantes, tota ui nouissimos incurrere. turbabanturque densis Germanorum
cateruis leues cohortes, cum Caesar aduectus ad uicesimanos uoce magna hoc
illud tempus obliterandae seditionis clamitabat: pergerent, properarent
culpam in decus uertere. exarsere animis unoque impetu perruptum hostem
redigunt in aperta caeduntque: simul primi agminis copiae euasere siluas
castraque communiuere. quietum inde iter, fidensque recentibus ac priorum
oblitus miles in hibernis locatur.

[52] Nuntiata ea Tiberium laetitia curaque adfecere: gaudebat oppressam
seditionem, sed quod largiendis pecuniis et missione festinata fauorem
militum quaesiuisset, bellica quoque Germanici gloria angebatur. rettulit
tamen ad senatum de rebus gestis multaque de uirtute eius memorauit, magis
in speciem uerbis adornata quam ut penitus sentire crederetur. paucioribus
Drusum et finem Illyrici motus laudauit, sed intentior et fida oratione.
cunctaque quae Germanicus indulserat seruauit etiam apud Pannonicos
exercitus.

[53] Eodem anno Iulia supremum diem obiit, ob impudicitiam olim a patre
Augusto Pandateria insula, mox oppido Reginorum, qui Siculum fretum
accolunt, clausa. fuerat in matrimonio Tiberii florentibus Gaio et Lucio
Caesaribus spreueratque ut inparem; nec alia tam intima Tiberio causa cur
Rhodum abscederet. imperium adeptus extorrem, infamem et post interfectum
Postumum Agrippam omnis spei egenam inopia ac tabe longa peremit, obscuram
fore necem longinquitate exilii ratus. par causa saeuitiae in Sempronium
Gracchum, qui familia nobili, sollers ingenio et praue facundus, eandem
Iuliam in matrimonio Marci Agrippae temerauerat. nec is libidini finis:
traditam Tiberio peruicax adulter contumacia et odiis in maritum
accendebat; litteraeque quas Iulia patri Augusto cum insectatione Tiberii
scripsit a Graccho compositae credebantur. igitur amotus Cercinam, Africi
maris insulam, quattuordecim annis exilium tolerauit. tunc milites ad
caedem missi inuenere in prominenti litoris nihil laetum opperientem.
quorum aduentu breue tempus petiuit ut suprema mandata uxori Alliariae per
litteras daret, ceruicemque percussoribus obtulit; constantia mortis haud
in dignus Sempronio nomine uita degenerauerat. quidam non Roma eos milites,
sed ab L. Asprenate pro consule Africae missos tradidere auctore Tiberio,
qui famam caedis posse in Asprenatem uerti frustra sperauerat.

[54] Idem annus nouas caerimonias accepit addito sodalium Augustalium
sacerdotio, ut quondam Titus Tatius retinendis Sabinorum sacris sodalis
Titios instituerat. sorte ducti e primoribus ciuitatis unus et uiginti:
Tiberius Drusus que et Claudius et Germanicus adiciuntur. ludos Augustalis
tunc primum coeptos turbauit discordia ex certamine histrionum. indulserat
ei ludicro Auaustus, dum Maecenati obtemperat effuso in amorem Bathylli;
neque ipse abhorrebat talibus studiis, et ciuile rebatur misceri
uoluptatibus uulgi. alia Tiberio morum uia: sed populum per tot annos
molliter habitum nondum audebat ad duriora uertere.

[55] Druso Caesare C. Norbano consulibus decernitur Germanico triumphus
manente bello; quod quamquam in aestatem summa ope parabat, initio ueris et
repentino in Chattos excursu praecepit. nam spes incesserat dissidere
hostem in Arminium ac Segestem, insignem utrumque perfidia in nos aut fide.
Arminius turbator Germaniae, Segestes parari rebellionem saepe alias et
supremo conuiuio, post quod in arma itum, aperuit suasitque Varo ut se et
Arminium et ceteros proceres uinciret: nihil ausuram plebem principibus
amotis; atque ipsi tempus fore quo crimina et innoxios discerneret. sed
Varus fato et ui Armini cecidit; Segestes quamquam consensu gentis in
bellum tractus discors manebat, auctis priuatim odiis, quod Arminius filiam
eius alii pactam rapuerat: gener inuisus inimici soceri; quaeque apud
concordes uincula caritatis, incitamenta irarum apud inrensos erant.

[56] Igitur Germanicus quattuor legiones, quinque auxiliarium milia et
tumultuarias cateruas Germanorum cis Rhenum colentium Caecinae tradit;
totidem legiones, duplicem sociorum numerum ipse ducit, positoque castello
super uestigia paterni praesidii in monte Tauno expeditum exercitum in
Chattos rapit, L. Apronio ad munitiones uiarum et fluminum relicto. nam
(rarum illi caelo) siccitate et amnibus modicis inoffensum iter
properauerat, imbresque et fluminum auctus regredienti metuebantur. sed
Chattis adeo inprouisus aduenit, ut quod imbecillum aetate ac sexu statim
captum aut trucidatum sit. iuuentus flumen Adranam nando tramiserat,
Romanosque pontem coeptantis arcebant. dein tormentis sagittisque pulsi,
temptatis frustra condicionibus pacis, cum quidam ad Germanicum
perfugissent, reliqui omissis pagis uicisque in siluas disperguntur. Caesar
incenso Mattio (id genti caput) aperta populatus uertit ad Rhenum, non auso
hoste terga abeuntium lacessere, quod illi moris, quotiens astu magis quam
per formidinem cessit. fuerat animus Cheruscis iuuare Chattos, sed
exterruit Caecina huc illuc ferens arma; et Marsos congredi ausos prospero
proelio cohibuit.

[57] Neque multo post legati a Segeste uenerunt auxilium orantes aduersus
uim popularium a quis circumsedebatur, ualidiore apud eos Arminio quoniam
bellum suadebat: nam barbaris, quanto quis audacia promptus, tanto magis
fidus rebusque motis potior habetur. addiderat Segestes legatis filium,
nomine Segimundum: sed iuuenis conscientia cunctabatur. quippe anno quo
Germaniae desciuere sacerdos apud aram Vbiorum creatus ruperat uittas,
profugus ad rebellis. adductus tamen in spem clementiae Romanae pertulit
patris mandata benigneque exceptus cum praesidio Gallicam in ripam missus
est. Germanico pretium fuit conuertere agmen, pugnatumque in obsidentis, et
ereptus Segestes magna cum propinquorum et clientium manu. inerant feminae
nobiles, inter quas uxor Arminii eademque filia Segestis, mariti magis quam
parentis animo, neque uicta in lacrimas neque uoce supplex; compressis
intra sinum manibus grauidum uterum intuens. ferebantur et spolia Varianae
cladis, plerisque eorum qui tum in deditionem ueniebant praedae data: simul
Segestes ipse, ingens uisu et memoria bonae societatis inpauidus.

[58] Verba eius in hunc modum fuere: 'non hic mihi primus erga populum
Romanum fidei et constantiae dies. ex quo a diuo Augusto ciuitate donatus
sum, amicos inimicosque ex uestris utilitatibus delegi, neque odio patriae
(quippe proditores etiam iis quos anteponunt inuisi sunt), uerum quia
Romanis Germanisque idem conducere et pacem quam bellum probabam. ergo
raptorem filiae meae, uiolatorem foederis uestri, Arminium apud Varum, qui
tum exercitui praesidebat, reum feci. dilatus segnitia ducis, quia parum
praesidii in legibus erat, ut me et Arminium et conscios uinciret
flagitaui: testis illa nox, mihi utinam potius nouissima! quae secuta sunt
defleri magis quam defendi possunt: ceterum et inieci catenas Arminio et a
factione eius iniectas perpessus sum. atque ubi primum tui copia, uetera
nouis et quieta turbidis antehabeo, neque ob praemium, sed ut me perfidia
exsoluam, simul genti Germanorum idoneus conciliator, si paenitentiam quam
perniciem maluerit. pro iuuenta et errore filii ueniam precor: filiam
necessitate huc adductam fateor. tuum erit consultare utrum praeualeat quod
ex Arminio concepit an quod ex me genita est.' Caesar clementi responso
liberis propinquisque eius incolumitatem, ipsi sedem uetere in prouincia
pollicetur. exercitum reduxit nomenque imperatoris auctore Tiberio accepit.
Arminii uxor uirilis sexus stirpem edidit: educatus Rauennae puer quo mox
ludibrio conflictatus sit in tempore memorabo.

[59] Fama dediti benigneque excepti Segestis uulgata, ut quibusque bellum
inuitis aut cupientibus erat, spe uel dolore accipitur. Arminium super
insitam uiolentiam rapta uxor, subiectus seruitio uxoris uterus uaecordem
agebant, uolitabatque per Cheruscos, arma in Segestem, arma in Caesarem
poscens. neque probris temperabat: egregium patrem, magnum imperatorem,
fortem exercitum, quorum tot manus unam mulierculam auexerint. sibi tres
legiones, totidem legatos procubuisse; non enim se proditione neque
aduersus feminas grauidas, sed palam aduersus armatos bellum tractare.
cerni adhuc Germanorum in lucis signa Romana, quae dis patriis suspenderit.
coleret Segestes uictam ripam, redderet filio sacerdotium hominum: Germanos
numquam satis excusaturos quod inter Albim et Rhenum uirgas et securis et
togam uiderint. aliis gentibus ignorantia imperi Romani inexperta esse
supplicia, nescia tributa: quae quoniam exuerint inritusque discesserit
ille inter numina dicatus Augustus, ille delectus Tiberius, ne inperitum
adulescentulum, ne seditiosum exercitum pauescerent. si patriam parentes
antiqua mallent quam domi nos et colonias nouas, Arminium potius gloriae ac
libertatis quam Segestem flagitiosae seruitutis ducem sequerentur.

[60] Conciti per haec non modo Cherusci, sed conterminae gentes, tractusque
in partis Inguiomerus Arminii patruus, uetere apud Romanos auctoritate;
unde maior Caesari metus. et ne bellum mole una ingrueret Caecinam cum
quadraginta cohortibus Romanis distrahendo hosti per Bructeros ad flumen
Amisiam mittit, equitem Pedo praefectus finibus Frisiorum ducit. ipse
inpositas nauibus quattuor legiones per lacus uexit; simulque pedes eques
classis apud praedictum amnem conuenere. Chauci cum auxilia pollicerentur,
in commilitium adsciti sunt. Bructeros sua urentis expedita cum manu L
Stertinius missu Germanici fudit; interque caedem et praedam repperit unde
uicesimae legionis aquilam cum Varo amissam. ductum inde agmen ad ultimos
Bructerorum, quantumque Amisiam et Lupiam amnis inter uastatum, haud procul
Teutoburgiensi saltu in quo reliquiae Vari legionumque insepultae
dicebantur.

[61] Igitur cupido Caesarem inuadit soluendi suprema militibus ducique,
permoto ad miserationem omni qui aderat exercitu ob propinquos, amicos,
denique ob casus bellorum et sortem hominum. praemisso Caecina ut occulta
saltuum scrutaretur pontesque et aggeres umido paludum et fallacibus campis
inponeret, incedunt maestos locos uisuque ac memoria deformis. prima Vari
castra lato ambitu et dimensis principiis trium legionum manus ostentabant;
dein semiruto uallo, humili fossa accisae iam reliquiae consedisse
intellegebantur: medio campi albentia ossa, ut fugerant, ut restiterant,
disiecta uel aggerata. adiacebant fragmina telorum equorumque artus, simul
truncis arborum antefixa ora. Iucis propinquis barbarae arae, apud quas
tribunos ac primorum ordinum centuriones mactauerant. et cladis eius
superstites, pugnam aut uincula elapsi, referebant hic cecidisse legatos,
illic raptas aquilas; primum ubi uulnus Varo adactum, ubi infelici dextera
et suo ictu mortem inuenerit; quo tribunali contionatus Arminius, quot
patibula captiuis, quae scrobes, utque signis et aquilis per superbiam
inluserit.

[62] Igitur Romanus qui aderat exercitus sextum post: cladis annum trium
legionum ossa, nullo noscente alienas reliquias an suorum humo tegeret,
omnis ut coniunctos, ut consanguineos, aucta in hostem ira, maesti simul et
infensi condebant. primum extruendo tumulo caespitem Caesar posuit,
gratissimo munere in defunctos et praesentibus doloris socius. quod Tiberio
haud probatum, seu cuncta Germanici in deterius trahenti, siue exercitum
imagine caesorum insepultorumque tardatum ad proelia et formidolosiorem
hostium credebat; neque imperatorem auguratu et uetustissimis caerimoniis
praeditum adtrectare feralia debuisse.

[63] Sed Germanicus cedentem in auia Arminium secutus, ubi primum copia
fuit, euehi equites campumque quem hostis insederat eripi iubet. Arminius
colligi suos et propinquare siluis monitos uertit repente: mox signum
prorumpendi dedit iis quos per saltus occultauerat. tunc noua acie turbatus
eques, missaeque subsidiariae cohortes et fugientium agmine impulsae
auxerant consternationem; trudebanturque in paludem gnaram uincentibus,
iniquam nesciis, ni Caesar productas legiones instruxisset: inde hostibus
terror, fiducia militi; et manibus aequis abscessum. ,mox reducto ad
Amisiam exercitu legiones classe, ut ad uexerat, reportat; pars equitum
litore Oceani petere Rhenum iussa; Caecina, qui suum militem ducebat,
monitus, quamquam notis itineribus regrederetur, pontes longos quam
maturrime superare. angustus is trames uastas inter paludes et quondam a L.
Domitio aggeratus, cetera limosa, tenacia graui caeno aut riuis incerta
erant; circum siluae paulatim adcliues, quas tum Arminius inpleuit,
compendiis uiarum et cito agmine onustum sarcinis armisque militem cum
anteuenisset. Caecinae dubitanti quonam modo ruptos uetustate pontes
reponeret simulque propulsaret hostem, castra metari in loco placuit, ut
opus et alii proelium inciperent.

[64] Barbari perfringere stationes seque inferre munitoribus nisi
lacessunt, circumgrediuntur, occursant: miscetur operantium bellantiumque
clamor. et cuncta pariter Romanis aduersa, locus uligine profunda, idem ad
gradum instabilis, procedentibus lubricus, corpora grauia loricis; neque
librare pila inter undas poterant. contra Cheruscis sueta apud paludes
proelia, procera membra, hastae ingentes ad uulnera facienda quamuis
procul. nox demum inclinantis iam legiones aduersae pugnae exemit. Germani
ob prospera indefessi, ne tum quidem sumpta quiete, quantum aquarum circum
surgentibus iugis oritur uertere in subiecta, mersaque humo et obruto quod
effectum operis duplicatus militi labor. quadragesimum id stipendium
Caecina parendi aut imperitandi habebat, secundarum ambiguarumque rerum
sciens eoque interritus. igitur futura uoluens non aliud repperit quam ut
hostem siluis coerceret, donec saucii quantumque grauioris agminis
anteirent; nam medio montium et paludum porrigebatur planities, quae tenuem
aciem pateretur. deliguntur legiones quinta dextro lateri, unetuicesima in
laeuum, primani ducendum ad agmen, uicesimanus aduersum secuturos.

[65] Nox per diuersa inquies, cum barbari festis epulis, laeto cantu aut
truci sonore subiecta uallium ac resultantis saltus complerent, apud
Romanos inualidi ignes, interruptae uoces, atque ipsi passim adiacerent
uallo, oberrarent tentoriis, insomnes magis quam peruigiles. ducemque
terruit dira quies: nam Quintilium Varum sanguine oblitum et paludibus
emersum cernere et audire uisus est uelut uocantem, non tamen obsecutus et
manum intendentis reppulisse coepta luce missae in latera legiones, metu an
contumacia, locum deseruere, capto propere campo umentia ultra. neque tamen
Arminius quamquam libero incursu statim prorupit: sed ut haesere caeno
fossisque impedimenta, turbati circum milites, incertus signorum ordo,
utque tali in tempore sibi quisque properus et lentae aduersum imperia
aures, inrumpere Germanos iubet, clamitans 'en Varus eodemque iterum fato
uinctae legiones!' simul haec et cum delectis scindit agmen equisque maxime
uulnera ingerit. illi sanguine suo et lubrico paludum lapsantes excussis
rectoribus disicere obuios, proterere iacentis. plurimus circa aquilas
labor, quae neque ferri aduersum ingruentia tela neque figi limosa humo
poterant. Caecina dum sustentat aciem, suffosso equo delapsus
circumueniebatur, ni prima legio sese opposuisset. iuuit hostium auiditas,
omissa caede praedam sectantium, enisaeque legiones uesperascente die in
aperta et solida. neque is miseriarum finis. struendum uallum, petendus
agger, amissa magna ex parte per quae egeritur humus aut exciditur caespes;
non tentoria manipulis, non fomenta sauciis; infectos caeno aut cruore
cibos diuidentes funestas tenebras et tot hominum milibus unum iam reliquum
diem lamentabantur.

[66] Forte equus abruptis uinculis uagus et clamore territus quosdam
occurrentium obturbauit. tanta inde consternatio inrupisse Germanos
credentium ut cuncti ruerent ad portas, quarum decumana maxime petebatur,
auersa hosti et fugientibus tutior. Caecina comperto uanam esse formidinem,
cum tamen neque auctoritate neque precibus, ne manu quidem obsistere aut
retinere militem quiret, proiectus in limine portae miseratione demum, quia
per corpus legati eundum erat, clausit uiam: simul tribuni et centuriones
falsum pauorem esse docuerunt.

[67] Tunc contractos in principia iussosque dicta cum silentio accipere
temporis ac necessitatis monet. unam in armis salutem, sed ea consilio
temperanda manendumque intra uallum, donec expugnandi hostis spe propius
succederent; mox undique erumpendum: illa eruptione ad Rhenum perueniri.
quod si fugerent, pluris siluas, profundas magis paludes, saeuitiam hostium
superesse; at uictoribus decus gloriam. quae domi cara, quae in castris
honesta, memorat; reticuit de aduersis. equos dehinc, orsus a suis,
legatorum tribunorumque nulla ambitione fortissimo cuique bellatori tradit,
ut hi, mox pedes in hostem inuaderent.

[68] Haud minus inquies Cermanus spe, cupidine et diuersis ducum sententiis
agebat, Arminio sinerent egredi egressosque rursum per umida et inpedita
circumuenirent suadente, atrociora Inguiomero et laeta barbaris, ut uallum
armis ambirent: promptam expugnationem, plures captiuos, incorruptam
praedam fore. igitur orta die proruunt fossas, iniciunt cratis, summa ualli
prensant, raro super milite et quasi ob metum defixo. postquam haesere
munimentis, datur cohortibus signum cornuaque ac tubae concinuere. exim
clamore et impetu tergis Germanorum circumfunduntur, exprobrantes non hic
siluas nec paludes, sed aequis locis aequos deos. hosti facile excidium et
paucos ac semermos cogitanti sonus tubarum, fulgor armorum, quanto inopina
tanto maiora offunduntur, cadebantque, ut rebus secundis auidi, ita
aduersis incauti. Arminius integer, Inguiomerus post graue uulnus pugnam
deseruere: uulgus trucidatum est, donec ira et dies permansit. nocte demum
reuersae legiones, quamuis plus uulnerum, eadem ciborum egestas fatigaret,
uim sanitatem copias, cuncta in uictoria habuere.

[69] Penaserat interim circumuenti exercitus fama et infesto Germanorum
agmine Gallias peti, ac ni Agrippina inpositum Rheno pontem solui
prohibuisset, erant qui id fiagitium formidine auderent. sed femina ingens
animi munia ducis per eos dies induit, militibusque, ut quis inops aut
saucius, uestem et fomenta dilargita est. tradit C. Plinius Germanicorum
bellorum scriptor, stetisse apud principium ponti laudes et grates reuersis
legionibus habentem. id Tiberii animum altius penetrauit: non enim
simplicis eas curas, nec aduersus externos [studia] militum quaeri. nihil
relictum imperatoribus, ubi femina manipulos interuisat, signa adeat,
largitionem temptet, tamquam parum ambitiose filium ducis gregali habitu
circumferat Caesaremque Caligulam appellari uelit. potiorem iam apud
exercitus Agrippinam quam legatos, quam duces; conpressam a muliere
seditionem, cui nomen principis obsistere non qui uerit. accendebat haec
onerabatque Seianus, peritia morum Tiberii odia in longum iaciens, quae
reconderet auctaque promeret.

[70] At Germanicus legionum, quas nauibus uexerat, secundam et quartam
decimam itinere terrestri P. Vitellio ducendas tradit, quo leuior classis
uadoso mari innaret uel reciproco sideret. Vitellius primum iter sicca humo
aut modice adlabente aestu quietum habuit: mox inpulsu aquilonis, simul
sidere aequinoctii, quo maxime tumescit Oceanus, rapi agique agmen. et
opplebantur terrae: eadem freto litori campis facies, neque discemi
poterant incerta ab solidis, breuia a profundis. sternuntur fluctibus,
hauriuntur gurgitibus; iumenta, sarcinae, corpora exanima interfluunt,
occursant. permiscentur inter se manipuli, modo pectore, modo ore tenus
extantes, aliquando subtracto solo disiecti aut obruti. non uox et mutui
hortatus iuuabant aduersante unda; nihil strenuus ab ignauo, sapiens ab
inprudenti, consilia a casu differre: cuncta pari uiolentia inuoluebantur.
tandem Vitellius in editiora enisus eodem agmen subduxit. pernoctauere sine
utensilibus, sine igni, magna pars nudo aut mulcato corpore, haud minus
miserabiles quam quos hostis circumsidet: quippe illic etiam honestae
mortis usus, his inglorium exitium. Iux reddidit terram, penetratumque ad
amnem [Visurgin], quo Caesar classe contenderat. in positae dein legiones,
uagante fama submersas; nec fides salutis, antequam Caesarem exercitumque
reducem uidere.

[71] Iam Stertinius, ad accipiendum in deditionem Segimerum fratrem
Segestis praemissus, ipsum et filium eius in ciuitatem Vbiorum perduxerat.
data utrique uenia, facile Segimero, cunctantius filio, quia Quintilii Vari
corpus inlusisse dicebatur. ceterum ad supplenda exercitus damna certauere
Galliae Hispaniae Italia, quod cuique promptum, arma equos aurum
offerentes. quorum laudato studio Germanicus, armis modo et equis ad bellum
sumptis, propria pecunia militem iuuit. utque cladis memoriam etiam
comitate leniret, circumire saucios, facta singulorum extollere; uulnera
intuens alium spe, alium gloria, cunctos adloquio et cura sibique et
proelio firmabat.

[72] Decreta eo anno triumphalia insignia A. Caecinae, L. Apronio, C. Silio
ob res cum Germanico gestas. nomen patris patriae Tiberius, a populo
saepius ingestum, repudiauit; neque in acta sua iurari quamquam censente
senatu permisit, cuncta mortalium incerta, quantoque plus adeptus foret,
tanto se magis in lubrico dictitans. non tamen ideo faciebat fidem ciuilis
animi; nam legem maiestatis reduxerat, cui nomen apud ueteres idem, sed
alia in iudicium ueniebant, si quis proditione exercitum aut plebem
seditionibus, denique male gesta re publica maiestatem populi Romani
minuisset: facta arguebantur, dicta inpune erant. primus Augustus
cognitionem de famosis libellis specie legis eius tractauit, commotus
Cassii Seueri libidine, qua uiros feminasque inlustris procacibus scriptis
diffamauerat; mox Tiberius, consultante Pompeio Macro praetore an iudicia
maiestatis redderentur, exercendas leges esse re spondit. hunc quoque
asperauere carmina incertis auctoribus uulgata in saeuitiam superbiamque
eius et discordem cum matre animum.

[73] Haud pigebit referre in Falanio et Rubrio, modicis equitibus Romanis,
praetemptata crimina, ut quibus initiis, quanta Tiberii arte grauissimum
exitium inrepserit, dein repressum sit, postremo arserit cunctaque
corripuerit, noscatur. Falanio obiciebat accusator, quod inter cultores
Augusti, qui per omnis domos in modum collegiorum habebantur, Cassium
quendam mimum corpore infamem adsciuisset, quodque uenditis hortis statuam
Augusti simul mancipasset. Rubrio crimini dabatur uiolatum periurio numen
Augusti. quae ubi Tiberio notuere, scripsit consulibus non ideo decretum
patri suo caelum, ut in perniciem ciuium is honor uerteretur. Cassium
histrionem solitum inter alios eiusdem artis interesse ludis, quos mater
sua in me moriam Augusti sacrasset; nec contra religiones fieri quod
effigies eius, ut alia numinum simulacra, uenditionibus hortorum et domuum
accedant. ius iurandum perinde aestimandum quam si Iouem fefellisset:
deorum iniurias dis curae.

[74] Nec multo post Granium Marcellum praetorem Bithyniae quaestor ipsius
Caepio Crispinus maiestatis postulauit, subscribente Romano Hispone: qui
formam uitae iniit, quam postea celebrem miseriae temporum et audaciae
hominum fecerunt. nam egens, ignotus, inquies, dum occultis libellis
saeuitiae principis adrepit, mox clarissimo cuique periculum facessit,
potentiam apud unum, odium apud omnis adeptus dedit exemplum, quod secuti
ex pauperibus diuites, ex contemptis metuendi perniciem aliis ac postremum
sibi inuenere. sed Marcellum insimulabat sinistros de Tiberio sermones
habuisse, ineuitabile crimen, cum ex moribus principis foedissima quaeque
deligeret accusator obiectaretque reo. nam quia uera erant, etiam dicta
credebantur. addidit Hispo statuam Marcelli altius quam Caesarum sitam, et
alia in statua amputato capite Augusti effigiem Tiberii inditam. ad quod
exarsit adeo, ut rupta taciturnitate proclamaret se quoque in ea causa
laturum sententiam palam et iuratum, quo ceteris eadem necessitas fieret.
manebant etiam tum uestigia morientis libertatis. igitur Cn. Piso 'quo'
inquit 'loco censebis, Caesar? si primus, habebo quod sequar: si post
omnis, uereor ne inprudens dissentiam.' permotus his, quantoque incautius
efreruerat, paenitentia patiens tulit absolui reum criminibus maiestatis:
de pecuniis repetundis ad reciperatores itum est.

[75] Nec patrum cognitionibus satiatus iudiciis adsidebat in cornu
tribunalis, ne praetorem curuli depelleret; multaque eo coram aduersus
ambitum et potentium preces constituta. sed dum ueritilti consulitur,
libertas corrumpebatur. inter quae Pius Aurelius senator questus mole
publicae uiae ductuque aquarum labefactas aedis suas, auxilium patrum
inuocabat. resistentibus aerarii praetoribus subuenit Caesar pretiumque
aedium Aurelio tribuit, erogandae per honesta pecuniae cupiens, quam
uirtutem diu retinuit, cum ceteras exueret. Propertio Celeri praetorio,
ueniam ordinis ob paupertatem petenti, decies sestertium largitus est,
satis conperto paternas ei angustias esse. temptantis eadem alios probare
causam senatui iussit, cupidine seueritatis in iis etiam quae rite faceret
acerbus. unde ceteri silentium et paupertatem confessioni et beneficio
praeposuere.

[76] Eodem anno continuis imbribus auctus Tiberis plana urbis stagnauerat;
relabentem secuta est aedificiorum et hominum strages. igitur censuit
Asinius Gallus ut libri Sibyllini adirentur. Renuit Tiberius, perinde
diuina humanaque obtegens; sed remedium coercendi fluminis Ateio Calpitoni
et L. Arruntio mandatum. Achaiam ac Macedoniam onera deprecantis leuari in
praesens proconsulari imperio tradique Caesari placuit. edendis
gladiatoribus, quos Germanici fratris ac suo nomine obtulerat, Drusus
praesedit, quamquam uili sanguine nimis gaudens; quod [in] uu]gus
formidolosum et pater arguisse dicebatur. cur abstinuerit spectaculo ipse,
uarie trahebant; alii taedio coetus, quidam tristitia ingenii et metu
conparationis, quia Augustus comiter interfuisset. non crediderim ad
ostentandam saeuitiam mouendasque populi offensiones concessam filio
materiem, quamquam id quoque dictum est.

[77] At theatri licentia, proximo priore anno coepta, grauius tum erupit,
occisis non modo e plebe set militibus et centurione, uulnerato tribuno
praetoriae cohortis, dum probra in magistratus et dissensionem uulgi
prohibent. actum de ea seditione apud patres dicebanturque sententiae, ut
praetoribus ius uirgarum in histriones esset. intercessit Haterius Agrippa
tribunus plebei increpitusque est Asinii Galli oratione, silente Tiberio,
qui ea simulacra libertatis senatui praebebat. ualuit tamen intercessio,
quia diuus Augustus immunis uerberum histriones quondam responderat, neque
fas Tiberio infringere dicta eius. de modo lucaris et aduersus lasciuiam
fautorum multa decernuntur; ex quis maxime insignia, ne domos pantomimorum
senator introiret, ne egredientis in publicum equites Romani cingerent aut
alibi quam in theatro spectarentur, et spectantium immodestiam exilio
multandi potestas praetoribus fieret.

[78] Templum ut in colonia Tarraconensi strueretur Augusto petentibus
Hispanis permissum, datumque in omnis prouincias exemplum. centesimam rerum
uenalium post bella ciuilia institutam deprecante populo edixit Tiberius
militare aerarium eo subsidio niti; simul imparem oneri rem publicam, nisi
uicesimo militiae anno ueterani dimitterentur. ita proximae seditionis male
consulta, quibus sedecim stipendiorum finem expresserant, abolita in
posterum.

[79] Actum deinde in senatu ab Arruntio et Ateio an ob moderandas Tiberis
exundationes uerterentur flumina et lacus, per quos augescit; auditaeque
municipiorum et coloniarum legationes, orantibus Florentinis ne Clanis
solito alueo demotus in amnem Arnum transferretur idque ipsis perniciem
adferret. congruentia his Interamnates disseruere: pessum ituros
fecundissimos Italiae campos, si amnis Nar (id enim parabatur) in riuos
diductus supersta gnauisset. nec Reatini silebant, Velinum lacum, qua in
Narem effunditur, obstrui recusantes, quippe in adiacentia erupturum;
optume rebus mortalium consuluisse naturam, quae sua ora fluminibus, suos
cursus utque originem, ita finis dederit; spectandas etiam religiones
sociorum, qui sacra et lucos et aras patriis amnibus dicauerint: quin ipsum
Tiberim nolle prorsus accolis fluuiis orbatum minore gloria fluere. seu
preces coloniarum seu difficultas operum siue superstitio ualuit, ut in
sententiam Pisonis concederetur, qui nil mutandum censuerat.

[80] Prorogatur Poppaeo Sabino prouincia Moesia, additis Achaia ac
Macedonia. id quoque morum Tiberii fuit, continuare imperia ac plerosque ad
finem uitae in isdem exercitibus aut iurisdictionibus habere. causae uariae
traduntur: alii taedio nouae curae semel placita pro aeternis seruauisse,
quidam inuidia, ne plures fruerentur; sunt qui existiment, ut callidum eius
ingenium, ita anxium iudicium; neque enim eminentis uirtutes sectabatur, et
rursum uitia oderat: ex optimis periculum sibi, a pessimis dedecus publicum
metuebat. qua haesitatione postremo eo prouectus est ut mandauerit
quibusdam prouincias, quos egredi urbe non erat passurus.

[81] De comitiis consularibus, quae tum primum illo principe ac deinceps
fuere, uix quicquam firmare ausim: adeo diuersa non modo apud auctores, sed
in ipsius orationibus reperiuntur. modo subtractis candidatorum nominibus
originem cuiusque et uitam et stipendia descripsit ut qui forent
intellegeretur; aliquando ea quoque significatione sub tracta candidatos
hortatus ne ambitu comitia turbarent, suam ad id curam pollicitus est.
plerumque eos tantum apud se professos disseruit, quorum nomina consulibus
edidisset; posse et alios profiteri, si gratiae aut meritis confiderent:
speciosa uerbis, re inania aut subdola, quantoque maiore libertatis imagine
tegebantur, tanto eruptura ad infensius seruitium.

  ľ03



[1] Nihil intermissa nauigatione hiberni maris Agrippina Corcyram insulam
aduehitur, litora Calabriae contra sitam. illic paucos dies componendo
animo insumit, uiolenta luctu et nescia tolerandi. interim aduentu eius
audito intimus quisque amicorum et plerique militares, ut quique sub
Germanico stipendia fecerant, multique etiam ignoti uicinis e municipiis,
pars officium in principem rati, plures illos secuti, ruere ad oppidum
Brundisium, quod nauiganti celerrimum fidissimumque adpulsu erat. atque ubi
primum ex alto uisa classis, complentur non modo portus et proxima maris
sed moenia ac tecta, quaque longissime prospectari poterat, maerentium
turba et rogitantium inter se silentione an uoce aliqua egredientem
exciperent. neque satis constabat quid pro tempore foret, cum classis
paulatim successit, non alacri, ut adsolet, remigio sed cunctis ad
tristitiam compositis. postquam duobus cum liberis, feralem urnam tenens,
egressa naui defixit oculos, idem omnium gemitus; neque discerneres
proximos alienos, uirorum feminarumue planctus, nisi quod comitatum
Agrippinae longo maerore fessum obuii et recentes in dolore antibant.

[2] Miserat duas pmetorias cohortis Caesar, addito ut magistratus Calabriae
Apulique et Campani suprema erga memoriam filii sui munera fungerentur.
igitur trlbunorum centurionumque umeris cineres portabantur; praecedebant
incompta signa, uersi fasces; atque ubi colonias transgrederentur, atrata
plebes, trabeati equites pro opibus loci uestem odores aliaque funerum
sollemnia cremabant. etiam quorum diuersa oppida, tamen obuii et uictimas
atque aras dis Manibus statuentes lacrimis et conclamationibus dolorem
testabantur. Drusus Tarracinam progressus est cum Claudio fratre liberisque
Germanici, qui in urbe fuerant. consules M. Valerius et M. Aurelius (iam
enim magistratum occeperant; et senatus ac magna pars populi uiam
compleuere, dislecti et ut cuique libitum flentes; aberat quippe adulatio,
gnaris omnibus laetam Tlberio Germanici mortem male dissimulari.

[3] Tiberius atque Augusta publico abstinuere, inferius maiestate sua rati
si palam lamentarentur, an ne omnium oculis uultum eorum scrutantibus falsi
intellegerentur. matrem Antoniam non apud auctores rerum, non diurna
actorum scriptura reperio ullo insigni officio functam, cum super
Agrippinam et Drusum et Claudium ceteri quoque consanguinei nominatim
perscripti sint, seu ualetudine praepediebatur seu uictus luctu animus
magnitudinem mali perferre uisu non tolerauit. facilius crediderim Tiberio
et Augusta, qui domo non excedebant, cohibitam, ut par maeror et matris
exemplo auia quoque et patruus attineri uiderentur.

[4] Dies quo reliquiae tumulo Augusti inferebantur modo per silentium
uastus, modo ploratibus inquies; plena urbis itinera, conlucentes per
campum Martis faces. illic miles cum armis, sine insignibus magistratus,
populus per tribus concidisse rem publicam, nihil spei reliquum
clamitabant, promptius apertiusque quam ut meminisse imperitantium
crederes. nihil tamen Tiberium magis penetrauit quam studia hominum accensa
in Agrippinam, cum decus patriae, solum Augusti sanguinem, unicum
antiquitatis specimen appellarent uersique ad caelum ac deos integram illi
subolem ac superstitem iniquorum precarentur.

[5] Fuere qui publici funeris pompam requirerent compararentque quae in
Drusum patrem Germanici honora et magnifica Augustus fecisset. ipsum quippe
asperrimo hiemis Ticinum usque progressum neque abscedentem a corpore simul
urbem intrauisse; circumfusas lecto Claudiorum Iuliorumque imagines;
defletum in foro, laudatum pro rostris, cuncta a maioribus reperta aut quae
posteri inuenerint cumulata: at Germanico ne solitos quidem et cuicumque
nobili debitos honores contigisse. sane corpus ob longinquitatem itinerum
externis terris quoquo modo crematum: sed tanto plura decora mox tribui par
fuisse quanto prima fors negauisset. non fratrem nisi unius diei uia, non
patruum saltem porta tenus obuium. ubi illa ueterum instituta, propositam
toro effigiem, meditata ad memoriam uirtutis carmina et laudationes et
lacrimas uel doloris imitamenta?

[6] Gnarum id Tiberio fuit; utque premeret uulgi sermones, monuit edicto
multos inlustrium Romanorum ob rem publicam obisse, neminem tam flagranti
desiderio celebratum. idque et sibi et cunctis egregium si modus
adiceretur. non enim eadem decora principibus uiris et imperatori popolo
quae modicis domibus aut ciuitatibus. conuenisse recenti dolori luctum et
ex maerore solacia; sed referendum iam animum ad firmitudinem, ut quondam
diuus Iulius amissa unica filia, ut diuus Augustus ereptis nepotibus
abstruserint tristitiam. nil opus uetustioribus exemplis, quotiens populus
Romanus cladis exercituum, interitum ducum, funditus amissas nobilis
familias constanter tulerit. principes mortalis, rem publicam aeternam
esse. proin repeterent sollemnia, et quia ludorum Megalesium spectaculum
suberat, etiam uoluptates resumerent.

[7] Tum exuto iustitio reditum ad munia, et Drusus Illyricos ad exercitus
profectus est, erectis omnium animis petendae e Pisone ultionis et crebro
questu, quod uagus interim per amoena Asiae atque Achaiae adroganti et
subdola mora scelerum probationes subuerteret. nam uulgatum erat missam, ut
dixi, a Cn. Sentio famosam ueneficiis Martinam subita morte Brundisii
extinctam, uenenumque nodo crinium eius occultatum nec ulla in corpore
signa sumpti exitii reperta.

[8] At Piso praemisso in urbem filio datisque mandatis per quae principem
molliret ad Drusum pergit, quem haud fratris interitu trucem quam remoto
aemulo acquiorem sibi sperabat. Tiberius quo integrum iudicium ostentaret,
exceptum comiter iuuenem sueta erga filios familiarum nobilis liberalitate
auget. Drusus Pisoni, si uera forent quae iacerentur, praecipuum in dolore
suum locum respondit: sed malle falsa et inania nec cuiquam mortem
Germanici exitiosam esse. haec palam et uitato omni secreto; neque
dubitabantur praescripta ei a Tiberio, cum incallidus alioqui et facilis
iuuenta senilibus tum artibus uteretur.

[9] Piso Delmatico mari tramisso relictisque apud Anconam nauibus per
Picenum ac mox Flaminiam uiam adsequitur legionem, quae e Pannonia in
urbem, dein praesidio Africae ducebatur: eaque res agitata rumoribus ut in
agmine atque itinere crebro se militibus ostentauisset. ab Narnia, uitandae
suspicionis an quia pauidis consilia in incerto sunt, Nare ac mox Tiberi
deuectus auxit uulgi iras, quia nauem tumulo Caesarum adpulerat dieque et
ripa frequenti, magno clientium agmine ipse, feminarum comitatu Plancina et
uultu alacres incessere. fuit inter inritamenta inuidiae domus foro
imminens festa ornatu conuiuiumque et epulae et celebritate loci nihil
occultum.

[10] Postera die Fuleinius Trio Pisonem apud consules postulauit. contra
Vitellius ac Veranius ceterique Germanicum comitati tendebant, nullas esse
partis Trioni; neque se accusatores sed rerum indices et testis mandata
Germanici perlaturos. ille dimissa eius causae delatione, ut priorem uitam
accusaret obtinuit, petitumque est a principe cognitionem exciperet. quod
ne reus quidem abnuebat, studia populi et patrum metuens: contra Tiberium
spernendis rumoribus ualidum et conscientiae matris innexum esse; ueraque
aut in deterius credita indice ab uno facilius discerni, odium et inuidiam
apud multos ualere. haud fallebat Tiberium moles cognitionis quaque ipse
fama distraheretur. igitur paucis familiarium adhibitis minas accusantium
et hinc preces audit integramque causam ad senatum remittit.

[11] Atque interim Drusus rediens Illyrico, quamquam patres censuissent ob
receptum Maroboduum et res priore aestate gestas ut ouans iniret, prolato
honore urbem intrauit. post quae reo L. Arruntium, P. Vinicium, Asinium
Gallum, Aeserninum Marcellum, Sex. Pompeium patronos petenti iisque diuersa
excusantibus M'. Lepidus et L. Piso et Liuineius Regulus adfuere, arrecta
omni ciuitate, quanta fides amicis Germanici, quae fiducia reo; satin
cohiberet ac premeret sensus suos Tiberius. haud alias intentior populus
plus sibi in principem occultae uocis aut suspicacis silentii permisit.

[12] Die senatus Caesar orationem habuit meditato temperamento. patris sui
legatum atque amicum Pisonem fuisse adiutoremque Germanico datum a se
auctore senatu rebus apud Orientem administrandis. illic contumacia et
certaminibus asperasset iuuenem exituque eius laetatus esset an scelere
extinxisset, integris animis diiudicandum. 'nam si legatus officii
terminos, obsequium erga imperatorem exuit eiusdemque morte et luctu meo
laetatus est, odero seponamque a domo mea et priuatas inimicitias non ui
principis ulciscar: sin facinus in cuiuscumque mortalium nece uindicandum
detegitur, uos uero et liberos Germanici et nos parentes iustis solaciis
adficite. simulque illud reputate, turbide et seditiose tractauerit
exercitus Piso, quaesita sint per ambitionem studia militum, armis repetita
prouincia, an falsa haec in maius uulgauerint accusatores, quorum ego
nimiis studiis iure suscenseo. nam quo pertinuit nudare corpus et
contrectandum uulgi oculis permittere differrique etiam per externos
tamquam ueneno interceptus esset, si incerta adhuc ista et scrutanda sunt?
defleo equidem filium meum semperque deflebo: sed neque reum prohibeo quo
minus cuncta proferat, quibus innocentia eius subleuari aut, si qua fuit
iniquitas Germanici, coargui possit, uosque oro ne, quia dolori meo causa
conexa est, obiecta crimina pro adprobatis accipiatis. si quos propinquus
sanguis aut fides sua patronos dedit, quantum quisque eloquentia et cura
ualet, iuuate periclitantem: ad eundem laborem, eandem constantiam
accusatores hortor. id solum Germanico super leges praestiterimus, quod in
curia potius quam in foro, apud senatum quam apud iudices de morte eius
anquiritur: cetera pari modestia tractentur. nemo Drusi lacrimas, nemo
maestitiam meam spectet, nec si qua in nos aduersa finguntur.'

[13] Exim biduum criminibus obiciendis statuitur utque sex dierum spatio
interiecto reus per triduum defenderetur. tum Fulcinius uetera et inania
orditur, ambitiose auareque habitam Hispaniam; quod neque conuictum noxae
reo si recentia purgaret, neque defensum absolutioni erat si teneretur
maioribus flagitiis. post quem Seruaeus et Veranius et Vitellius consimili
studio et multa eloquentia Vitellius obiecere odio Germanici et rerum
nouarum studio Pisonem uulgus militum per licentiam et sociorum iniurias eo
usque conrupisse ut parens legionum a deterrimis appellaretur; contra in
optimum quemque, maxime in comites et amicos Germanici saeuisse; postremo
ipsum deuotionibus et ueneno peremisse; sacra hinc et immolationes nefandas
ipsius atque Plancinae, peritam armis rem publicam, utque reus agi posset,
acie uictum.

[14] Defensio in ceteris trepidauit; nam neque ambitionem militarem neque
prouinciam pessimo cuique obnoxiam, ne contumelias quidem aduersum
imperatorem infitiari poterat: solum ueneni crimen uisus est diluisse, quod
ne accusatores quidem satis firmabant, in conuiuio Germanici, cum super eum
Piso discumberet, infectos manibus eius cibos arguentes. quippe absurdum
uidebatur inter aliena seruitia et tot adstantium uisu, ipso Germanico
coram, id ausum; offerebatque familiam reus et ministros in tormenta
flagitabat. sed iudices per diuersa implacabiles erant, Caesar ob bellum
prouinciae inlatum, senatus numquam satis credito sine fraude Germanicum
interisse. * * scripsissent expostulantes, quod haud minus Tiberius quam
Piso abnuere. simul populi ante curiam uoces audiebantur: non temperaturos
manibus si patrum sententias euasisset. effigiesque Pisonis traxerant in
Gemonias ac diuellebant, ni iussu principis protectae repositaeque forent.
igitur inditus lecticae et a tribuno praetoriae cohortis deductus est uario
rumore custos saluti an mortis exactor sequeretur.

[15] Eadem Plancinae inuidia, maior gratia; eoque ambiguum habebatur
quantum Caesari in eam liceret. atque ipsa, donec mediae Pisoni spes,
sociam se cuiuscumque fortunae et si ita ferret comitem exitii promittebat:
ut secretis Augustae precibus ueniam obtinuit, paulatim segregari a marito,
diuidere defensionem coepit. quod reus postquam sibi exitiabile intellegit,
an adhuc experiretur dubitans, hortantibus filiis durat mentem senatumque
rursum ingreditur; redintegratamque accusationem, infensas patrum uoces,
aduersa et saeua cuncta perpessus, nullo magis exterritus est quam quod
Tiberium sine miseratione, sine ira, obstinatum clausumque uidit, ne quo
adfectu perrumperetur. relatus domum, tamquam defensionem in posterum
meditaretur, pauca conscribit obsignatque et liberto tradit; tum solita
curando corpori exequitur. dein multam post noctem, egressa cubiculo uxore,
operiri foris iussit; et coepta luce perfosso iugulo, iacente humi gladio,
repertus est.

[16] Audire me memini ex senioribus uisum saepius inter manus Pisonis
libellum quem ipse non uulgauerit; sed amicos eius dictitauisse, litteras
Tiberii et mandata in Germanicum contineri, ac destinatum promere apud
patres principemque arguere, ni elusus a Seiano per uana promissa foret;
nec illum sponte extinctum uerum immisso percussore. quorum neutrum
adseuerauerim: neque tamen occulere debui narratum ab iis qui nostram ad
iuuentam durauerunt. Caesar flexo in maestitiam ore suam inuidiam tali
morte quaesitam apud senatum . . . . . crebrisque interrogationibus
exquirit qualem Piso diem supremum noctemque exegisset. atque illo pleraque
sapienter quaedam inconsultius respondente, recitat codicillos a Pisone in
hunc ferme modum compositos: 'conspiratione inimicorum et inuidia falsi
criminis oppressus, quatenus ueritati et innocentiae meae nusquam locus
est, deos inmortalis testor uixisse me, Caesar, cum fide aduersum te neque
alia in matrem tuam pietate; uosque oro liberis meis consulatis, ex quibus
Cn. Piso qualicumque fortunae meae non est adiunctus, cum omne hoc tempus
in urbe egerit, M. Piso repetere Syriam dehortatus est. atque utinam ego
potius filio iuueni quam ille patri seni cessisset. eo impensius precor ne
meae prauitatis poenas innoxius luat. per quinque et quadraginta annorum
obsequium, per collegium consulatus quondam diuo Augusto parenti tuo
probatus et tibi amicus nec quicquam post haec rogaturus salutem infelicis
filii rogo.' de Plancina nihil addidit.

[17] Post quae Tiberius adulescentem crimine ciuilis belli purgauit, patris
quippe iussa nec potuisse filium detrectare, simul nobilitatem domus, etiam
ipsius quoquo modo meriti grauem cacum miseratus. pro Plancina cum pudore
et flagitio disseruit, matris preces obtendens, in quam optimi cuiusque
secreti questus magis ardescebant. id ergo fas auiae interfectricem nepotis
adspicere, adloqui, eripere senatui. quod pro omnibus ciuibus leges
obtineant uni Germanico non contigisse. Vitellii et Veranii uoce defletum
Caesarem, ab imperatore et Augusta defensam Plancinam. proinde uenena et
artes tam feliciter expertas uerteret in Agrippinam, in liberos eius,
egregiamque auiam ac patruum sanguine miserrimae domus exsatiaret. biduum
super hac imagine cognitionis absumptum urgente Tiberio liberos Pisonis
matrem uti tuerentur. et cum accusatores ac testes certatim perorarent
respondente nullo, miseratio quam inuidia augebatur. primus sententiam
rogatus Aurelius Cotta consul (nam referente Caesare magistratus eo etiam
munere fungebantur) nomen Pisonis radendum fastis censuit, partem bonorum
publicandam, pars ut Cn. Pisoni filio concederetur isque praenomen mutaret;
M. Piso exuta dignitate et accepto quinquagies sestertio in decem annos
relegaretur, concessa Plancinae incolumitate ob preces Augustae.

[18] Multa ex ea sententia mitigata sunt a principe: ne nomen Pisonis
fastis eximeretur, quando M. Antonii quid bellum patriae fecisset, Iulli
Antonii qui domum Augusti uiolasset, manerent. et M. Pisonem ignominiae
exemit concessitque ei paterna bona, satis firmus, ut saepe memoraui,
aduersum pecuniam et tum pudore absolutae Plancinae placabilior. atque
idem, cum Valerius Messalinus signum aureum in aede Martis Vltoris, Caecina
Seuerus aram ultioni statuendam censuissent, prohibuit, ob externas ea
uictorias sacrari dictitans, domestica mala tristitia operienda. addiderat
Messalinus Tiberio et Augustae et Antoniae et Agrippinae Drusoque ob
uindictam Germanici gratis agendas omiseratque Claudii mentionem. et
Messalinum quidem L. Asprenas senatu coram ercontatus est an prudens
praeterisset; ac tum demum nomen Claudii adscriptum est. mihi quanto plura
recentium seu ueterum reuoluo tanto magis ludibria rerum mortalium cunctis
in negotiis obuersantur. quippe fama spe ueneratione potius omnes
destinabantur imperio quam quem futurum principem fortuna in occulto
tenebat.

[19] Paucis post diebus Caesar auctor senatui fuit Vitellio atque Veranio
et Seruaeo sacerdotia tribuendi: Fulcinio suffragium ad honores pollicitus
monuit ne facundiam uiolentia praecipitaret. is finis fuit ulciscenda
Germanici morte, non modo apud illos homines qui tum agebant etiam secutis
temporibus uario rumore iactata. adeo maxima quaeque ambigua sunt, dum alii
quoquo modo audita pro compertis habent, alii uera in contrarium uertunt,
et gliscit utrumque posteritate. at Drusus urbe egressus repetendis
auspiciis mox ouans introiit. paucosque post dies Vipsania mater eius
excessit, una omnium Agrippae liberorum miti obitu: nam ceteros manifestum
ferro uel creditum est ueneno aut fame extinctos.

[20] Eodem anno Tacfarinas, quem priore aestate pulsum a Camillo memoraui,
bellum in Africa renouat, uagis primum populationibus et ob pernicitatem
inultis, dein uicos excindere, trahere grauis praedas; postremo haud procul
Pagyda flumine cohortem Romanam circumsedit. praeerat castello Decrius
impiger manu, exercitus militia et illam obsidionem flagitii ratus. is
cohortatus milites, ut copiam pugnae in aperto faceret aciem pro castris
instruit. primoque impetu pulsa cohorte promptus inter tela occursat
fugientibus, increpat signiferos quod inconditis aut desertoribus miles
Romanus terga daret; simul exceptat uulnera et quamquam transfosso oculo
aduersum os in hostem intendit neque proelium omisit donec desertus suis
caderet.

[21] Quae postquam L. Apronio (nam Camillo successerat) comperta, magis
dedecore suorum quam gloria hostis anxius, raro ea tempestate et e uetere
memoria facinore decumum quemque ignominiosae cohortis sorte ductos fusti
necat. tantumque seueritate profectum ut uexillum ueteranorum, non amplius
quingenti numero, easdem Tacfarinatis copias praesidium cui Thala nomen
adgressas fuderint. quo proelio Rufus Heluius gregarius miles seruati ciuis
decus rettulit donatusque est ab Apronio torquibus et hasta. Caesar addidit
ciuicam coronam, quod non eam quoque Apronius iure proconsulis tribuisset
questus magis quam offensus. sed Tacfarinas perculsis Numidis et obsidia
aspernantibus spargit bellum, ubi instaretur cedens ac rursum in terga
remeans. et dum ea ratio barbaro fuit, inritum fessumque Romanum impune
ludificabatur: postquam deflexit ad maritimos locos, inligatus praeda
statiuis castris adhaerebat, missu patris Apronius Caesianus cum equite et
cohortibus auxiliariis, quis uelocissimos legionum addiderat, prosperam
aduersum Numidas pugnam facit pellitque in deserta.

[22] At Romae Lepida, cui super Aemiliorum decus L. Sulla et Cn. Pompeius
proaui erant, defertur simulauisse partum ex P. Quirinio diuite atque orbo.
adiciebantur adulteria uenena quaesitumque per Chaldaeos in domum Caesaris,
defendente ream Manio Lepido fratre. Quirinius post dictum repudium ad huc
infensus quamuis infami ac nocenti miserationem addiderat. haud facile quis
dispexerit illa in cognitione mentem principis: adeo uertit ac miscuit irae
et clementiae signa. deprecatus primo senatum ne maiestatis crimina
tractarentur, mox M. Seruilium e consularibus aliosque testis inlexit ad
proferenda quae uelut reicere uoluerat. idemque seruos Lepidae, cum
militari custodia haberentur, transtulit ad consules neque per tormenta
interrogari passus est de iis quae ad domum suam pertinerent. exemit etiam
Drusum consulem designatum dicendae primo loco sententiae; quod alii ciuile
rebantur, ne ceteris adsentiendi necessitas fieret, quidam ad saeuitiam
trahebant: neque enim cessurum nisi damnandi officio.

[23] Lepida ludorum diebus qui cognitionem interuenerant theatrum cum
claris feminis ingressa, lamentatione flebili maiores suos ciens ipsumque
Pompeium, cuius ea monimenta et adstantes imagines uisebantur, tantum
misericordiae permouit ut effusi in lacrimas saeua et detestanda Quirinio
clamitarent, cuius senectae atque orbitati et obscurissimae domui destinata
quondam uxor L. Caesari ac diuo Augusto nurus dederetur. dein tormentis
seruorum patefacta sunt flagitia itumque in sententiam Rubelli Blandi a quo
aqua atque igni arcebatur. huic Drusus adsensit quamquam alii mitius
censuissent. mox Scauro, qui filiam ex ea genuerat, datum ne bona
publicarentur. tum demum aperuit Tiberius compertum sibi etiam ex P.
Quirinii seruis ueneno eum a Lepida petitum.

[24] Inlustrium domuum aduersa (etenim haud multum distanti tempore
Calpurnii Pisonem, Aemilii Lepidam amiserant) solacio adfecit D. Silanus
Iuniae familiae redditus. casum eius paucis repetam. ut ualida diuo Augusto
in rem publicam fortuna ita domi improspera fuit ob impudicitiam filiae ac
neptis quas urbe depulit, adulterosque earum morte aut fuga puniuit. nam
culpam inter uiros ac feminas uulgatam graui nomine laesarum religionum ac
uiolatae maiestatis appellando clementiam maiorum suasque ipse leges
egrediebatur. sed aliorum exitus simul cetera illius aetatis memorabo si
effectis in quae tetendi plures ad curas uitam produxero. D. Silanus in
nepti Augusti adulter, quamquam non ultra foret saeuitum quam ut amicitia
Caesaris Tiberio imperitante deprecari senatum ac principem ausus est M.
Silani fratris potentia, qui per insignem nobilitatem et eloquentiam
praecellebat. sed Tiberius gratis agenti Silano patribus coram respondit se
quoque laetari quod frater eius e peregrinatione longinqua reuertisset,
idque iure licitum quia non senatus consulto non lege pulsus foret: sibi
tamen aduersus eum integras parentis sui offensiones neque reditu Silani
dissoluta quae Augustus uoluisset. fuit posthac in urbe eque honores
adeptus est.

[25] Relatum dein de moderanda Papia Poppaea, quam senior Augustus post
Iulias rogationes incitandis caelibum poenis et augendo aerario sanxerat.
nec ideo coniugia et educationes liberum frequentabantur praeualida
orbitate: ceterum multitudo periclitantium gliscebat, cum omnis domus
delatorum interpretationibus subuerteretur, utque antehac flagitiis ita
tunc legibus laborabatur. ea res admonet ut de principiis iuris et quibus
modis ad hanc multitudinem infinitam ac uarietatem legum peruentum sit
altius disseram.

[26] Vetustissimi mortalium, nulla adhuc mala libidine, sine probro,
scelere eoque sine poena aut coercitionibus agebant. neque praemiis opus
erat cum honesta suopte ingenio peterentur; et ubi nihil contra morem
cuperent, nihil per metum uetabantur. at postquam exui aequalitas et pro
modestia ac pudore ambitio et uis incedebat, prouenere dominationes
multosque apud populos aeternum mansere. quidam statim aut postquam regum
pertaesum leges maluerunt. hae primo rudibus hominum animis simplices
erant; maximeque fama celebrauit Cretensium, quas Minos, Spartanorum, quas
Lycurgus, ac mox Atheniensibus quaesitiores iam et plures Solo perscripsit.
nobis Romulus ut libitum imperitauerat: dein Numa religionibus et diuino
iure populum deuinxit, repertaque quaedam a Tullo et Anco. sed praecipuus
Seruius Tullius sanctor legum fuit quis etiam reges obtemperarent.

[27] Pulso Tarquinio aduersum patrum factiones multa populus parauit
tuendae libertatis et firmandae concordiae, creatique decemuiri et accitis
quae usquam egregia compositae duodecim tabulae, finis aequi iuris. nam
secutae leges etsi aliquando in maleficos ex delicto, saepius tamen
dissensione ordinum et apiscendi inlicitos honores aut pellendi claros
uiros aliaque ob praua per uim latae sunt. hinc Gracchi et Saturnini
turbatores plebis nec minor largitor nomine senatus Drusus; corrupti spe
aut inlusi per intercessionem socii. ac ne bello quidem Italico, mox ciuili
omissum quin multa et diuersa sciscerentur, donec L. Sulla dictator
abolitis uel conuersis prioribus, cum plura addidisset, otium eius rei haud
in longum parauit, statim turbidis Lepidi rogationibus neque multo post
tribunis reddita licentia quoquo uellent populum agitandi. iamque non modo
in commune sed in singulos homines latae quaestiones, et corruptissima re
publica plurimae leges.

[28] Tum Cn. Pompeius, tertium consul corrigendis moribus delectus et
grauior remediis quam delicta erant suarumque legum auctor idem ac
subuersor, quae armis tuebatur armis amisit. exim continua per uiginti
annos discordia, non mos, non ius; deterrima quaeque impune ac multa
honesta exitio fuere. sexto demum consulatu Caesar Augustus, potentiae
securus, quae triumuiratu iusserat aboleuit deditque iura quis pace et
principe uteremur. acriora ex eo uincla, inditi custodes et lege Papia
Poppaea praemiis inducti ut, si a priuilegiis parentum cessaretur, uelut
parens omnium populus uacantia teneret. sed altius penetrabnat urbemque et
Italiam et quod usquam ciuium corripuerant, multorumque excisi status. et
terror omnibus intentabatur ni Tiberius statuendo remedio quinque
consularium, quinque e praetoriis, totidem e cetero senatu sorte duxisset
apud quos exsoluti plerique legis nexus modicum in praesens leuamentum
fuere.

[29] Per idem tempus Neronem e liberis Germanici iam ingressum iuuentam
commendauit patribus, utque munere capessendi uigintiuiratus solueretur et
quinquennio maturius quam per leges quaesturam peteret non sine inrisu
audientium postulauit. praetendebat sibi atque fratri decreta eadem petente
Augusto. sed neque tum fuisse dubitauerim qui eius modi preces occulti
inluderent: ac tamen initia fastigii Caesaribus erant magisque in oculis
uetus mos, et priuignis cum uitrico leuior necessitudo quam auo aduersum
nepotem. additur pontificatus et quo primum die forum ingressus est
congiarium plebi admodum laetae quod Germanici stirpem iam puberem
aspiciebat. auctum dehinc gaudium nuptiis Neronis et Iuliae Drusi filiae.
utque haec secundo rumore ita aduersis animis acceptum quod filio Claudii
socer Seianus destinaretur. polluisse nobilitatem familiae uidebatur
suspectumque iam nimiae spei Seianum ultra extulisse.

[30] Fine anni concessere uita insignes uiri L. Volusius et Sallustius
Crispus. Volusio uetus familia neque tamen praeturam egressa: ipse
consulatum intulit, censoria etiam potestate legendis equitum decuriis
functus, opumque quis domus illa immensum uiguit primus adcumulator.
Crispum equestri ortum loco C. Sallustius, rerum Romanarum florentissimus
auctor, sororis nepotem in nomen adsciuit. atque ille, quamquam prompto ad
capessendos honores aditu, Maecenatem aemulatus sine dignitate senatoria
multos triumphalium consulariumque potentia antiit, diuersus a ueterum
instituto per cultum et munditias copiaque et affluentia luxu propior.
suberat tamen uigor animi ingentibus negotiis par, eo acrior quo somnum et
inertiam magis ostentabat. igitur incolumi Maecenate proximus, mox
praecipuus, cui secreta imperatorum inniterentur, et interficiendi Postumi
Agrippae conscius, aetate prouecta speciem magis in amicitia principis quam
uim tenuit. idque et Maecenati acciderat, fato potentiae raro sempiternae,
an satias capit aut illos cum omnia tribuerunt aut hos cum iam nihil
reliquum est quod cupiant.

[31] Sequitur Tiberi quartus, Drusi secundus consulatus, patris atque filii
collegio insignis. nam triennio ante Germanici cum Tiberio idem honor neque
patruo laetus neque natura tam conexus fuerat. eius anni principio Tiberius
quasi firmandae ualetudini in Campaniam concessit, longam et continuam
absentiam paulatim meditans, siue ut amoto patre Drusus munia consulatus
solus impleret. ac forte parua res magnum ad certamen progressa praebuit
iuueni materiem apiscendi fauoris. Domitius Corbulo praetura functus de L.
Sulla nobili iuuene questus est apud senatum quod sibi inter spectacula
gladiatorum loco non decessisset. pro Corbulone aetas, patrius mos, studia
seniorum erant: contra Mamercus Scaurus et L. Arruntius aliique Sullae
propinqui nitebantur. certabantque orationibus et memorabantur exempla
maiorum qui iuuentutis inreuerentiam grauibus decretis notauissent, donec
Drusus apta temperandis animis disseruit; et satisfactum Corbuloni per
Mamercum qui patruus simul ac uitricus Sullae et oratorum [EA] aetate
uberrimus erat. idem Corbulo plurima per Italiam itinera fraude mancipum et
incuria magistratuum interrupta et imperuia clamitando, executionem eius
negotii libens suscepit; quod haud perinde publice usui habitum quam
exitiosum multis quorum in pecuniam atque famam damnationibus et hasta
saeuiebat.

[32] Neque multo post missis ad senatum litteris Tiberius motam rursum
Africam incursu Tacfarinatis docuit, iudicioque patrum deligendum pro
consule gnarum militiae, corpore ualidum et bello suffecturum. quod initium
Sex. Pompeius agitandi aduersus Marcum Lepidum odii nanctus, ut socordem,
inopem et maioribus suis dedecorum eoque etiam Asiae sorte depellendum
incusauit, aduerso senatu qui Lepidum mitem magis quam ignauum, paternas ei
angustias et nobilitatem sine probro actam honori quam ignominiae habendam
ducebat. igitur missus in Asiam et de Africa decretum ut Caesar legeret cui
mandanda foret.

[33] Inter quae Seuerus Caecina censuit ne quem magistratum cui prouincia
obuenisset uxor comitaretur, multum ante repetito concordem sibi coniugem
et sex partus enixam, seque quae in publicum statueret domi seruauisse,
cohibita intra Italiam, quamquam ipse pluris per prouincias quadraginta
stipendia expleuisset. haud enim frustra placitum olim ne feminae in socios
aut gentis externas traherentur: inesse mulierum comitatui quae pacem luxu,
bellum formidine morentur et Romanum agmen ad similitudinem barbari
incessus conuertant. non imbecillum tantum et imparem laboribus sexum sed,
si licentia adsit, saeuum, ambitiosum, potestatis auidum; incedere inter
milites, habere ad manum centuriones; praesedisse nuper feminam exercitio
cohortium, decursu legionum. cogitarent ipsi quotiens repetundarum aliqui
arguerentur plura uxoribus obiectari: his statim adhaerescere deterrimum
quemque prouincialium, ab his negotia suscipi, transigi; duorum egressus
coli, duo esse praetoria, peruicacibus magis et impotentibus mulierum
iussis quae Oppiis quondam aliisque legius constrictae nunc uinclis
exolutis domos, fora, iam et exercitus regerent.

[34] Paucorum haec adsensu audita: plures obturbabant neque relatum de
negotio neque Caecinam dignum tantae rei censorem. mox Valerius Messalinus,
cui parens Messala ineratque imago paternae facundiae, respondit multa
duritiae ueterum [IN] melius et laetius mutata; neque enim, ut olim,
obsideri urbem bellis aut prouincias hostilis esse. et pauca feminarum
necessitatibus concidi quae ne coniugum quidem penatis, adeo socios non
onerent; cetera promisca cum marito nec ullum in eo pacis impedimentum.
bella plane accinctis obeunda: sed reuertentibus post laborem quod
honestius quam uxorium leuamentum? at quasdam in ambitionem aut auaritiam
prolapsas. quid? ipsorum magistratuum nonne plerosque uariis libidinibus
obnoxios? non tamen ideo neminem in prouinciam mitti. corruptos saepe
prauitatibus uxorum maritos: num ergo omnis caelibes integros? placuisse
quondam Oppias leges, sic temporibus rei publicae postulantibus: remissum
aliquid postea et mitigatum, quia expedierit. frustra nostram ignauiam alia
ad uocabula transferri: nam uiri in eo culpam si femina modum excedat.
porro ob unius aut alterius imbecillum animum male eripi maritis consortia
rerum secundarum aduersarumque. simul sexum natura inualidum deseri et
exponi suo luxu, cupidinibus alienis. uix praesenti custodia manere inlaesa
coniugia: quid fore si per pluris annos in modum discidii oblitterentur?
sic obuiam irent iis quae alibi peccarentur ut flagitiorum urbis
meminissent. addidit pauca Drusus de matrimonio suo; nam principibus
adeunda saepius longinqua imperii. quoties diuum Augustum in Occidentem
atque Orientem meauisse comite Liuia! se quoque in Illyricum profectum et,
si ita conducat, alias ad gentis iturum, haud semper aeque animo si ab
uxore carissima et tot communium liberorum parente diuelleretur. sic
Caecinae sententia elusa.

[35] Et proximo senatus die Tiberius per litteras, castigatis oblique
patribus quod cuncta curarum ad principem reicerent, M'. Lepidum et Iunium
Blaesum nominauit ex quis pro consule Africae legeretur. tum audita amborum
uerba, intentius excusante se Lepido, cum ualetudinem corporis, aetatem
liberum, nubilem filiam obtenderet, intellegereturque etiam quod silebat,
auunculum esse Seiani Blaesum atque eo praeualidum. respondit Blaesus
specie recusantis sed neque eadem adseueratione et consensu adulantium
adiutus est.

[36] Exim promptum quod multorum intimis questibus tegebatur. incedebat
enim deterrimo cuique licentia impune probra et inuidiam in bonos excitandi
arrepta imagine Caesaris: libertique etiam ac serui, patrono uel domino cum
uoces, cum manus intentarent, ultro metuebantur. igitur C. Cestius senator
disseruit principes quidem instar deorum esse, sed neque a diis nisi iustas
supplicum preces audiri neque quemquam in Capitolium aliaue urbis templa
perfugere ut eo subsidio ad flagitia utatur. abolitas leges et funditus
uersas, ubi in foro, in limine curiae ab Annia Rufilla, quam fraudis sub
iudice damnauisset, probra sibi et minae intendantur, neque ipse audeat ius
experiri ob effigiem imperatoris oppositam. haud dissimilia alii et quidam
atrociora circumstrepebant, precabanturque Drusum daret ultionis exemplum,
donec accitam conuictamque attineri publica custodia iussit.

[37] Et Considius Aequus et Caelius cursor equites Romani quod fictis
maiestatis criminibus Magium Caecilianum praetorem petiuissent auctore
principe ac decreto senatus puniti. utrumque in laudem Drusi trahebatur: ab
eo in urbe inter coetus et sermones hominum obuersante secreta patris
mitigari. neque luxus in iuuene adeo displicebat: huc potius intenderet,
diem aedificationibus noctem conuiuiis traheret, quam solus et nullis
uoluptatibus auocatus maestam uigilantiam et malas curas exerceret.

[38] Non enim Tiberius, non accusatores fatiscebant. et Ancharius Priscus
Caesium Cordum pro consule Cretae postulauerat repetundis, addito
maiestatis crimine, quod tum omnium accusationum complementum erat. Caesar
Antistium Veterem e primoribus Macedoniae, absolutum adulterii, increpitis
iudicibus ad dicendam maiestatis causam retraxit, ut turbidum et
Rhescuporidis consiliis permixtum, qua tempestate Cotye [fratre] interfecto
bellum aduersus nos uoluerat. igitur aqua et igni interdictum reo,
adpositumque ut teneretur insula neque Macedoniae neque Thraeciae
opportuna. nam Thraecia diuiso imperio in Rhoemetalcen et libetos Cotyis,
quis ob infantiam tutor erat Trebellenus Rufus, insolentia nostri discors
agebat neque minus Rhoemetalcen quam Trebellenum incusans popularium
iniurias inultas sinere. Coelaletae Odrusaeque et Dii, ualidae nationes,
arma cepere, ducibus diuersis et paribus inter se per ignobilitatem; quae
causa fuit ne in bellum atrox coalescerent. pars turbant praesentia, alii
montem Haemum transgrediuntur ut remotos populos concirent; plurimi ac
maxime compositi regem urbemque Philippopolim, a Macedone Philippo sitam,
circumsidunt.

[39] Quae ubi cognita P. Vellaeo (is proximum exercitum praesidebat),
alarios equites ac leuis cohortium mittit in eos qui praedabundi aut
adsumendis auxiliis uagabantur, ipse robur peditum ad exoluendum obsidium
ducit. simulque cuncta prospere acta, caesis populatoribus et dissensione
orta apud obsidentis regisque opportuna eruptione et aduentu legionis.
neque aciem aut proelium dici decuerit in quo semermi ac palantes trucidati
sunt sine nostro sanguine.

[40] Eodem anno Galliarum ciuitates ob magnitudinem aeris alieni
rebellionem coeptauere, cuius extimulator acerrimus inter Treuiros Iulius
Florus, apud Aeduos Iulius Sacrouir. nobilitas ambobus et maiorum bona
facta eoque Romana ciuitas olim data, cum id rarum nec nisi uirtuti pretium
esset. ii secretis conloquiis, ferocissimo quoque adsumpto aut quibus ob
egestatem ac metum ex flagitiis maxima peccandi necessitudo, componunt
Florus Belgas, Sacrouir propiores Gallos concire. igitur per conciliabula
et coetus seditiosa disserebant de continuatione tributorum, grauitate
faenoris, saeuitia ac superbia praesidentium, et discordare militem audito
Germanici exitio. egregium resumendae libertati tempus, si ipsi florentes
quam inops Italia, quam inbellis urbana plebes, nihil ualidum in
exercitibus nisi quod externum, cogitarent.

[41] Haud ferme ulla ciuitas intacta seminibus eius motus fuit: sed erupere
primi Andecaui ac Turoni. quorum Andecauos Acilius Auiola legatus excita
cohorte quae Lugduni praesidium agitabat coercuit. Turoni legionario milite
quem Visellius Varro inferioris Germaniae legatus miserat oppressi eodem
Auiola duce et quibusdam Galliarum primoribus, qui tulere auxilium quo
dissimularent defectionem magisque in tempore efferrent. spectatus et
Sacrouir intecto capite pugnam pro Romanis ciens ostentandae, ut ferebat,
uirtutis: sed captiui ne incesseretur telis adgnoscendum se praebuisse
arguebant. consultus super eo Tiberius aspernatus est indicium aluitque
dubitatione bellum.

[42] Interim Florus insistere destinatis, pellicere alam equitum, quae
conscripta e Treuiris militia disciplinaque nostra habebatur, ut caesis
negotiatoribus Romanis bellum inciperet; paucique equitum corrupti, plures
in officio mansere. aliud uulgus obaeratorum aut clientium arma cepit;
petebantque saltus quibus nomen Arduenna, cum legiones utroque ab exercitu,
quas Visellius et C. Silius aduersis itineribus obiecerant, arcuerunt.
praemissusque cum delecta manu Iulius Indus e ciuitate eadem, discors Floro
et ob id nauandae operae auidior, inconditam multitudinem adhuc disiecit.
Florum incertis latebris uictores frustratus, postremo uisis militibus, qui
effugia insederant, sua manu cecidit. isque Treuirici tumultus finis.

[43] Apud Aeduos maior moles exorta quanto ciuitas opulentior et
comprimendi procul praesidium. Augustodunum caput gentis armatis cohortibus
Sacrouir occupauerat [ut] nobilissimam Galliarum subolem, liberalibus
studiis ibi operatam, et eo pignore parentes propinquosque eorum
adiungeret; simul arma occulte fabricata iuuentuti dispertit. quadraginta
milia fuere, quinta sui parte legionariis armis, ceteri cum uenabulis et
cultris quaeque alia uenantibus tela sunt. adduntur e seruitiis gladiaturae
destinati quibus more gentico continuum ferri tegimen: cruppellarios
uocant, inferendis ictibus inhabilis, accipiendis impenetrabilis.
augebantur eae copiae uicinarum ciuitatum ut nondum aperta consensione, ita
uiritim promptis studiis, et certamine ducum Romanorum, quos inter
ambigebatur utroque bellum sibi poscente. mox Varro inualidus senecta
uigenti Silio concessit.

[44] At Romae non Treuiros modo et Aeduos sed quattuor et sexaginta
Galliarum ciuitates desciuisse, adsumptos in societatem Germanos, dubias
Hispanias, cuncta, ut mos famae, in maius credita. optumus quisque rei
publicae cura maerebat: multi odio praesentium et cupidine mutationis suis
quoque periculis laetabantur increpabantque Tiberium quod in tanto rerum
motu libellis accusatorum insumeret operam. an Sacrouirum maiestatis
crimine reum in senatu fore? extitisse tandem uiros qui cruentas epistulas
armis cohiberent. miseram pacem uel bello bene mutari. tanto impensius in
securitatem compositus, neque loco neque uultu mutato, sed ut solitum per
illos dies egit, altitudine animi, an compererat modica esse et uulgatis
leuiora.

[45] Interim Silius cum legionibus duabus incedens praemissa auxiliari manu
uastat Sequanorum pagos qui finium extremi et Aeduis contermini sociique in
armis erant. mox Augustodunum petit propero agmine, certantibus inter se
signiferis, fremente etiam gregario milite, ne suetam requiem, ne spatia
noctium opperiretur: uiderent modo aduersos et aspicerentur; id satis ad
uictoriam. duodecimum apud lapidem Sacrouir copiaeque patentibus locis
apparuere. in fronte statuerat ferratos, in cornibus cohortis, a tergo
semermos. ipse inter primores equo insigni adire, memorare ueteres Gallorum
glorias quaeque Romanis aduersa intulissent; quam decora uictoribus
libertas, quanto intolerantior seruitus iterum uictis.

[46] Non diu haec nec apud laetos: etenim propinquabat legionum acies,
inconditique ac militiae nescii oppidani neque oculis neque auribus satis
competebant. contra Silius, etsi praesumpta spes hortandi causas exemerat,
clamitabat tamen pudendum ipsis quod Germaniarum uictores aduersum Gallos
tamquam in hostem ducerentur. 'una nuper cohors rebellem Turonum, una ala
Treuirum, paucae huius ipsius exercitus turmae profligauere Sequanos.
quanto pecunia dites et uoluptatibus opulentos tanto magis imbellis Aeduos
euincite et fugientibus consulite.' ingens ad ea clamor et circumfudit
eques frontemque pedites inuasere, nec cunctatum apud latera. paulum morae
attulere ferrati, restantibus lamminis aduersum pila et gladios; set miles
correptis securibus et dolabris, ut si murum perrumperet, caedere tegmina
et corpora; quidam trudibus aut furcis inertem molem prosternere,
iacentesque nullo ad resurgendum nisu quasi exanimes linquebantur. Sacrouir
primo Augustodunum, dein metu deditionis in uillam propinquam cum
fidissimis pergit. illic sua manu, reliqui mutuis ictibus occidere: incensa
super uilla omnis cremauit.

[47] Tum demum Tiberius ortum patratumque bellum senatu scripsit; neque
dempsit aut addidit uero, sed fide ac uirtute legatos, se consiliis
superfuisse. simul causas cur non ipse, non Drusus profecti ad id bellum
forent, adiunxit, magnitudinem imperii extollens, neque decorum
principibus, si una alteraue ciuitas turbet * * omissa urbe, unde in omnia
regimem. nunc quia non metu ducatur iturum ut praesentia spectaret
componeretque. decreuere patres uota pro reditu eius supplicationesque et
alia decora. solus Dolabella Cornelius dum antire ceteros parat absurdam in
adulationem progressus, censuit ut ouans e Campania urbem introiret. igitur
secutae Caesaris litterae quibus se non tam uacuum gloria praedicabat ut
post ferocissimas gentis perdomitas, tot receptos in iuuenta aut spretos
triumphos, iam senior peregrinationis suburbanae inane praemium peteret.

[48] Sub idem tempus ut mors Sulpicii Quirini publicis exequiis
frequentaretur petiuit a senatu. nihil ad ueterem et patriciam Sulpiciorum
familiam Quirinius pertinuit, ortus apud municipium Lanuuium: sed impiger
militiae et acribus ministeriis consulatum sub diuo Augusto, mox expugnatis
per Ciliciam Homonadensium castellis insignia triumphi adeptus, datusque
rector G. Caesari Armeniam optinenti. Tiberium quoque Rhodi agentem
coluerat: quod tunc patefecit in senatu, laudatis in se officiis et
incusato M. Lollio, quem auctorem Gaio Caesari prauitatis et discordiarum
arguebat. sed ceteris haud laeta memoria Quirini erat ob intenta, ut
memoraui, Lepidae pericula sordidamque et praepotentem senectam.

[49] Fine anni Clutorium Priscum equitem Romanum, post celebre carmen quo
Germanici suprema defleuerat, pecunia donatum a Caesare, corripuit delator,
obiectans aegro Druso composuisse quod, si extinctus foret, maiore praemio
uulgaretur. id Clutorius in domo P. Petronii socru eius Vitellia coram
multisque inlustribus feminis per uaniloquentiam legerat. ut delator
extitit, ceteris ad dicendum testimonium exterritis, sola Vitellia nihil se
audiuisse adseuerauit. sed arguentibus ad perniciem plus fidei fuit,
sententiaque Haterii Agrippae consulis designati indictum reo ultimum
supplicium.

[50] Contra M'. Lepidus in hunc modum exorsus est: 'si, patres conscripti,
unum id spectamus, quam nefaria uoce Clutorius Priscus mentem suam et auris
hominum polluerit, neque carcer neque laqueus, ne seruiles quidem cruciatus
in eum suffecerint. sin flagitia et facinora sine modo sunt, suppliciis ac
remediis principis moderatio maiorumque et uestra exempla temperat et uana
a scelestis, dicta a maleficiis differunt, est locus sententiae per quam
neque huic delictum impune sit et nos clementiae simul ac seueritatis non
paeniteat. saepe audiui principem nostrum conquerentem si quis sumpta morte
misericordiam eius praeuenisset. uita Clutorii in integro est, qui neque
seruatus in periculum rei publicae neque interfectus in exemplum ibit.
studia illi ut plena uaecordiae, ita inania et fluxa sunt; nec quicquam
graue ac serium ex eo metuas qui suorum ipse flagitiorum proditor non
uirorum animis sed muliercularum adrepit. cedat tamen urbe et bonis amissis
aqua et igni arceatur: quod perinde censeo ac si lege maiestatis
teneretur.'

[51] Solus Lepido Rubellius Blandus e consularibus adsensit: ceteri
sententiam Agrippae secuti, ductusque in carcerem Priscus ac statim
exanimatus. id Tiberius solitis sibi ambagibus apud senatum incusauit, cum
extolleret pietatem quamuis modicas principis iniurias acriter
ulciscentium, deprecare tam praecipitis uerborum poenas, laudaret Lepidum
neque Agrippam argueret. igitur factum senatus consultum ne decreta patrum
ante diem [decimum] ad aerarium deferrentur idque uitae spatium damnatis
prorogaretur. sed non senatui libertas ad paenitendum erat neque Tiberius
interiectu temporis mitigabatur.

[52] C. Sulpicius D. Haterius consules sequuntur, inturbidus externis rebus
annus, domi suspecta seueritate aduersum luxum qui immensum proruperat ad
cuncta quis pecunia prodigitur. sed alia sumptuum quamuis grauiora
dissimulatis plerumque pretiis occultabantur; uentris et ganeae paratus
adsiduis sermonibus uulgati fecerant curam ne princeps antiquae parsimoniae
durius aduerteret. nam incipiente C. Bibulo ceteri quoque aediles
disseruerant, sperni sumptuariam legem uetitaque utensilium pretia augeri
in dies nec mediocribus remediis sisti posse, et consulti patres integrum
id negotium ad principem distulerant. sed Tiberius saepe apud se pensitato
an coerceri tam profusae cupidines possent, num coercitio plus damni in rem
publicam ferret, quam indecorum adtrectare quod non obtineret uel retentum
ignominiam et infamiam uirorum inlustrium posceret, postremo litteras ad
senatum composuit quarum sententia in hunc modum fuit.

[53] 'Ceteris forsitan in rebus, patres conscripti, magis expediat me coram
interrogari et dicere quid e re publica censeam: in hac relatione subtrahi
oculos meos melius fuit, ne, denotantibus uobis ora ac metum singulorum qui
pudendi luxus arguerentur, ipse etiam uiderem eos ac uelut deprenderem.
quod si mecum ante uiri strenui, aediles, consilium habuissent, nescio an
suasurus fuerim omittere potius praeualida et adulta uitia quam hoc
adsequi, ut palam fieret quibus flagitiis impares essemus. sed illi quidem
officio functi sunt, ut ceteros quoque magistratus sua munia implere uelim:
mihi autem neque honestum silere neque proloqui expeditum, quia non aedilis
aut praetoris aut consulis partis sustineo. maius aliquid et excelsius a
principe postulatur; et cum recte factorum sibi quisque gratiam trahant,
unius inuidia ab omnibus peccatur. quid enim primum prohibere et priscum ad
morem recidere adgrediar? uillarumne infinita spatia? familiarum numerum et
nationes? argenti et auri pondus? aeris tabularumque miracula? promiscas
uiris et feminis uestis atque illa feminarum propria, quis lapidum causa
pecuniae nostrae ad externas aut hostilis gentis transferuntur?

[54] 'Nec ignoro in conuiuiis et circulis incusari ista et modum posci: set
si quis legem sanciat, poenas indicat, idem illi ciuitatem uerti,
splendidissimo cuique exitium parari, neminem criminis expertem
clamitabunt. atqui ne corporis quidem morbos ueteres et diu auctos nisi per
dura et aspera coerceas: corruptus simul et corruptor, aeger et flagrans
animus haud leuioribus remediis restinguendus est quam libidinibus
ardescit. tot a maioribus repertae leges, tot quas diuus Augustus tulit,
illae obliuione, hae, quod flagitiosius est, contemptu abolitae securiorem
luxum fecere. nam si uelis quod nondum uetitum est, timeas ne uetere: at si
prohibita impune transcenderis, neque metus ultra neque pudor est. cur ergo
olim parsimonia pollebat? quia sibi quisque moderabatur, quia unius urbis
ciues eramus; ne inritamenta quidem eadem intra Italiam dominantibus.
externis uictoriis aliena, ciuilibus etiam nostra consumere didicimus.
quantulum istud est de quo aediles admonent! quam, si cetera respicias, in
leui habendum! at hercule nemo refert quod Italia externae opis indiget,
quod uita populi Romani per incerta maris et tempestatum cotidie uoluitur.
ac nisi prouinciarum copiae et dominis et seruitiis et agris subuenerint,
nostra nos scilicet nemora nostraeque uillae tuebuntur. hanc, patres
conscripti, curam sustinet princeps; haec omissa funditus rem publicam
trahet. reliquis intra animum medendum est: nos pudor, pauperes necessitas,
diuites satias in melius mutet. aut si quis ex magistratibus tantam
industriam ac seueritatem pollicetur ut ire obuiam queat, hunc ego et laudo
et exonerari laborum meorum partem fateor: sin accusare uitia uolunt, dein,
cum gloriam eius rei adepti sunt, simultates faciunt ac mihi relinquunt,
credite, patres conscripti, me quoque non esse offensionum auidum; quas cum
grauis et plerumque iniquas pro re publica suscipiam, inanis et inritas
neque mihi aut uobis usui futuras iure deprecor.'

[55] Auditis Caesaris litteris remissa aedilibus talis cura; luxusque
mensae a fine Actiaci belli ad ea arma quis Seruius Galba rerum adeptus est
per annos centum profusis sumptibus exerciti paulatim exoleuere. causas
eius mutationis quaerere libet. dites olim familiae nobilium aut
claritudine insignes studio magnificentiae prolabebantur. nam etiam tum
plebem socios regna colere et coli licitum; ut quisque opibus domo paratu
speciosus per nomen et clientelas inlustrior habebatur. postquam caedibus
saeuitum et magnitudo famae exitio erat, ceteri ad sapientiora conuertere.
simul noui homines e municipiis et coloniis atque etiam prouinciis in
senatum crebro adsumpti domesticam parsimoniam intulerunt, et quamquam
fortuna uel industria plerique pecuniosam ad senectam peruenirent, mansit
tamen prior animus. sed praecipuus adstricti moris auctor Vespasianus fuit,
antiquo ipse cultu uictuque. obsequium inde in principem et aemulandi amor
ualidior quam poena ex legibus et metus. nisi forte rebus cunctis inest
quidam uelut orbis, ut quem ad modum temporum uices ita morum uertantur;
nec omnia apud priores meliora, sed nostra quoque aetas multa laudis et
artium imitanda posteris tulit. uerum haec nobis [in] maiores certamina ex
honesto maneant.

[56] Tiberius, fama moderationis parta quod ingruentis accusatores
represserat, mittit litteras ad senatum quis potestatem tribuniciam Druso
petebat. id summi fastigii uocabulum Augustus repperit, ne regis aut
dictatoris nomen adsumeret ac tamen appellatione aliqua cetera imperia
praemineret. Marcum deinde Agrippam socum eius potestatis, quo defuncto
Tiberium Neronem delegit ne successor in incerto foret. sic cohiberi prauas
aliorum spes rebatur; simul modestiae Neronis et suae magnitudini fidebat.
quo tunc exemplo Tiberius Drusum summae rei admouit, cum incolumi Germanico
integrum inter duos iudicium tenuisset. sed principio litterarum ueneratus
deos ut consilia sua rei publicae prosperarent, modica de moribus
adulescentis neque in falsum aucta rettulit. esse illi coniugem et tres
liberos eamque aetatem qua ipse quondam a diuo Augusto ad capessendum hoc
munus uocatus sit. neque nunc propere sed per octo annos capto experimento,
compressis seditionibus, compositis bellis, triumphalem et bis consulem
noti laboris participem sumi.

[57] Praeceperant animis orationem patres quo quaesitior adulatio fuit. nec
tamen repertum nisi ut effigies principum, aras deum, templa et arcus
aliaque solita censerent, nisi quod M. Silanus ex contumelia consulatus
honorem principibus petiuit dixitque pro sententia ut publicis priuatisue
monimentis ad memoriam temporum non consulum nomina praecriberentur, sed
eorum qui tribuniciam potestatem gererent. at Q. Haterius cum eius diei
senatus consulta aureis litteris figenda in curia censuisset deridiculo
fuit senex foedissimae adulationis tantum infamia usurus.

[58] Inter quae prouincia Africa Iunio Blaeso prorogata, Seruius
Maluginensis flamen Dialis ut Asiam sorte haberet postulauit, frustra
uulgatum dictitans non licere Dialibus egredi Italia neque aliud ius suum
quam Martialium Quirinaliumque flaminum: porro, si hi duxissent prouincias,
cur Dialibus id uetitum? nulla de eo populi scita, non in libris
caerimoniarum reperiri. saepe pontifices Dialia sacra fecisse si flamen
ualetudine aut munere publico impediretur. quinque et septuaginta annis
post Cornelii Merulae caedem neminem suffectum neque tamen cessauisse
religiones. quod si per tot annos possit non creari nullo sacrorum damno,
quanto facilius afuturum ad unius anni proconsulare imperium? priuatis olim
simultatibus effectum ut a pontificibus maximis ire in prouincias
prohiberentur: nunc deum munere summum pontificum etiam summum hominum
esse, non aemulationi, non odio aut priuatis adfectionibus obnoxium.

[59] Aduersus quae cum augur Lentulus aliique uarie dissererent, eo
decursum est ut pontificis maximi sententiam opperirentur. Tiberius dilata
notione de iure flaminis decretas ob tribuniciam Drusi potestatem
caerimonias temperauit, nominatim arguens insolentiam sententiae aureasque
litteras contra patrium morem. recitatae et Drusi epistulae quamquam ad
modestiam flexae pro superbissimis accipiuntur. huc decidisse cuncta ut ne
iuuenis quidem tanto honore accepto adiret urbis deos, ingrederetur
senatum, auspicia saltem gentile apud solum inciperet. bellum scilicet aut
diuerso terrarum distineri, litora et lacus Campaniae cum maxime
peragrantem. sic imbui rectorem generis humani, id primum e paternis
consiliis discere. sane grauaretur aspectum ciuium senex imperator
fessamque aetatem et actos labores praetenderet: Druso quod nisi ex
adrogantia impedimentum?

[60] Sed Tiberius, uim principatus sibi firmans, imaginem antiquitatis
senatui praebebat postulata prouinciarum ad disquisitionem patrum mittendo.
crebrescebat enim Graecas per urbes licentia atque impunitas asyla
statuendi; complebantur templa pessimis seruitiorum; eodem subsidio
obaerati aduersum creditores suspectique capitalium criminum receptabantur,
nec ullum satis ualidum imperium erat coercendis seditionibus populi
flagitia hominum ut caerimonias deum protegentis. igitur placitum ut
mitterent ciuitates iura atque legatos. et quaedam quod falso usurpauerant
sponte omisere; multae uetustis superstitionibus aut meritis in populum
Romanum fidebant. magnaque eius diei species fuit quo senatus maiorum
beneficia, sociorum pacta, regum etiam qui ante uim Romanam ualuerant
decreta ipsorumque numinum religiones introspexit, libero, ut quondam, quid
firmaret mutaretue.

[61] Primi omnium Ephesii adiere, memorantes non, ut uulgus crederet,
Dianam atque Apollinem Delo genitos: esse apud se Cenchreum amnem, lucum
Ortygiam, ubi Latonam partu grauidam et oleae, quae tum etiam maneat,
adnisam edidisse ea numina, deorumque monitu sacratum nemus, atque ipsum
illic Apollinem post interfectos Cyclopas Iouis iram uitauisse. mox Liberum
patrem, bello uictorem, supplicibus Amazonum quae aram insiderant
ignouisse. auctam hinc concessu Herculis, cum Lydia poteretur, caerimoniam
templo neque Persarum dicione deminutum ius; post Macedonas, dein nos
seruauisse.

[62] Proximi hos Magnetes L. Scipionis et L. Sullae constitutis nitebantur,
quorum ille Antiocho, hic Mithridate pulsis fidem atque uirtutem Magnetum
decorauere, uti Dianae Leucophrynae perfugium inuiolabile foret.
Aphrodisienses posthac et Strationicenses dictatoris Caesaris ob uetusta in
partis merita et recens diui Augusti decretum adtulere, laudati quod
Parthorum inruptionem nihil mutata in populum Romanum constantia
pertulissent. sed Aphrodisiensium ciuitas Veneris, Stratonicensium Iouis et
Triuiae religionem tuebantur. altius Hierocaesarienses exposuere, Persicam
apud se Dianam, delubrum rege Cyro dicatum; et memorabantur Perpennae,
Isaurici multaque alia imperatorum nomina qui non modo templo sed duobus
milibus passuum eandem sanctitatem tribuerant. exim Cyprii tribus [de]
delubris, quorum uetustissimum Paphiae Veneri auctor Aesrias, post filius
eius Amathus Veneri Amathusiae et Ioui Salaminio Teucer, Telamonis patris
ira profugus, posuissent.

[63] Auditae aliarum quoque ciuitatium legationem. quorum copia fessi
patres, et quia studiis certabatur, consulibus permisere ut perspecto iure,
et si qua iniquitas inuolueretur, rem integram rursum ad senatum referrent.
consules super eas ciuitates quas memoraui apud Pergamum Aesculapii
compertum asylum rettulerunt: ceteros obscuris ob uetustatem initiis niti.
nam Zmyrnaeos oraculum Apollinis, cuius imperio Stratonicidi Veneri templum
dicauerint, Tenios eiusdem carmen referre, quo sacrare Neptuni effigiem
aedemque iussi sint. propiora Sardianos: Alexandri uictoris id donum. neque
minus Milesios Dareo rege niti; set cultus numinum utrisque Dianam aut
Apollinem uenerandi. petere et Cretenses simulacro diui Augusti. factaque
senatus consulta quis multo cum honore modus tamen praescribebatur.
iussique ipsis in templis figere aera sacrandam ad memoriam, neu specie
religionis in ambitionem delaberentur.

[64] Sub idem tempus Iuliae Augustae ualetudo atrox necessitudinem principi
fecit festinati in urbem reditus, sincera adhuc inter matrem filiumque
concordia siue occultis odiis. neque enim multo ante, cum haud procul
theatro Marcelli effigiem diuo Augusto Iulia dicaret, Tiberi nomen suo
postscripserat, idque ille credebatur ut inferius maiestate principis graui
et dissimulata offensione abdidisse. set tum supplicia dis ludique magni ab
senatu decernuntur, quos pontifices et augures et quindecimuiri septemuiris
simul et sodalibus Augustalibus ederent. censuerat L. Apronius ut fetiales
quoque iis ludis praesiderent. contra dixit Caesar, distincto sacerdotiorum
iure et repetitis exemplis: neque enim umquam fetialibus hoc maiestatis
fuisse. ideo Augustalis adiectos quia proprium eius domus sacerdotium esset
pro qua uota persoluerentur.

[65] Exequi sententias haud institui nisi insignis per honestum aut
notabili dedecore, quod praecipuum munus annalium reor ne uirtutes
sileantur utque prauis dictis factisque ex posteritate et infamia metus
sit. ceterum tempora illa adeo infecta et adulatione sordida fuere ut non
modo primores ciuitatis, quibus claritudo sua obsequiis protegenda erat,
sed omnes consulares, magna pars eorum qui praetura functi multique etiam
pedarii senatores certatim exsurgerent foedaque et nimia censerent.
memoriae proditur Tiberium, quoties curia egrederetur, Graecis uerbis in
hunc modum eloqui solitum 'o homines ad seruitutem paratos!' scilicet etiam
illum qui libertatem publicam nollet tam proiectae seruientium patientiae
taedebat.

[66] Paulatim dehinc ab indecoris ad infesta transgrediebantur. C. Silanum
pro consule Asiae repetundarum a sociis postulatum Mamercus Scaurus e
consularibus, Iunius Otho praetor, Bruttedius Niger aedilis simul
corripiunt obiectantque uiolatum Augusti numen, spretam Tiberii maiestatem,
Mamercus antiqua exempla iaciens, L. Cottam a Scipione Africano, Seruium
Galbam a Catone censorio, P. Rutilium a M. Scauro accusatos. uidelicet
Scipio et Cato talia ulciscebantur aut ille Scaurus, quem proauum suum
obprobrium maiorum Mamercus infami opera dehonestabat. Iunio Othoni
litterarium ludum exercere uetus ars fuit: mox Seiani potentia senator
obscura initia impudentibus ausis propolluebat. Bruttedium artibus honestis
copiosum et, si rectum iter pergeret, ad clarissima quaeque iturum
festinatio extimulabat, dum aequalis, dein superiores, postremo suasmet
ipse spes antire parat: quod multos etiam bonos pessum dedit, qui spretis
quae tarda cum securitate praematura uel cum exitio properant.

[67] Auxere numerum accusatorum Gellius Publicola et Paconius, ille
quaestor Silani, hic legatus. nec dubium habebatur saeuitiae captarumque
pecuniarum teneri reum: sed multa adgerebantur etiam insontibus periculosa,
cum super tot senatores aduersos facundissimis totius Asiae eoque ad
accusandum delectis responderet solus et orandi nescius, proprio in metu
qui exercitam quoque eloquentiam debilitat, non temperante Tiberio quin
premeret uoce uultu, eo quod ipse creberrime interrogabat, neque refellere
aut eludere dabatur, ac saepe etiam confitendum erat ne frustra
quaesiuisset. seruos quoque Silani ut tormentis interrogarentur actor
publicus mancipio acceperat. et ne quis necessariorum iuuaret periclitantem
maiestatis crimina subdebantur, uinclum et necessitas silendi. igitur
petito paucorum dierum interiectu defensionem sui deseruit, ausis ad
Caesarem codicillis quibus inuidiam et preces miscuerat.

[68] Tiberius quae in Silanum parabat quo excusatius sub exemplo
acciperentur, libellos diui Augusti de Voleso Messala eiusdem Asiae pro
consule factumque in eum senatus consultum recitari iubet. tum L. Pisonem
sententiam rogat. ille multum de clementia principis praefatus aqua atque
igni Silano interdicendum censuit ipsumque in insulam Gyarum relegandum.
eadem ceteri, nisi quod Cn. Lentulus separanda Silani materna bona, quippe
Atia parente geniti, reddendaque filio dixit, adnuente Tiberio.

[69] At Cornelius Dolabella dum adulationem longius sequitur increpitis C.
Silani moribus addidit ne quis uita probrosus et opertus infamia prouinciam
sortiretur, idque princeps diiudicaret. nam a legibus delicta puniri:
quanto fore mitius in ipsos, melius in socios, prouideri ne peccaretur?
aduersum quae disseruit Caesar: non quidem sibi ignare quae de Silano
uulgabantur, sed non ex rumore statuendum. multos in prouinciis contra quam
spes aut metus de illis fuerit egisse: excitari quosdam ad meliora
magnitudine rerum, hebescere alios. neque posse principem sua scientia
cuncta complecti neque expedire ut ambitione aliena trahatur. ideo leges in
facta constitui quia futura in incerto sint. sic a maioribus institutum ut,
si antissent delicta, poenae sequerentur. ne uerterent sapienter reperta et
semper placita: satis onerum principibus, satis etiam potentiae. minui iura
quotiens gliscat potestas, nec utendum imperio ubi legibus agi possit.
quanto rarior apud Tiberium popularitas tanto laetioribus animis accepta.
atque ille prudens moderandi, si propria ira non impelleretur, addidit
insulam Gyarum immitem et sine cultu hominum esse: darent Iuniae familiae
et uiro quondam ordinis eiusdem ut Cythnum potius concederet. id sororem
quoque Silani Torquatam, priscae sanctimoniae uirginem, expetere. in hanc
sententiam facta discessio.

[70] Post auditi Cyrenenses et accusante Anchario Prisco Caesius Cordus
repetundarum damnatur. L. Ennium equitem Romanum, maiestatis postulatum
quod effigiem principis promiscum ad usum argenti uertisset, recipi Caesar
inter reos uetuit, palam aspernante Ateio Capitone quasi per libertatem.
non enim debere eripi patribus uim statuendi neque tantum maleficium impune
habendum. sane lentus in suo dolore esset: rei publicae iniurias ne
largiretur. intellexit haec Tiberius, ut erant magis quam ut dicebantur,
perstititque intercedere. Capito insignitior infamia fuit quod humani
diuinique iuris sciens egregium publicum et bonas domi artes
dehonestauisset.

[71] Incessit dein religio quonam in templo locandum foret donum quod pro
ualetudine Augustae equites Romani uouerant equestri Fortunae: nam etsi
delubra eius deae multa in urbe, nullum tamen tali cognomento erat.
repertum est aedem esse apud Antium quae sic nuncuparetur, cunctasque
caerimonias Italicis in oppidis templaque et numinum effigies iuris atque
imperii Romani esse. ita donum apud Antium statuitur. et quoniam de
religionibus tractabatur, dilatum nuper responsum aduersus Seruium
Maluginensem flaminem Dialem prompsit Caesar recitauitque decretum
pontificum, quotiens ualetudo aduersa flaminem Dialem incessisset, ut
pontificis maximi arbitrio plus quam binoctium abesset, dum ne diebus
publici sacrificii neu saepius quam bis eundem in annum; quae principe
Augusto constituta satis ostendebant annuam absentiam et prouinciarum
administrationem dialibus non concedi. memorabaturque L. Metelli pontificis
maximi exemplum qui Aulum Postumium flaminem attinuisset. ita sors Asiae in
eum qui consularium Maluginensi proximus erat conlata.

[72] Isdem diebus Lepidus ab senatu petiuit ut basilicam Pauli, Aemilia
monimenta, propria pecunia firmaret ornaretque. erat etiam tum in more
publica munificentia; nec Augustus arcuerat Taurum, Philippum, Balbum
hostilis exuuias aut exundantis opes ornatum ad urbis et posterum gloriam
conferre. quo tum exemplo Lepidus, quamquam pecuniae modicus, auitum decus
recoluit. at Pompei theatrum igne fortuito haustum Caesar extructurum
pollicitus est eo quod nemo e familia restaurando sufficeret, manente tamen
nomine Pompei. simul laudibus Seianum extulit tamquam labore uigilantiaque
eius tanta uis unum intra damnum stetisset; et censuere patres effigiem
Seiano quae apud theatrum Pompei locaretur. neque multo post Caesar, cum
Iunium Blaesum pro consule Africae triumphi insignibus attolleret, dare id
se dixit honori Seiani, cuius ille auunculus erat. ac tamen res Blaesi
dignae decore tali fuere.

[73] Nam Tacfarinas, quamquam saepius depulsus, reparatis per intima
Africae auxiliis huc adrogantiae uenerat ut legatos ad Tiberium mitteret
sedemque ultro sibi atque exercitui suo postularet aut bellum inexplicabile
minitaretur. non alias magis sua populique Romani contumelia indoluisse
Caesarem ferunt quam quod desertor et praedo hostium more ageret. ne
Spartaco quidem post tot consularium exercituum cladis inultam Italiam
urenti, quamquam Sertorii atque Mithridatis ingentibus bellis labaret res
publica, datum ut pacto in fidem acciperetur; nedum pulcherrimo populi
Romani fastigio latro Tacfarinas pace et concessione agrorum redimeretur.
dat negotium Blaeso ceteros quidem ad spem proliceret arma sine noxa
ponendi, ipsius autem ducis quoquo modo poteretur. et recepti ea uenia
plerique. mox aduersum artes Tacfarinatis haud dissimili modo belligeratum.

[74] Nam quia ille robore exercitus impar, furandi melior, pluris per
globos incursaret eluderetque et insidias simul temptaret, tres incessus,
totidem agmina parantur. ex quis Cornelius Scipio legatus praefuit qua
praedatio in Leptitanos et suffugia Garamantum; alio latere, ne Cirtensium
pagi impune traherentur, propriam manum Blaesus filius duxit: medio cum
delectis, castella et munitiones idoneis locis imponens, dux ipse arta et
infensa hostibus cuncta fecerat, quia, quoquo inclinarent, pars aliqua
militis Romani in ore, in latere et saepe a tergo erat; multique eo modo
caesi aut circumuenti. tunc tripertitum exercitum pluris in manus dispergit
praeponitque centuriones uirtutis expertae. nec, ut mos fuerat, acta
aestate retrahit copias aut in hibernaculis ueteris prouinciae componit,
sed ut in limine belli dispositis castellis per expeditos et solitudinum
gnaros mutantem mapalia Tacfarinatem proturbabat, donec fratre eius capto
regressus est, properantius tamen quam ex utilitate sociorum, relictis per
quos resurgeret bellum. sed Tiberius pro confecto interpretatus id quoque
Blaeso tribuit ut imperator a legionibus salutaretur, prisco erga duces
honore qui bene gesta re publica gaudio et impetu uictoris exercitus
conclamabantur; erantque plures simul imperatores nec super ceterorum
aequalitatem. concessit quibusdam et Augustus id uocabulum ac tunc Tiberius
Blaeso postremum.

[75] Obiere eo anno uiri inlustres Asinius Saloninus, Marco Agrippa et
Pollione Asinio auis, fratre Druso insignis Caesarique progener destinatus,
et Capito Ateius, de quo memoraui, principem in ciuitate locum studiis
ciuilibus adsecutus, sed auo centurione Sullano, patre praetorio.
consulatum ei adcelerauerat Augustus ut Labeonem Antistium isdem artibus
praecellentem dignatione eius magistratus antiret. namque illa aetas duo
pacis decora simul tulit: sed Labeo incorrupta libertate et ob id fama
celebratior, Capitonis obsequium dominantibus magis probabatur. illi quod
praeturam intra stetit commendatio ex iniuria, huic quod consulatum adeptus
est odium ex inuidia oriebatur.

[76] Et Iunia sexagesimo quarto post Philippensem aciem anno supremum diem
expleuit, Catone auunculo genita, C. Cassii uxor, M. Bruti soror.
testamentum eius multo apud uulgum rumore fuit, quia in magnis opibus cum
ferme cunctos proceres cum honore nominauisset Caesarem omisit. quod
ciuiliter acceptum neque prohibuit quo minus laudatione pro rostris
ceterisque sollemnibus funus cohonestaretur. uiginti clarissimarum
familiarum imagines antelatae sunt, Manlii, Quinctii aliaque eiusdem
nobilitatis nomina. sed praefulgebant Cassius atque Brutus eo ipso quod
effigies eorum non uisebantur.

  
 ľ04


   
[1] C. Asinio C. Antistio consulibus nonus Tiberio annus erat compositae
rei publicae, florentis domus (nam Germanici mortem inter prospera
ducebat), cum repente turbare fortuna coepit, saeuire ipse aut saeuientibus
uiris praebere. initium et causa penes Aelium Seianum cohortibus praetoriis
praefectum cuius de potentia supra memoraui: nunc originem, mores, et quo
facinore dominationem raptum ierit expediam. genitus Vulsiniis patre Seio
Strabone equite Romano, et prima iuuenta Gaium Caesarem diui Augusti
nepotem sectatus, non sine rumore Apicio diuiti et prodigo stuprum ueno
dedisse, mox Tiberium uariis artibus deuinxit: adeo ut obscurum aduersum
alios sibi uni incautum intectumque efficeret, non tam sollertia (quippe
isdem artibus uictus est) quam deum ira in rem Romanam, cuius pari exitio
uiguit ceciditque. corpus illi laborum tolerans, animus audax; sui
obtegens, in alios criminator; iuxta adulatio et superbia; palam compositus
pudor, intus summa apiscendi libido, eiusque causa modo largitio et luxus,
saepius industria ac uigilantia, haud minus noxiae quotiens parando regno
finguntur.

[2] Vim praefecturae modicam antea intendit, dispersas per urbem cohortis
una in castra conducendo, ut simul imperia acciperent numeroque et robore
et uisu inter se fiducia ipsis, in ceteros metus oreretur. praetendebat
lasciuire militem diductum; si quid subitum ingruat, maiore auxilio pariter
subueniri; et seuerius acturos si uallum statuatur procul urbis inlecebris.
ut perfecta sunt castra, inrepere paulatim militaris animos adeundo,
appellando; simul centuriones ac tribunos ipse deligere. neque senatorio
ambitu abstinebat clientes suos honoribus aut prouinciis ornandi, facili
Tiberio atque ita prono ut socium laborum non modo in sermonibus, sed apud
patres et populum celebraret colique per theatra et fora effigies eius
interque principia legionum sineret.

[3] Ceterum plena Caesarum domus, iuuenis filius, nepotes adulti moram
cupitis adferebant; et quia ui tot simul corripere intutum dolus interualla
scelerum poscebat. placuit tamen occultior uia et a Druso incipere, in quem
recenti ira ferebatur. nam Drusus impatiens aemuli et animo commotior orto
forte iurgio intenderat Seiano manus et contra tendentis os uerberauerat.
igitur cuncta temptanti promptissimum uisum ad uxorem eius Liuiam
conuertere, quae soror Germanici, formae initio aetatis indecorae, mox
pulchritudine praecellebat. hanc ut amore incensus adulterio pellexit, et
postquam primi flagitii potitus est (neque femina amissa pudicitia alia
abnuerit), ad coniugii spem, consortium regni et necem mariti impulit.
atque illa, cui auunculus Augustus, socer Tiberius, ex Druso liberi, seque
ac maiores et posteros municipali adultero foedabat ut pro honestis et
praesentibus flagitiosa et incerta expectaret. sumitur in conscientiam
Eudemus, amicus ac medicus Liuiae, specie artis frequens secretis. pellit
domo Seianus uxorem Apicatam, ex qua tres liberos genuerat, ne paelici
suspectaretur. sed magnitudo facinoris metum, prolationes, diuersa interdum
consilia adferebat.

[4] Interim anni principio Drusus ex Germanici liberis togam uirilem
sumpsit quaeque fratri eius Neroni decreuerat senatus repetita. addidit
orationem Caesar multa cum laude filii sui quod patria beneuolentia in
fratris liberos foret. nam Drusus, quamquam arduum sit eodem loci potentiam
et concordiam esse, aequus adulescentibus aut certe non aduersus habebatur.
exim uetus et saepe simulatum proficiscendi in prouincias consilium
refertur. multitudinem ueteranorum praetexebat imperator et dilectibus
supplendos exercitus: nam uoluntarium militem deesse, ac si suppeditet, non
eadem uirtute ac modestia agere, quia plerumque inopes ac uagi sponte
militiam sumant. percensuitque cursim numerum legionum et quas prouincias
tutarentur. quod mihi quoque exequendum reor, quae tunc Romana copia in
armis, qui socii reges, quanto sit angustius imperitatum.

[5] Italiam utroque mari duae classes, Misenum apud et Rauennam,
proximumque Galliae litus rostratae naues praesidebant, quas Actiaca
uictoria captas Augustus in oppidum Foroiuliense miserat ualido cum remige.
sed praecipuum robur Rhenum iuxta, commune in Germanos Gallosque subsidium,
octo legiones erant. Hispaniae recens perdomitae tribus habebantur. Mauros
Iuba rex acceperat donum populi Romani. cetera Africae per duas legiones
parique numero Aegyptus, dehinc initio ab Syriae usque ad flumen Euphraten,
quantum ingenti terrarum sinu ambitur, quattuor legionibus coercita,
accolis Hibero Albanoque et aliis regibus qui magnitudine nostra
proteguntur aduersum extema imperia et Thraeciam Rhoemetalces ac liberi
Cotyis, ripamque Danuuii legionum duae in Pannonia, duae in Moesia
attinebant, totidem apud Delmatiam locatis, quae positu regionis a tergo
illis, ac si repentinum auxilium Italia posceret, haud procul accirentur,
quamquam insideret urbem proprius miles, tres urbanae, nouem praetoriae
cohortes, Etruria ferme Vmbriaque delectae aut uetere Latio et coloniis
antiquitus Romanis. at apud idonea prouinciarum sociae triremes alaeque et
auxilia cohortium, neque multo secus in iis uirium: sed persequi incertum
fuit, cum ex usu temporis huc illuc mearent, gliscerent numero et aliquando
minuerentur.

[6] Congruens crediderim recensere ceteras quoque rei publicae partis,
quibus modis ad eam diem habitae sint, quoniam Tiberio mutati in deterius
principatus initium ille annus attulit. iam primum publica negotia et
priuatorum maxima apud patres tractabantur, dabaturque primoribus disserere
et in adulationem lapsos cohibebat ipse; mandabatque honores, nobilitatem
maiorum, claritudinem militiae, iniustris domi artes spectando, ut satis
constaret non alios potiores fuisse. sua consulibus, sua praetoribus
species; minorum quoque magistratuum exercita potestas; legesque, si
maiestatis quaestio eximeretur, bono in usu. at frumenta et pecuniae
uectigales, cetera publicorum fructuum societatibus equitum Romanorum
agitabantur. res suas Caesar spectatissimo cuique, quibusdam ignotis ex
fama mandabat, semelque adsumpti tenebantur prorsus sine modo, cum plerique
isdem negotiis insenescereut. plebes acri quidem annona fatigabatur, sed
nulla in eo culpa ex principe: quin infecunditati terrarum aut asperis
maris obuiam iit, quantum impendio diligentiaque poterat. et ne prouinciae
nouis oneribus turbarentur utque uetera sine auaritia aut crudelitate
magistratnum tolerarent prouidebat: corporum uerbera, ademptiones bonorum
aberant. rari per Italiam Caesaris agri, modesta seruitia, intra paucos
libertos domus; ac si quando cum priuatis disceptaret, forum et ius.

[7] Quae cuncta non quidem comi uia sed horridus ac plerumque formidatus
retinebat tamen, donec morte Drusi uerterentur: nam dum superfuit mansere,
quia Seianus incipiente adhuc potentia bonis consiliis notescere uolebat,
et ultor metuebatur non occultus odii set crebro querens ro incolumi filio
adiutorem imperii alium uocari. et quantum superesse ut collega dicatur?
primas dominandi spes in arduo: ubi sis ingressus, adesse studia et
ministros. extructa iam sponte praefecti castra, datos in manum milites;
cerni effgiem eius in monimentis Cn. Pompei; communis is illi cum familia
Drusorum fore nepotes: precandam post haec modestiam ut contentus esset.
neque raro neque apud paucos talia iaciebat, et secreta quoque eius
corrupta uxore prodebantur.

[8] Igitur Seianus maturandum ratus deligit uenenum quo paulatim inrepente
fortuitus morbus adsimularetur. id Druso datum per Lygdum spadonem, ut octo
post annos cognitum est. ceterum Tiberius per omnis ualetudinis eius dies,
nullo metu an ut firmitudinem animi ostentaret, etiam defuncto necdum
sepulto, curiam ingressus est. consulesque sede uulgari per speciem
maestitiae sedentis honoris locique admonuit, et effusum in lacrimas
senatum uicto gemitu simul oratione continua erexit: non quidem sibi
ignarum posse argui quod tam recenti dolore subierit oculos senatus: uix
propinquorum adloquia tolerari, uix diem aspici a plerisque lugentium.
neque illos imbecillitatis damnandos: se tamen fortiora solacia e complexu
rei publicae petiuisse. miseratusque Augustae extremam senectam, rudem
adhuc nepotum et uergentem aetatem suam, ut Germanici liberi, unica
praesentium malorum leuatnenta, inducerentur petiuit. egressi consules
firmatos adloquio adulescentulos deductos que ante Caesarem statuunt.
quibus adprensis 'patres conscripti, hos' inquit 'orbatos parente tradidi
patrno ipsorum precatusque sum, quamquam esset illi propria suboles, ne
secUs quam snum sanguinem foueret attolleret, sibique et posteris
coniormaret. erepto Druso preces ad uos conuerto disque et patria coram
obtestor: Augusti pro nepotes, clarissimis maioribus genitos, suscipite
regite, uestram meamque uicem explete. hi uobis, Nero et Druse, parentum
loco. ita nati estis ut bona malaque uestra ad rem publicam pertineant.

[9] Magno ea fletu et mox precationibus faustis audita; ac si modum
orationi posuisset, misericordia sui gloriaque animoi audientium
impleuerat: ad uana et totiens inrisa reuolutus, de reddenda re publica
utque consules seu quis alius regimen susciperent, uero quoque et honesto
fidem dempsit. memoriae Drusi eadem quae in Germanicum decernuntur,
plerisque additis, ut ferme amat posterior adulatio. funus imaginum pompa
maxime inlustre fuit, cum origo luliae gentis Aeneas omnesque Albanorum
reges et conditor urbis Romulus, post Sabina nobilitas, Attus Clausus
ceteracque Claudiorum effigies longo ordine spectarentur.

[10] In tradenda morte Drusi quae plurimis maximaeque fidei auctoribus
memorata sunt rettuli: set non omiserim eorundem temporum rumorem ualidum
adeo ut noudum exolescat. corrupta ad scelus Liuia Seianum Lygdi quoque
spadonis animum stupro uinxisse, quod is [Lygdus] aetate atque forma carus
domino interque primores ministros erat; deinde inter conscios ubi locus
ueneficii tempusque composita sint, eo audaciae prouectum ut uerteret et
occulto indicio Drusum ueneni in patrem arguens moneret Tiberium uitandam
potionem quae prima ei apud filium epulanti offerretur. ea fraude captum
senem, postquam conuiuium inierat, exceptum poculum Druso tradidisse; atque
illo ignaro et inueniliter hauriente auctam suspicionem, tamquam metu et
pudore sibimet inrogaret mortem quam patri struxerat.

[11] Haec uulgo iactata super id quod nullo auctore certo firmantur prompte
refutaueris. quis enim mediocri prudentia, nedum Tiberius tantis rebus
exercitus, inaudito filio exitium offerret, idque sua manu et nullo ad
pacnitendum regressu? quin potius ministrum ueneni excruciaret, auctorem
exquireret, insita denique etiam in extraneos cunctatione et mora aduersum
unicum et nullius ante flagitii compertum uteretur? sed quia Seianus
facinorum omnium repertor habebatur, ex nimia caritate in eum Caesaris et
ceterorum in utrumque odio quamuis fabulosa et immania credebantur,
atrociore semper fama erga dominantium exitus. ordo alioqui sceleris per
Apicatam Seiani proditus tormentis Eudemi ac Lygdi patefactus est. neque
quisquam scriptor tam infensus extitit ut Tiberio obiectaret, cum omnia
alia conquirerent intenderentque. mihi tradendi arguendique rumoris causa
fuit ut claro sub exemplo falsas auditiones depellerem peteremque ab iis
quorum in manus cura nostra uenerit ne diuulgata atque incredibilia auide
accepta ueris neque in miraculum corruptis antehabeant

[12] Ceterum laudante filium pro rostris Tiberio senatus populusque habitum
ac uoces dolentum simulatione magis quam libens induebat, domumque
Germanici reuirescere occulti laetabantur. quod principium fauoris et mater
Agrippina spem male tegens perniciem adcelerauere. nam Seianus ubi uidet
mortem Drusi inultam interfectoribus, sine maerore publico esse, ferox
scelerum et, quia prima prouenerant, uolutare secum quonam modo Germanici
liberos peruerteret, quorum non dubia successio. neque spargi uenenum in
tres poterat, egregia custodum fide et pudicitia Agrippinae impenetrabili.
igitur contumaciam eius insectari, uetus Augustae odium, recentem Liuiae
conscientiam exagitare, ut superbam fecunditate, subnixam popularibus
studiis inhiare dominationi apud Caesarem arguerent. atque haec callidis
criminatoribus, inter quos delegerat Iulium Postumum, per adulterium
Mutiliae Priscae inter intimos auiae et consiliis suis peridoneum, quia
Prisca in animo Augustae ualida anum suapte natura potentiae anxiam
insociabilem nurui efficiebat. Agrippinae quoque proximi inliciebantur
prauis sermonibus tumidos spiritus perstimulare.

[13] At Tiberius nihil intermissa rerum cura, negotia pro solaciis
accipiens, ius ciuium, preces sociorum tractabat; factaque auctore eo
senatus consulta ut ciuitati Cibyraticae apud Asiam, Aegiensi apud Achaiam,
motu terrae labefactis, subueniretur remissione tributi in triennium. et
Vibius Serenus pro consule ulterioris Hispaniae de ui publica damnatus ob
atrocitatem morum in insulam Amorgum deportatur. Carsidius Sacerdos, reus
tamquam frumento hostem Tacfarinatem iuuisset, absoluitur, eiusdemque
criminis C. Gracchus. hunc comitem exilii admodum infantem pater Sempronius
in insulam Cercinam tulerat. illic adultus inter extorris et liberalium
artium nescios, mox per Africam ac Siciliam mutando sordidas merces
sustentabatur; neque tamen effugit magnae fortunae pericula. ac ni Aelius
Lamia et L. Apronius qui Africam obtinuerant insontem protexissent,
claritudine infausti generis et paternis s aduersis foret abstractus.

[14] Is quoque annus legationes Graecarum ciuitatium habuit, Samiis
Iunonis, Cois Aesculapii delubro uetustum asyli ius ut firmaretur
petentibus. Samii decreto Amphictyonum nitebantur, quis praecipuum fuit
rerum omnium iudicium, qua tempestate Graeci conditis per Asiam urbibus ora
maris potiebantur. neque dispar apud Coos antiquitas, et accedebat meritum
ex loco: nam ciuis Romanos templo Aesculapii induxerant, cum iussu regis
Mithridatis apud cunctas Asiae insulas et urbes trucidarentur. uariis
dehinc et saepius inritis praetorum questibus, postremo Caesar de
immodestia histrionum rettulit: multa ab iis in publicum seditiose, foeda
per domos temptari; Oscum quondam ludicrum, leuissimae apud uulgum
oblectationis, eo flagitiorum et uirium uenisse ut auctoritate patrum
coercendum sit. pulsi tum histriones Italia.

[15] Idem annus alio quoque luctu Caesarem adficit alterum ex geminis Drusi
liberis extinguendo, neque minus morte amici. is fuit Lucilius Longus,
omnium illi tristium laetorumque socius unusque e senatoribus Rhodii
secessus comes. ita quamquam nouo homini censorium funus, effigiem apud
forum Augusti publica pecunia patres decreuere, apud quos etiam tum cuncta
tractabantur, adeo ut procurator Asiae Lucilius Capito accusante prouincia
causam dixerit, magna cum adseueratione principis non se ius nisi in
seruitia et pecunias familiares dedisse: quod si uim praetoris usurpasset
manibusque militum usus foret, spreta in eo mandata sua: audirent socios.
ita reus cognito negotio damnatur. ob quam ultionem et quia priore anno in
C. Silanum uindicatum erat, decreuere Asiae urbes templum Tiberio matrique
eius ac senatui. et permissum statuere; egitque Nero grates ea causa
patribus atque auo, laetas inter audientium adfectiones qui recenti memoria
Germanici illum aspici, illum audiri rebantur. aderantque iuueni modestia
ac forma principe uiro digna, notis in eum Seiani odiis ob periculum
gratiora.

[16] Sub idem tempus de flamine Diali in locum Serui Maluginensis defuncti
legendo, simul roganda noua lege disseruit Caesar. nam patricios confarrc
atis parentibus genitos tres simul nominari, ex quis unus legeretur,
uetusto more; neque adesse, ut olim, eam copiam, omissa confarreandi
adsuetudine aut inter paucos retenta (pluresque eius rei causas adferebat,
potissimam penes incuriam uirorum feminarumque; accedere ipsius caerimoniae
difltcultates quae consulto uitarentur) et quoniam exiret e iure patrio qui
id flamonium apisceretur quaeque in manum flaminis conueniret. ita medendum
senatus decreto aut lege, sicut Augustus quaedam ex horrida illa
antiquitate ad praescentem usum flexisset. igitur tractatis religionibus
placitum instituto flaminum nihil demutari: sed lata lex qua flaminica
Dialis sacrorum causa in potestate uiri, cetera promisco feminarum iure
ageret. et filius Maluginensis patri suffectus. utque glisceret dignatio
sacerdotum atque ipsis promptior animus foret ad capessendas caerimonias
decretum Corneliae uirgini, quae in locum Scantiae capiebatur, sestertium
uiciens, et quotiens Augusta theatrum introisset ut sedes inter Vestalium
consideret.

[17] Cornelio Cethego Visellio Varrone consulibus pontifices eorumque
exemplo ceteri sacerdotes, cum pro incolumitate principis uota susciperent,
Neronem quoque et Drusum isdem dis commendauere, non tam caritate iuuenum
quam adulatione, quae moribus corruptis perinde anceps, si nulla et ubi
nimia est. nam Tiberius haud umquam domui Germanici mitis, tum uero aequari
adulescentes senectae suae impatienter indoluit accitosque pontifices
percontatus est num id precibus Agrippinae aut minis tribuissent. et illi
quidem, quamquam abnuerent, modice perstricti; etenim pars magna e
propinquis ipsius aut primores ciuitatis erant: ceterum in senatu oratione
monuit in posterum ne quis mobilis adulescentium animos praematuris
honoribus ad superbiam extolleret. instabat quippe Seianus incusabatque
diductam ciuitatem ut ciuili bello: esse qui se partium Agrippinae uocent,
ac ni resistatur, fore pluris; neque aliud gliscentis discordiae remedium
quam si unus alterue maxime prompti subuerterentur.

[18] Qua causa C. Silium et Titium Sabinum adgreditur. amicitia Germanici
perniciosa utrique, Silio et quod ingentis exercitus septem per annos
moderator partisque apud Germaniam triumphalibus Sacrouiriani belli uictor,
quanto maiore mole procideret, plus formidinis in alios dispergebatur.
credebant plerique auctam offensionem ipsius intemperantia, immodice
iactantis snum militem in obsequio durauisse cum alii ad seditiones
prolaberentur; neque mansurum Tiberio imperium si iis quoque legionibus
cupido nouandi fuisset. destrui per haec fortunam suam Caesar imparemque
tanto merito rebatur. nam beneficia eo usque laeta sunt dum uidentur exolui
posse: ubi multum anteuenere pro gratia odium redditur.

[19] Erat uxor Silio Sosia Galla, caritate Agrippinae inuisa principi. hos
corripi dilato ad tempus Sabino placitum, immissusque Varro consul qui
patennas inimicitias obtendens odiis Seiani per dedecus suum gratifcabatur.
precante reo breuem moram, dum accusator consulatu abiret, aduersatus est
Caesar: solitum quippe magistratibus diem priuatis dicere: nec infringendum
consulis ius, cuius uigiliis niteretur ne quod res publica detrimentum
caperet. proprium id Tiberio fuit scelera nuper reperta priscis uerbis
obtegere. igitur multa adseueratione, quasi aut legibus cum Silio ageretur
aut Varro consul aut illud res publica esset, coguntur patres, silente reo,
uel si defensionem coeptaret, non occultante cuius ira premeretur.
conscientia belli Sacrouir diu dissimulatus, uictoria per auaritiam foedata
et uxor socia arguebantur. nec dubie repetundarum criminibus haerebant, sed
cuncta quaestione maiestatis exercita, et Silius imminentem damnationem
uoluntario fine praeuertit.

[20] Saeuitum tamen in bona, non ut stipendiariis pecuniae redderentur,
quorum nemo repetebat, sed liberalitas Augusti auulsa, computatis
singillatim quae fisco petebantur. ea prima Tiberio erga pecuniam alienam
diligentia fuit. Sosia in exilium pellitur Asinii Galli sententia, qui
partem bonorum publicandam, pars ut liberis relinqueretur censuerat. contra
M'. Lepidus quartam accusatoribus secundum necessitudinem legis, cetera
liberis concessit. hunc ego Lepidum temporibus illis grauem et sapientem
uirum fuisse comperior: nam pleraque ab saeuis adulationibus aliorum in
melius flexit. neque tamen temperamenti egebat, cum acquabili auctoritate
et gratia apud Tiberium uiguerit. unde dubitare cogor fato et sorte
nascendi, ut cetera, ita principum inclinatio in hos, offensio in illos, an
sit aliquid in nostris consiliis liceatque inter abruptam contumaciam et
deforme obsequium pergere iter ambitione ac periculis uacuum. at Messalinus
Cotta haud minus claris maioribus sed animo diuersus censuit cauendum
senatus consulto, ut quamquam insontes magistratus et culpae alienae nescii
prouincialibus uxorum criminibus proinde quam suis plecterentur.

[21] Actum dehinc de Calpurnio Pisone, nobili ac feroci uiro. is namque, ut
rettuli, cessurum se urbe ob factines accusatorum in senatu clamitauerat et
spreta potentia Augustae trahere in ius Vrgulaniam domoque principis excire
ausus erat. quae in praesens Tiberius ciuiliter habuit: sed in animo
reuoluente iras, etiam si impetus offensionis languerat, memoria ualebat.
Pisonem Q. Granius secreti sermonis incusauit aduersum maiestatem habiti,
adiecitque in domo eius uenenum esse eumque gladio accinctum introire
curiam. quod ut atrocius uero tramissum; ceterorum, quae multa
cumulabantur, receptus est reus neque peractus ob mortem opportunam.
relatum et de Cassio Seuero exule, qui sordidae originis, maleficae uitae,
sed orandi ualidus, per immodicas inimicitias ut iudicio iurati senatus
Cretam amoueretur effecerat; atque illic eadem actitando recentia ueteraque
odia aduertit, bonisque exutus, interdicto igni atque aqua, saxo Seripho
consenuit.

[22] Per idem tempus Plautius Siluanus praetor incertis causis Aproniam
coniugem in praeceps iecit, tractusque ad Caesarem ab L. Apronio socero
turbata mente respondit, tamquam ipse somno grauis atque eo ignarus, et
uxor sponte mortem sumpsisset. non cunctanter Tiberius pergit in domum,
uisit cubiculum, in quo reluctantis et impulsae uestigia cernebantur.
refert ad senatum, datisque iudicibus Vrgulania Siluani auia pugionem
nepoti misit. quod perinde creditum quasi principis monitu ob amicitiam
Augustae cum Vrgulania. reus frustra temptato ferro uenas praebuit
exoluendas. mox Numantina, prior uxor eius, accusata iniecisse carminibus
et ueneficiis uaecordiam marito, insons iudicatur.

[23] Is demum annus populum Pomanum longo aduersum Numidam Tacfarinatem
beilo absoluit. nam priores duces, ubi impetrando triumphalium insigni
sufficere res suas crediderant, hostem omittebant; iamque tres laureatae in
urbe statuae et adhuc raptabat Africam Tacfarinas, auctus Maurorum auxiliis
qui, Ptolemaeo Iubae filio inuenta incurioso, libertos regios et seruilia
imperia bello mutauerant. erat illi praedarum receptor ac socius populandi
rex Garamantum, non ut cum exercitu incederet, sed missis leuibus copiis
quae ex longinquo in maius audiebantur; ipsaque e prouincia ut quis
fortunae inops, moribus turbidus, promptius ruebant, quia Caesar post res a
Blaeso gestas quasi nullis iam in Africa hostibus reportari nonam legionem
iusserat, nec pro consule eius anni P. Dolabella retinere ausus erat iussa
principis magis quam incerta belli metuens.

[24] Igitur Tacfarinas disperso rumore rem Romanam aliis quoque ab
nationibus lacerari eoque paulatim Africa decedere, ac posse reliquos
circumueniri, si cuncti quibus libertas seruitio potior incubuissent, auget
uiris positisque castris Thubuscum oppidum circumsidet. at Dolabella
contracto quod erat militum, terrore nominis Romani et quia Numidae peditum
aciem ferre nequeunt, primo sui incessu soluit obsidium locorumque
opportuna permuniuit; simul princpes Musulamiorum defectionem cooptantis
securi percutit. dein quia pluribus aduersum Tacfarinatem expeditionibus
cognitum non graui nec uno incursu consectandum hostem uagum, excito cum
popularibus rege Ptolemaeo quattuor agmina parat, quae legatis aut tribunis
data; et praedatorias manus delecti Maurorum duxere: ipse consultor aderat
omnibus.

[25] Nec multo post adfertur Numidas apud castellum semirutum, ab ipsis
quondam incensum, cui nomen Auzea, positis mapalibus consedisse, fisos loco
quia uastis circum saltibus claudebatur. tum expeditae cohortes alaeque
quam in partem ducerentur ignarae cito agmine rapiuntur. simulque coeptus
dies et concentu tubarum ac truci clamore aderant semisomnos in barbaros,
pracpeditis Numidarum equis aut diuersos pastus pererrantibus. ab Romanis
confertus pedes, dispositae turmae, cuncta proelio prouisa: hostibus contra
omnium nesciis non arma, non ordo, non consilium, sed pecorum modo trahi
occidi capi. infensus miles memoria laborum et aduersum eludentis optatae
totiens pugnae se quisque ultione et sanguine explebant. differtur per
manipulos, Tacfarinatem omnes notum tot proeliis consectentur: non nisi
duce interfecto requiem belli fore. at ille deiectis circum stipatoribus
uinctoque iam filio et effusis undique Romanis ruendo in tela captiuitatem
haud inulta morte effugit; isque finis armis impositus.

[26] Dolabellae petenti abnuit triumphalia Tiberius, Seiano tribuens, ne
Blaesi auunculi eius laus obsolesceret. sed neque Blaesus ideo inlustrior
et huic negatus honor gloriam intendit: quippe minore exercitu insignis
captiuos, caedem ducis bellique confecti famam deportarat. sequebantur et
Garamantum legati, raro in urbe uisi, quos Tacfarinate caeso perculsa gens
set culpae nescia ad satis faciendum populo Romano miserat. cognitis dehinc
Ptolemaei per id bellum studiis repetitus ex uetusto more honos missusque e
senatoribus qui scipionem eburnum, togam pictam, antiqua patrum munera,
daret regemque et socium atque amicum appellaret.

[27] Eadem aestate mota per Italiam seruilis belli semina fors oppressit.
auctor tumultus T. Curtisius, quondam praetoriae cohortis miles, primo
coetibus clandestinis apud Brundisium et circumiecta oppida, mox positis
propalam libellis ad libertatem uocabat agrestia per longinquos saltus et
ferocia seruitia, cum uelut munere deum tres biremes adpulere ad usus
commeantium illo mari. et erat isdem regionibus Cutius Lupus quaestor, cui
prouincia uetere ex more calles euenerant: is disposita classiariomm copia
coeptantem cum maxime coniurationem disiecit. missusque a Caesare propere
Staius tribunus cum ualida manu ducem ipsum et proximos audacia in urbem
traxit, lam trepidam ob multitudinem familiarum quae gliscebat immensum,
minore in dies plebe ingenua.

[28] Isdem consulibus miseriarum ac saeuitiae exemplum atrox, reus pater,
accusator filius (nomen utrique Vibius Serenus) in senatum inducti sunt. ab
exilio retractus inluuieque ac squalore obsitus et tum catena uinctus pater
oranti filio comparatur. adulescens multis munditiis, alacri uultu,
structas principi insidias, missos in Galliam concitores belli index idem
et testis dicebat, adnectebatque Caecilium Comutum praetorium ministrauisse
pecuniam; qui taedio curarum et quia periculum pro exitio habebatur mortem
in se festinauit. at contra reus nihil infracto animo obuersus in filium
quatere uincla, uocare ultores deos ut sibi quidem redderent exilium ubi
procul tali more ageret, filium autem quandoque supplicia sequerentur.
adseuerabatque innocentem Cornutum et falso exterritum; idque facile
intellectu si proderentur alii: non enim se caedem principis et res nouas
uno socio cogitasse.

[29] Tum accusator Cn. Lentulum et Seium Tuberonem nominat, magno pudore
Caesaris, cum primores ciuitatis, intimi ipsius amici, Lentulus senectutis
extremae, Tubero defecto corpore, tumultus hostilis et turbandae rei
publicae accerserentur. sed hi quidem statim exempti: in patrem ex seruis
quaesitum et quaestio aduersa accusatori fuit. qui scelere uaecors, simul
uulgi rumore territus robur et saxum aut parricidarum poenas minitantium,
cessit urbe. ac retractus Rauenna exequi accusationem adigitur, non
occultante Tiberio uetus odium aduersum exulem Serenum. nam post damnatum
Libonem missis ad Caesarem litteris exprobrauerat suum tantum studium sine
fructu fuisse, addideratque quaedam contumacius quam tutum apud auris
superbas et offensioni proniores. ea Caesar octo post annos rettulit,
medium tempus uarie arguens, etiam si tormenta peruicacia seruorum contra
euenissent.

[30] Dictis dein sententiis ut Serenus more maiorum puniretur, quo molliret
inuidiam, intercessit. Gallus Asinius cum Gyaro aut Donusa claudendum
censeret, id quoque aspernatus est, egenam aquae utramque insulam referens
dandosque uitae usus cui uita concederetur. ita Serenus Amorgum reportatur.
et quia Cornutus sua manu ceciderat, actum de praemiis accusatorum
abolendis, si quis maiestatis postulatus ante perfectum iudicium se ipse
uita priuauisset. ibaturque in eam sententiam ni durius contraque morem
suum palam pro accusatoribus Caesar inritas leges, rem publicam in
praecipiti conquestus esset: subuerterent potius iura quam custodes eorum
amouerent. sic delatores, genus hominum publico exitio repertum et ne,
poenis quidem umquam satis coercitum, per praemia eliciebatur.

[31] His tam adsiduis tamque maestis modica laetitia intericitur, quod C.
Cominium equitem Romanum, probrosi in se carminis conuictum, Caesar
precibus fratris qui senator erat concessit. quo magis mirum habebatur
gnarum meliorum et quae fama clementiam sequeretur tristiora malle. neque
enim socordia peccabat; nec occultum est, quando ex ueritate, quando
adumbrata laetitia facta imperatorum celebrentur. quin ipse, compositus
alias et uelut eluctantium uerborum, solutius promptiusque eloquebatur
quotiens subueniret. at P. Suillium quaestorem quondam Germanici, cum
Italia arceretur conuictus pecuniam ob rem iudicandam cepisse, amouendum in
insulam censuit, tanta contentione animi ut iure iurando obstringeret e re
publica id esse. quod aspere acceptum ad praesens mox in laudem uertit
regresso Suillio; quem uidit sequens aetas praepotentem, uenalem et Claudii
principis amicitia diu prospere, numquam bene usum. eadem poena in Catum
Firmium senatorem statuitur, tamquam falsis maiestatis criminibus sororem
petiuisset. Catus, ut rettuli, Libonem inlexerat insidiis, deinde indicio
perculerat. eius operae memor Tiberius sed alia praetendens exilium de
precatus est: quo minus senatu pelleretur non obstitit.

[32] Pleraque eorum quae rettuli quaeque referam parua forsitan et leuia
memoratu uideri non nescius sum: sed nemo annalis nostros cum scriptura
eorum contenderit qui ueteres populi Romani res composuere. ingentia illi
bella, expugnationes urbium, fusos captosque reges, aut si quando ad
interna praeuerterent, discordias consulum aduersum tribunos, agrarias
frumentariasque leges, plebis et optimatium certamina libero egressu
memorabant: nobis in arto et inglorius labor; immota quippe aut modice
lacessita pax, maestae urbis res et princeps proferendi imperi incuriosus
erat. non tamen sine usu fuerit introspicere illa primo aspectu leuia ex
quis magnarum saepe rerum motus oriuntur.

[33] Nam cunctas nationes et urbes populus aut primores aut singuli regunt:
delecta ex iis et consociata rei publicae forma laudari facilius quam
euenire, uel si euenit, haud diuturna esse potest. igitur ut olim plebe
ualida, uel cum patres pollerent, noscenda uulgi natura et quibus modis
temperanter haberetur, senatusque et optimatium ingenia qui maxime
perdidicerant, callidi temporum et sapientes credebantur, sic conuerso
statu neque alia re Romana quam si unus imperitet, haec conquiri tradique
in rem fuerit, quia pauci prudentia honesta ab deterioribus, utilia ab
noxiis discernunt, plures aliorum euentis docentur. ceterum ut profutura,
ita minimum oblectationis adferunt. nam situs gentium, uarietates
proeliorum, clari ducum exitus retinent ac redintegrant legentium animum:
nos saeua iussa, continuas accusationes, fallaces amicitias, perniciem
innocentium et easdem exitii causas coniungimus, obuia rerum similitudine
et satietate. tum quod antiquis scriptoribus rarus obtrectator, neque
refert cuiusquam Punicas Romanasne acies laetius extuleris: at multorum qui
Tiberio regente poenam uel infamias subiere posteri manent. utque familiae
ipsae iam extinctae sint, reperies qui ob similitudinem morum aliena
malefacta sibi obiectari putent. etiam gloria ac uirtus infensos habet, ut
nimis ex propinquo diuersa arguens. sed ad inceptum redeo.

[34] Cornelio Cosso Asinio Agrippa consulibus Cremutius Cordus postulatur
nouo ac tunc primum audito crimine, quod editis annalibus laudatoque M.
Bruto C. Cassium Romanorum ultimum dixisset. accusabant Satrius Secundus et
Pinarius Natta, Seiani clientes. id perniciabile reo et Caesar truci uultu
defensionem accipiens, quam Cremutius relinquendae uitae certus in hunc
modum exorsus est: 'uerba mea, patres conscripti, arguuntur: adeo factorum
innocens sum. sed neque haec in principem aut principis parentem, quos lex
maiestatis amplectitur: Brutum et Cassium laudauisse dicor, quorum res
gestas cum plurimi composuerint, nemo sine honore memorauit. Titus Liuius,
eloquentiae ac fidei praeclarus in primis, Cn. Pompeium tantis laudibus
tulit ut Pompeianum eum Augustus appellaret; neque id amicitiae eorum
offecit. Scipionem, Afranium, hunc ipsum Cassium, hunc Brutum nusquam
latrones et parricidas, quae nunc uocabula imponuntur, saepe ut insignis
uiros nominat. Asinii Pollionis scripta egregiam eorundem memoriam tradunt;
Messala Coruinus imperatorem suum Cassium praedicabat: et uterque opibusque
atque honoribus peruiguere. Marci Ciceronis libro quo Catonem caelo
aequauit, quid aliud dictator Caesar quam rescripta oratione uelut apud
iudices respondit? Antonii epistulae Bruti contiones falsa quidem in
Augustum probra set multa cum acerbitate habent; carmina Bibaculi et
Catulli referta contumeliis Caesarum leguntur: sed ipse diuus Iulius, ipse
diuus Augustus et tulere ista et reliquere, haud facile dixerim,
moderatione magis an sapientia. namque spreta exolescunt: si irascare,
adgnita uidentur.

[35] Non attingo Graecos, quorum non modo libertas, etiam libido impunita;
aut si quis aduertit, dictis dicta ultus est. sed maxime solutum et sine
obtrectatore fuit prodere de iis quos mors odio aut gratiae exemisset. num
enim armatis Cassio et Bruto ac Philippensis campos optinentibus belli
ciuilis causa populum per contiones incendo? an illi quidem septuagesimum
ante annum perempti, quo modo imaginibus suis noscuntur, quas ne uictor
quidem aboleuit, sic partem memoriae apud scriptores retinent? suum cuique
decus posteritas rependit; nec deerunt, si damnatio ingruit, qui non modo
Cassii et Bruti set etiam mei meminerint.' egressus dein senatu uitam
abstinentia finiuit. libros per aedilis cremandos censuere patres: set
manserunt, occultati et editi. quo magis socordiam eorum inridere libet qui
praesenti potentia credunt extingui posse etiam sequentis aeui memoriam.
nam contra punitis ingeniis gliscit auctoritas, neque aliud externi reges
aut qui eadem saeuitia usi sunt nisi dedecus sibi atque illis gloriam
peperere.

[36] Ceterum postulandis reis tam continuus annus fuit ut feriarum
Latinarum diebus praefectum urbis Drusum, auspicandi gratia tribunal
ingressum, adierit Calpumius Saluianus in Sextum Marium: quod a Caesare
palam in crepitum causa exilii Saluiano fuit. obiecta publice Cyzicenis
incuria caerimoniarum diui Augusti, additis uiolentiae criminibus aduersum
ciuis Romanos. et amisere libertatem, quam bello Mithridatis meruerant,
circumsessi nec minus sua constantia quam praesidio Luculli pulso rege. at
Fonteius Capito, qui pro consule Asiam curauerat, absoluitur, comperto
ficta in eum crimina per Vibium Serenum. neque tamen id Sereno noxae fuit,
quem odium publicum tutiorem faciebat. nam ut quis destrictior accusator,
uelut sacrosanctus erat: leues ignobiles poenis adficiebantur.

[37] Per idem tempus Hispania ulterior missis ad senatum legatis orauit ut
exemplo Asiae delubrum Tiberio matrique eius extrueret. qua occasione
Caesar, ualidus alioqui spernendis honoribus et respondendum ratus iis
quorum rumore arguebatur in ambitionem flexisse, huiusce modi orationem
coepit: 'scio, patres conscripti, constantiam meam a plerisque desideratam
quod Asiae ciuitatibus nuper idem istud petentibus non sim aduersatus. ergo
et prioris silentii defensionem et quid in futurum statuerim simul aperiam.
cum diuus Augustus sibi atque urbi Romae templum apud Pergamum sisti non
prohibuisset, qui omnia facta dictaque eius uice legis obseruem, placitum
iam exemplum promptius secutus sum quia cultui meo ueneratio senatus
adiungebatur. ceterum ut semel recepisse ueniam habuerit, ita per omnis
prouincias effgie numinum sacrari ambitiosum, superbum; et uanescet Augusti
honor si promiscis adulationibus uulgatur.

[38] Ego me, patres conscripti, mortalem esse et hominum officia fungi
satisque habere si locum principem impleam et uos testor et meminisse
posteros uolo; qui satis superque memoriae meae tribuent, ut maioribus meis
dignum, rerum uestrarum prouidum, constantem in periculis, offensionum pro
utilitate publica non pauidum credant. haec mihi in animis uestris templa,
hae pulcherrimae effigies et mansurae. nam quae saxo struuntur, si iudicium
posterorum in odium uertit, pro sepulchris spernuntur. proinde socios ciuis
et deos ipsos precor, hos ut mihi ad finem usque uitae quietam et
intellegentem humani diuinique iuris mentem duint, illos ut, quandoque
concessero, cum laude et bonis recordationibus facta atque famam nominis
mei prosequantur.' perstititque posthac secretis etiam sermonibus aspernari
talem sui cultum. quod alii modestiam, multi, quia diffideret, quidam ut
degeneris animi interpretabantur. optumos quippe mortalium altissima
cupere: sic Herculem et Liberum apud Graecos, Quirinum apud nos deum numero
additos: melius Augustum, qui sperauerit. cetera principibus statim adesse:
unum insatiabiliter parandum, prosperam sui memoriam; nam contemptu famae
contemni uirtutes.

[39] At Seianus nimia fortuna socors et muliebri insuper cupidine incensus,
promissum matrimonium flagitante Liuia, componit ad Caesarem codicillos:
moris quippe tum erat quamquam praesentem scripto adire. eius talis forma
fuit: beneuolentia patris Augusti et mox plurimis Tiberii iudiciis ita
insueuisse ut spes uotaque sua non prius ad deos quam ad principum auris
conferret. neque fulgorem honorum umquam precatum: excubias ac labores ut
unum e militibus pro incolumitate imperatoris malle. ac tamen quod
pulcherrimum adeptum, ut coninuctione Caesaris dignus crederetur: hinc
initium spei. et quoniam audiuerit Augustum in conlocanda filia non nihil
etiam de equitibus Romanis consultauisse, ita, si maritus Liuiae
quaereretur, haberet in animo amicum sola necessitudinis gloria usurum. non
enim exuere imposita munia: satis aestimare firmari domum aduersum iniquas
Agrippinae offensiones, idque liberorum causa; nam sibi multum superque
uitae fore, quod tali cum principe expleuisset.

[40] Ad ea Tiberius laudata pietate Seiani suisque in eum beneficiis modice
percursis, cum tempus tamquam ad integram consultationem petiuisset,
adiunxit: ceteris mortalibus in eo stare consilia quid sibi conducere
putent; principum diuersam esse sortem quibus praecipua rerum ad famam
derigenda. ideo se non illuc decurrere, quod promptum rescriptu, posse
ipsam Liuiam statuere, nubendum post Drusum an in penatibus isdem
tolerandum haberet; esse illi matrem et auiam, propiora consilia.
simplicius acturum, de inimicitiis primum Agrippinae, quas longe acrius
arsuras si matrimonium Liuiae uelut in partis domum Caesarum distraxisset.
sic quoque erumpere aemulationem feminarum, eaque discordia nepotes suos
conuelli: quid si intendatur certamen tali coniugio? 'falleris enim,
Seiane, si te mansurum in eodem ordine putas, et Liuiam, quae G. Caesari,
mox Druso nupta fuerit, ea mente acturam ut cum equite Romano senescat. ego
ut sinam, credisne passuros qui fratrem eius, qui patrem maioresque nostros
in summis imperiis uidere? uis tu quidem istum intra locum sistere: sed
illi magistratus et primores, qui te inuitum perrumpunt omnibusque de rebus
consulunt, excessisse iam pridem equestre fastigium longeque antisse patris
mei amicitias non occulti ferunt perque inuidiam tui me quoque incusant. at
enim Augustus filiam suam equiti Romano tradere meditatus est. mirum
hercule, si cum in omnis curas distraheretur immensumque attolli prouideret
quem coniunctione tali super alios extulisset, C. Proculeium et quosdam in
sermonibus habuit insigni tranquillitate uitae, nullis rei publicae
negotiis permixtos. sed si dubitatione Augusti mouemur, quanto ualidius est
quod Marco Agrippae, mox mihi conlocauit? atque ego haec pro amicitia non
occultaui: ceterum neque tuis neque Liuiae destinatis aduersabor. ipse quid
intra animum uolutauerim, quibus adhuc necessitudinibus immiscere te mihi
parem, omittam ad praesens referre: id tantum aperiam, nihil esse tam
excelsum quod non uirtutes istae tuusque in me animus mereantur, datoque
tempore uel in senatu s uel in contione non reticebo.'

[41] Rursum Seianus non iam de matrimonio sed altius metuens tacita
suspicionum, uulgi rumorem, ingruentem inuidiam deprecatur. ac ne adsiduos
in domum coetus arcendo infringeret potentiam aut receptando facultatem
criminantibus praeberet, huc flexit ut Tiberium ad uitam procul Roma
amoenis locis degendam impelleret. multa quippe prouidebat: sua in manu
aditus litterarumque magna ex parte se arbitrum fore, cum per milites
commearent; mox Caesarem uergente iam senecta secretoque loci mollitum
munia imperii facilius tramissurum: et minui sibi inuidiam adempta
salutantum turba sublatisque inanibus ueram potentiam augeri. igitur
paulatim negotia urbis, populi adcursus, multitudinem adfluentium increpat,
extollens laudibus quietem et solitudinem quis abesse taedia et offensiones
ac praecipua rerum maxime agitari.

[42] Ac forte habita per illos dies de Votieno Montano, celebris ingenii
uiro, cognitio cunctantem iam Tiberium perpulit ut uitandos crederet patrum
coetus uocesque quae plerumque uerae et graues coram ingerebantur. nam
postulato Votieno ob contumelias in Caesarem dictas, testis Aemilius e
militaribus uiris, dum studio probandi cuncta refert et quamquam inter
obstrepentis magna adseueratione nititur, audiuit Tiberius probra quis per
occuitum lacerabatur, adeoque perculsus est ut se uel statim uel in
cognitione purgaturum clamitaret precibusque proximorum, adulatione omnium
aegre componeret animum. et Votienus quidem maiestatis poenis adfectus est:
Caesar obiectam sibi aduersus reos inclementiam eo peruicacius amplexus,
Aquiliam adulterii delatam cum Vario Ligure, quamquam Lentulus Gaetulicus
consul designatus lege Iulia damnasset, exilio puniuit Apidiumque Merulam
quod in acta diui Augusti non iurauerat albo senatorio erasit.

[43] Auditae dehinc Lacedaemoniorum et Messeniorum legationes de iure
templi Dianae Limnatidis, quod suis a maioribus suaque in terra dicatum
Lacedaemonii firmabant annalium memoria uatumque carminibus, sed Macedonis
Philippi cum quo bellassent armis ademptum ac post C. Caesaris et M.
Antonii sententia redditum. contra Messenii ueterem inter Herculis posteros
diuisionem Peloponnesi protulere, suoque regi Denthaliatem agrum in quo id
delubrum cessisse; monimentaque eius rei sculpta saxis et aere prisco
manere. quod si uatum, annalium ad testimonia uocentur, pluris sibi ac
locupletiores esse; neque Philippum potentia sed ex uero statuisse: idem
regis Antigoni, idem imperatoris Mummii iudicium; sic Milesios permisso
publice arbitrio, postremo Atidium Geminum praetorem Achaiae decreuisse.
ita secondum Messenios datum. et Segestani aedem Veneris montem apud
Erycum, uetustate dilapsam, restaurari postulauere, nota memorantes de
origine eius et laeta Tiberio. suscepit curam libens ut consanguineus. tunc
tractatae Massiliensium preces probatumque P. Rutilii exemplum; namque eum
legibus pulsum ciuem sibi Zmyrnaei addiderant. quo iure Vulcacius Moschus
exul in Massiliensis receptus bona sua rei publicae eorum et patriae
reliquerat.

[44] Obiere eo anno uiri nobiles Cn. Lentulus et L. Domitius. Lentulo super
consulatum et triumphalia de Getis gloriae fuerat bene tolerata paupertas,
dein magnae opes innocenter partae et modeste habitae. Domitium decorauit
pater ciuili bello maris potens, donec Antonii partibus, mox Caesaris
misceretur. auus Pharsalica acie pro optumatibus ceciderat. ipse delectus
cui minor Antonia, Octauia genita, in matrimonium daretur, post exercitu
flumen Albim transcendit, longius penetrata Germania quam quisquam priorum,
easque ob res insignia triumphi adeptus est. obiit et L. Antonius, multa
claritudine generis sed improspera. nam patre eius Iullo Antonio ob
adulterium Iuliae morte punito hunc admodum adulescentulum, sororis
nepotem, seposuit Augustus in ciuitatem Massiliensem ubi specie studiorum
nomen exilii tegeretur. habitus tamen supremis honor ossaque tumulo
Octauiorum inlata per decretum senatus.

[45] Isdem consulibus facinus atrox in citeriore Hispania admissum a quodam
agresti nationis Termestinae. is praetorem prouinciae L. Pisonem, pace
incuriosum, ex improuiso in itinere adortus uno uulnere in mortem adfecit;
ac pernicitate equi profugus, postquam saltuosos locos attigerat, dimisso
equo per derupta et auia sequentis frustratus est. neque diu fefellit: nam
prenso ductoque per proximos pagos equo cuius foret cognitum. et repertus
cum tormentis edere conscios adigeretur, uoce magna sermones patrio frustra
se interrogari clamitauit: adsisterent socii ac spectarent; nullam uim
tantam doloris fore ut ueritatem eliceret. idemque cum postero ad
quaestionem retraheretur, eo nisu proripuit se custodibus saxoque caput
adflixit ut statim exanimaretur. sed Piso Termestinorum dolo caesus
habetur; quippe pecunias e publico interceptas acrius quam ut tolerarent
barbari cogebat.

[46] Lentulo Gaetulico C. Caluisio consulibus decreta triumphi insignia
Poppaeo Sabino contusis Thraecum gentibus, qui montium editis incultu atque
eo ferocius agitabant. causa motus super hominum ingenium, quod pati
dilectus et ualidissimum quemque militiae nostrae dare aspernabantor, ne
regibus quidem parere nisi ex libidine soliti, aut si mitterent auxilia,
suos ductores praeficere nec nisi aduersum accolas belligerare. ac tum
rumor incesserat fore ut disiecti aliisque nationibus permixti diuersas in
terras traherentur. sed antequam arma inciperent, misere legatos amicitiam
obsequiumque memoraturos, et mansura haec si nullo nouo onere temptarentur:
sin ut uictis seruitium indiceretur, esse sibi ferrum et iuuentutem et
promptum libertati aut ad mortem animum. simul castella rupibus indita
conlatosque illuc parentes et coniuges ostentabant bellumque impeditum
arduum cruentum minitabantur.

[47] At Sabinus, donec exercitus in unum conduceret, datis mitibus
responsis, postquam Pomponius Labeo e Moesia cum legione, rex Rhoemetalces
cum auxiliis popularium qui fidem non mutauerant, uenere, addita praesenti
copia ad hostem pergit, compositum iam per angustias saltuum. quidam
audentius apertis in collibus uisebantur, quos dux Romanus acie suggressus
haud aegre pepulit sanguine barbarorum modico ob propinqua suffugia. mox
castris in loco communitis ualida manu montem occupat angustum et aequali
dorso continuum usque ad proximum castellum quod magna uis armata aut
incondita tuebatur. simul in ferocissimos, qui ante uallum more gentis cum
carminibus et tripudiis persultabant, mittit delectos sagittariorum. ii dum
eminus grassabantur crebra et inulta uulnera fecere: propius incedentes
eruptione subita turbati sunt receptique subsidio Sugambrae cohortis, quam
Romanus promptam ad pericula nec minus cantuum et armorum tumultu trucem
haud procul instruxerat.

[48] Translata dehinc castra hostem propter, relictis apud priora munimenta
Thraecibus, quos nobis adfuisse memoraui. iisque permissum uastare, urere,
trahere praedas, dum populatio lucem intra sisteretur noctemque in castris
tutam et uigilem capesserent. id primo seruatum: mox uersi in luxum et
raptis opulenti omittere stationes, lasciuia epularum aut somno et uino
procumbere. igitur hostes incuria eorum comperta duo agmina parant quorum
altero populatores inuaderentur, alii castra Romana adpugnarent, non spe
capiendi sed ut clamore, telis suo quisque periculo intentus sonorem
alterius proelii non acciperet. tenebrae insuper delectae augendam ad
formidinem. sed qui uallum legionum temptabant facile pelluntur; Thraecum
auxilia repentino incursu territa, cum pars munitionibus adiacerent, plures
extra palarentur, tanto infensius caesi quanto perfugae et proditores ferre
arma ad suum patriaeque seruitium incusabantur.

[49] Postera die Sabinus exercitum aequo loco ostendit, si barbari successu
noctis alacres proelium auderent. et postquam castello aut coniunctis
tumulis non degrediebantur, obsidium coepit per praesidia quae opportune
iam muniebat; dein fossam loricamque contexens quattuor milia passuum
ambitu amplexus est; tum paulatim ut aquam pabulumque eriperet contrahere
claustra artaque circumdare; et struebatur agger unde saxa hastae ignes
propinquum iam in hostem iacerentur. sed nihil aeque quam sitis fatigabat,
cum ingens multitudo bellatorum imbellium uno reliquo fonte uterentur;
simulque armenta, ut mos barbaris, iuxta clausa egestate pabuli exanimari;
adiacere corpora hominum quos uulnera, quos sitis peremerat; pollui cuncta
sanie odore contactu.

[50] Rebusque turbatis malum extremum discordia accessit, his deditionem
aliis mortem et mutuos inter se ictus parantibus; et erant qui non inultum
exitium sed eruptionem suaderent. neque ignobiles tantum his diuersi
sententiis, uerum e ducibus Dinis, prouectus senecta et longo usu uim atque
clementiam Romanam edoctus, ponenda arma, unum adflictis id remedium
disserebat, primusque secum coniuge et liberis uictori permisit: secuti
aetate aut sexu imbecilli et quibus maior uitae quam gloriae cupido. at
iuuentus Tarsam inter et Turesim distrahebatur. utrique destinatum cum
libertate occidere, sed Tarsa properum finem, abrumpendas pariter spes ac
metus clamitans, dedit exemplum demisso in pectus ferro; nec defuere qui
eodem modo oppeterent. Turesis sua cum manu noctem opperitur haud nescio
duce nostro. igitur firmatae stationes densioribus globis; et ingruebat nox
nimbo atrox, hostisque clamore turbido, modo per uastum silentium, incertos
obsessores effecerat, cum Sabinus circumire, hortari, ne ad ambigua sonitus
aut simulationem quietis casum insidiantibus aperirent, sed sua quisque
munia seruarent immoti telisque non in falsum iactis.

[51] Interea barbari cateruis decurrentes nunc in uallum manualia saxa,
praeustas sudes, decisa robora iacere, nunc uirgultis et cratibus et
corporibus exanimis complere fossas, quidam pontis et scalas ante fabricati
inferre propugnaculis eaque prensare, detrahere et aduersum resistentis
comminus niti. miles contra deturbare telis, pellere umbonibus, muralia
pila, congestas lapidum molis prouoluere. his partae uictoriae spes et si
cedant insignitius flagitium, illis extrema iam salus et adsistentes
plerisque matres et coniuges earumque lamenta addunt animos. nox aliis in
audaciam, aliis ad formidinem opportuna; incerti ictus, uulnera improuisa;
suorum atque hostium ignoratio et montis anfractu repercussae uelut a tergo
uoces adeo cuncta miscuerant ut quaedam munimenta Romani quasi perrupta
omiserint. neque tamen peruasere hostes nisi admodum pauci: ceteros,
deiecto promptissimo quoque aut saucio, adpetente iam luce trusere in summa
castelli ubi tandem coacta deditio. et proxima sponte incolarum recepta:
reliquis quo minus ui aut obsidio subigerentur praematura montis Haemi et
saeua hiems subuenit.

[52] At Romae commota principis domo, ut series futuri in Agrippinam exitii
inciperet Claudia Pulchra sobrina eius postulatur accusante Domitio Afro.
is recens praetura, modicus dignationis et quoquo facinore properus
clarescere, crimen impudicitiae, adulterum Furnium, ueneficia in principem
et deuotiones obiectabat. Agrippina semper atrox, tum et periculo
propinquae accensa, pergit ad Tiberium ac forte sacrificantem patri
repperit. quo initio inuidiae non eiusdem ait mactare diuo Augusto uictimas
et posteros eius insectari. non in effigies mutas diuinum spiritum
transfusum: se imaginem ueram, caelesti sanguine ortam, intellegere
discrimen, suscipere sordis. frustra Pulchram praescribi cui sola exitii
causa sit quod Agrippinam stulte prorsus ad cultum delegerit oblita Sosiae
ob eadem adflictae. audita haec raram occulti pectoris uocem elicuere,
correptamque Graeco uersu admonuit non ideo laedi quia non regnaret.
Pulchra et Furnius damnantur. Afer primoribus oratorum additus, diuulgato
ingenio et secuta adseueratione Caesaris qua suo iure disertum eum
appellauit. mox capessendis accusationibus aut reos tutando prosperiore
eloquentiae quam morum fama fuit, nisi quod aetas extrema multum etiam
eloquentiae dempsit, dum fessa mente retinet silentii impatientiam.

[53] At Agrippina peruicax irae et morbo corporis implicata, cum uiseret
eam Caesar, profusis diu ac per silentium lacrimis, mox inuidiam et preces
orditur: subueniret solitudini, daret maritum; habilem adhuc inuentam sibi
neque aliud probis quam ex matrimonio solacium; esse in ciuitate, * * *
Germanici coniugem ac liberos eius recipere dignarentur. sed Caesar non
ignarus quantum ex re publica peteretur, ne tamen offensionis aut metus
manifestus foret sine responso quamquam instantem reliquit. id ego, a
scriptoribus annalium non traditum, repperi in commentariis Agrippinae
filiae quae Neronis principis mater uitam suam et casus suorum posteris
memorauit.

[54] Ceterum Seianus maerentem et improuidam altius perculit, immissis qui
per speciem amicitiae monerent paratum ei uenenum, uitandas soceri epulas.
atque illa simulationum nescia, cum propter discumberet, non uultu aut
sermone flecti, nullos attingere cibos, donec aduertit Tiberius, forte an
quia audiuerat; idque quo acrius experiretur, poma, ut erant adposita,
laudans nurui sua manu tradidit. aucta ex eo suspicio Agrippinae et intacta
ore seruis tramisit. nec tamen Tiberii uox coram secuta, sed obuersus ad
matrem non mirum ait si quid seuerius in eam statuisset a qua ueneficii
insimularetur. inde rumor parari exitium neque id imperatorem palam audere,
secretum ad perpetrandum quaeri.

[55] Sed Caesar quo famam auerteret adesse frequens senatoi legatosque
Asiae ambigentis quanam in ciuitate templum statueretur pluris per dies
audiuit. undecim urbes certabant, pari ambitione, uiribus diuersae. neque
multum distantia inter se memorabant de uetustate generis, studio in
populum Romanum per bella Persi et Aristonici aliorumque regum. uerum
Hypaepeni Trallianique Laodicenis ac Magnetibus simul tramissi ut pamum
ualidi; ne Ilienses quidem, cum parentem urbis Romae Troiam referrent, nisi
antiquitatis gloria pollebant. paulum addubitatum quod Halicarnasii mille
et ducentos per annos nullo motu terrae nutauisse sedes suas uiuoque in
saxo fundamenta templi adseuerauerant. Pergamenos (eo ipso nitebantur) aede
Augusto ibi sita satis adeptos creditum. Ephesii Milesiique, hi Apollinis,
illi Dianae caerimonia occupauisse ciuitates uisi. ita Sardianos inter
Zmyrnaeosque deliberatum. Sardiani decretum Etruriae recitauere ut
consanguinei: nam Tyrrhenum Lydumque Atye rege genitos ob multitudinem
diuisisse gentem; Lydum patriis in terris resedisse, Tyrrheno datum nouas
ut conderet sedes; et ducum e nominibus indita uocabula illis per Asiam,
his in Italia; auctamque adhuc Lydorum opulentiam missis in Graeciam
populis cui mox a Pelope nomen. simul litteras imperatorum et icta nobiscum
foedera bello Macedonum ubertatemque fluminum suorum, temperiem caeli ac
ditis circum terras memorabant.

[56] At Zmymaei repetita uetustate, seu Tantalus Ioue ortus illos, siue
Theseus diuina et ipse stirpe, siue una Amazonum condidisset, transcendere
ad ea, quis maxime fidebant, in populum Romanum officiis, missa nauali
copia non modo externa ad bella sed quae in Italia tolerabantur; seque
primos templum urbis Romae statuisse, M. Porcio consule, magnis quidem iam
populi Romani rebus, nondum tamen ad summum elatis, stante adhuc Punica
urbe et ualidis per Asiam regibus. simul L. Sullam testem adferebant,
grauissimo in discrimine exercitus ob asperitatem hiemis et penuriam
uestis, cum id Zmyrnam in contionem nuntiatum foret, omnis qui adstabant
detraxisse corpori tegmina nostrisque legionibus misisse. ita rogati
sententiam patres Zmyrnaeos praetulere. censuitque Vibius Marsus ut M'.
Lepido, cui ea prouincia obuenerat, super numerum legaretur qui templi
curam susciperet. et quia Lepidus ipse deligere per modestiam abnuebat,
Valerius Naso e praetoriis sorte missus est.

[57] Inter quae diu meditato prolatoque saepius consilio tandem Caesar in
Campaniam, specie dedicandi templa apud Capuam Ioui, apud Nolam Augusto,
sed certus procul urbe degere. causam abscessus quamquam secutus plurimos
auctorum ad Seiani artes rettuli, quia tamen caede eius patrata sex postea
annos pari secreto conionxit, plerumque permoueor num ad ipsum referri
uerius sit, saeuitiam ac libidinem cum factis promeret, locis occultantem
erant qui crederent in senectute corporis quoque habitum pudori fuisse:
quippe illi praegracilis et incurua proceritas, nudus capillo uertex,
ulcerosa facies ac plerumque medicaminibus interstincta; et Rhodi secreto
uitare coetus, recondere uoluptates insuerat. traditur etiam matris
impotentia extrusum quam dominationis sociam aspernabatur neque depellere
poterat, cum dominationem ipsam donum eius accepisset. nam dubitauerat
Augustus Germanicum, sororis nepotem et cunctis laudatum, rei Romanae
imponere, sed precibus usoris euictus Tiberio Germanicum, sibi Tiberium
adsciuit. idque Augusta exprobrabat, reposcebat.

[58] Profectio arto comitatu fuit: unus senator consulatu functus, Cocceius
Nerua, cui legum peritia, eques Romanus praeter Seianum ex inlustribus
Curtius Atticus, ceteri liberalibus studiis praediti, ferme Graeci, quorum
sermonibus leuaretur. ferebant periti caelestium iis motibus siderum
excessisse Roma Tiberium ut reditus illi negaretur. unde exitii causa
multis fuit properum finem uitae coniectantibus uulgantibusque; neque enim
tam incredibilem casum prouidebant ut undecim per annos libens patria
careret. mox patuit breue confinium artis et falsi ueraque quam obscuris
tegerentur. nam in urbem non regressurum haud forte dictum: ceterorum
nescii egere, cum propinquo rure aut litore et saepe moenia urbis adsidens
extremam senectam compleuerit.

[59] Ac forte illis diebus oblatum Caesari anceps periculum auxit uana
rumoris praebuitque ipsi materiem cur amicitiae constantiaeque Seiani magis
fideret. uescebantur in uilla cui uocabulum Speluncae mare Amunclanum inter
et Fundanos montis natiuo in specu. eius os lapsis repente saxis obruit
quosdam ministros: hinc metus in omnis et fuga eorum qui conuiuium
celebrabant. Seianus genu uoltuque et manibus super Caesarem suspensus
opposuit sese incidentibus atque habitu tali repertus est a militibus qui
subsidio uenerant. maior ex eo et quamquam exitiosa suaderet ut non sui
anxius cum fide audiebatur. adsimulabatque iudicis partis aduersum
Germanici stirpem, subditis qui accusatorum nomina sustinerent maximeque
insectarentur Neronem proximum successioni et, quamquam modesta iuuenta,
plerumque tamen quid in praesentiarum conduceret oblitum, dum a libertis et
clientibus, apiscendae potentiae properis, extimulator ut erectum et
fidentem animi ostenderet: uelle id populum Romanum, cupere exercitus,
neque ausurum contra Seianum qui nunc patientiam senis et segnitiam iuuenis
iuxta insultet.

[60] Haec atque talia audienti nihil quidemprauae cogitationis, sed
interdum uoces procedebant contumaces et inconsultae, quas adpositi
custodes exceptas auctasque cum deferrent neque Neroni defendere daretur,
diuersae insuper sollicitudinum formae oriebantur. nam alius occursum eius
uitare, quidam salutatione reddita statim auerti, plerique inceptum
sermonem abrumpere, insistentibus contra inridentibusque qui Seiano
fautores aderant. enimuero Tiberius toruus aut falsum renidens uultu: seu
loqueretur seu taceret iuuenis, crimen ex silentio, ex uoce. ne nox quidem
secura, cum uxor uigilias somnos suspiria matri Liuiae atque illa Seiano
patefaceret; qui fratrem quoque Neronis Drusum traxit in partis, spe
obiecta principis loci si priorem aetate et iam labefactum demouisset.
atrox Drusi ingenium super cupidinem potentiae et solita fratribus odia
accendebatur inuidia quod mater Agrippina promptior Neroni erat. neque
tamen Seianus ita Drusum fouabat ut non in eum quoque semina futuri exitii
meditaretur, gnarus praeferocem et insidiis magis opportunum.

[61] Fine anni excessere insignes uiri Asinius Agrippa, claris maioribus
quam uetustis uitaque non degener, et Q. Haterius, familia senatoria,
eloquentiae quoad uixit celebratae: monimenta ingeni eius haud perinde
retinentur. scilicet impetu magis quam cura uigebat; utque aliorum
meditatio et labor in posterum ualescit, sic Haterii canorum illud et
profluens cum ipso simul extinctum est.

[62] M. Licinio L. Calpurnio consulibus ingentium bellorum cladem aequauit
malum improuisum: eius initium simul et finis extitit. nam coepto apud
Fidenam amphitheatro Atilius quidam libertini generis, quo spectaculum
gladiatorum celebraret, neque fundamenta per solidum subdidit neque firmis
nexibus ligneam compagem superstruxit, ut qui non abundantia pecuniae nec
municipali ambitione sed in sordidam mercedem id negotium quaesiuisset.
adfluxere auidi talium, imperitante Tiberio procul uoluptatibus habiti,
uirile ac muliebre secus, omnis aetas, ob propinquitatem loci effusius;
unde grauior pestis fuit, conferta mole, dein conuulsa, dum ruit intus aut
in exteriora effunditur immensamque uim mortalium, spectaculo intentos aut
qui circum adstabant, praeceps trahit atque operit. et illi quidem quos
principium stragis in mortem adflixerat, ut tali sorte, cruciatum effugere:
miserandi magis quos abrupta parte corporis nondum uita deseruerat; qui per
diem uisu, per noctem ululatibus et gemitu coniuges aut liberos noscebant.
iam ceteri fama exciti, hic fratrem, propinquum ille, alius parentes
lamentari. etiam quorum diuersa de causa amici aut necessarii aberant,
pauere tamen; nequedum comperto quos illa uis perculisset, latior ex
incerto metus.

[63] Vt coepere dimoueri obruta, concursus ad exanimos complectentium,
osculantium; et saepe certamen si con fusior facies sed par forma aut aetas
errorem adgnoscentibus fecerat. quinquaginta hominum milia eo casu
debilitata uel obtrita sunt; cautumque in posterum senatus consulto ne quis
gladiatorium munus ederet cui minor quadringentorum milium res neue
amphitheatrum imponeretur nisi solo firmitatis spectatae. Atilius in
exilium actus est. Ceterum sub recentem cladem patuere procerum domus,
fomenta et medici passim praebiti, fuitque urbs per illos dies quamquam
maesta facie ueterum institutis similis, qui magna post proelia saucios
largitione et cura sustentabant.

[64] Nondum ea clades exoleuerat cum ignis uiolentia urbem ultra solitum
adfecit, deusto monte Caelio; feralemque annum ferebant et ominibus
aduersis susceptum principi consilium absentiae, qui mos uulgo, fortuita ad
culpam trahentes, ni Caesar obuiam isset tribuendo pecunias ex modo
detrimenti. actaeque ei grates apud senatum ab inlustribus famaque apud
populum, quia sine ambitione aut proximorum precibus ignotos etiam et ultro
accitos munificentia iuuerat. adduntur sententiae ut mons Caelius in
posterum Augustus appellaretur, quando cunctis circum flagrantibus sola
Tiberii effigies sita in domo Iunii senatoris inuiolata mansisset. euenisse
id olim Claudiae Quintae eiusque statuam uim ignium bis elapsam maiores
apud aedem matris deum consecrauisse. sanctos acceptosque numinibus
Claudios et augendam caerimoniam loco in quo tantum in principem honorem di
ostenderint.

[65] Haud fuerit absurdum tradere montem eum antiquitus Querquetulanum
cognomento fuisse, quod talis siluae frequens fecundusque erat, mox Caelium
appellitatum a Caele Vibenna, qui dux gentis Etruscae cum auxilium tulisset
sedem eam acceperat a Tarquinio Prisco, seu quis alius regum dedit: nam
scriptores in eo dissentiunt. cetera non ambigua sunt, magnas eas copias
per plana etiam ac foro propinqua habitauisse, unde Tuscum uicum e uocabulo
aduenarum dictum.

[66] Sed ut studia procerum et largitio principis aduersum casus solacium
tulerant, ita accusatorum maior in dies et infestior uis sine leuamento
grassabatur; corripueratque Varum Quintilium, diuitem et Caesari
propinquum, Domitius Afer, Claudiae Pulchrae matris eius condemnator, nullo
mirante quad diu egens et parto nuper praemio male usus plura ad flagitia
accingeretur. Publium Dolabellam socium delationis extitisse miraculo erat,
quia claris maioribus et Varo conexus suam ipse nobilitatem, suum sanguinem
perditum ibat. restitit tamen senatus et opperiendum imperatorem censuit,
quod unum urgentium malorum suffugium in tempus erat.

[67] At Caesar dedicatis per Campaniam templis, quamquam edicto monuisset
ne quis quietem eius inrumperet, concursusque oppidanorum disposito milite
prohiberentur, perosus tamen municipia et colonias omniaque in continenti
sita Capreas se in insulam abdidit trium milium freto ab extremis
Surrentini promunturii diiunctam. solitudinem eius placuisse maxime
crediderim, quoniam importuosum circa mare et uix modicis nauigiis pauca
subsidia; neque adpulerit quisquam nisi gnaro custode. caeli temperies
hieme mitis obiectu montis quo saeua uentorum arcentur; aestas in fauonium
obuersa et aperto circum pelago peramoena; prospectabatque pulcherrimum
sinum, antequam Vesuuius mons ardescens faciem loci uerteret. Graecos ea
tenuisse Capreasque Telebois habitatas fama tradit. sed tum Tiberius
duodecim uillarum nominibus et molibus insederat, quanto intentus olim
publicas ad curas tanto occultiores in luxus et malum otium resolutus.
manebat quippe suspicionum et credendi temeritas quam Seianus augere etiam
in urbe suetus acrius turbabat non iam occultis aduersum Agrippinam et
Neronem insidiis. quis additus miles nuntios, introitus, aperta secreta
uelut in annalis referebat, ultroque struebantur qui monerent perfugere ad
Germaniae exercitus uel celeberrimo fori effigiem diui Augusti amplecti
populumque ac senatum auxilio uocare. eaque spreta ab illis, uelut
pararent, obiciebantur.

[68] Iunio Silano et Silio Nerua consulibus foedum anni principium incessit
tracto in carcerem inlustri equite Romano Titio Sabino ob amicitiam
Germanici: neque enim omiserat coniugem liberosque eius percolere, sectator
domi, comes in publico, post tot clientes unus eoque apud bonos laudatus et
grauis iniquis. hunc Latinius Latiaris, Porcius Cato, Petilius Rufus, M.
Opsius praetura functi adgrediuntur, cupidine consulatus ad quem non nisi
per Seianum aditus; neque Seiani uoluntas nisi scelere quaerebatur.
compositum inter ipsos ut Latiaris, qui modico usu Sabinum contingebat,
strueret dolum, ceteri testes adessent, deinde accusationem inciperent.
igitur Latiaris iacere fortuitos primum sermones, mox laudare constantiam
quod non, ut ceteri, florentis domus amicus adflictam deseruisset; simul
honora de Germanico, Agrippinam miserans, disserebat. et postquam Sabinus,
ut sunt molles in calamitate mortalium animi, effudit lacrimas, iunxit
questus, audentius iam onerat Seianum, saeuitiam, superbiam, spes eius; ne
in Tiberium quidem conuicio abstinet; iique sermones tamquam uetita
miscuissent speciem artae amicitiae fecere. ac iam ultro Sabinus quaerere
Latiarem, uentitare domum, dolores suos quasi ad fidissimum deferre.

[69] Consultant quos memoraui quonam modo ea plurium auditu acciperentur.
nam loco in quem coibatur seruanda solitudinis facies; et si pone foris
adsisterent, metus uisus, sonitus aut forte ortae suspicionis erat. tectum
inter et laquearia tres senatores haud minus turpi latebra quam detestanda
fraude sese abstrudunt, foraminibus et rimis aurem admouent. interea
Latiaris repertum in publico Sabinum, uelut recens cognita narraturus,
domum et in cubiculum trahit praeteritaque et instantia, quorum adfatim
copia, ac nouos terrores cumulat. eadem ille et s diutius, quanto maesta,
ubi semel prorupere, difficilius reticentur. properata inde accusatio
missisque ad Caesarem litteris ordinem fraudis suumque ipsi dedecus
narrauere. non alias magis anxia et pauens ciuitas, tegens aduersum
proximos; congressus, conloquia, notae ignotaeque aures uitari; etiam muta
atque inanima, tectum et parietes circumspectabantur.

[70] Sed Caesar sollemnia incipientis anni kalendis Ianuariis epistula
precatus uertit in Sabinum, corruptos quosdam libertorum et petitum se
arguens, ultionemque haud obscure poscebat. nec mora quin decerneretur; et
trahebatur damnatus, quantum obducta ueste et adstrictis faucibus niti
poterat, clamitans sic inchoari annum, has Seiano uictimas cadere. quo
intendisset oculos, quo uerba acciderent, fuga uastitas, deseri itinera
fora. et quidam regrediebantur ostentabantque se rursum id ipsum pauentes
quod timuissent. quem enim diem uacuum poena ubi inter sacra et uota, quo
tempore uerbis etiam profanis abstineri mos esset, uincla et laqueus
inducantur? non imprudentem Tiberium tantam inuidiam adisse: quaesitum
meditatumque, ne quid impedire credatur quo minus noui magistratus, quo
modo delubra et altaria, sic carcerem recludant. secutae insuper litterae
grates agentis quod hominem infensum rei publicae puniuissent, adiecto
trepidam sibi uitam, suspectas inimicorum insidias, nullo nominatim
compellato; neque tamen dubitabatur in Neronem et Agrippinam intendi.

[71] Ni mihi destinatum foret suum quaeque in annum referre, auebat animus
antire statimque memorare exitus quos Latinus atque Opsius ceterique
flagitii eius repertores habuere, non modo postquam Gaius Caesar rerum
potitus est sed incolumi Tiberio, qui scelerum ministros ut peruerti ab
aliis nolebat, ita plerumque satiatus et oblatis in eandem operam
recentibus ueteres et praegrauis adflixit: uerum has atque alias sontium
poenas in tempore trademus. tum censuit Asinius Gallus, cuius liberorum
Agrippina matertera erat, petendum a principe ut metus suos senatui
fateretur amouerique sineret. nullam acque Tiberius, ut rebatur, ex
uirtutibus suis quam dissimulationem diligebat: eo aegrius accepit recludi
quae premeret. sed mitigauit Seianus, non Galli amore uerum ut cunctationes
principis opperiretur, gnarus lentum in meditando, ubi prorupisset,
tristibus dictis atrocia facta coniungere.
    Per idem tempus Iulia mortem obiit, quam neptem Augustus conuictam
adulterii damnauerat proieceratque in insulam Trimentm, haud procul Apulis
litoribus. illic uiginti annis exilium tolerauit Augustae ope sustentata,
quae florentis priuignos cum per occultum subuertisset, misericordiam erga
adflictos palam ostentabat.

[72] Eodem anno Frisii, transrhenanus popolus, pacem exuere, nostra magis
auaritia quam obsequii impatientes. tributum iis Drusus iusserat modicum
pro angustia rerum, ut in usus militaris coria boum penderent, non intenta
cuiusquam cura quae firmitudo, quae mensura, donec Olennius e
primipilaribus regendis Frisiis impositus terga urorum delegit quorum ad
formam acciperentur. id aliis quoque nationibus arduum apud Germanos
difficilius tolerabatur, quis ingentium beluarum feraces saltus, modica
domi armenta sunt. ac primo boues ipsos, mox agros, postremo corpora
coniugum aut liberorum seruitio tradebant. hinc ira et questus et postquam
non subueniebatur remedium ex bello. rapti qui tributo aderant milites et
patibulo adfixi: Olennius infensos fuga praeuenit receptus castello cui
nomen Fleuum; et haud spernenda illic ciuium sociorumque manus litora
Oceani praesidebat.

[73] Quod ubi L. Apronio inferioris Germaniae pro praetore cognitum,
uexilla legionum e superiore prouincia peditumque et equitum auxiliarium
delectos acciuit ac simul utrumque exercitum Rheno deuectum Frisiis
intulit, soluto iam castelli obsidio et ad sua tutanda degressis
rebellibus. igitur proxima aestuaria aggeribus et pontibus traducendo
grauiori agmini firmat, atque interim repertis uadis alam Canninefatem et
quod peditum Germanorum inter nostros merebat circumgredi terga hostium
iubet, qui iam acie compositi pellunt turmas socialis equitesque legionum
subsidio missos. tum tres leues cohortes ac rursum duae, dein tempore
interiecto alarius eques immissus: satis ualidi si simul incubuissent, per
interuallum aduentantes neque constantiam addiderant turbatis et pauore
fugientium auferebantur. Cethego Labeoni legato quintae legionis quod
reliquum auxiliorum tradit. atque ille dubia suorum re in anceps tractus
missis nuntiis uim legionum implorabat. prorumpunt quintani ante alios et
acri pugna hoste pulso recipiunt cohortis alasque fessas uulneribus. neque
dux Romanus ultum iit aut corpora humauit, quamquam multi tribunorum
praefectorumque et insignes centuriones cecidissent. mox compertum a
transfugis nongentos Romanorum apud lucum quem Baduhennae uocant pugna in
posterum extracta confectos, et aliam quadringentorum manum occupata
Cruptorigis quondam stipendiari uilla, postquam proditio metuebatur, mutuis
ictibus procubuisse.

[74] Clarum inde inter Germanos Frisium nomen, dissimulante Tiberio damna
ne cui bellum permitteret. neque senatus in eo cura an imperii extrema
dehonestarentur: pauor internus occupauerat animos cui remedium adulatione
quaerebatur. ita quamquam diuersis super rebus consulerentur, aram
clementiae, aram amicitiae effigiesque circum Caesaris ac Seiani censuere
crebrisque precibus efflagitabant uisendi sui copiam facerent. non illi
tamen in urbem aut propinqua urbi degressi sunt: satis uisum omittere
insulam et in proximo Campaniae aspici. eo uenire patres, eques, magna pars
plebis, anxii erga Seianum cuius durior congressus atque eo per ambitum et
societate consiliorum parabatur. satis constabat auctam ei adrogantiam
foedum illud in propatulo seruitium spectanti; quippe Romae sueti discursus
et magnitudine urbis incertum quod quisque ad negotium pergat: ibi campo
aut litore iacentes nullo discrimine noctem ac diem iuxta gratiam aut
fastus ianitorum perpetiebantur donec id quoque uetitum: et reuenere in
urbem trepidi quos non sermone, non uisu dignatus erat, quidam male alacres
quibus infaustae amicitiae grauis exitus imminebat

[75] Ceterum Tiberius neptem Agrippinam Germanico ortam cum coram Cn.
Domitio tradidisset, in urbe celebrari nuptias iussit. in Domitio super
uetustatem generis propinquum Caesaribus sanguinem delegerat; nam is auiam
Octauiam et per eam Augustum auunculum praeferebat.

  ľ05 


[1] Rubellio et Fufio consulibus, quorum utrique Geminus cognomentum erat,
Iulia Augusta mortem obiit, aetate s extrema, nobilitatis per Claudiam
familiam et adoptione Liuiorum Iuliorumque clarissimae. primum ei
matrimonium et liberi fuere cum Tiberio Nerone, qui bello Perusino profugus
pace inter Sex. Pompeium ac triumuiros pacta in urbem rediit. exim Caesar
cupidine formae aufert marito, incertum an inuitam, adeo properus ut ne
spatio quidem ad enitendum dato penatibus suis grauidam induxerit. nullam
posthac subolem edidit sed sanguini Augusti per coniunctionem Agrippinae et
Germanici adnexa communis pronepotes habuit. sanctitate domus priscum ad
morem, comis ultra quam antiquis feminis probatum, mater impotens, uxor
facilis et cum artibus mariti, simulatione filii bene composita. funus eius
modicum, testamen tum diu inritum fuit. Iaudata est pro rostris a G.
Caesare pronepote qui mox rerum potitus est.

[2] At Tiberius, quod supremis in matrem officiis defuisset, nihil mutata
amoenitate uitae, magnitudinem negotiorum per litteras excusauit honoresque
memoriae eius ab senatu large decretos quasi per modestiam imminuit, paucis
admodum receptis et addito ne caelestis religio decerneretur: sic ipsam
maluisse. quin et parte eiusdem epistulae increpuit amicitias muliebris,
Fufium consulem oblique perstringens. is gratia Augustae floruerat, aptus
adliciendis feminarum animis, dicax idem et Tiberium acerbis facetiis
inridere solitus quarum apud praepotentis in longum memoria est.

[3] Ceterum ex eo praerupta iam et urgens dominatio: nam incolumi Augusta
erat adhuc perfugium, quia Tiberio inueteratum erga matrem obsequium neque
Seianus audebat auctoritati parentis antire: tunc uelut frenis exoluti
proruperunt missaeque in Agrippinam ac Neronem litterae quas pridem adlatas
et cohibitas ab Augusta credidit uulgus: haud enim multum post mortem eius
recitatae sunt. uerba inerant quaesita asperitate: sed non arma, non rerum
nouarum studium, amores iuuenum et impudicitiam nepoti obiectabat. in nurum
ne id quidem confingere ausus, adrogantiam oris et contumacem animum
incusauit, magno senatus pauore ac silentio, donec pauci quis nulla ex
honesto spes (et publica mala singulis in occasionem gratiae trahuntur) ut
referretur postulauere, promptissimo Cotta Messalino cum atroci sententia.
sed aliis a primoribus maximeque a magistratibus trepidahatur: quippe
Tiberius etsi infense inuectus cetera ambigua reliquerat.

[4] Fuit in senatu Iunius Rusticus, componendis patrum actis delectus a
Caesare eoque meditationes eius introspicere creditus. is fatali quodam
motu (neque enim ante specimen constantiae dederat) seu praua sollertia,
dum imminentium oblitus incerta pauet, inserere se dubitantibus ac monere
consules ne relationem inciperent; disserebatque breuibus momentis summa
uerti: posse quandoque domus Germanici exitium paenitentiae esse seni.
simul populus effgies Agrippinae ac Neronis gerens circumsistit curiam
faustisque in Caesarem ominibus falsas litteras et principe inuito exitium
domui eius intendi clamitat. ita nihil triste illo die patratum. ferebantur
etiam sub nominibus consularium fictae in Seianum sententiae, exercentibus
plerisque per occultum atque eo procacius libidinem ingeniorum. unde illi
ira uiolentior et materies criminandi: spretum dolorem principis ab senatu,
desciuisse populum; audiri lam et legi nouas contiones, noua patrum
consulta: quid reliquum nisi ut caperent ferrum et, quorum imagines pro
uexillis secuti forent, duces imperatoresque deligerent?

[5] Igitur Caesar repetitis aduersum nepotem et nurum probris increpitaque
per edictum plebe, questus apud patres quod fraude unius senatoris
imperatoria maiestas elusa publice foret, integra tamen sibi cuncta
postulauit. nec ultra deliberatum quo minus non quidem extrema decernerent
(id enim uetitum), sed paratos ad ultionem ui principis impediri
testarentur ---.
  
[5.6] --- Quattuor et quadraginta orationes super ea re habitae, ex quis
ob metum paucae, plures adsuetudine --- 'mihi pudorem aut Seiano
inuidiam adlaturum censui. uersa est fortuna et ille quidem qui collegam et
generum adsciuerat sibi ignoscit: ceteri quem per dedecora fouere cum
scelere insectantur. miserius sit ob amicitiam accusari an amicum accusare
haud discreuerim. non crudelitatem, non clementiam cuiusquam experiar sed
liber et mihi ipsi probatus antibo periculum. uos obtestor ne memoriam
nostri per maerorem quam laeti retineatis, adiciendo me quoque iis qui fine
egregio publica mala effugerunt.'

[5.7] Tunc singulos, ut cuique adsistere, adloqui animus erat, retinens aut
dimittens partem diei absumpsit, multoque adhuc coetu et cunctis intrepidum
uultum eius spectantibus, cum superesse tempus nouissimis crederent, gladio
quem sinu abdiderat incubuit. neque Caesar ullis criminibus aut probris
defunctum insectatus est, cum in Blaesum multa foedaque incusauisset.

[5.8] Relatum inde de P. Vitellio et Pomponio Secundo. illum indices
arguebant claustra aerarii, cui praefectus erat, et militarem pecuniam
rebus nouis obtulisse; huic a Considio praetura functo obiectabatur Aelii
Galli amicitia, qui punito Seiano in hortos Pomponii quasi fidissimum ad
sub sidium perfugisset. neque aliud periclitantibus auxilii quam in fratrum
constantia fuit qui uades extitere. mox crebris prolationibus spem ac metum
iuxta grauatus Vitellius petito per speciem studiorum scalpro leuem ictum
uenis intulit uitamque aegritudine animi finiuit. at Pomponius multa morum
elegantia et ingenio inlustri, dum aduersam fortunam aequus tolerat,
Tiberio superstes fuit.

[5.9] Placitum posthac ut in reliquos Seiani liberos aduerteretur,
uanescente quamquam plebis ira ac plerisque per priora supplicia lenitis.
igitur portantur in carcerem, filius imminentium intellegens, puella adeo
nescia ut crebro interrogaret quod ob delictum et quo traheretur; neque
facturam ultra et posse se puerili uerbere moneri. tradunt temporis eius
auctores, quia triumuirali supplicio adfici uirginem inauditum habebatur, a
carnifice laqueum iuxta compressam; exim oblisis faucibus id aetatis
corpora in Gemonias abiecta.

[5.10] Per idem tempus Asia atque Achaia exterritae sunt acri magis quam
diuturno rumore, Drusum Germanici filium apud Cycladas insulas mox in
continenti uisum. et erat iuuenis haud dispari aetate, quibusdam Caesaris
libertis uelut adgnitus; per dolumque comitantibus adliciebantur ignari
fama nominis et promptis Graecorum animis ad noua et mira: quippe elapsum
custodiae pergere ad paternos exercitus, Aegyptum aut Syriam inuasurum,
fingebant simul credebantque. iam iuuentutis concursu, iam publicis studiis
frequentabatur, laetus praesentibus et inanium spe, cum auditum id Poppaeo
Sabino: is Macedoniae tum intentus Achaiam quoque curabat. igitur quo uera
seu falsa antiret Toronaeum Thermaeumque sinum praefestinans, mox Euboeam
Aegaei maris insulam et Piraeum Atticae orae, dein Corinthiense litus
angustiasque Isthmi euadit; marique alio Nicopolim Romanam coloniam
ingressus, ibi demum cognoscit sollertius interrogatum quisnam foret
dixisse M. Silano genitum et multis sectatorum dilapsis ascendisse nauem
tamquam Italiam peteret. scripsitque haec Tiberio neque nos originem
finemue eius rei ultra comperimus.

[5.11] Exitu anni diu aucta discordia consulum erupit. nam Trio, facilis
capessendis inimicitiis et foro exercitus, ut segnem Regulum ad opprimendos
Seiani ministros oblique perstrinxerat: ille nisi lacesseretur modestiae
retinens non modo rettudit collegam sed ut noxium coniurationis ad
disquisitionem trahebat. multisque patrum orantibus ponerent odia in
perniciem itura, mansere infensi ac minitantes donec magistratu abirent.

 ľ06 

[6.1] Cn. Domitius et Camillus Scribonianus consulatum inierant, cum Caesar
tramisso quod Capreas et Surrentum interluit freto Campaniam praelegebat,
ambiguus an urbem intraret, seu, quia contra destinauerat, speciem uenturi
simulans. et saepe in propinqua degressus, aditis iuxta Tiberim hortis,
saxa rursum et solitudinem maris repetiit pudore scelerum et libidinum
quibus adeo indomitis exarserat ut more regio pubem ingenuam stupris
pollueret. nec formam tantum et decora corpora set in his modestam
pueritiam, in aliis imagines maiorum incitamen tum cupidinis habebat.
tuncque primum ignota antea uocabula reperta sunt sellariorum et
spintriarum ex foeditate loci ac multiplici patientia; praepositique serui
qui conquirerent pertraherent, dona in promptos, minas aduersum abnuentis,
et si retinerent propinquus aut parens, uim raptus suaque ipsi libita uelut
in captos exercebant.

[6.2] At Romae principio anni, quasi recens cognitis Liuiae flagitiis ac
non pridem etiam punitis, atroces sententiae dicebantur in effigies quoque
ac memoriam eius et bona Seiani ablata aerario ut in fiscum cogerentur,
tamquam referret. Scipiones haec et Silani et Cassii isdem ferme aut paulum
immutatis uerbis adseueratione multa censebant, cum repente Togonius
Gallus, dum ignobilitatem suam magnis nominibus inserit, per deridiculum
auditur. nam principem orabat deligere senatores ex quis uiginti sorte
ducti et ferro accincti, quoties curiam inisset, salutem eius defenderent.
crediderat nimirum epistulae subsidio sibi alterum ex consulibus poscentis
ut tutus a Capreis urbem peteret. Tiberius tamen, ludibria seriis
permiscere solitus, egit grates beneuolentiae patrum: sed quos omitti
posse, quos deligi? semperne eosdem an subinde alios? et honori bus
perfunctos an iuuenes, priuatos an e magistratibus? quam deinde speciem
fore sumentium in limine curiae gladios? neque sibi uitam tanti si armis
tegenda foret. haec aduersus Togonium uerbis moderans neque ultra
abolitionem sententiae suaderet.

[6.3] At Iunium Gallionem qui censuerat ut praetoriani actis stipendiis ius
apiscerentur in quattuordecim ordinibus sedendi uiolenter increpuit, uelut
coram rogitans quid illi cum militibus quos neque dicta imperatoris neque
praemia nisi ab imperatore accipere par esset. repperisse prorsus quod
diuus Augustus non prouiderit: an potius discordiam et seditionem a
satellite quaesitam, qua rudis animos nomine honoris ad corrumpendum
militiae morem propelleret? hoc pretium Gallio meditatae adulationis tulit,
statim curia, deinde Italia exactus; et quia incusabatur facile tole
raturus exilium delecta Lesbo, insula nobili et amoena, retrahitur in urbem
custoditurque domibus magistratuum. isdem litteris Caesar Sextium
Paconianum praetorium perculit magno patrum gaudio, audacem maleficum,
omnium secreta rimantem delectumque ab Seiano cuius ope dolus G. Caesari
pararetur. quod postquam patefactum prorupere concepta pridem odia et
summum supplicium decernebatur ni professus indicium foret.

[6.4] Ut uero Latinium Latiarem ingressus est, accusator ac reus iuxta
inuisi gratissimum spectaculum praebebantur. Latiaris, ut rettuli,
praecipuus olim circumueniendi Titii Sabini et tunc luendae poenae primus
fuit. inter quae Haterius Agrippa consules anni prioris inuasit, cur mutua
accusatione intenta nunc silerent: metum prorsus et noxae conscientiam pro
foedere haberi; at non patribus reticenda quae audiuissent. Regulus manere
tempus ultionis seque coram principe executurum; Trio aemulationem inter
collegas et si qua discordes iecissent melius oblitterari respon dit.
Vrgente Agrippa Sanquinius Maximus e consularibus orauit senatum ne curas
imperatoris conquisitis insuper acerbitatibus augerent: sufficere ipsum
statuendis remediis. sic Regulo salus et Trioni dilatio exitii quaesita.
Haterius inuisior fuit quia somno aut libidinosis uigiliis marcidus et ob
segnitiam quamuis crudelem principem non metuens inlustribus uiris
perniciem inter ganeam ac stupra meditabatur.

[6.5] Exim Cotta Messalinus, saeuissimae cuiusque sen tentiae auctor eoque
inueterata inuidia, ubi primum facultas data arguitur pleraque C. Caesarem
quasi incestae uirilitatis, et cum die natali Augustae inter sacerdotes
epularetur, nouendialem eam cenam dixisse; querensque de potentia M'.
Lepidi ac L. Arruntii, cum quibus ob rem pecuniariam disceptabat,
addidisse: 'illos quidem senatus, me autem tuebitur Tiberiolus meus.' quae
cuncta a primoribus ciuitatis reuincebatur iisque instantibus ad
imperatorem prouocauit. nec multo post litterae adferuntur quibus in modum
defensionis, repetito inter se atque Cottam amicitiae principio crebrisque
eius officiis commemoratis, ne uerba praue detorta neu conuiualium
fabularum simplicitas in crimen duceretur postulauit.

[6.6] Insigne uisum est earum Caesaris litterarum initium; nam his uerbis
exorsus est: 'quid scribam uobis, patres conscripti, aut quo modo scribam
aut quid omnino non scribam hoc tempore, di me deaeque peius perdant quam
perire me cotidie sentio, si scio.' adeo facinora atque flagitia sua ipsi
quoque in supplicium uerterant. neque frustra praestantissimus sapientiae
firmare solitus est, si recludantur tyrannorum mentes, posse aspici
laniatus et ictus, quando ut corpora uerberibus, ita saeuitia, libidine,
malis consultis animus dilaceretur. quippe Tiberium non fortuna, non
solitudines protegebant quin tormenta pectoris suasque ipse poenas
fateretur.

[6.7] Tum facta patribus potestate statuendi de Caeciliano senatore qui
plurima aduersum Cottam prompserat, placitum eandem poenam inrogari quam in
Aruseium et Sanquinium, accusatores L. Arruntii: quo non aliud
honorificentius Cottae euenit, qui nobilis quidem set egens ob luxum, per
flagitia infamis, sanctissimis Arruntii artibus dignitate ultionis
aequabatur. Q. Seruaeus posthac et Minucius Thermus inducti, Seruaeus
praetura functus et quondam Germanici comes, Minucius equestri loco,
modeste habita Seiani amicitia; unde illis maior miseratio. contra Tiberius
praecipuos ad scelera increpans admonuit C. Cestium patrem dicere senatui
quae sibi scripisset, suscepitque Cestius accusationem. quod maxime
exitiabile tulere illa tempora, cum primores senatus infimas etiam
delationes exercerent, alii propalam, multi per occultum; neque discerneres
alienos a coniunctis, amicos ab ignotis, quid repens aut uetustate
obscurum: perinde in foro, in conuiuio, quaqua de re locuti incusabantur,
ut quis praeuenire et reum destinare properat, pars ad subsidium sui,
plures infecti quasi ualetudine et contactu. sed Minu cius et Seruaeus
damnati indicibus accessere. tractique sunt in casum eundem Iulius
Africanus e Santonis Gallica ciuitate, Seius Quadratus: originem non
repperi. neque sum ignarus a plerisque scriptoribus omissa multorum
pericula et poenas, dum copia fatiscunt aut quae ipsis nimia et maesta
fuerant ne pari taedio lecturos adficerent uerentur: nobis pleraque digna
cognitu obuenere, quamquam ab aliis incelebrata.

[6.8] Nam ea tempestate qua Seiani amicitiam ceteri falso exuerant ausus
est eques Romanus M. Terentius, ob id reus, amplecti, ad hunc modum apud
senatum ordiendo: 'fortunae quidem meae fortasse minus expediat adgnoscere
crimen quam abnuere: sed utcumque casura res est, fatebor et fuisse me
Seiano amicum et ut essem expetisse et postquam adeptus eram laetatum.
uideram collegam patris regendis praetoriis cohortibus, mox urbis et
militiae munis simul obeuntem. illius propinqui et adfines honoribus
augebantur; ut quisque Seiano intimus ita ad Caesaris amicitiam ualidus:
contra quibus infensus esset, metu ac sordibus conflictabantur. nec
quemquam exemplo adsumo: cunctos qui nouissimi consilii expertes fuimus meo
unius discrimine defendam. non enim Seianum Vulsiniensem set Claudiae et
Iuliae domus partem, quas adfinitate occu pauerat, tuum, Caesar, generum,
tui consulatus socium, tua officia in re publica capessentem colebamus. non
est nostrum aestimare quem supra ceteros et quibus de causis extollas: tibi
summum rerum iudicium di dedere, nobis obsequii gloria relicta est.
spectamus porro quae coram habentur, cui ex te opes honores, quis plurima
iuuandi nocendiue potentia, quae Seiano fuisse nemo negauerit. abditos
principis sensus et si quid occultius parat exquirere inlicitum, anceps:
nec ideo adsequare. ne, patres conscripti, ultimum Seiani diem sed sedecim
annos cogi taueritis. etiam Satrium atque Pomponium uenerabamur; libertis
quoque ac ianitoribus eius notescere pro magnifico accipiebatur. quid ergo?
indistincta haec defensio et promisca dabitur? immo iustis terminis
diuidatur. insidiae in rem publicam, consilia caedis aduersum imperatorem
puniantur: de amicitia et officiis idem finis et te, Caesar, et nos
absoluerit.'

[6.9] Constantia orationis et quia repertus erat qui efferret quae omnes
animo agitabant eo usque potuere ut accusatores eius, additis quae ante
deliquerant, exilio aut morte multarentur. Secutae dehinc Tiberii litterae
in Sex. Vistilium praetorium, quem Druso fratri percarum in cohortem suam
transtulerat. causa offensionis Vistilio fuit, seu composuerat quaedam in
Gaium Caesarem ut impudicum, siue ficto habita fides. atque ob id conuictu
principis prohibitus cum senili manu ferrum temptauisset, obligat uenas;
precatus que per codicillos, immiti rescripto uenas resoluit. aceruatim ex
eo Annius Pollio, Appius Silanus Scauro Mamerco simul ac Sabino Caluisio
maiestatis postulantur, et Vinicianus Pollioni patri adiciebatur, clari
genus et quidam summis honoribus. contremuerantque patres (nam quotus
quisque adfinitatis aut amicitiae tot inlustrium uirorum expers erat?), ni
Celsus urbanae cohortis tribunus, tum inter indices, Appium et Caluisium
discrimini exemisset. Caesar Pollionis ac Viniciani Scaurique causam ut
ipse cum senatu nosceret distulit, datis quibusdam in Scaurum tristibus
notis.

[6.10] Ne feminae quidem exsortes periculi. quia occu pandae rei publicae
argui non poterant, ob lacrimas incusabantur; necataque est anus Vitia,
Fufii Gemini mater, quod filii necem fleuisset. haec apud senatum: nec
secus apud principem Vescularius Flaccus ac Iulius Marinus ad mortem
aguntur, e uetustissimis familiarium, Rhodum secuti et apud Capreas
indiuidui, Vescularius insidiarum in Libonem internuntius; Marino participe
Seianus Curtium Atticum oppresserat. quo laetius acceptum sua exempla in
consultores recidisse. Per idem tempus L. Piso pontifex, rarum in tanta
claritudine, fato obiit, nullius seruilis sententiae sponte auctor et
quoties necessitas ingrueret sapienter moderans. patrem ei censorium fuisse
memoraui; aetas ad octogesimum annum processit; decus triumphale in
Thraecia meruerat. sed praecipua ex eo gloria quod praefectus urbi recens
continuam potestatem et insolentia parendi grauiorem mire temperauit.

[6.11] Namque antea profectis domo regibus ac mox magistratibus, ne urbs
sine imperio foret in tempus deligebatur qui ius redderet ac subitis
mederetur; feruntque ab Romulo Dentrem Romulium, post ab Tullo Hostilio
Numam Marcium et ab Tarquinio Superbo Spurium Lucretium impositos. dein
consules mandabant; duratque simulacrum quoties ob ferias Latinas
praeficitur qui consulare munus usurpet. ceterum Augustus bellis ciuilibus
Cilnium Maecenatem equestris ordinis cunctis apud Romam atque Italiam
praeposuit: mox rerum potitus ob magnitudinem populi ac tarda legum auxilia
sumpsit e consularibus qui coerceret seruitia et quod ciuium audacia
turbidum, nisi uim metuat. primusque Messala Coruinus eam potestatem et
paucos intra dies finem accepit quasi nescius exercendi; tum Taurus
Statilius, quamquam prouecta aetate, egregie tolerauit; dein Piso uiginti
per annos pariter probatus publico funere ex decreto senatus celebratus
est.

[6.12] Relatum inde ad patres a Quintiliano tribuno plebei de libro
Sibullae, quem Caninius Gallus quindecimuirum recipi inter ceteros eiusdem
uatis et ea de re senatus consultum postulauerat. quo per discessionem
facto misit litteras Caesar, modice tribunum increpans ignarum antiqui
moris ob iuuentam. Gallo exprobrabat quod scientiae caerimoniarumque uetus
incerto auctore ante sententiam collegii, non, ut adsolet, lecto per
magistros aestimatoque carmine, apud infrequentem senatum egisset. simul
commonefecit, quia multa uana sub nomine celebri uulgabantur. sanxisse
Augustum quem intra diem ad praetorem urbanum deferrentur neque habere
priuatim liceret. quod a maioribus quoque decretum erat post exustum
sociali bello Capitolium, quaesitis Samo, Ilio, Erythris, per Africam etiam
ac Siciliam et Italicas colonias carminibus Sibullae, una seu plures fuer
datoque sacerdotibus negotio quantum humana ope potuissent uera discernere.
igitur tunc quoque notioni quindecimuirum is liber subicitur.

[6.13] Isdem consulibus grauitate annonae iuxta seditionem uentum multaque
et pluris per dies in theatro licentius efflagitata quam solitum aduersum
imperatorem. quis commotus incusauit magistratus patresque quod non publica
auctoritate populum coercuissent addiditque quibus ex prouinciis et quanto
maiorem quam Augustus rei frumentariae copiam aduectaret. ita castigandae
plebi compositum senatus consultum prisca seueritate neque segnius consules
edixere. silentium ipsius non ciuile, ut crediderat, sed in superbiam
accipiebatur.

[6.14] Fine anni Geminius, Celsus, Pompeius, equites Romani, cecidere
coniurationis crimine; ex quis Geminius prodigentia opum ac mollitia uitae
amicus Seiano, nihil ad serium. et Iulius Celsus tribunus in uinclis
laxatam catenam et circumdatam in diuersum tendens suam ipse ceruicem
perfregit. at Rubrio Fabato, tamquam desperatis rebus Romanis Parthorum ad
misericordiam fugeret, custodes additi. sane is repertus apud fretum
Siciliae retractusque per centurionem nullas probabilis causas longinquae
peregrinationis adferebat: mansit tamen incolumis obliuione magis quam
clementia.

[6.15] Ser. Galba L. Sulla consulibus diu quaesito quos neptibus suis
maritos destinaret Caesar, postquam instabat uirginum aetas, L. Cassium, M.
Vinicium legit. Vinicio oppidanum genus: Calibus ortus, patre atque auo
consularibus, cetera equestri familia erat, mitis ingenio et comptae
facundiae. Cassius plebeii Romae generis, uerum antiqui honoratique, et
seuera patris disciplina eductus facilitate saepius quam industria
commendabatur. huic Drusillam, Vinicio Iuliam Germanico genitas coniungit
superque ea re senatui scribit leui cum honore iuuenum. dein redditis
absentiae causis admodum uagis flexit ad grauiora et offensiones ob rem
publicam coeptas, utque Macro praefectus tribunorumque et centurionum pauci
secum introirent quoties curiam ingrederetur petiuit. factoque large et
sine praescriptione generis aut numeri senatus consulto ne tecta quidem
urbis, adeo publicum consilium numquam adiit, deuiis plerumque itineribus
ambiens patriam et declinans.

[6.16] Interea magna uis accusatorum in eos inrupit qui pecunias faenore
auctitabant aduersum legem dictatoris Caesaris qua de modo credendi
possidendique intra Italiam cauentur, omissam olim, quia priuato usui bonum
publicum postponitur. sane uetus urbi faenebre malum et seditionum
discordiarumque creberrima causa eoque cohibebatur antiquis quoque et minus
corruptis moribus. nam primo duodecim tabulis sanctum ne quis unciario
faenore amplius exerceret, cum antea ex libidine locupletium agitaretur;
dein rogatione tribunicia ad semuncias redactum, postremo uetita uersura.
multisque plebi scitis obuiam itum fraudibus quae toties repressae miras
per artes rursum oriebantur. sed tum Gracchus praetor, cui ea quaestio
euenerat, multitudine periclitantium subactus rettulit ad senatum,
trepidique patres (neque enim quisquam tali culpa uacuus) ueniam a principe
petiuere; et concedente annus in posterum sexque menses dati quis secundum
iussa legis rationes familiaris quisque componerent.

[6.17] Hinc inopia rei nummariae, commoto simul omnium aere alieno, et quia
tot damnatis bonisque eorum diuenditis signatum argentum fisco uel aerario
attinebatur. ad hoc senatus praescripserat, duas quisque faenoris partis in
agris per Italiam conlocaret. sed creditores in solidum appellabant nec
decorum appellatis minuere fidem. ita primo concursatio et preces, dein
strepere praetoris tribunal, eaque quae remedio quaesita, uenditio et
emptio, in contrarium mutari quia faeneratores omnem pecuniam mercandis
agris condiderant. copiam uendendi secuta uilitate, quanto quis obaeratior,
aegrius distrahebant, multique fortunis prouoluebantur; euersio rei
familiaris dignitatem ac famam praeceps dabat, donec tulit opem Caesar
disposito per mensas milies sestertio factaque mutuandi copia sine usuris
per triennium, si debitor populo in duplum praediis cauisset. sic refecta
fides et paulatim priuati quoque creditores reperti. neque emptio agrorum
exercita ad formam senatus consulti, acribus, ut ferme talia, initiis,
incurioso fine.

[6.18] Dein redeunt priores metus postulato maiestatis Considio Proculo;
qui nullo pauore diem natalem celebrans raptus in curiam pariterque
damnatus interfectusque, et sorori eius Sanciae aqua atque igni interdictum
accusante Q. Pomponio. is moribus inquies haec et huiusce modi a se
factitari praetendebat ut parta apud principem gratia periculis Pomponii
Secundi fratris mederetur. etiam in Pompeiam Macrinam exilium statuitur
cuius maritum Argolicum socerum Laconem e primoribus Achaeorum Caesar
adflixerat. pater quoque inlustris eques Romanus ac frater praetorius, cum
damnatio instaret, se ipsi interfecere. datum erat crimini quod Theophanen
Mytilenaeum proauum eorum Cn. Magnus inter intimos habuisset, quodque
defuncto Theophani caelestis honores Graeca adulatio tribuerat.

[6.19] Post quos Sex. Marius Hispaniarum ditissimus defertur incestasse
filiam et saxo Tarpeio deicitur. ac ne dubium haberetur magnitudinem
pecuniae malo uertisse, aurariasque eius, quamquam publicarentur, sibimet
Tiberius seposuit. inritatusque suppliciis cunctos qui carcere attinebantur
accusati societatis cum Seiano necari iubet. iacuit immensa strages, omnis
sexus, omnis aetas, inlustres ignobiles, dispersi aut aggerati. neque
propinquis aut amicis adsistere, inlacrimare, ne uisere quidem diutius
dabatur, sed circumiecti custodes et in maerorem cuiusque intenti corpora
putrefacta adsectabantur, dum in Tiberim traherentur ubi fluitantia aut
ripis adpulsa non cremare quisquam, non contingere. interciderat sortis
humanae commercium ui metus, quantumque saeuitia glisceret, miseratio
arcebatur.

[6.20] Sub idem tempus G. Caesar, discedenti Capreas auo comes, Claudiam,
M. Silani filiam, coniugio accepit, immanem animum subdola modestia tegens,
non damnatione matris, non exitio fratrum rupta uoce; qualem diem Tiberius
induisset, pari habitu, haud multum distantibus uerbis. unde mox scitum
Passieni oratoris dictum percrebuit neque meliorem umquam seruum neque
deteriorem dominum fuisse. Non omiserim praesagium Tiberii de Seruio Galba
tum consule; quem accitum et diuersis sermonibus pertemptatum postremo
Graecis uerbis in hanc sententiam adlocutus 'et tu, Galba, quandoque
degustabis imperium,' seram ac breuem potentiam significans, scientia
Chaldaeorum artis, cuius apiscendae otium apud Rhodum, magistrum Thrasullum
habuit, peritiam eius hoc modo expertus.

[6.21] Quotiens super tali negotio consultaret, edita domus parte ac
liberti unius conscientia utebatur. is litterarum ignarus, corpore ualido,
per auia ac derupta (nam saxis domus imminet) praeibat eum cuius artem
experiri Tiberius statuisset et regredientem, si uanitatis aut fraudum
suspicio incesserat, in subiectum mare praecipitabat ne index arcani
existeret. igitur Thrasullus isdem rupibus inductus postquam percontantem
commouerat, imperium ipsi et futura sollerter patefaciens, interrogatur an
suam quoque genitalem horam comperisset, quem tum annum, qualem diem
haberet. ille positus siderum ac spatia dimensus haerere primo, dein
pauescere, et quantum introspiceret magis ac magis trepidus admirationis et
metus, postremo exclamat ambiguum sibi ac prope ultimum discrimen instare.
tum complexus eum Tiberius praescium periculorum et incolumem fore
gratatur, quaeque dixerat oracli uice accipiens inter intimos amicorum
tenet.

[6.22] Sed mihi haec ac talia audienti in incerto iudicium est fatone res
mortalium et necessitate immutabili an forte uoluantur. quippe
sapientissimos ueterum quique sectam eorum aemulatur diuersos reperies, ac
multis insitam opinionem non initia nostri, non finem, non denique homines
dis curae; ideo creberrime tristia in bonos, laeta apud deteriores esse.
contra alii fatum quidem congruere rebus putant, sed non e uagis stellis,
uerum apud principia et nexus naturalium causarum; ac tamen electionem
uitae nobis relinquunt, quam ubi elegeris, certum imminentium ordinem.
neque mala uel bona quae uulgus putet: multos qui conflictari aduersis
uideantur beatos, at plerosque quamquam magnas per opes miserrimos, si illi
grauem fortunam constanter tolerent, hi prospera inconsulte utantur.
ceterum plurimis mortalium non eximitur quin primo cuiusque ortu uentura
destinentur, sed quaedam secus quam dicta sint cadere fallaciis ignara
dicentium: ita corrumpi fidem artis cuius clara documenta et antiqua aetas
et nostra tulerit. quippe a filio eiusdem Thrasulli praedictum Neronis
imperium in tempore memorabitur, ne nunc incepto longius abierim.

[6.23] Isdem consulibus Asinii Galli mors uulgatur, quem egestate cibi
peremptum haud dubium, sponte uel necessitate incertum habebatur.
consultusque Caesar an sepeliri sineret, non erubuit permittere ultroque
incusare casus qui reum abstulissent antequam coram conuinceretur: scilicet
medio triennio defuerat tempus subeundi iudicium consulari seni, tot
consularium parenti. Drusus deinde extinguitur, cum se miserandis
alimentis, mandendo e cubili tomento, nonum ad diem detinuisset. tradidere
quidam praescriptum fuisse Macroni, si arma ab Seiano temptarentur,
extractum custodiae iuuenem (nam in Palatio attinebatur) ducem populo
imponere. mox, quia rumor incedebat fore ut nuru ac nepoti conciliaretur
Caesar, saeuitiam quam paenitentiam maluit.

[6.24] Quin et inuectus in defunctum probra corporis, exitiabilem in suos,
infensum rei publicae animum obiecit recitarique factorum dictorumque eius
descripta per dies iussit, quo non aliud atrocius uisum: adstitisse tot per
annos, qui uultum, gemitus, occultum etiam murmur exciperent, et potuisse
auum audire, legeret, in publicum promere uix fides, nisi quod Attii
centurionis et Didymi liberti epistulae seruorum nomina praeferebant, ut
quis egredientem cubiculo Drusum pulsauerat, exterruerat. etiam sua uerba
centurio saeuitiae plena, tamquam egregium, uocesque deficientis adiecerat,
quis primo [alienationem mentis simulans] quasi per dementiam funesta
Tiberio, mox, ubi exspes uitae fuit, meditatas compositasque diras
imprecabatur, ut, quem ad modum nurum filiumque fratris et nepotes domumque
omnem caedibus compleuisset, ita poenas nomini generique maiorum et
posteris exolueret. obturbabant quidem patres specie detestandi: sed
penetrabat pauor et admiratio, callidum olim et tegendis sceleribus
obscurum huc confidentiae uenisse ut tamquam dimotis parietibus ostenderet
nepotem sub uerbere centurionis, inter seruorum ictus extrema uitae
alimenta frustra orantem.

[6.25] Nondum is dolor exoleuerat, cum de Agrippina auditum, quam
interfecto Seiano spe sustentatam prouixisse reor, et postquam nihil de
saeuitia remittebatur, uoluntate extinctam, nisi si negatis alimentis
adsimulatus est finis qui uideretur sponte sumptus. enimuero Tiberius
foedissimis criminationibus exarsit, impudicitiam arguens et Asinium Gallum
adulterum, eiusque morte ad taedium uitae compulsam. sed Agrippina aequi
impatiens, dominandi auida, uirilibus curis feminarum uitia exuerat. eodem
die defunctam, quo biennio ante Seianus poenas luisset, memoriaeque id
prodendum addidit Caesar iactauitque quod non laqueo strangulata neque in
Gemonias proiecta foret. actae ob id grates decretumque ut quintum decimum
kal. Nouembris, utriusque necis die, per omnis annos donum Ioui sacraretur.

[6.26] Haud multo post Cocceius Nerua, continuus principi, omnis diuini
humanique iuris sciens, integro statu, corpore inlaeso, moriendi consilium
cepit. quod ut Tiberio cognitum, adsidere, causas requirere, addere preces,
fateri postremo graue conscientiae, graue famae suae, si proximus amicorum
nullis moriendi rationibus uitam fugeret. auersatus sermonem Nerua
abstinentiam cibi coniunxit. ferebant gnari cogitationum eius, quanto
propius mala rei publicae uiseret, ira et metu, dum integer, dum
intemptatus, honestum finem uoluisse. Ceterum Agrippinae pernicies, quod
uix credibile, Plancinam traxit. nupta olim Cn. Pisoni et palam laeta morte
Germanici, cum Piso caderet, precibus Augustae nec minus inimicitiis
Agrippinae defensa erat. ut odium et gratia desiere, ius ualuit; petitaque
criminibus haud ignotis sua manu sera magis quam immerita supplicia
persoluit.

[6.27] Tot luctibus funesta ciuitate pars maeroris fuit quod Iulia Drusi
filia, quondam Neronis uxor, denupsit in domum Rubellii Blandi, cuius auum
Tiburtem equitem Romanum plerique meminerant. extremo anni mors Aelii
Lamiae funere censorio celebrata, qui administrandae Syriae imagine tandem
exolutus urbi praefuerat. genus illi decorum, uiuida senectus; et non
permissa prouincia dignationem addiderat. exim Flacco Pomponio Syriae pro
praetore defuncto recitantur Caesaris litterae, quis incusabat egregium
quemque et regendis exercitibus idoneum abnuere id munus seque ea
necessitudine ad preces cogi per quas consularium aliqui capessere
prouincias adigerentur, oblitus Arruntium ne in Hispaniam pergeret decimum
iam annum attineri. obiit eodem anno et M'. Lepidus de cuius moderatione
atque sapientia in prioribus libris satis conlocaui. neque nobilitas
diutius demonstranda est: quippe Aemilium genus fecundum bonorum ciuium, et
qui eadem familia corruptis moribus, inlustri tamen fortuna egere.

[6.28] Paulo Fabio L. Vitellio consulibus post longum saeculorum ambitum
auis phoenix in Aegyptum uenit praebuitque materiem doctissimis indigenarum
et Graecorum multa super eo miraculo disserendi. de quibus congruunt et
plura ambigua, sed cognitu non absurda promere libet. sacrum Soli id animal
et ore ac distinctu pinnarum a ceteris auibus diuersum consentiunt qui
formam eius effinxere: de numero annorum uaria traduntur. maxime uulgatum
quingentorum spatium: sunt qui adseuerent mille quadringentos sexaginta
unum interici, prioresque alites Sesoside primum, post Amaside
dominantibus, dein Ptolemaeo, qui ex Macedonibus tertius regnauit, in
ciuitatem cui Heliopolis nomen aduolauisse, multo ceterarum uolucrum
comitatu nouam faciem mirantium. sed antiquitas quidem obscura: inter
Ptolemaeum ac Tiberium minus ducenti quinquaginta anni fuerunt. unde non
nulli falsum hunc phoenicem neque Arabum e terris credidere, nihilque
usurpauisse ex his quae uetus memoria firmauit. confecto quippe annorum
numero, ubi mors propinquet, suis in terris struere nidum eique uim
genitalem adfundere ex qua fetum oriri; et primam adulto curam sepeliendi
patris, neque id temere sed sublato murrae pondere temptatoque per longum
iter, ubi par oneri, par meatui sit, subire patrium corpus inque Solis aram
perferre atque adolere. haec incerta et fabulosis aucta: ceterum aspici
aliquando in Aegypto eam uolucrem non ambigitur.

[6.29] At Romae caede continua Pomponius Labeo, quem praefuisse Moesiae
rettuli, per abruptas uenas sanguinem effudit; aemulataque est coniunx
Paxaea. nam promptas eius modi mortes metus carnificis faciebat, et quia
damnati publicatis bonis sepultura prohibebantur, eorum qui de se
statuebant humabantur corpora, manebant testamenta, pretium festinandi. sed
Caesar missis ad senatum litteris disseruit morem fuisse maioribus, quoties
dirimerent amicitias, interdicere domo eumque finem gratiae ponere: id se
repetiuisse in Labeone, atque illum, quia male administratae prouinciae
aliorumque criminum urgebatur, culpam inuidia uelauisse, frustra conterrita
uxore, quam etsi nocentem periculi tamen expertem fuisse. Mamercus dein
Scaurus rursum postulatur, insignis nobilitate et orandis causis, uita
probrosus. nihil hunc amicitia Seiani, sed labefecit haud minus ualidum ad
exitia Macronis odium, qui easdem artes occultius exercebat detuleratque
argumentum tragoediae a Scauro scriptae, additis uersibus qui in Tiberium
flecterentur: uerum ab Seruilio et Cornelio accusatoribus adulterium
Liuiae, magorum sacra obiectabantur. Scaurus, ut dignum ueteribus Aemiliis,
damnationem antiit, hortante Sextia uxore, quae incitamentum mortis et
particeps fuit.

[6.30] Ac tamen accusatores, si facultas incideret, poenis adficiebantur,
ut Seruilius Corneliusque perdito Scauro famosi, quia pecuniam a Vario
Ligure omittendae delationis ceperant, in insulas interdicto igni atque
aqua demoti sunt. et Abudius Ruso functus aedilitate, dum Lentulo
Gaetulico, sub quo legioni praefuerat, periculum facessit quod is Seiani
filium generum destinasset, ultro damnatur atque urbe exigitur. Gaetulicus
ea tempestate superioris Germaniae legiones curabat mirumque amorem
adsecutus erat, effusae clementiae, modicus seueritate et proximo quoque
exercitui per L. Apronium socerum non ingratus. unde fama constans ausum
mittere ad Caesarem litteras, adfinitatem sibi cum Seiano haud sponte sed
consilio Tiberii coeptam; perinde se quam Tiberium falli potuisse, neque
errorem eundem illi sine fraude, aliis exitio habendum. sibi fidem integram
et, si nullis insidiis peteretur, mansuram; successorem non aliter quam
indicium mortis accepturum. firmarent uelut foedus, quo princeps ceterarum
rerum poteretur, ipse prouinciam retineret. haec, mira quamquam, fidem ex
eo trahebant quod unus omnium Seiani adfinium incolumis multaque gratia
mansit, reputante Tiberio publicum sibi odium, extremam aetatem magisque
fama quam ui stare res suas.

[6.31] C. Cestio M. Seruilio consulibus nobiles Parthi in urbem uenere,
ignaro rege Artabano. is metu Germanici fidus Romanis, aequabilis in suos,
mox superbiam in nos, saeuitiam in popularis sumpsit, fretus bellis quae
secunda aduersum circumiectas nationes exercuerat, et senectutem Tiberii ut
inermem despiciens auidusque Armeniae, cui defuncto rege Artaxia Arsacen
liberorum suorum ueterrimum imposuit, addita contumelia et missis qui gazam
a Vonone relictam in Syria Ciliciaque reposcerent; simul ueteres Persarum
ac Macedonum terminos seque inuasurum possessa Cyro et post Alexandro per
uaniloquentiam ac minas iaciebat. sed Parthis mittendi secretos nuntios
ualidissimus auctor fuit Sinnaces, insigni familia ac perinde opibus, et
proximus huic Abdus ademptae uirilitatis. non despectum id apud barbaros
ultroque potentiam habet. ii adscitis et aliis primoribus, quia neminem
gentis Arsacidarum summae rei imponere poterant, interfectis ab Artabano
plerisque aut nondum adultis, Phraaten regis Phraatis filium Roma
poscebant: nomine tantum et auctore opus [ut] sponte Caesaris ut genus
Arsacis ripam apud Euphratis cerneretur.

[6.32] Cupitum id Tiberio: ornat Phraaten accingitque paternum ad
fastigium, destinata retinens, consiliis et astu res externas moliri, arma
procul habere. interea cognitis insidiis Artabanus tardari metu, modo
cupidine uindictae inardescere. et barbaris cunctatio seruilis, statim
exequi regium uidetur: ualuit tamen utilitas, ut Abdum specie amicitiae
uocatum ad epulas lento ueneno inligaret, Sinnacen dissimulatione ac donis,
simul per negotia moraretur. et Phraates apud Syriam dum omisso cultu
Romano, cui per tot annos insueuerat, instituta Parthorum sumit, patriis
moribus impar morbo absumptus est. sed non Tiberius omisit incepta:
Tiridaten sanguinis eiusdem aemulum Artabano reciperandaeque Armeniae
Hiberum Mithridaten deligit conciliatque fratri Pharasmani, qui gentile
imperium obtinebat; et cunctis quae apud Orientem parabantur L. Vitellium
praefecit. eo de homine haud sum ignarus sinistram in urbe famam, pleraque
foeda memorari; ceterum regendis prouinciis prisca uirtute egit. unde
regressus et formidine G. Caesaris, familiaritate Claudii turpe in
seruitium mutatus exemplar apud posteros adulatorii dedecoris habetur,
cesseruntque prima postremis, et bona iuuentae senectus flagitiosa
oblitterauit.

[6.33] At ex regulis prior Mithridates Pharasmanem perpulit dolo et ui
conatus suos iuuare, repertique corruptores ministros Arsacis multo auro ad
scelus cogunt; simul Hiberi magnis copiis Armeniam inrumpunt et urbe
Artaxata potiuntur. quae postquam Artabano cognita, filium Oroden ultorem
parat; dat Parthorum copias, mittit qui auxilia mercede facerent: contra
Pharasmanes adiungere Albanos, accire Sarmatas, quorum sceptuchi utrimque
donis acceptis more gentico diuersa induere. sed Hiberi locorum potentes
Caspia uia Sarmatam in Armenios raptim effundunt. at qui Parthis
aduentabant, facile arcebantur, cum alios incessus hostis clausisset, unum
reliquum mare inter et extremos Albanorum montis aestas impediret, quia
flatibus etesiarum implentur uada: hibernus auster reuoluit fluctus
pulsoque introrsus freto breuia litorum nudantur.

[6.34] Interim Oroden sociorum inopem auctus auxilio Pharasmanes uocare ad
pugnam et detrectantem incessere, adequitare castris, infensare pabula; ac
saepe modum obsidii stationibus cingebat, donec Parthi contumeliarum
insolentes circumsisterent regem poscerent proelium. atque illis sola in
equite uis: Pharasmanes et pedite ualebat. nam Hiberi Albanique saltuosos
locos incolentes duritiae patientiaeque magis insueuere; feruntque se
Thessalis ortos, qua tempestate Iaso post auectam Medeam genitosque ex ea
liberos inanem mox regiam Aeetae uacuosque Colchos repetiuit. multaque de
nomine eius et oraclum Phrixi celebrant; nec quisquam ariete
sacrificauerit, credito uexisse Phrixum, siue id animal seu nauis insigne
fuit. ceterum derecta utrimque acie Parthus imperium Orientis, claritudinem
Arsacidarum contraque ignobilem Hiberum mercennario milite disserebat;
Pharasmanes integros semet a Parthico dominatu, quanto maiora peterent,
plus decoris uictores aut, si terga darent, flagitii atque periculi
laturos; simul horridam suorum aciem, picta auro Medorum agmina, hinc
uiros, inde praedam ostendere.

[6.35] Enimuero apud Sarmatas non una uox ducis: se quisque stimulant ne
pugnam per sagittas sinerent: impetu et comminus praeueniendum. uariae hinc
bellantium species, cum Parthus sequi uel fugere pari arte suetus
distraheret turmas, spatium ictibus quaereret, Sarmatae omisso arcu, quo
breuius ualent, contis gladiisque ruerent; modo equestris proelii more
frontis et tergi uices, aliquando ut conserta acies corporibus et pulsu
armorum pellerent pellerentur. iamque et Albani Hiberique prensare,
detrudere, ancipitem pugnam hostibus facere, quos super eques et
propioribus uulneribus pedites adflictabant. inter quae Pharasmanes
Orodesque, dum strenuis adsunt aut dubitantibus subueniunt, conspicui eoque
gnari, clamore telis equis concurrunt, instantius Pharasmanes; nam uulnus
per galeam adegit. nec iterare ualuit, praelatus equo et fortissimis
satellitum protegentibus saucium: fama tamen occisi falso credita exterruit
Parthos uictoriamque concessere.

[6.36] Mox Artabanus tota mole regni ultum iit. peritia locorum ab Hiberis
melius pugnatum; nec ideo abscedebat, ni contractis legionibus Vitellius et
subdito rumore tamquam Mesopotamiam inuasurus metum Romani belli fecisset.
tum omissa Armenia uersaeque Artabani res, inliciente Vitellio desererent
regem saeuum in pace et aduersis proeliorum exitiosum. igitur Sinnaces,
quem antea infensum memoraui, patrem Abdagaesen aliosque occultos consilii
et tunc continuis cladibus promptiores ad defectionem trahit, adfluentibus
paulatim qui metu magis quam beneuolentia subiecti repertis auctoribus
sustulerant animum. nec iam aliud Artabano reliquum quam si qui externorum
corpori custodes aderant, suis quisque sedibus extorres, quis neque boni
intellectus neque mali cura sed mercede aluntur ministri sceleribus. his
adsumptis in longinqua et contermina Scythiae fugam maturauit, spe auxilii,
quia Hyrcanis Carmaniisque per adfinitatem innexus erat: atque interim
posse Parthos absentium aequos, praesentibus mobilis, ad paenitentiam
mutari.

[6.37] At Vitellius profugo Artabano et flexis ad nouum regem popularium
animis, hortatus Tiridaten parata capessere, robur legionum sociorumque
ripam ad Euphratis ducit. sacrificantibus, cum hic more Romano
suouetaurilia daret, ille equum placando amni adornasset, nuntiauere
accolae Euphraten nulla imbrium ui sponte et immensum attolli, simul
albentibus spumis in modum diadematis sinuare orbis, auspicium prosperi
transgressus. quidam callidius interpretabantur initia conatus secunda
neque diuturna, quia eorum quae terra caeloue portenderentur certior fides,
fluminum instabilis natura simul ostenderet omina raperetque. sed ponte
nauibus effecto tramissoque exercitu primus Ornospades multis equitum
milibus in castra uenit, exul quondam et Tiberio, cum Delmaticum bellum
conficeret, haud inglorius auxiliator eoque ciuitate Romana donatus, mox
repetita amicitia regis multo apud eum honore, praefectus campis qui
Euphrate et Tigre inclutis amnibus circumflui Mesopotamiae nomen
acceperunt. neque multo post Sinnaces auget copias, et columen partium
Abdagaeses gazam et paratus regios adicit. Vitellius ostentasse Romana arma
satis ratus monet Tiridaten primoresque, hunc, Phraatis aui et altoris
Caesaris quaeque utrubique pulchra meminerit, illos, obsequium in regem,
reuerentiam in nos, decus quisque suum et fidem retinerent. exim cum
legionibus in Syriam remeauit.

[6.38] Quae duabus aestatibus gesta coniunxi quo requie scerete animus a
domesticis malis; non enim Tiberium, quamquam triennio post caedem Seiani,
quae ceteros mollire solent, tempus preces satias mitigabant, quin incerta
uel abolita pro grauissimis et recentibus puniret. eo metu Fulcinius Trio
ingruentis accusatores haud perpessus supremis tabulis multa et atrocia in
Macronem ac praecipuos libertorum Caesaris composuit, ipsi fluxam senio
mentem et continuo abscessu uelut exilium obiectando. quae ab heredibus
occultata recitari Tiberius iussit, patientiam libertatis alienae ostentans
et contemptor suae infamiae, an scelerum Seiani diu nescius mox quoquo modo
dicta uulgari malebat ueritatisque, cui adulatio officit, per probra saltem
gnarus fieri. isdem diebus Granius Marcianus senator, a C. Graccho
maiestatis postulatus, uim uitae suae attulit, Tariusque Gratianus praetura
functus lege eadem extremum ad supplicium damnatus.

[6.39] Nec dispares Trebelleni Rufi et Sextii Paconiani exitus: nam
Trebellenus sua manu cecidit, Paconianus in carcere ob carmina illic in
principem factitata strangulatus est. haec Tiberius non mari, ut olim,
diuisus neque per longinquos nuntios accipiebat, sed urbem iuxta, eodem ut
die uel noctis interiectu litteris consulum rescriberet, quasi aspiciens
undantem per domos sanguinem aut manus carnificum. fine anni Poppaeus
Sabinus concessit uita, modicus originis, principum amicitia consulatum ac
triumphale decus adeptus maximisque prouinciis per quattuor et uiginti
annos impositus, nullam ob eximiam artem sed quod par negotiis neque supra
erat.

[6.40] Quintus Plautius Sex. Papinius consules sequuntur. eo anno neque
quod L. Aruseius * * * morte adfecti forent, adsuetudine malorum ut atrox
aduertebatur, sed exterruit quod Vibulenus Agrippa eques Romanus, cum
perorassent accusatores, in ipsa curia depromptum sinu uenenum hausit
prolapsusque ac moribundus festinatis lictorum manibus in carcerem raptus
est faucesque iam exanimis laqueo uexatae. ne Tigranes quidem, Armenia
quondam potitus ac tunc reus, nomine regio supplicia ciuium effugit. at C.
Galba consularis et duo Blaesi uoluntario exitu cecidere, Galba tristibus
Caesaris litteris prouinciam sortiri prohibitus: Blaesis sacerdotia,
integra eorum domo destinata, conuulsa distulerat, tunc ut uacua contulit
in alios; quod signum mortis intellexere et executi sunt. et Aemilia
Lepida, quam iuueni Druso nuptam rettuli, crebris criminibus maritum
insectata, quamquam intestabilis, tamen impunita agebat, dum superfuit
pater Lepidus: post a delatoribus corripitur ob seruum adulterum, nec
dubitabatur de flagitio: ergo omissa defensione finem uitae sibi posuit.

[6.41] Per idem tempus Clitarum natio Cappadoci Archelao subiecta, quia
nostrum in modum deferre census, pati tributa adigebatur, in iuga Tauri
montis abscessit locorumque ingenio sese contra imbellis regis copias
tutabatur, donec M. Trebellius legatus, a Vitellio praeside Syriae cum
quattuor milibus legionariorum et delectis auxiliis missus, duos collis
quos barbari insederant (minori Cadra, alteri Dauara nomen est) operibus
circumdedit et erumpere ausos ferro, ceteros siti ad deditionem coegit. At
Tiridates uolentibus Parthis Nicephorium et Anthemusiada ceterasque urbes,
quae Macedonibus sitae Graeca uocabula usurpant, Halumque et Artemitam
Parthica oppida recepit, certantibus gaudio qui Artabanum Scythas inter
eductum ob saeuitiam execrati come Tiridatis ingenium Romanas per artes
sperabant.

[6.42] Plurimum adulationis Seleucenses induere, ciuitas potens, saepta
muris neque in barbarum corrupta sed conditoris Seleuci retinens. trecenti
opibus aut sapientia delecti ut senatus, sua populo uis. et quoties
concordes agunt, spernitur Parthus: ubi dissensere, dum sibi quisque contra
aemulos subsidium uocant, accitus in partem aduersum omnis ualescit. id
nuper acciderat Artabano regnante, qui plebem primoribus tradidit ex suo
usu: nam populi imperium iuxta libertatem, paucorum dominatio regiae
libidini propior est. tum aduentantem Tiridaten extollunt ueterum regum
honoribus et quos recens aetas largius inuenit; simul probra in Artabanum
fundebant, materna origine Arsaciden, cetera degenerem. Tiridates rem
Seleucensem populo permittit. mox consultans quonam die sollemnia regni
capesseret, litteras Phraatis et Hieronis qui ualidissimas praefecturas
obtinebant accipit, breuem moram precantium. placitumque opperiri uiros
praepollentis, atque interim Ctesiphon sedes imperii petita: sed ubi diem
ex die prolatabant, multis coram et adprobantibus Surena patrio more
Tiridaten insigni regio euinxit.

[6.43] Ac si statim interiora ceterasque nationes petiuisset, oppressa
cunctantium dubitatio et omnes in unum cedebant: adsidendo castellum, in
quod pecuniam et paelices Artabanus contulerat, dedit spatium exuendi
pacta. nam Phraates et Hiero et si qui alii delectum capiendo diademati
diem haut concelebrauerant, pars metu, quidam inuidia in Abdagaesen qui tum
aula et nouo rege potiebatur ad Artabanum uertere; isque in Hyrcanis
repertus est, inluuie obsitus et alimenta arcu expediens. ac primo tamquam
dolus pararetur territus, ubi data fides reddendae dominationi uenisse,
adleuatur animum et quae repentina mutatio exquirit. tum Hiero pueritiam
Tiridatis increpat, neque penes Arsaciden imperium sed inane nomen apud
imbellem externa mollitia, uim in Abdagaesis domo.

[6.44] Sensit uetus regnandi falsos in amore odia non fingere. nec ultra
moratus quam dum Scytharum auxilia conciret, pergit properus et praeueniens
inimicorum astus, amicorum paenitentiam; neque exuerat paedorem ut uulgum
miseratione aduerteret. non fraus, non preces, nihil omissum quo ambiguos
inliceret, prompti firmarentur. iamque multa manu propinqua Seleuciae
aduentabat, cum Tiridates simul fama atque ipso Artabano perculsus distrahi
consiliis, iret contra an bellum cunctatione tractaret. quibus proelium et
festinati casus placebant, disiectos et longinquitate itineris fessos ne
animo quidem satis ad obsesquium coaluisse disserunt, proditores nuper
hostesque eius quem rursum foueant. uerum Abdagaeses regrediendum in
Mesopotamiam censebat, ut amne obiecto, Armeniis interim Elymaeisque et
ceteris a tergo excitis, aucti copiis socialibus et quas dux Romanus
misisset fortunam temptarent. ea sententia ualuit, quia plurima auctoritas
penes Abdagaesen et Tiridates ignauus ad pericula erat. sed fugae specie
discessum; ac principio a gente Arabum facto ceteri domos abeunt uel in
castra Artabani, donec Tiridates cum paucis in Syriam reuectus pudore
proditionis omnis exoluit.

[6.45] Idem annus graui igne urbem adficit, deusta parte circi quae
Auentino contigua, ipsoque Auentino; quod damnum Caesar ad gloriam uertit
exolutis domuum et insularum pretiis. milies sestertium in munificentia
conlocatum, tanto acceptius in uulgum, quanto modicus priuatis
aedificationibus ne publice quidem nisi duo opera struxit, templum Augusto
et scaenam Pompeiani theatri; eaque perfecta, contemptu ambitionis an per
senectutem, haud dedicauit. sed aestimando cuiusque detrimento quattuor
progeneri Caesaris, Cn. Domitius, Cassius Longinus, M. Vinicius, Rubellius
Blandus delecti additusque nominatione consulum P. Petronius. et pro
ingenio cuiusque quaesiti decretique in principem honores; quos omiserit
receperitue in incerto fuit ob propinquum uitae finem. neque enim multo
post supremi Tiberio consules, Cn. Acerronius C. Pontius, magistratum
occepere, nimia iam potentia Macronis, qui gratiam G. Caesaris numquam sibi
neglectam acrius in dies fouebat impuleratque post mortem Claudiae, quam
nuptam ei rettuli, uxorem suam Enniam imitando amorem iuuenem inlicere
pactoque matrimonii uincire, nihil abnuentem, dum dominationis apisceretur;
nam etsi commotus ingenio simulationum tamen falsa in sinu aui
perdidicerat.

[6.46] Gnarum hoc principi, eoque dubitauit de tradenda re publica, primum
inter nepotes, quorum Druso genitus sanguine et caritate propior, sed
nondum pubertatem ingressus, Germanici filio robur iuuentae, uulgi studia,
eaque apud auum odii causa. etiam de Claudio agitanti, quod is composita
aetate bonarum artium cupiens erat, imminuta mens eius obstitit. sin extra
domum successor quaereretur, ne memoria Augusti, ne nomen Caesarum in
ludibria et contumelias uerterent metuebat: quippe illi non perinde curae
gratia praesentium quam in posteros ambitio. mox incertus animi, fesso
corpore consilium cui impar erat fato permisit, iactis tamen uocibus per
quas intellegeretur prouidus futurorum; namque Macroni non abdita ambage
occidentem ab eo deseri, orientem spectari exprobrauit, et G. Caesari,
forte orto sermone L. Sullam inridenti, omnia Sullae uitia et nullam
eiusdem uirtutem habiturum praedixit. simul crebris cum lacrimis minorem ex
nepotibus complexus, truci alterius uultu, 'occides hunc tu' inquit 'et te
alius.' sed grauescente ualetudine nihil e libidinibus omittebat, in
patientia firmitudinem simulans solitusque eludere medicorum artes atque
eos qui post tricesimum aetatis annum ad internoscenda corpori suo utilia
uel noxia alieni consilii indigerent.

[6.47] Interim Romae futuris etiam post Tiberium caedibus semina
iaciebantur. Laelius Balbus Acutiam, P. Vitellii quondam uxorem, maiestatis
postulauerat; qua damnata cum praemium accusatori decerneretur, Iunius Otho
tribunus plebei intercessit, unde illis odia, mox Othoni exitium. dein
multorum amoribus famosa Albucilla, cui matrimonium cum Satrio Secundo
coniurationis indice fuerat, defertur impietatis in principem;
conectebantur ut conscii et adulteri eius Cn. Domitius, Vibius Marsus, L.
Arruntius. de claritudine Domitii supra memoraui; Marsus quoque uetustis
honoribus et inlustris studiis erat. sed testium interrogationi, tormentis
seruorum Macronem praesedisse commentarii ad senatum missi ferebant,
nullaeque in eos imperatoris litterae suspicionem dabant, inualido ac
fortasse ignaro ficta pleraque ob inimicitias Macronis notas in Arruntium.

[6.48] Igitur Domitius defensionem meditans, Marsus tamquam inediam
destinauisset, produxere uitam: Arruntius, cunctationem et moras
suadentibus amicis, non eadem omnibus decora respondit: sibi satis aetatis
neque aliud paenitendum quam quod inter ludibria et pericula anxiam
senectam tolerauisset, diu Seiano, nunc Macroni, semper alicui potentium
inuisus, non culpa sed ut flagitiorum impatiens. sane paucos ad suprema
principis dies posse uitari: quem ad modum euasurum imminentis iuuentam?
an, cum Tiberius post tantam rerum experientiam ui dominationis conuulsus
et mutatus sit, G. Caesarem uix finita pueritia, ignarum omnium aut
pessimis innutritum, meliora capessiturum Macrone duce, qui ut deterior ad
opprimendum Seianum delectus plura per scelera rem publicam
conflictauisset? prospectare iam se acrius seruitium eoque fugere simul
acta et instantia. haec uatis in modum dictitans uenas resoluit. documento
sequentia erunt bene Arruntium morte usum. Albucilla inrito ictu ab semet
uulnerata iussu senatus in carcerem fertur. stuprorum eius ministri,
Carsidius Sacerdos praetorius ut in insulam deportaretur, Pontius
Fregellanus amitteret ordinem senatorium, et eaedem poenae in Laelium
Balbum decernuntur, id quidem a laetantibus, quia Balbus truci eloquentia
habebatur, promptus aduersum insontis.

[6.49] Isdem diebus Sex. Papinius consulari familia repentinum et informem
exitum delegit, iacto in praeceps corpore. causa ad matrem referebatur,
quae pridem repudiata adsentationibus atque luxu perpulisset iuuenem ad ea
quorum effugium non nisi morte inueniret. igitur accusata in senatu,
quamquam genua patrum aduolueretur luctumque communem et magis imbecillum
tali super casu feminarum animum aliaque in eundem dolorem maesta et
miseranda diu ferret, urbe tamen in decem annos prohibita est, donec minor
filius lubricum iuuentae exiret.

[6.50] Iam Tiberium corpus, iam uires, nondum dissimulatio deserebat: idem
animi rigor; sermone ac uultu intentus quaesita interdum comitate quamuis
manifestam defectionem tegebat. mutatisque saepius locis tandem apud
promunturium Miseni consedit in uilla cui L. Lucullus quondam dominus.
illic eum adpropinquare supremis tali modo compertum. erat medicus arte
insignis, nomine Charicles, non quidem regere ualetudines principis
solitus, consilii tamen copiam praebere. is uelut propria ad negotia
digrediens et per speciem officii manum complexus pulsum uenarum attigit.
neque fefellit: nam Tiberius, incertum an offensus tantoque magis iram
premens, instaurari epulas iubet discumbitque ultra solitum, quasi honori
abeuntis amici tribueret. Charicles tamen labi spiritum nec ultra biduum
duraturum Macroni firmauit. inde cuncta conloquiis inter praesentis,
nuntiis apud legatos et exercitus festinabantur. septimum decimum kal.
Aprilis interclusa anima creditus est mortalitatem expleuisse; et multo
gratantum concursu ad capienda imperii primordia G. Caesar egrediebatur,
cum repente adfertur redire Tiberio uocem ac uisus uocarique qui recreandae
defectioni cibum adferrent. pauor hinc in omnis, et ceteri passim dispergi,
se quisque maestum aut nescium fingere; Caesar in silentium fixus a summa
spe nouissima expectabat. Macro intrepidus opprimi senem iniectu multae
uestis iubet discedique ab limine. sic Tiberius finiuit octauo et
septuagesimo aetatis anno.

[6.51] Pater ei Nero et utrimque origo gentis Claudiae, quamquam mater in
Liuiam et mox Iuliam familiam adoptionibus transierit. casus prima ab
infantia ancipites; nam proscriptum patrem exul secutus, ubi domum Augusti
priuignus introiit, multis aemulis conflictatus est, dum Marcellus et
Agrippa, mox Gaius Luciusque Caesares uiguere; etiam frater eius Drusus
prosperiore ciuium amore erat. sed maxime in lubrico egit accepta in
matrimonium Iulia, impudicitiam uxoris tolerans aut declinans. dein Rhodo
regressus uacuos principis penatis duodecim annis, mox rei Romanae
arbitrium tribus ferme et uiginti obtinuit. morum quoque tempora illi
diuersa: egregium uita famaque quoad priuatus uel in imperiis sub Augusto
fuit; occultum ac subdolum fingendis uirtutibus donec Germanicus ac Drusus
superfuere; idem inter bona malaque mixtus incolumi matre; intestabilis
saeuitia sed obtectis libidinibus dum Seianum dilexit timuitue: postremo in
scelera simul ac dedecora prorupit postquam remoto pudore et metu suo
tantum ingenio utebatur.

  ľ11


   
[1] --- nam Valerium Asiaticum, bis consulem, fuisse quondam adulterum eius
credidit, pariterque hortis inhians, quos ille a Lucullo cooptos insigni
magnificentia extollebat, Suillium accusandis utrisque immittit. adiungitur
Sosibius Britannici educator qui per speciem beneuolentiae moneret Claudium
cauere uim atque opes principibus infensas: praecipoum auctorem Asiaticum
interficiendi G. Caesaris non extimuisse contione in populi Romani fateri
gloriamque facinoris ultro petere; clarum ex eo in urbe, didita per
prouincias fama parare iter ad Germanicos exercitus, quando genitus Viennae
multisque et ualidis propinquitatibus subnixus turbare gentilis nationes
promptum haberet. at Claudius nihil ultra scrutatus citis cum militibus
tamquam opprimendo bello Crispinum praetorii praefectum misit, a quo
repertus est apud Baias uinclisque inditis in urbem raptus.

[2] Neque data senatus copia: intra cubiculum auditur, Messalina coram et
Suillio corruptionem militum, quos pecunia et stupro in omne flagitium
obstrictos arguebat, exim adulterium Poppaeae, postremum mollitiam corporis
obiectante. ad quod uicto silentio prorupit reus et 'interroga' inquit,
'Suilli, filios tuos: uirum esse me fatebuntur.' ingressusque defensionem,
commoto maiorem in modum Claudio, Messalinae quoque lacrimas exciuit.
quibus abluendis cubiculo egrediens monet Vitellium ne elabi reum sineret:
ipsa ad perniciem Poppaeae festinat, subditis qui terrore carceris ad
uoluntariam mortem propellerent, adeo ignaro Caesare ut paucos post dies
epulantem apud se maritum eius Scipionem percontaretur cur sine uxore
discubuisset, atque ille functam fato responderet.

[3] Sed consultanti super absolutione Asiatici flensVitellius, commemorata
uetustate amicitiae utque Antoniam principis matrem pariter obseruauissent,
dein percursis Asiatici in rem publicam officiis recentique aduersus
Britanniam militia, quaeque alia conciliandae misericordiae uidebantur,
liberum mortis arbitrium ei permisit; et secuta sunt Claudii uerba in
eandem clementiam. hortantibus dehinc quibusdam inediam et lenem exitum,
remittere beneficium Asiaticus ait: et usurpatis quibus insueuerat
exercitationibus, lauto as corpore, hilare epulatus, cum se honestius
calliditate Tiberii uel impetu G. Caesaris periturum dixisset quam quod
fraude muliebri et impudico Vitellii ore caderet, uenas exoluit, uiso tamen
ante rogo iussoque transferri partem in aliam ne opacitas arborum uapore
ignis minueretur: tantum illi securitatis nouissimae fuit.

[4] Vocantur post haec patres, pergitque Suillius addere reos equites
Romanos inlustris, quibus Petra cognomentum. at causa necis ex eo quod
domum suamMnesteris et Poppaeae congressibus praebuissent. uerum nocturnae
quietis species alteri obiecta, tamquam uidisset Claudium spicea corona
euinctum spicis retro conuersis, eaque imagine grauitatem annonae
praedixisset. quidam pampineam coronam albentibus foliis uisam atque ita
interpretatum tradidere, uergente autumno mortem principis ostendi. illud
haud ambigitur, qualicumque insomnio ipsi fratrique perniciem adlatam.
sestertium quindecies et insignia praeturae Crispino decreta. adiecit
Vitellius sestertium decies Sosibio, quod Britannicum praeceptis, Claudium
consiliis iuuaret. rogatus sententiam et Scipio, 'cum idem' inquit 'de
admissis Poppaeae sentiam quod omnes, putate me idem dicere quod omnes,'
eleganti temperamento inter coniugalem amorem et senatoriam necessitatem.

[5] Continuus inde et saeuus accusandis reis Suillius multique audaciae
eius aemuli; nam cuncta legum et magistratuum munia in se trahens princeps
materiam praedandi patefecerat. nec quicquam publicae mercis tam uenale
fuit quam aduocatorum perfidia, adeo ut Samius, insignis eques Romanus,
quadringentis nummorum milibus Suillio datis et cognita praeuaricatione
ferro in domo eius incubuerit. igitur incipiente C. Silio consule
designato, cuius de potentia et exitio in tempore memorabo, consurgunt
patres legemque Cinciam flagitant, qua cauetur antiquitus ne quis ob causam
orandam pecuniam donumue accipiat.

[6] Deinde obstrepentibus iis quibus ea contumelia parabatur, discors
Suillio Silius acriter incubuit, ueterum oratorum exempla referens qui
famam et posteros praemia eloquentiae cogitauissent. pulcherrimam alioquin
et bonarum artium principem sordidis ministeriis foedari; ne fidem quidem
integram manere uhi magnitudo quaestuum spectetur. quod si in nullius
mercedem negotia agantur pauciora fore: nunc inimicitias accusationes, odia
et iniurias foueri, ut quo modo uis morborum pretia medentibus, sic fori
tabes pecuniam aduocatis ferat. meminissent Asinii, Messalae ac recentiorum
Arruntii et Aesernini: ad summa prouectos incorrupta uita et facundia.
talia dicente consule designato, consentientibus aliis, parabatur sententia
qua lege repetundarum tenerentur, cum Suillius et Cossutianus et ceteri qui
non iudicium, quippe in manifestos, sed poenam statui uidebant,
circumsistunt Caesarem ante acta deprecantes.

[7] Et postguam adnuit, agere incipiunt: quem illum tanta superbia esse ut
aeternitatem famae spe praesumat? usui et rebus subsidium praeparari ne
quis inopia aduocatorum potentibus obnoxius sit. neque tamen eloquentiam
gratuito contingere: omitti curas familiaris ut quis se alienis negotiis
intendat. multos militia, quosdam exercendo agros tolerare uitam: nihil a
quoquam expeti nisi cuius fructus ante prouiderit. facile Asinium et
Messalam, inter Antonium et Augustum bellorum praemiis refertos, aut ditium
familiarum heredes Aeserninos et Arruntios magnum animum induisse. prompta
sibi exempla, quantis mercedibus P. Clodius aut C. Curio contionari soliti
sint. se modicos senatores qui quieta re publica nulla nisi pacis
emolumenta peterent. cogitaret plebem quae toga enitesceret: sublatis
studiorum pretiis etiam studia peritura. ut minus decora haec, ita haud
frustra dicta princeps ratus, capiendis pecuniis posuit modum usque ad dena
sestertia quem egressi repetundarum tenerentur.

[8] Sub idem tempus Mithridates, quem imperitasse Armeniis iussuque G.
Caesaris uinctum memoraui, monente Claudio in regnum remeauit, fisus
Pharasmanis opibus. is rex Hiberis idemque Mithridatis frater nuntiabat
discordare Parthos summaque imperii ambigua, minora sine cura haberi. nam
Gotarzes inter pleraque saeua necem fratri Artabano coningique ac filio
eius parauerat, unde metus [eius] in ceteros, et acciuere Vardanen. ille,
ut erat magnis ausis promptus, biduo tria milia stadiorum inuadit
ignarumque et exterritum Gotarzen proturbat; neque cunctatur quin proximas
praefecturas corripiat, solis Seleucensibus dominationem eius abnuentibus.
in quos ut patris sui quoque defectores ira magis quam ex usu praesenti
accensus, implicatur obsidione urbis ualidae et munimentis obiecti amnis
muroque et commeatibus firmatae. interim Gotarzes Daharum Hyrcanorumque
opibus auctus bellum renouat, coactusque Vardanes omittere Seleuciam
Bactrianos apud campos castra contulit.

[9] Tunc distractis Orientis uiribus et quonam inclinarent incertis, casus
Mithridati datus est occupandi Armeniam, ui militis Romani ad excindenda
castellorum ardua, simul Hibero exercitu campos persultante. nec enim
restitere Armenii, fuso qui proelium ausus erat Demonacte praefecto.
paululum cunctationis attulit rex minoris Armeniae Cotys, uersis illuc
quibusdam procerum; dein litteris Caesaris coercitus, et cuncta in
Mithridaten fluxere, atrociorem quam nouo regno conduceret. at Parthi
imperatores cum pugnam pararent, foedus repente iaciunt cognitis popularium
insidiis quas Gotarzes fratri patefecit; congressique primo cunctanter,
dein complexi dextras apud altaria deum pepigere s fraudem inimicorum
ulcisci atque ipsi inter se concedere. potiorque Vardanes uisus retinendo
regno: at Gotarzes ne quid aemulationis existeret penitus in Hyrcaniam
abiit. regressoque Vardani deditur Seleucia septimo post defectionem anno,
non sine dedecore Parthorum quos una ciuibas tam diu eluserat.

[10] Exim ualidissimas praefecturas inuisit; et reciperare Armeniam auebat,
ni a Vibio Marso, Syriae legato, bellum minitante cohibitus foret. atque
interim Gotarzes paenitentia concessi regni et uocante nobilitate, cui in
pace durius seruitium est, contrahit copias. et hinc contra itum ad amnem
Erinden; in cuius transgressu multum certato peruicit Vardanes,
prosperisque proeliis medias nationes subegit ad flumen Sinden, quod Dahas
Ariosque disterminat. ibi modus rebus secundis positus: nam Parthi quamquam
uictores longinquam militiam aspernabantur. igitur extructis monimentis,
quibus opes suas testabatur nec cuiquam ante Arsacidarum tributa illis de
gentibus parta, regreditur ingens gloria atque eo ferocior et subiectis
intolerantior; qui dolo ante composito incautum uenationique intentum
interfecere, primam intra iuuentam, sed claritudine paucos inter senum
regum, si perinde amorem inter popularis quam metum apud hostis
quaesiuisset. nece Vardanis turbatae Parthorum res inter ambiguos quis in
regnum acciperetur. multi ad Gotarzen inclinabant, quidam ad Meherdaten
prolem Phraatis, obsidio nobis datum: dein praeualuit Gotarzes; potitusque
regiam per saeuitiam ac luxum adegit Parthos re s mittere ad principem
Romanum occultas preces, quis permitti Meherdaten patrium ad fastigium
orabant.

[11] Isdem consulibus ludi saeculares octingentesimo post Romam conditam,
quarto et sexagesimo quam Augustus ediderat, spectati sunt. utriusque
principis rationes praetermitto, satis narratas libris quibus res
imperatoris Domitiani composui. nam is quoque edidit ludos saecularis
iisque intentius adfui sacerdotio quindecimuirali praeditus ac tunc
praetor; quod non iactantia refero sed quia collegio quindecimuirum
antiquitus ea cura et magistratus potissimum exequebantur officia
caerimoniarum. sedente Claudio circensibus ludis, cum pueri nobiles equis
ludicrum Troiae inirent interque eos Britannicus imperatore genitus et L.
Domitius adoptione mox in imperium et cognomentum Neronis adscitus, fauor
plebis acrior in Domitium loco praesagii acceptus est. uulgabaturque
adfuisse infantiae eius dracones in modum custodum, fabulosa et externis
miraculis adsimilata: nam ipse, haudquaquam sui detractor, unam omnino
anguem in cubiculo uisam narrare solitus est.

[12] Verum inclinatio populi supererat ex memoria Germanici, cuius illa
reliqua suboles uirilis; et matri Agrippinae miseratio augebatur ob
saeuitiam Messalinae, quae semper infesta et tunc commotior quo minus
strueret crimina et accusatores nouo et furori proximo amore distinebatur.
nam in C. Silium, iuuentutis Romanae pulcherrimum, ita exarserat ut Iuniam
Silanam, nobilem feminam, matrimonio eius exturbaret uacuoque adultero
poteretur. neque Silius flagitii aut periculi nescius erat: sed certo si
abnueret exitio et non nulla fallendi spe, simul magnis praemiis, operire
futura et praesentibus frui pro solacio habebat. illa non furtim sed multo
comitatu uentitare domum, egressibus adhaerescere, largiri opes honores;
postremo, uelut translata iam fortuna, serui liberti paratus principis apud
adulterum uisebantur.

[13] At Claudius matrimonii sui ignarus et munia censoria usurpans,
theatralem populi lasciuiam seueris edictis increpuit, quod in Publium
Pomponium consularem (is carmina scaenae dabat) inque feminas inlustris
probra iecerat. et lege lata saeuitiam creditorum coercuit, ne in mortem
parentum pecunias filiis familiarum faenori darent. fontisque aquarum
Simbruinis collibus deductos urbi intulit. ac nouas litterarum formas
addidit uulgauitque, comperto Graecam quoque litteraturam non simul coeptam
absolutamque.

[14] Primi per figuras animalium Aegyptii sensus mentis effingebant (ea
antiquissima monimenta memoriae humanae impressa saxis cernuntur), et
litterarum semet inuentores perhibent; inde Phoenicas, quia mari
praepollebant, intulisse Graeciae gloriamque adeptos, tamquam reppererint
quae acceperant. quippe fama est Cadmum classe Phoenicum uectum rudibus
adhuc Graecorum populis artis eius auctorem fuisse. quidam Cecropem
Atheniensem uel Linum Thebanum et temporibus Troianis Palamedem Argiuum
memorant sedecim litterarum formas, mox alios ac praecipuum Simoniden
ceteras repperisse. at in Italia Etrusci ab Corinthio Demarato, Aborigines
Arcade ab Euandro didicerunt; et forma litteris Latinis quae ueterrimis
Graecorum. sed nobis quoque paucae primum fuere, deinde additae sunt. quo
exemplo Claudius tres litteras adiecit, quae usui imperitante eo, post
oblitteratae, aspiciuntur etiam nunc in aere +publico+ dis plebiscitis per
fora ac templa fixo.

[15] Rettulit deinde ad senatum super collegio haruspicum, ne uetustissima
Italiae disciplina per desidiam exolesceret: saepe aduersis rei publicae
temporibus accitos, quorum monitu redintegratas caerimonias et in posterum
rectius habitas; primoresque Etruriae sponte aut patrum Romanorum impulsu
retinuisse scientiam et in familias propagasse: quod nunc segnius fieri
publica circa bonas artes socordia, et quia externae superstitiones
ualescant. et laeta quidem in praesens omnia, sed benignitati deum gratiam
referendam, ne ritus sacrorum inter ambigua culti per prospera
oblitterarentur. factum ex eo senatus consultum, uiderent pontifices quae
retinenda firmandaque haruspicum.

[16] Eodem anno Cheruscorum gens regem Roma petiuit, amissis per interna
bella nobilibus et uno reliquo stirpis regiae, qui apud urbem habebatur
nomine Italicus. paternum huic genus e Flauo fratre Arminii, mater ex
Actumero principe Chattorum erat; ipse forma decorus et armis equisque in
patrium nostrumque morem exercitus. igitur Caesar auctum pecunia, additis
stipatoribus, hortatur gentile decus magno animo capessere: illum primum
Romae ortum nec obsidem, sed ciuem ire externum ad imperium. ac primo
laetus Germanis aduentus atque eo quod nullis discordiis imbutus pari in
omnis studio ageret celebrari, coli, modo comitatem et temperantiam, nulli
inuisa, saepius uinolentiam ac libidines, grata barbaris, usurpans. iamque
apud proximos, iam longius clarescere, cum potentiam eius suspectantes qui
factionibus floruerant discedunt ad conterminos populos ac testificantur
adimi ueterem Germaniae libertatem et Romanas opes insurgere. adeo neminem
isdem in terris ortum qui principem locum impleat, nisi exploratoris Flaui
progenies super cunctos attollatur? frustra Arminium praescribi: cuius si
filius hostili in solo adultus in regnum uenisset, posse extimesci,
infectum alimonio seruitio cultu, omnibus externis: at si paterna Italico
mens esset, non alium infensius arma contra patriam ac deos penatis quam
parentem eius exercuisse.

[17] His atque talibus magnas copias coegere, nec pauciores Italicum
sequebantur. non enim inrupisse ad inuitos sed accitum memorabat, quando
nobilitate ceteros anteiret: uirtutem experirentur, an dignum se patruo
Arminio, auo Actumero praeberet. nec patrem rubori, quod fidem aduersus
Romanos uolentibus Germanis sumptam numquam omisisset. falso libertatis
uocabulum obtendi ab iis qui priuatim degeneres, in publicum exitiosi,
ninil spei nisi per discordias habeant. adstrepebat huic alacre uulgus; et
magno inter barbaros proelio uictor rex, dein secunda fortuna ad superbiam
prolapsus pulsusque ac rursus Langobardorum opibus refectus per laeta per
aduersa res Cheruscas adflictabat.

[18] Per idem tempus Chauci nulla dissensione domi et morte Sanquinii
alacres, dum Corbulo aduentat, inferiorem Germaniam incursauere duce
Gannasco, qui natione Canninefas, auxiliare stipendium meritus, post
transfuga, leuibus nauigiis praedabundus Gallorum maxime oram uastabat, non
ignarus ditis et imbellis esse. at Corbulo prouinciam ingressus magna cum
cura et mox gloria, cui principium illa militia fuit, triremis alueo Rheni,
ceteras nauium, ut quaeque habiles, per aestuaria et fossas adegit;
luntribusque hostium depressis et exturbato Gannasco, ubi praesentia satis
composita sunt, legiones operum et laboris ignauas, populationibus
laetantis, ueterem ad morem reduxit, ne quis agmine decederet nec pugnam
nisi iussus iniret. stationes uigiliae, diurna nocturnaque munia in armis
agitabantur; feruntque militem quia uallum non accinctus, atque alium quia
pugione tantum accinctus foderet, morte punitos. quae nimia et incertum an
falso iacta originem tamen e seueritate ducis traxere; intentumque et
magnis delictis inexorabilem scias cui tantum asperitatis etiam aduersus
leuia credebatur.

[19] Ceterum is terror milites hostisque in diuersum adfecit: nos uirtutem
auximus, barbari ferociam infregere. et natio Frisiorum, post rebellionem
clade L. Apronii coeptam infensa aut male fida, datis obsidibus consedit
apud agros a Corbulone descriptos: idem senatum, magistratus, leges
imposuit. ac ne iussa exuerent praesidium immuniuit, missis qui maiores
Chaucos ad deditionem pellicerent, simul Gannascum dolo adgrederentur. nec
inritae aut degeneres insidiae fuere aduersus transfugam et uiolatorem
fidei. sed cacde eius motae Chaucorum mentes, et Corbulo semina rebellionis
praebebat, ut laeta apud plerosque, ita apud quosdam sinistra fama. cur
hostem conciret? aduersa in rem publicam casura: sin prospere egisset,
formidolosum paci uirum insignem et ignauo principi praegrauem. igitur
Claudius adeo nouam in Germanias uim prohibuit ut referri praesidia cis
Rhenum iuberet.

[20] Iam castra in hostili solo molienti Corbuloni eae litterae redduntur.
ille re subita, quamquam multa simul offunderentur, metus ex imperatore,
contemptio ex barbaris, ludibrium apud socios, nihil aliud prolocutus quam
'beatos quondam duces Romanos,' signum receptui dedit. ut tamen miles otium
exueret, inter Mosam Rhenumque trium et uiginti milium spatio fossam
perduxit, qua incerta Oceani uitarentur. insignia tamen triumphi indulsit
Caesar, quamuis bellum negauisset.
    Nec multo post Curtius Rufus eundem honorem adipiscitur, qui in agro
Mattiaco recluserat specus quaerendis uenis argenti; unde tenuis fructus
nec in longum fuit: at legionibus cum damno labor, effodere riuos, quaeque
in aperto grauia, humum infra moliri. quis subactus miles, et quia pluris
per prouincias similia tolerabantur, componit occultas litteras nomine
exercituum, precantium imperatorem, ut, quibus permissurus esset exercitus,
triumphalia ante tribueret.

[21] De origine Curtii Rufi, quem gladiatore genitum quidam prodidere,
neque falsa prompserim et uera exequi pudet. postquam adoleuit, sectator
quaestoris, cui Africa obtigerat, dum in oppido Adrumeto uacuis per medium
diei porticibus secretus agitat, oblata ei species muliebris ultra modum
humanum et audita est uox 'tu es, Rufe, qui in hanc prouinciam pro consule
uenies.' tali omine in spem sublatus degressusque in urbem largitione
amicorum, simul acri ingenio quaesturam et mox nobilis inter candidatos
praeturam principis suffragio adsequitur, cum hisce uerbis Tiberius dedecus
natalium eius uelauisset: 'Curtius Rufus uidetur mihi ex se natus.' longa
post haec senecta, et aduersus superiores tristi adulatione, adrogans
minoribus, inter pares difficilis, consulare imperium, triumphi insignia ac
postremo Africam obtinuit; atque ibi defunctus fatale praesagium impleuit.

[22] Interea Romae, nullis palam neque cognitis mox causis, Cn. Nonius
eques Romanus ferro accinctus reperitur in coetu salutantum principem. nam
postquam tormentis dilaniabatur, de se non infitiatus conscios non edidit,
in certum an occultans.
    Isdem consulibus P. Dolabella censuit spectaculum gladiatorum per omnis
annos celebrandum pecunia eorum qui quaesturam adipiscerentur. apud maiores
uirtutis id praemium fuerat, cunctisque ciuium, si bonis artibus fiderent,
licitum petere magistratus; ac ne aetas quidem distinguebatur quin prima
iuuenta consulatum et dictaturas inirent. sed quaestores regibus etiam tum
imperantibus instituti sunt, quod lex curiata ostendit ab L. Bruto
repetita. mansitque consulibus potestas deligendi, donec cum quoque honorem
populus mandaret. creatique primum Valerius Potitus et Aemilius Mamercus
sexagesimo tertio anno post Tarquinios exactos, ut rem militarem
comitarentur. dein gliscentibus negotiis duo additi qui Romae curarent: mox
duplicatus numerus, stipendiaria iam Italia et accedentibus prouinciarum
uectigalibus: post lege Sullae uiginti creati supplendo senatui, cui
indicia tradiderat. et quamquam equites iudicia reciperauissent, quaestura
tamen ex dignitate candidatorum aut facilitate tribuentium gratuito
concedebatur, donec sententia Dolabellae uelut uenundaretur.

[23] A. Vitellio L. Vipstano consulibus cum de supplendo senatu agitaretur
primoresque Galliae, quae Comata appellatur, foedera et ciuitatem Rsub
Capitolio et arce Romana manibus eorundem perissent satis: fruerentur sane
uocabulo ciuitatis: insignia patrum, decora magistratuum ne uulgarent.

[24] His atque talibus haud permotus princeps et statim contra disseruit et
uocato senatu ita exorsus est: 'maiores mei, quorum antiquissimus Clausus
origine Sabina simul in ciuitatem Romanam et in familias patriciorum
adscitus est, hortantur uti paribus consiliis in re publica capessenda,
transferendo huc quod usquam egregium fuerit. neque enim ignoro Iulios
Alba, Coruncanios Camerio, Porcios Tusculo, et ne uetera scrutemur, Etruria
Lucaniaque et omni Italia in senatum accitos, postremo ipsam ad Alpis
promotam ut non modo singuli uiritim, sed terrae, gentes in nomen nostrum
coalescerent. tunc solida domi quies et aduersos externa floruimus, cum
Transpadani in ciuitatem recepti, cum specie deductarum per orbem terrae
legionum additis prouincialium ualidissimis fesso imperio subuentum est.
num paenitet Balbos ex Hispania nec rninus insignis uiros e Gallia
Narbonensi transiuisse? manent posteri eorum nec amore in hanc patriam
nobis concedunt. quid aliud exitio Lacedaemoniis et Atheniensibus fuit,
quamquam armis pollerent, nisi quod uictos pro alienigenis arcebant? at
conditor nostri Romulus tantum sapientia ualuit ut plerosque populos eodem
die hostis, dein ciuis habuerit. aduenae in nos regnauerunt: libertinorum
filiis magistratus mandare non, ut plerique falluntur, repens, sed priori
populo factitatum est. at cum Senonibus pugnauimus: scilicet Vulcsi et
Aequi numquam aduersam nobis aciem instruxere. capti a Gallis sumus: sed et
Tuscis obsides dedimus et Samnitium iugum subiimus. ac tamen, si cuncta
bella recenseas nullum breuiore spatio quam aduersus Gallos confectum:
continua inde ac fida pax. iam moribus artibus adfinitatibus nostris mixti
aurum et opes suas inferant potius quam separati habeant. omnia, patres
conscripti, quae nunc uetustissima creduntur, noua fuere: plebeii
magistratus post patricios, Latini post plebeios, ceterarum Italiae gentium
post Latinos. inueterascet hoc quoque, et quod hodie exemplis tuemur, inter
exempla erit.'

[25] Orationem principis secuto patrum consulto primi Aedui senatorum in
urbe ius adepti sunt. datum id foederi antiquo et quia soli Gallorum
fraternitatis nomen cum populo Romano usurpant.
    Isdem diebus in numerum patriciorum adsciuit Caesar uetustissimum
quemque e senatu aut quibus clari parentes fuerant, paucis iam reliquis
familiarum, quas Romulus maiorum et L. Brutus minorum gentium
appellauerant, exhaustis etiam quas dictator Caesar lege Cassia et princeps
Augustus lege Saenia sublegere; laetaque haec in rem publicam munia multo
gaudio censoris inibantur. famosos probris quonam modo senatu depelleret
anxius, mitem et recens repertam quam ex seueritate prisca rationem
adhibuit, monendo secum quisque de se consultaret peteretque ius exuendi
ordinis: facilem eius rei ueniam; et motos senatu excusatosque simul
propositurum ut iudicium censorum ac pudor sponte cedentium permixta
ignominiam mollirent. ob ea Vipstanus consul rettulit patrem senatus
appellandum esse Claudium: quippe promiscum patris patriae cognomentum;
noua in rem publicam merita non usitatis uocabulis honoranda: sed ipse
cohibuit consulem ut nimium adsentantem. condiditque lustrum quo censa sunt
ciuium quinquagies nouies centena octoginta quattuor milia septuaginta duo.
isque illi finis inscitiae erga domum suam fuit: haud multo post flagitia
uxoris noscere ac punire adactus est ut deinde ardesceret in nuptias
incestas.

[26] Iam Messalina facilitate adulteriorum in fastidium uersa ad incognitas
libidines profluebat, cum abrumpi dissimulationem etiam Silius, siue fatali
uaecordia an imminentium periculorum remedium ipsa pericula ratus, urgebat:
quippe non eo uentum ut senectam principis opperirentur. insontibus innoxia
consilia, flagitiis manifestis subsidium ab audacia petendum. adesse
conscios paria metuentis. se caelibem, orbum, nuptiis et adoptando
Britannico paratum. mansuram eandem Messalinae potentiam, addita
securitate, si praeuenirent Claudium, ut insidiis incautum, ita irae
properum. segniter eae uoces acceptae, non amore in maritum, sed ne Silius
summa adeptus sperneret adulteram scelusque inter ancipitia probatum ueris
mox pretiis aestimaret. nomen tamen matrimonii concupiuit ob magnitudinem
infamiae cuius apud prodigos nouissima uoluptas est. nec ultra expectato
quam dum sacrificii gratia Claudius Ostiam proficisceretur, cuncta
nuptiarum sollemnia celebrat.

[27] Haud sum ignarus fabulosum uisum iri tantum ullis mortalium
securitatis fuisse in ciuitate omnium gnara et nihil reticente, nedum
consulem designatum cum uxore principis, praedicta die, adhibitis qui
obsignarent, uelut suscipiendorum liberorum causa conuenisse, atque illam
audisse auspicum uerba, subisse, sacrificasse apud deos; discubitum inter
conuiuas, oscula complexus, noctem denique actam licentia coniugali. sed
nihil compositum miraculi causa, uerum audita scriptaque senioribus tradam.

[28] Igitur domus principis inhorruerat, maximeque quos penes potentia et,
si res uerterentur, formido, non iam secretis conloquiis, sed aperte
fremere, dum histrio cubiculum principis insultauerit, dedecus quidem
inlatum, sed excidium procul afuisse: nunc iuuenem nobilem dignitate
formae, ui mentis ac propinquo consulatu maiorem ad spem accingi; nec enim
occultum quid post tale matrimonium superesset. subibat sine dubit, metus
reputantis hebetem Claudium et uxori deuinctum multasque mortes iussu
Messalinae patratas: rursus ipsa facilitas imperatoris fiduciam dabat, si
atrocitate criminis praeualuissent, posse opprimi damnatam ante quam ream;
sed in eo discrimen uerti, si defensio audiretur, utque clausae aures etiam
confitenti forent.

[29] Ac primo Callistus, iam mihi circa necem G. Caesaris narratus, et
Appianae cacdis molitor Narcissus fagrantissimaque eo in tempore gratia
Pallas agitauere, num Messalinam secretis minis depellerent amore Silii,
cuncta alia dissimulantes. dein metu ne ad perniciem ultro traherentur,
desistunt, Pallas per ignauiam, Callistus prioris quoque regiae peritus et
potentiam cautis quam acribus consiliis tutius haberi: perstitit Narcissus,
solum id immutans ne quo sermone praesciam criminis et accusatoris faceret.
ipse ad occasiones intentus, longa apud Ostiam Caesaris mora, duas
paelices, quarum is corpori maxime insueuerat, largitione ac promissis et
uxore deiecta plus potentiae ostentando perpulit delationem subire.

[30] Exim Calpurnia (id paelici nomen), ubi datum secretum, genibus
Caesaris prouoluta nupsisse Messalinam Silio exclamat; simul Cleopatram,
quae id opperiens adstabat, an comperisset interrogat, atque illa adnuente
cieri Narcissum postulat. is ueniam in praeteritum petens quod ei Vettios,
Plautios dissimulauisset, nec nunc adulteria obiecturum ait, ne domum
seruitia et ceteros fortunae paratus reposceret. frueretur immo his set
redderet uxorem rumperetque tabulas nuptialis. 'an discidium' inquit ' tuum
nosti? nam matrimonium Silii uidit populus et senatus et miles; ac ni
propere agis, tenet urbem maritus.'

[31] Tum potissimumquemque amicorum uocat, primumque rei frumentariae
praefectum Turranium, post Lusium Getam praetorianis impositum percontatur.
quis fatentibus certatim ceteri circumstrepunt, iret in castra, firmaret
praetorias cohortis, securitati ante quam uindictae consuleret. satis
constat co pauore offusum Claudium ut identidem interrogaret an ipse
imperii potens, an Silius priuatus esset. at Messalina non alias solutior
luxu, adulto autumno simulacrum uindemiae per domum celebrabat. urgeri
prela, fluere lacus; et feminae pellibus accinctae adsultabant ut
sacrificantes uel insanientes Bacchae; ipsa crine fluxo thyrsum quatiens,
iuxtaque Silius hedera uinctus, gerere cothurnos, iacere caput, strepente
circum procaci choro. ferunt Vettium Valentem lasciuia in praealtam arborem
conisum, interrogantibus quid aspiceret, respondisse tempestatem ab Ostia
atrocem, siue coeperat ea species, seu forte lapsa uox in praesagium
uertit.

[32] Non rumor interea, sed undique nuntii incedunt, qui gnara Claudio
cuncta et uenire promptum ultioni adferrent. igitur Messalina Lucullianos
in hortos, Silius dissimulando metu ad munia fori digrediuntur. ceteris
passim dilabentibus adfuere centuriones, inditaque sunt uincla, ut quis
reperiebatur in publico aut per latebras. Messalina tamen, quamquam res
aduersae consilium eximerent, ire obuiam et aspici a marito, quod saepe
subsidium habuerat,haud segniter intendit misitque ut Britannicus et
Octauia in complexam patris pergerent. et Vibidiam, uirginum Vestalium
uetustissimam, orauit pontificis maximi auris adire, clementiam expetere.
atque interim, tribus omnino comitantibus--id repente solltudinis
erat--spatium urbis pedibus emensa, uehiculo, quo purgamenta hortorum
eripiuntur, Ostiensem uiam intrat nulla cuiusquam misericordia quia
flagitiorum deformitas praeualebat.

[33] Trepidabatur nihilo minus a Caesare: quippe Getae praetorii praefecto
haud satis fidebant, ad honesta seu praua iuxta leui. ergo Narcissus,
adsumptis quibus idem metus, non aliam spem incolumitatis Caesaris adfirmat
quam si ius militum uno illo die in aliquem libertorum transferret, seque
offert suscepturum. ac ne, dum in urbem uehitur, ad paenitentiam a L.
Vitellio et Largo Caecina mutaretur, in eodem gestamine sedem poscit
adsumiturque.

[34] Crebra post haec fama fuit, inter diuersas principis uoces, cum modo
incusaret flagitia uxoris, aliquando ad memoriam coniugii et infantiam
liberorum reuolueretur, non aliud prolocutum Vitellium quam o facinus! o
scelus!' instabat quidem Narcissus aperire ambages et ueri copiam facere:
sed non ideo peruicit quin suspensa et quo ducerentur inclinatura
responderet exemploque eius Largus Caecina uteretur. et iam erat in aspectu
Messalina clamitabatque audiret Octauiae et Britannici matrem, cum
obstrepere accusator, Silium et nuptias referens; simul codicillos
libidinum indices tradidit, quis uisus Caesaris auerteret. nec multo post
urbem ingredienti offerebantur communes liberi, nisi Narcissus amoueri eos
iussisset. Vibidiam depellere nequiuit quin multa cum inuidia flagitaret ne
indefensa coniunx exitio daretur. igitur auditurum principem et fore
diluendi criminis facultatem respondit: iret interim uirgo et sacra
capesseret.

[35] Mirum inter haec silentium Claudi, Vitellius ignaro propior: omnia
liberto oboediebant. patefieri domum adulteri atque illuc deduci
imperatorem iubet. ac primum in uestibulo effigiem patris Silii consulto
senatus abolitam demonstrat, tum quidquid auitum Neronibus et Drusis in
pretium probri cessisse. incensumque et ad minas erumpentem castris infert,
parata contione militum; apud quos praemonente Narcisso pauca uerba fecit:
nam etsi iustum dolorem pudor impediebat. continuus dehinc cohortium clamor
nomina reorum et poenas flagitantium; admotusque Silius tribunali non
defensionem, non moras temptauit, precatus ut mors acceleraretur. eadem
constantia et inlustres equites Romani [cupido maturae necis fuit.] et
Titium Proculum, custodem a Silio Messalinae datum et indicium offerentem,
Vettium Valentem confessum et Pompeium Vrbicum ac Saufeium Trogum ex
consciis tradi ad supplicium iubet. Decrius quoque Calpurnianus uigilum
praefectus, Sulpicius Rufus ludi procurator, Iuncus Vergilianus senator
eadem poena adfecti.

[36] Solus Mnester cunctationem attulit, dilaniata ueste clamitans
aspiceret uerberum notas, reminisceretur uocis, qua se obnoxium iussis
Messalinae dedisset: aliis largitione aut spei magnitudine, sibi ex
necessitate culpam; nec cuiquam ante pereundum fuisse si Silius rerum
poteretur. commotum his et pronum ad misericordiam Caesarem perpulere
liberti ne tot inlustribus uiris interfectis histrioni consuleretur: sponte
an coactus tam magna peccauisset, nihil referre. ne Trauli quidem Montani
equitis Romani defensio recepta est. is modesta iuuenta, sed corpore
insigni, accitus ultro noctemque intra unam a Messalina proturbatus erat,
paribus lasciuiis ad cupidinem et fastidia. Suillio Caesonino et Plautio
Laterano mors remittitur, huic ob patrui egregium meritum: Caesoninus
uitiis protectus est, tamquam in illo foedissimo coetu passus muliebria.

[37] Interim Messalina Lucullianis in hortis prolatare uitam, componere
preces, non nulla spe et aliquando ira: tantum inter extrema superbiae
gerebat. ac ni caedem eius Narcissus properauisset, uerterat pernicies in
accusatorem. nam Claudius domum regressus et tempestiuis epulis delenitus,
ubi uino incaluit, iri iubet nuntiarique miserae (hoc enim uerbo usum
ferunt) dicendam ad causam postera die adesset. quod ubi auditum et
languescere ira, redire amor ac, si cunctarentur, propinqua nox et uxorii
cubiculi memoria timebantur, prorumpit Narcissus denuntiatque centurionibus
et tribuno, qui aderat, exequi caedem: ita imperatorem iubere. custos et
exactor e libertis Euodus datur; isque raptim in hortos praegressus
repperit fusam humi, adsidente matre Lepida, quae florenti filiae haud
concors supremis eius necessitatibus ad miserationem euicta erat
suadebatque ne percussorem opperiretur: transisse uitam neque aliud quam
morti decus quaerendum. sed animo per libidines corrupto nihil honestum
inerat; lacrimaeque et questus inriti ducebantur, cum impetu uenientium
pulsae fores adstititque tribunus per silentium, at libertus increpans
multis et seruilibus probris.

[38] Tunc primum fortunam suam introspexit ferrumque accepit, quod frustra
ingulo aut pectori per trepidationem admouens ictu tribuni transigitur.
corpus matri concessum. nuntiatumque Claudio epulanti perisse Messalinam,
non distincto sua an aliena manu. nec ille quaesiuit, poposcitque poculum
et solita conuiuio celebrauit. ne secutis quidem diebus odii gaudii, irae
tristitiae, ullius denique humani adfectus signa dedit, non cum laetantis
accusatores aspiceret, non cum filios maerentis. iuuitque obliuionem eius
senatus censendo nomen et effigies priuatis ac publicis locis demouendas.
decreta Narcisso quaestoria insignia, leuissimum fastidii eius, cum super
Pallantem et Callistum ageret, +honesta quidem, sed ex quis deterrima
orerentur [tristitiis multis].

  ľ12



[1] Caede Messalinae conuulsa principis domus, orto apud libertos
certamine, quis deligeret uxorem Claudio, caelibis uitae intoleranti et
coniugum imperiis obnoxio. nec minore ambitu feminae exarserant: suam
quaeque nobilitatem formam opes contendere ac digna tanto matrimonio
ostentare. sed maxime ambigebatur inter Lolliam Paulinam M. Lollii
consularis et Iuliam Agrippinam Germanico genitam: huic Pallas, illi
Callistus fautores aderant; at Aelia Paetina e familia Tuberonum Narcisso
fouebatur. ipse huc modo, modo illuc, ut quemque suadentium audierat,
promptus, discordantis in consilium uocat ac promere sententiam et adicere
rationes iubet.

[2] Narcissus uetus matrimonium, filiam communem (nam Antonia ex Paetina
erat), nihil in penatibus eius nouum disserebat, si sueta coniunx rediret,
haudquaquam nouercalibus odiis uisura Britannicum, Octauiam, proxima suis
pignora. Callistus improbatam longo discidio, ac si rursum adsumeretur, eo
ipso superbam; longeque rectius Lolliam induci, quando nullos liberos
genuisset, uacuam aemulatione et priuignis parentis loco futuram. at Pallas
id maxime in Agrippina laudare quod Germanici nepotem secum traheret,
dignum prorsus imperatoria fortuna: stirpem nobilem et familiae [3]
Praeualuere haec adiuta Agrippinae inlecebris: ad eum per speciem
necessitudinis crebro uentitando pellicit patruum ut praelata ceteris et
nondum uxor potentia uxoria iam uteretur. nam ubi sui matrimonii certa
fuit, struere maiora nuptiasque Domitii, quem ex Cn. Ahenobarbo genuerat,
et Octauiae Caesaris filiae moliri; quod sine scelere perpetrari non
poterat, quia L. Silano desponderat Octauiam Caesar iuuenemque et alia
clarum insigni triumphalium et gladiatorii muneris magnificentia protulerat
ad studia uulgi. sed nihil arduum uidebatur in animo principis, cui non
iudicium, non odium erat nisi indita et iussa.

[4] Igitur Vitellius, nomine censoris seruilis fallacias obtegens
ingruentiumque dominationum prouisor, quo gratiam Agrippinae pararet,
consiliis eius implicari, ferre crimina in Silanum, cuius sane decora et
procax soror, Iunia Caluina, haud multum ante Vitellii nurus fuerat. hinc
initium accusationis; fratrumque non incestum, sed incustoditum amorem ad
infamiam traxit. et praebebat Caesar auris, accipiendis aduersus generum
suspicionibus caritate filiae promptior. at Silanus insidiarum nescius ac
forte eo anno praetor, repente per edictum Vitellii ordine senatorio
mouetur, quamquam lecto pridem senatu lustroque condito. simul adfinitatem
Claudius diremit, adactusque Silanus eiurare magistratum, et reliquus
praeturae dies in Eprium Marcellum conlatus est.

[5] C. Pompeio Q. Veranio consulibus pactum inter Claudium et Agrippinam
matrimonium iam fama, iam amore inlicito firmabatur; necdum celebrare
sollemnia nuptiarum audebant, nullo exemplo deductae in domum patrui
fratris filiae: quin et incestum ac, si sperneretur, ne in malum publicum
erumperet metuebatur. nec ante omissa cunctatio quam Vitellius suis artibus
id perpetrandum sumpsit. percontatusque Caesarem an iussis populi, an
auctoritati senatus cederet, ubi ille unum se ciuium et consensui imparem
respondit, opperiri intra palatium iubet. ipse curiam ingreditur, summamque
rem publicam agi obtestans ueniam dicendi ante alios exposcit orditurque:
grauissimos principis labores, quis orbem terrae capessat, egere
adminiculis ut domestica cura uacuus in commune consulat. quod porro
honestius censoriae mentis leuamentum quam adsumere coniugem, prosperis
dubiisque sociam, cui cogitationes intimas, cui paruos liberos tradat, non
luxui aut uoluptatibus adsuefactus, sed qui prima ab iuuenta legibus
obtemperauisset.

[6] Postquam haec fauorabili oratione praemisit multaque patrum adsentatio
sequebatur, capto rursus initio, quando maritandum principem cuncti
suaderent, deligi oportere feminam nobilitate puerperiis sanctimonia
insignem. nec diu anquirendum quin Agrippina claritudine generis anteiret:
datum ab ea fecunditatis experimentum et congruere artes honestas. id uero
egregium, quod prouisu deum uidua iungeretur principi sua tantum matrimonia
experto. audiuisse a parentibus, uidisse ipsos abripi coniuges ad libita
Caesarum: procul id a praesenti modestia. statueretur immo documentum, quo
uxorem imperator acciperet. at enim noua nobis in fratrum filias coniugia:
sed aliis gentibus sollemnia, neque lege ulla prohibita; et sobrinarum diu
ignorata tempore addito percrebuisse. morem accommodari prout conducat, et
fore hoc quoque in iis quae mox usurpentur.

[7] Haud defuere qui certatim, si cunctaretur Caesar, ui acturos
testificantes erumperent curia. conglobatur promisca multitudo populumque
Romanum eadem orare clamitat. nec Claudius ultra expectato obuius apud
forum praebet se gratantibus, senatumque ingressus decretum postulat quo
iustae inter patruos fratrumque filias nuptiae etiam in posterum
statuerentur. nec tamen repertus est nisi unus talis matrimonii cupitor,
Alledius Seuerus eques Romanus, quem plerique Agrippinae gratia impulsum
ferebant. uersa ex eo ciuitas et cuncta feminae oboediebant, non per
lasciuiam, ut Messalina, rebus Romanis inludenti. adductum et quasi uirile
seruitium: palam seueritas ac saepius superbia; nihil domi impudicum, nisi
dominationi expediret. cupido auri immensa obtentum habebat, quasi
subsidium regno pararetur.

[8] Die nuptiarum Silanus mortem sibi consciuit, siue eo usque spem uitae
produxerat, seu delecto die augendam ad inuidiam. Caluina soror eius Italia
pulsa est. addidit Claudius sacra ex legibus Tulli regis piaculaque apud
lucum Dianae per pontifices danda, inridentibus cunctis quod poenae
procurationesque incesti id temporis exquirerentur. at Agrippina ne malis
tantum facinoribus notesceret ueniam exilii pro Annaeo Seneca, simul
praeturam impetrat, laetum in publicum rata ob claritudinem studiorum eius,
utque Domitii pueritia tali magistro adolesceret et consiliis eiusdem ad
spem dominationis uterentur, quia Seneca fidus in Agrippinam memoria
beneficii et infensus Claudio dolore iniuriae credebatur.

[9] Placitum dehinc non ultra cunctari, sed designatum consulem Mammium
Pollionem ingentibus promissis inducunt sententiam expromere, qua oraretur
Claudius despondere Octauiam Domitio, quod aetati utriusque non absurdum et
maiora patefacturum erat. Pollio haud disparibus uerbis ac nuper Vitellius
censet; despondeturque Octauia, ac super priorem necessitudinem sponsus iam
et gener Domitius aequari Britannico studiis matris, arte eorum quis ob
accusatam Messalinam ultio ex filio timebatur.

[10] Per idem tempus legati Parthorum ad expetendum, ut rettuli, Meherdaten
missi senatum ingrediuntur mandataque in hunc modum incipiunt: non se
foederis ignaros nec defectione a familia Arsacidarum uenire, set filium
Vononis, nepotem Pharaatis accersere aduersus dominationem Gotarzis
nobilitati plebique iuxta intolerandam. iam fratres, iam propinquos, iam
longius sitos caedibus exhaustos; adici coniuges grauidas, liberos paruos,
dum socors domi, bellis infaustus ignauiam saeuitia tegat. ueterem sibi ac
publice coeptam nobiscum amicitiam, et subueniendum sociis uirium aemulis
cedentibusque per reuerentiam. ideo regum obsides liberos dari ut, si
domestici imperii taedeat, sit regressus ad principem patresque, quorum
moribus adsuefactus rex melior adscisceretur.

[11] Vbi haec atque talia dissertauere, incipit orationem Caesar de
fastigio Romano Parthorumque obsequiis, seque diuo Augusto adaequabat,
petitum ab eo regem referens omissa Tiberii memoria, quamquam is quoque
miserat. addidit praecepta (etenim aderat Meherdates), ut non dominationem
et seruos, sed rectorem et ciuis cogitaret, clementiamque ac iustitiam,
quanto ignota barbaris, tanto laetiora capesseret. hinc uersus ad legatos
extollit laudibus alumnum urbis, spectatae ad id modestiae: ac tamen
ferenda regum ingenia neque usui crebras mutationes. rem Romanam huc
satietate gloriae prouectam ut externis quoque gentibus quietem uelit.
datum posthac C. Cassio, qui Syriae praeerat, deducere iuuenem ripam ad
Euphratis.

[12] Ea tempestate Cassius ceteros praeminebat peritia legum: nam militares
artes per otium ignotae, industriosque aut ignauos pax in aequo tenet. ac
tamen quantum sine bello dabatur, reuocare priscum morem, exercitare
legiones, cura prouisu perinde agere ac si hostis ingrueret: ita dignum
maioribus suis et familia Cassia per illas quoque gentis celebrata. igitur
excitis quorum de sententia petitus rex, positisque castris apud Zeugma,
unde maxime peruius amnis, postquam inlustres Parthi rexque Arabum Acbarus
aduenerat, monet Meherdaten barbarorum impetus acris cunctatione
languescere aut in perfidiam mutari: ita urgeret coepta. quod spretum
fraude Acbari, qui iuuenem ignarum et summam fortunam in luxu ratum multos
per dies attinuit apud oppidum Edessam. et uocante Carene promptasque res
ostentante, si citi aduenissent, non comminus Mesopotamiam, sed flexu
Armeniam petiuit, id temporis importunam, quia hiems occipiebat.

[13] Exim niuibus et montibus fessi, postquam campos propinquabant, copiis
Carenis adiunguntur, tramissoque amne Tigri permeant Adiabenos, quorum rex
Izates societatem Meherdatis palam induerat, in Gotarzen per occulta et
magis fida inclinabat. sed capta in transitu urbs Ninos, uetustissima sedes
Assyriae, [et] castellum insigne fama, quod postremo inter Darium atque
Alexandrum proelio Persarum illic opes conciderant. interea Gotarzes apud
montem, cui nomen Sanbulos, uota dis loci suscipiebat, praecipua religione
Herculis, qui tempore stato per quietem monet sacerdotes ut templum iuxta
equos uenatui adornatos sistant. equi ubi pharetras telis onustas accepere,
per saltus uagi nocte demum uacuis pharetris multo cum anhelitu redeunt.
rursum deus, qua siluas pererrauerit, nocturno uisu demonstrat,
reperiunturque fusae passim ferat.

[14] Ceterum Gotarzes, nondum satis aucto exercitu, flumine Corma pro
munimento uti, et quamquam per insectationes et nuntios ad proelium
uocaretur, nectere moras, locos mutare et missis corruptoribus exuendam ad
fidem hostis emercari. ex quis Izates Adiabeno, mox Acbarus Arabum cum
exercitu abscedunt, leuitate gentili, et quia experimentis cognitum est
barbaros malle Roma petere reges quam habere. at Meherdates ualidis
auxiliis nudatus, ceterorum proditione suspecta, quod unum reliquum, rem in
casum dare proelioque experiri statuit. nec detrectauit pugnam Gotarzes
deminutis hostibus ferox; concursumque magna caede et ambiguo euentu, donec
Carenem profligatis obuiis longius euectum integer a tergo globus
circumueniret. tum omni spe perdita Meherdates, promissa Parracis paterni
clientis secutus, dolo eius uincitur traditurque uictori. atque ille non
propinquum neque Arsacis de gente, sed alienigenam et Romanum increpans,
auribus decisis uiuere iubet, ostentui clementiae suae et in nos
dehonestamento. dein Gotarzes morbo obiit, accitusque in regnum Vonones
Medos tum praesidens. nulla huic prospera aut aduersa quis memoraretur:
breui et inglorio imperio perfunctus est, resque Parthorum in filium eius
Vologesen translatae.

[15] At Mithridates Bosporanus amissis opibus uagus, postquam Didium ducem
Romanum roburque exercitus abisse cognouerat, relictos in nouo regno Cotyn
iuuenta rudem et paucas cohortium cum Iulio Aquila equite Romano, spretis
utrisque concire nationes, inlicere perfugas; postremo exercitu coacto
regem Dandaridarum exturbat imperioque eius potitur. quae ubi cognita et
iam iamque Bosporum inuasurus habebatur, diffisi propriis uiribus Aquila et
Cotys, quia Zorsines Siracorum rex hostilia resumpserat, externas et ipsi
gratias quaesiuere missis legatis ad Eunonen qui Aorsorum genti
praesidebat. nec fuit in arduo societas potentiam Romanam aduersus rebellem
Mithridaten ostentantibus. igitur pepigere, equestribus proeliis Eunones
certaret, obsidia urbium Romani capesserent.

[16] Tunc composito agmine incedunt, cuius frontem et terga Aorsi, media
cohortes et Bosporani tutabantur nostris in armis. sic pulsus hostis,
uentumque Sozam, oppidum Dandaricae, quod desertum a Mithridate ob ambiguos
popularium animos obtineri relicto ibi praesidio uisum. exim in Siracos
pergunt, et transgressi amnem Pandam circumueniunt urbem Vspen, editam loco
et moenibus ac fossis munitam, nisi quod moenia non saxo sed cratibus et
uimentis ac media humo aduersum inrumpentis inualida erant; eductaeque
altius turres facibus atque hastis turba bant obsessos. ac ni proelium nox
diremisset, coepta patrataque expugnatio eundem intra diem foret.

[17] Postero misere legatos, ueniam liberis corporibus orantis: seruitii
decem milia offerebant. quod aspernati sunt uictores, quia trucidare
deditos saeuum, tantam multitudinem custodia cingere arduum: belli potius
iure caderent, datumque militibus qui scalis euaserant signum caedis.
excidio Vspensium metus ceteris iniectus, nihil tutum ratis, cum arma,
munimenta, impediti uel eminentes loci amnesque et urbes iuxta
perrumperentur. igitur Zorsines, diu pensitato Mithridatisne rebus extremis
an patrio regno consuleret, postquam praeualuit gentilis utilitas, datis
obsidibus apud effigiem Caesaris procubuit, magna gloria exercitus Romani,
quem incruentum et uictorem tridui itinere afuisse ab amne Tanai constitit.
sed in regressu dispar fortuna fuit, quia nauium quasdam quae mari
remeabant in litora Taurorum delatas circumuenere barbari, praefecto
cohortis et plerisque auxiliarium interfectis.

[18] Interea Mithridates nullo in armis subsidio consultat cuius
misericordiam experiretur. frater Cotys, proditor olim, deinde hostis,
metuebatur: Romanorum nemo id auctoritatis aderat ut promissa eius magni
penderentur. ad Eunonen conuertit, propriis odiis [non] infensum et recens
coniuncta nobiscum amicitia ualidum. igitur cultu uultuque quam maxime ad
praesentem fortunam comparato regiam ingreditur genibusque eius prouolutus
'Mithridates' inquit 'terra marique Romanis per tot annos quaesitus sponte
adsum: utere, ut uoles, prole magni Achaemenis, quod mihi solum hostes non
abstulerunt.'

[19] At Eunones claritudine uiri, mutatione rerum et prece haud degeneri
permotus, adleuat supplicem laudatque quod gentem Aorsorum, quod suam
dextram petendae ueniae delegerit. simul legatos litterasque ad Caesarem in
hunc modum mittit: populi Romani imperatoribus, magnarum nationum regibus
primam ex similitudine fortunae amicitiam, sibi et Claudio etiam
communionem uictoriae esse. bellorum egregios finis quoties ignoscendo
transigatur: sic Zorsini uicto nihil ereptum. pro Mithridate, quando
grauius mereretur, non potentiam neque regnum precari, sed ne triumpharetur
neue poenas capite expenderet.

[20] At Claudius, quamquam nobilitatibus externis mitis, dubitauit tamen
accipere captiuum pacto salutis an repetere armis rectius foret. hinc dolor
iniuriarum et libido uindictae adigebat: sed disserebatur contra suscipi
bellum auio itinere, importuoso mari; ad hoc reges ferocis, uagos populos,
solum frugum egenum, taedium ex mora, pericula ex properantis, modicam
uictoribus laudem ac multum infamiae, si pellerentur. quin adriperet et
seruaret exulem, cui inopi quanto longiorem uitam, tanto plus supplicii
fore. his permotus scripsit Eunoni, meritum quidem nouissima exempla
Mithridaten, nec sibi uim ad exequendum deese: uerum ita maioribus
placitum, quanta peruicacia in hostem, tanta beneficentia aduersus
supplices utendum; nam triumphos de populis regnisque integris adquiri.

[21] Traditus posthac Mithridates uectusque Romam per Iunium Cilonem,
procuratorem Ponti, ferocius quam pro fortuna disseruisse apud Caesarem
ferebatur, elataque uox eius in uulgum hisce uerbis: 'non sum remissus ad
te, sed reuersus: uel si non credis, dimitte et quaere.' uultu quoque
interrito permansit, cum rostra iuxta custodibus circumdatus uisui populo
praeberetur. consularia insignia Ciloni, Aquilae praetoria decernuntur.

[22] Isdem consulibus atrox odii Agrippina ac Lolliae infensa, quod secum
de matrimonio principis certauisset, molitur crimina et accusatorem qui
obiceret Chaldaeos, magos interrogatumque Apollinis Clarii simulacrum super
nuptiis imperatoris. exim Claudius inaudita rea multa de claritudine eius
apud senatum praefatus, sorore L. Volusii genitam, maiorem ei patruum
Cottam Messalinum esse, Memmio quondam Regulo nuptam (nam de G. Caesaris
nuptiis consulto reticebat), addidit perniciosa in rem publicam consilia et
materiem sceleri detrahendam: proin publicatis bonis cederet Italia. ita
quinquagies sestertium ex opibus immensis exuli relictum. et Calpurnia
inlustris femina peruertitur, quia formam eius laudauerat princeps, nulla
libidine, sed fortuito sermone, unde ira Agrippinae citra ultima stetit. in
Lolliam mittitur tribunus, a quo ad mortem adigeretur. damnatus et lege
repetundarum Cadius Rufus accusantibus Bithynis.

[23] Galliae Narbonensi ob egregiam in patres reuerentiam datum ut
senatoribus eius prouinciae non exquisita principis sententia, iure quo
Sicilia haberetur, res suas inuisere liceret. Ituraeique et Iudaei
defunctis regibus Sohaemo atque Agrippa prouinciae Syriae additi. Salutis
augurium quinque et septuaginta annis omissum repeti ac deinde continuari
placitum. et pomerium urbis auxit Caesar, more prisco, quo iis qui
protulere imperium etiam terminos urbis propagare datur. nec tamen duces
Romani, quamquam magnis nationibus subactis, usurpauerant nisi L. Sulla et
diuus Augustus.

[24] Regum in eo ambitio uel gloria uarie uulgata: sed initium condendi, et
quod pomerium Romulus posuerit, noscere haud absurdum reor. igitur a foro
boario, ubi aereum tauri simulacrum aspicimus, quia id genus animalium
aratro subditur, sulcus designandi oppidi coeptus ut magnam Herculis aram
amplecteretur; inde certis spatiis interiecti lapides per ima montis
Palatini ad aram Consi, mox curias ueteres, tum ad sacellum Larum, inde
forum Romanum; forumque et Capitolium non a Romulo, sed a Tito Tatio
additum urbi credidere. mox pro fortuna pomerium auctum. et quos tum
Claudius terminos posuerit, facile cognitu et publicis actis perscriptum.

[25] C. Antistio M. Suillio consulibus adoptio in Domitium auctoritate
Pallantis festinatur, qui obstrictus Agrippinae ut conciliator nuptiarum et
mox stupro eius inligatus, stimulabat Claudium consuleret rei publicae,
Britannici pueritiam robore circumdaret: sic apud diuum Augustum, quamquam
nepotibus subnixum, uiguisse priuignos; a Tiberio super propriam stirpem
Germanicum adsumptum: se quoque accingeret iuuene partem curarum
capessituro. his euictus triennio maiorem natu Domitium filio anteponit,
habita apud senatum oratione eundem in quem a liberto acceperat modum.
adnotabant periti nullam antehac adoptionem inter patricios Claudios
reperiri, eosque ab Atto Clauso continuos durauisse.

[26] Ceterum actae principi grates, quaesitiore in Domitium adulatione;
rogataque lex qua in familiam Claudiam et nomen Neronis transiret. augetur
et Agrippina cognomento Augustae. quibus patratis nemo adeo expers
misericordiae fuit quem non Britannici fortuna maerore adficeret. desolatus
paulatim etiam seruilibus ministeriis perintem pestiua nouercae officia in
ludibrium uertebat, intellegens falsi. neque enim segnem ei fuisse indolem
ferunt, siue uerum, seu periculis commendatus retinuit famam sine
experimento.

[27] Sed Agrippina quo uim suam sociis quoque nationibus ostentaret in
oppidum Vbiorum, in quo genita erat, ueteranos coloniamque deduci impetrat,
cui nomen inditum e uocabulo ipsius. ac forte acciderat ut eam gentem
Rhenum transgressam auus Agrippa in fidem acciperet. Isdem temporibus in
superiore Germania trepidatum aduentu Chattorum latrocinia agitantium. dein
P. Pomponius legatus auxiliaris Vangionas ac Nemetas, addito equite alario,
[immittit>, monitos ut anteirent populatores uel dilapsis improuisi
circumfunderentur. et secuta consilium ducis industria militum, diuisique
in duo agmina, qui laeuum iter petiuerant recens reuersos praedaque per
luxum usos et somno grauis circumuenere. aucta laetitia quod quosdam e
clade Variana quadragesimum post annum seruitio exemerant.

[28] At qui dextris et propioribus compendiis ierant, obuio hosti et aciem
auso plus cladis faciunt, et praeda famaque onusti ad montem Taunum
reuertuntur, ubi Pomponius cum legionibus opperiebatur, si Chatti cupidine
ulciscendi casum pugnae praeberent. illi metu ne hinc Romanus, inde
Cherusci, cum quis aeternum discordant, circumgrederentur, legatos in urbem
et obsides misere; decretusque Pomponio triumphalis honos, modica pars
famae eius apud posteros in quis carminum gloria praecellit.

[29] Per idem tempus Vannius Suebis a Druso Caesare impositus pellitur
regno, prima imperii aetate clarus acceptusque popularibus, mox
diuturnitate in superbiam mutans et odio accolarum, simul domesticis
discordiis circumuentus. auctores fuere Vibilius Hermundurorum rex et
Vangio ac Sido sorore Vannii geniti. nec Claudius, quamquam saepe oratus,
arma certantibus barbaris interposuit, tutum Vannio perfugium promittens,
si pelleretur; scripsitque Palpellio Histro, qui Pannoniam praesidebat,
legionem ipsaque e prouincia lecta auxilia pro ripa componere, subsidio
uictis et terrorem aduersus uictores, ne fortuna elati nostram quoque pacem
turbarent. nam uis innumera, Lugii aliaeque gentes, aduentabant, fama ditis
regni, quod Vannius triginta per annos praedationibus et uectigalibus
auxerat. ipsi manus propria pedites, eques a Sarmatis Iazugibus erat, impar
multitudini hostium, eoque castellis sese defensare bellumque ducere
statuerat.

[30] Sed Iazuges obsidionis impatientes et proximos per campos uagi
necessitudinem pugnae attulere, quia Lugius Hermundurusque illic
ingruerant. igitur degressus castellis Vannius funditur proelio, quamquam
rebus aduersis laudatus quod et pugnam manu capessiit et corpore aduerso
uulnera excepit. ceterum ad classem in Danuuio opperientem perfugit; secuti
mox clientes et acceptis agris in Pannonia locati sunt. regnum Vangio ac
Sido inter se partiuere, egregia aduersus nos fide, subiectis, suone an
seruitii ingenio, dum adipiscerentur dominationes, multa caritate, et
maiore odio, postquam adepti sunt.

[31] At in Britannia P. Ostorium pro praetore turbidae res excepere,
effusis in agrum sociorum hostibus eo uiolentius quod nouum ducem exercitu
ignoto et coepta hieme iturum obuiam non rebantur. ille gnarus primis
euentibus metum aut fiduciam gigni, citas cohortis rapit et caesis qui
restiterant, disiectos consectatus, ne rursus conglobarentur infensaque et
infida pax non duci, non militi requiem permitteret, detrahere arma
suspectis cunctaque castris Auonam [inter] et Sabrinam fluuios cohibere
parat. quod primi Iceni abnuere, ualida gens nec proeliis contusi, quia
socie tatem nostram uolentes accesserant. hisque auctoribus circumiectae
nationes locum pugnae delegere saeptum agresti aggere et aditu angusto, ne
peruius equiti foret. ea munimenta dux Romanus, quamquam sine robore
legionum socialis copias ducebat, perrumpere adgreditur et distributis
cohortibus turmas quoque peditum ad munia accingit. tunc dato signo
perfringunt aggerem suisque claustris impeditos turbant. atque illi
conscientia rebellionis et obsaeptis effugiis multa et clara facinora
fecere: qua pugna filius legati M. Ostorius seruati ciuis decus meruit.

[32] Ceterum clade Icenorum compositi qui bellum inter et pacem dubitabant,
et ductus in Decangos exercitus. uastati agri, praedae passim actae, non
ausis aciem hostibus, uel si ex occulto carpere agmen temptarent, punito
dolo. iamque uentum haud procul mari, quod Hiberniam insulam aspectat, cum
ortae apud Brigantas discordiae retraxere ducem, destinationis certum, ne
noua moliretur nisi prioribus firmatis. et Brigantes quidem, paucis qui
arma coeptabant interfectis, in reliquos data uenia, resedere: Silurum gens
non atrocitate, non clementia mutabatur, quin bellum exerceret castrisque
legionum premenda foret. id quo promptius ueniret, colonia Camulodunum
ualida ueteranorum manu deducitur in agros captiuos, subsidium aduersus
rebellis et imbuendis sociis ad officia legum.

[33] Itum inde in Siluras, super propriam ferociam Carataci uiribus
confisos, quem multa ambigua, multa prospera extulerant ut certeros
Britannorum imperatores praemineret. sed tum astu locorum fraude prior, ui
militum inferior, transfert bellum in Ordouicas, additisque qui pacem
nostram metuebant, nouissimum casum experitur, sumpto ad proelium loco, ut
aditus abscessus, cuncta nobis importuna et suis in melius essent, hinc
montibus arduis, et si qua clementer accedi poterant, in modum ualli saxa
praestruit: et praefluebat amnis uado incerto, cateruaeque armatorum pro
munimentis constiterant.

[34] Ad hoc gentium ductores circumire hortari, firmare animos minuendo
metu, accendenda spe aliisque belli incitamentis: enimuero Caratacus huc
illuc uolitans illum diem, illam aciem testabatur aut reciperandae
libertatis aut seruitutis aeternae initium fore; uocabatque nomina maiorum,
qui dictatorem Caesarem pepulissent, quorum uirtute uacui a securibus et
tributis intemerata coniugum et liberorum corpora retinerent. haec atque
talia dicenti adstrepere uulgus, gentili quisque religione obstringi, non
telis, non uulneribus cessuros.

[35] Obstupefecit ea alacritas ducem Romanum; simul obiectus amnis, additum
uallum, imminentia iuga, nihil nisi atrox et propugnatoribus frequens
terrebat. sed miles proelium poscere, cuncta uurtute expugnabilia
clamitare; praefectique [et] tribuni paria disserentes ardorem exercitus
intendebant. tum Ostorius, circumspectis quae impenetrabilia quaeque
peruia, ducit infensos amnemque haud difficulter euadit. ubi uentum ad
aggerem, dum missilibus certabatur, plus uulnerum in nos et pleraeque
caedes oriebantur: postquam facta testudine rudes et informes saxorum
compages distractae parque comminus acies, decedere barbari in iuga
montium. sed eo quoque inrupere ferentarius grauisque miles, illi telis
adsultantes, hi conferto gradu, turbatis contra Britannorum ordinibus, apud
quos nulla loricarum galearumue tegmina; et si auxiliaribus resisterent,
gladiis ac pilis legionariorum, si huc uerterent, spathis et hastis
auxiliarium sternebantur. clara ea uictoria fuit, captaque uxor et filia
Carataci fratresque in deditionem accepti.

[36] Ipse, ut ferme intuta sunt aduersa, cum fidem Cartimanduae reginae
Brigantum petiuisset, uinctus ac uictoribus traditus est, nono post anno
quam bellum in Britannia coeptum. unde fama eius euecta insulas et proximas
prouincias peruagata per Italiam quoque celebrabatur, auebantque uisere,
quis ille tot per annos opes nostras spreuisset. ne Romae quidem ignobile
Carataci nomen erat; et Caesar dum suum decus extollit, addidit gloriam
uicto. uocatus quippe ut ad insigne spectaclum populus: stetere in armis
praetoriae cohortes campo qui castra praeiacet. tunc incedentibus regiis
clientulis phalerae torques quaeque bellis externis quaesiuerat traducta,
mox fratres et coniunx et filia, postremo ipse ostentatus. ceterorum preces
degeneres fuere ex metu: at non Caratacus aut uultu demisso aut uerbis
misericordiam requirens, ubi tribunali adstitit, in hunc modum locutus est.

[37] 'Si quanta nobilitas et fortuna mihi fuit, tanta rerum prosperarum
moderatio fuisset, amicus potius in hanc urbem quam captus uenissem, neque
dedignatus esses claris maioribus ortum, plurimis gentibus imperitantem
foedere [in] pacem accipere. praesens sors mea ut mihi informis, sic tibi
magnifica est. habui equos uiros, arma opes: quid mirum si haec inuitus
amisi? nam si uos omnibus imperitare uultis, sequitur ut omnes seruitutem
accipiant? si statim deditus traderet, neque mea fortuna neque tua gloria
inclaruisset; et supplicium mei obliuio sequeretur: at si incolumem
seruaueris, aeternum exemplar clementiae ero.' ad ea Caesar ueniam ipsique
et coniugi et fratribus tribuit. atque illi uinclis absoluti Agrippinam
quoque, haud procul alio suggestu conspicuam, isdem quibus principem
laudibus gratibusque uenerati sunt. nouum sane et moribus ueterum
insolitum, feminam signis Romanis praesidere: ipsa semet parti a maioribus
suis imperii sociam ferebat.

[38] Vocati posthac patres multa et magnifica super captiuitate Carataci
disseruere, neque minus id clarum quam quod Syphacem P. Scipio, Persen L.
Paulus, et si qui alii uinctos reges populo Romano ostendere. censentur
Ostorio triumphi insignia, prosperis ad id rebus eius, mox ambiguis, siue
amoto Carataco, quasi debellatum foret, minus intenta apud nos militia
fuit, siue hostes miseratione tanti regis acrius ad ultionem exarsere.
praefectum castrorum et legionarias cohortis extruendis apud Siluras
praesidiis relictas circumfundunt. ac ni cito nuntiis ex castellis proxi
mis subuentum foret copiarum obsidio occidione obcubuissent: praefectus
tamen et octo centuriones ac promptissimus quisque e manipulis cecidere.
nec multo post pabulantis nostros missasque ad subsidium turmas profligant.

[39] Tum Ostorius cohortis expeditas opposuit; nec ideo fugam sistebat, ni
legiones proelium excepissent: earum robore aequata pugna, dein nobis pro
meliore fuit. effugere hostes tenui damno, quia inclinabat dies. crebra
hinc proelia et saepius in modum latrocinii per saltus per paludes, ut
cuique sors aut uirtus, temere prouiso, ob iram ob praedam, iussu et
aliquando ignaris ducibus. ac praecipua Silurum peruicacia, quos accendebat
uulgata imperatoris Romani uox, ut quondam Sugambri excisi aut in Gallias
traiecti forent, ita Silurum nomen penitus extinguendum. igitur duas
auxiliaris cohortis auaritia praefectorum incautius populantis intercepere;
spoliaque et captiuos largiendo ceteras quoque nationes ad defectionem
trahebant, cum taedio curarum fessus Ostorius concessit uita, laetis
hostibus, tamquam ducem haud spernendum etsi non proelium, at certe bellum
absumpsisset.

[40] At Caesar cognita morte legati, ne prouincia sine rectore foret, A.
Didium suffecit. is propere uectus non tamen integras res inuenit, aduersa
interim legionis pugna, cui Manlius Valens praeerat; auctaque et apud
hostis eius rei fama, quo uenientem ducem exterrerrent, atque illo augente
audita, ut maior laus compositis et, si durauissent, uenia iustior
tribueretur. Silures id quoque damnum intulerant lateque persultabant,
donec adcursu Didii pellerentur. sed post captum Caratacum praecipuus
scientia rei militaris Venutius, e Brigantum ciuitate, ut supra memoraui,
fidusque diu et Romanis armis defensus, cum Cartimanduam reginam matrimonio
teneret; mox orto discidio et statim bello etiam aduersus nos hostilia
induerat, sed primo tantum inter ipsos certabatur, callidisque Cartimandua
artibus fratrem ac propinquos Venutii intercepit. inde accensi hostes,
stimulante ignominia, ne feminae imperio subderentur, ualida et lecta armis
iuuentus regnum eius inuadunt. quod nobis praeuisum, et missae auxilio
cohortes acre proelium fecere, cuius initio ambiguo finis laetior fuit.
neque dispari euentu pugnatum a legione, cui Caesius Nasica praeerat; nam
Didius senectute grauis et multa copia honorum per ministros agere et
arcere hostem satis habebat. haec, quamquam a duobus pro praetoribus pluris
per annos gesta, coniunxi ne diuisa haud perinde ad memoriam sui ualerent:
ad temporum ordinem redeo.

[41] Ti. Claudio quintum Seruio Cornelio Orfito consulibus uirilis toga
Neroni maturata quo capessendae rei publicae habilis uideretur. et Caesar
adulationibus senatus libens cessit ut uicesimo aetatis anno consulatum
Nero iniret atque interim designatus proconsulare imperium extra urbem
haberet ac princeps iuuentutis appellaretur. additum nomine eius donatiuum
militi, congiarium plebei. et ludicro dircensium, quod adquirendis uulgi
studiis edebatur, Britannicus in praetexta, Nero triumphali ueste trauecti
sunt: spectaret populus hunc decore imperatorio, illum puerili habitu, ac
perinde fortunam utriusque praesumeret. simul qui centurionum tribunorumque
sortem Britannici miserabantur, remoti fictis causis et alii per speciem
honoris; etiam libertorum si quis incorrupta fide, depellitur tali
occasione. obuii inter se Nero Britannicum nomine, ille Domitium
salutauere. quod ut discordiae initium Agrippina multo questu ad maritum
defert: sperni quippe adoptionem, quaeque censuerint patres, iusserit
populus, intra penatis abrogari; ac nisi prauitas tam infensa docentium
arceatur, eruptura in publicam perniciem. commotus his quasi criminibus
optimum quemque educatorem filii exilio aut morte adficit datosque a
nouerca custodiae eius imponit.

[42] Nondum tamen summa moliri Agrippina audebat, ni praetoriarum cohortium
cura exoluerentur Lusius Geta et Rufrius Crispinus, quos Messalinae memores
et liberis eius deuinctos credebat. igitur distrahi cohortis ambitu duorum
et, si ab uno regerentur, intentiorem fore disciplinam adseuerante uxore,
transfertur regimen cohortium ad Burrum Afranium, egregiae militaris famae,
gnarum tamen cuius sponte praeficeretur. suum quoque fastigium Agrippina
extollere altius: carpento Capitolium ingredi, qui honos sacerdotibus et
sacris antiquitus concessus ueneratio nem augebat feminae, quam imperatore
genitam, sororem eius qui rerum potitus sit et coniugem et matrem fuisse,
unicum ad hunc diem exemplum est. inter quae praecipuus propugnator eius
Vitellius, ualidissima gratia, aetate extrema (adeo incertae sunt potentium
res) accusatione corripitur, deferente Iunio Lupo senatore. is crimina
maiestatis et cupidinem imperii obiectabat; praebuissetque auris Caesar,
nisi Agrippinae minis magis quam precibus mutatus esset, ut accusatori aqua
atque igni interdiceret. hactenus Vitellius uoluerat.

[43] Multa eo anno prodigia euenere. insessum diris auibus Capitolium,
crebris terrae motibus prorutae domus, ac dum latius metuitur, trepidatione
uulgi inualidus quisque obtriti; frugum quoque egestas et orta ex eo fames
in prodigium accipiebatur. nec occulti tantum questus, sed iura reddentem
Claudium circumuasere clamoribus turbidis, pulsumque in extremam fori
partem ui urgebant, donec militum globo infensos perrupit. quindecim dierum
alimenta urbi, non amplius superfuisse constitit, magnaque deum benignitate
et modestia hiemis rebus extremis subuentum. at hercule olim Italia
legionibus longinquas in prouincias commeatus portabat, nec nunc
infecunditate laboratur, sed Africam potius et Aegyptum exercemus,
nauisbusque et casibus uita populi Romani permissa est.

[44] Eodem anno bellum inter Armenios Hiberosque exortum Parthis quoque ac
Romanis grauissimorum inter se motuum causa fuit. genti Parthorum Vologeses
imperitabat, materna origine ex paelice Graeca, concessu fratrum regnum
adeptus; Hiberos Pharasmanes uetusta possesione, Armenios frater eius
Mithridates obtinebat opibus nostris. erat Pharasmanis filius nomine
Radamistus, decora proceritate, ui corporis insignis et patrias artis
edoctus, claraque inter accolas fama. is modicum Hiberiae regnum senecta
patris detineri ferocius crebriusque iactabat quam ut cupidinem occultaret.
igitur Pharasmanes iuuenem potentiae promptum et studio popularium
accinctum, uergentibus iam annis suis metuens, aliam ad spem trahere et
Armeniam ostentare, pulsis Parthis datam Mithridati a semet memorando: sed
uim differendam et potiorem dolum quo incautum opprimerent. ita Radamistus
simulata aduersus patrem discordia tamquam nouercae odiis impar pergit ad
patruum, multaque ab eo comitate in speciem liberum cultus primores
Armeniorum ad res nouas inlicit, ignaro et ornante insuper Mithridate.

[45] Reconciliationis specie adsumpta regressusque ad patrem, quae fraude
confici potuerint, prompta nuntiat, cetera armis exequenda. interim
Pharasmanes belli causas confingit: proelianti sibi aduersus regem
Albanorum et Romanos auxilio uocanti fratrem aduersatum, eamque iniuriam
excidio ipsius ultum iturum; simul magnas copias filio tradidit. ille
inruptione subita territum exutumque campis Mithridaten compulit in
castellum Gorneas, tutum loco ac praesidio militum, quis Caelius Pollio
praefectus, centurio Casperius praeerat. nihil tam ignarum barbaris quam
machinamenta et astus oppugnationum: at nobis ea pars militiae maxime gnara
est. ita Radamistus frustra uel cum damno temptatis munitionibus obssidium
incipit; et cum uis neglegeretur, auaritiam praefecti emercatur, obtestante
Casperio, ne socius rex, ne Armenia donum populi Romani scelere et pecunia
uerterentur. postremo quia multitudinem hostium Pollio, iussa patris
Radamistus obtendebant, pactus indutias abscedit, ut, nisi Pharasmanen
bello absterruisset, Vmmidium Quadratum praesidem Syriae doceret quo in
statu Armenia foret.

[46] Digressu centurionis uelut custode exolutus praefectus hortari
Mithridaten ad sanciendum foedus, coniunctionem fratrum ac priorem aetate
Pharasmanen et cetera necessitudinum nomina referens, quod filiam eius in
matrimonio haberet, quod ipse Radamisto socer esset: non abnuere pacem
Hiberos, quamquam in tempore ualidiores; et satis cognitam Armeniorum
perfidiam, nec aliud subsidii quam castellum commeatu egenum: ne dubia
tentare armis quam incruentas condiciones mallet. cunctante ad ea
Mithridate et suspectis praefecti consiliis, quod paelicem regiam polluerat
inque omnem libidinem uenalis habebatur, Casperius interim ad Pharasmanen
peruadit, utque Hiberi obsidio decedant expostulat. ille propalam incerta
et saepius molliora respondens, secretis nuntiis monet Radamistum
obpugnationem quoquo modo celerare. augetur flagitii merces, et Pollio
occulta corruptione impellit milites ut pacem flagitarent seque praesidium
omissuros minitarentur. qua necessitate Mithridates diem locumque foederi
accepit castelloque egreditur.

[47] Ac primo Radamistus in amplexus eius effusus simulare obsequium,
socerum ac parentem appellare; adicit ius iurandum, non ferro, non ferro,
non ueneno uim adlaturum; simul in lucum propinquum trahit, prouisum illic
sacrificii paratum dictitans, ut diis testibus pax firmaretur. mos est
regibus, quoties in societatem coeant, implicare dextras pollicesque inter
se uincire nodoque praestringere: mox ubi sanguis in artus [se] extremos
suffuderit, leui ictu cruorem eliciunt atque inuicem lambunt. id foedus
arcanum habetur quasi mutuo cruore sacratum. sed tunc qui ea uincla
admouebat, decidisse simulans genua Mithridatis inuadit ipsumque
prosternit; simulque concursu plurium iniciuntur catenae. ac compede, quod
dedecorum barbaris, trahebatur; mox quia uulgus duro imperio habitum,
probra ac uerbera intentabat. et erant contra qui tantam fortunae
commutationem miserarentur; secutaque cum paruis liberis coniunx cuncta
lamentatione complebat. diuersis et contectis uehiculis abduntur, dum
Pharasmanis iussa exquirerentur. illi cupido regni fratre et filia potior
animusque sceleribus paratus; uisui tamen consuluit, ne coram interficeret.
et Radamistus, quasi iuris iurandi memor, non ferrum, non uenenum in
sororem et patruum expromit, sed proiectos in humum et ueste multa grauique
opertos necat. filii quoque Mithridatis quod caedibus parentum
inlacrimauerant trucidati sunt.

[48] At Quadratus cognoscens proditum Mithridaten et regnum ab
interfectoribus obtineri, uocat consilium, docet acta et an ulcisceretur
consultat. paucis decus publicum curae, plures tuta disserunt: omne scelus
externum cum laetitia habendum; semina etiam odiorum iacienda, ut saepe
principes Romani eandem Armeniam specie largitionis turbandis barbarorum
animis praebuerint: poteretur Radamistus male partis, dum inuisus infamis,
quando id magis ex usu quam si cum gloria adeptus foret. in hanc sententiam
itum. ne tamen adnuisse facinori uiderentur et diuersa Caesar iuberet,
missi ad Pharasmanen nuntii ut abscederet a finibus Armeniis filiumque
abstraheret.

[49] Erat Cappadociae procurator Iulius Paelignus, ignauia animi et
deridiculo corporis iuxta despiciendus, sed Claudio perquam familiaris, cum
priuatus olim conuersatione scurrarum iners otium oblectaret. is Paelignus
auxiliis prouincialium contractis tamquam reciperaturus Armeniam, dum
socios magis quam hostis praedatur, abscessu suorum et incursantibus
barbaris praesidii egens ad Radamistum uenit; donisque eius euictus ultro
regium insigne sumere cohortatur sumentique adest auctor et satelles. quod
ubi turpi fama diuulgatum, ne ceteri quoque ex Paeligno coniectarentur,
Heluidius Priscus legatus cum legione mittitur rebus turbidis pro tempore
ut consuleret. igitur propere montem Taurum transgressus moderatione plura
quam ui composuerat, cum rediret in Syriam iubetur ne initium belli
aduersus Parthos existeret.

[50] Nam Vologeses casum inuadendae Armeniae obuenisse ratus, quam a
maioribus suis possessam externus rex flagitio obtineret, contrahit copias
fratremque Tiridaten deducere in regnum parat, ne qua pars domus sine
imperio ageret. incessu Parthorum sine acie pulsi Hiberi, urbesque
Armeniorum Artaxata et Tigranocerta iugum accepere. deinde atrox hiems et
parum prouisi commeatus et orta ex utroque tabes perpellunt Vologesen
omittere praesentia. uacuamque rursus Armeniam Radamistus inuasit,
truculentior quam antea, tamquam aduersus defectores et in tempore
rebellaturos. atque illi quamuis seruitio sueti patientiam abrumpunt
armisque regiam circumueniunt.

[51] Nec aliud Radamisto subsidium fuit quam pernicitas equorum, quis seque
et coniugem abstulit. sed coniunx grauida primam utcumque fugam ob metum
hostilem et mariti caritatem tolerauit; post festinatione continua, ubi
quati uterus et uiscera uibrantur, orare ut morte honesta contumeliis
captiuitatis eximeretur. ille primo amplecti adleuare adhortari, modo
uirtutem admirans, modo timore aeger ne quis relicta poteretur. postremo
uiolentia amoris et facinorum non rudis destringit acinacen uulneratamque
ripam ad Araxis trahit, flumini tradit ut corpus etiam auferretur: ipse
praeceps Hiberos ad patrium regnum peruadit. interim Zenobiam (id mulieri
nomen) placida in eluuie spirantem ac uitae manifestam aduertere pastores,
et dignitate formae haud degenerem reputantes obligant uulnus, agrestia
medicamina adhibent cognitoque nomine et casu in urbem Artaxata ferunt;
unde publica cura deducta ad Tiridaten comiterque excepta cultu regio
habita est.

[52] Fausto Sulla Saluio Othone consulibus Furius Scribonianus in exilium
agitur, quasi finem principis per Chaldaeos scrutaretur. adnectebatur
crimini Vibia mater eius, ut casus prioris (nam relegata erat) impatiens.
pater Scriboniani Camillus arma per Dalmatiam mouerat; idque ad clementiam
trahebat Caesar, quod stirpem hostilem iterum conseruaret. neque tamen
exuli longa posthac uita fuit: morte fortuita an per uenenum extinctus
esset, ut quisque credidit, uulgauere. de mathematicis Italia pellendis
factum senatus consultum atrox et inritum. laudati dehinc oratione
principis qui ob angustias familiaris ordine senatorio sponte cederent,
motique qui remanendo impudentiam paupertati adicerent.

[53] Inter quae refert ad patres de poena feminarum quae seruis
coniungerentur; statuiturque ut ignaro domino ad id prolapsae in seruitute,
sin consensisset, pro libertis haberentur. Pallanti, quem repertorem eius
relationis ediderat Caesar, praetoria insignia et centies quinquagies
sestertium censuit consul designatus Barea Soranus. additum a Scipione
Cornelio grates publice agendas, quod regibus Arcadiae ortus ueterrimam
nobilitatem usui publico postponeret seque inter ministros principis haberi
sineret. adseuerauit Claudius contentum honore Pallantem intra priorem
paupertatem subsistere. et fixum est [aere] publico senatus consultum quo
libertinus sestertii ter milies possessor antiquae parsimoniae laudibus
cumulabatur.

[54] At non frater eius, cognomento Felix, pari moderatione agebat, iam
pridem Iudaeae impositus et cuncta malefacta sibi impune ratus tanta
potentia subnixo. sane praebuerant Iudaei speciem motus orta seditione,
postquam * * * congnita caede eius haud obtemperatum esset, manebat metus
ne quis principum eadem imperitaret. atque interim Felix intempestiuis
remediis delicta accendebat, aemulo ad deterrima Ventidio [Cumano>, cui
pars prouinciae habebatur, ita diuisis ut huic Galilaeorum natio, Felici
Samaritae parerent, discordes olim et tum contemptu regentium minus
coercitis odiis. igitur raptare inter se, immittere latronum globos,
componere insidias et aliquando proeliis congredi, spoliaque et praedas ad
procuratores referre. hique primo laetari, mox gliscente pernicie cum arma
militum interiecissent, caesi milites; arsissetque bello prouincia, ni
Quadratus Syriae rector subuenisset. nec diu aduersus Iudaeos, qui in necem
militum proruperant, dubitatum quin capite poenas luerent: Cumanus et Felix
cunctationem adferebant, quia Claudius causis rebellionis auditis ius
statuendi etiam de procuratoribus dederat. sed Quadratus Felicem inter
iudices ostentauit, receptum in tribunal, quo studia accusantium
deterrerentur; damnatusque flagitiorum quae duo deliquerant Cumanus, et
quies prouinciae reddita.

[55] Nec multo post agrestium Cilicum nationes, quibus Clitarum
cognomentum, saepe et alias commotae, tunc Troxobore duce montis asperos
castris cepere atque inde decursu in litora aut urbes uim cultoribus et
oppidanis ac plerumque in mercatores et nauicularios audebant. obsessaque
ciuitas Anemuriensis, et missi e Syria in subsidium equites cum praefecto
Curtio Seuero turbantur, quod duri circum loci peditibusque ad pugnam
idonei equestre proelium haud patiebantur. dein rex eius orae Antiochus
blandimentis aduersum plebem, fraude in ducem cum barbarorum copias
dissociasset, Troxobore paucisque primoribus interfectis ceteros clementia
composuit.

[56] Sub idem tempus inter lacum Fucinum amnemque Lirim perrupto monte, quo
magnificentia operis a pluribus uiseretur, lacu in ipso nauale proelium
adornatur, ut quondam Augustus structo trans Tiberim stagno, sed leuibus
nauigiis et minore copia ediderat. Claudius triremis quadriremisque et
undeuiginti hominum milia armauit, cincto ratibus ambitu, ne uaga effugia
forent, ac tamen spatium amplexus ad uim remigii, gubernantium artes,
impetus nauium et proelio solita. in ratibus praetoriarum cohortium
manipuli turmaeque adstiterant, antepositis propugnaculis ex quis
catapultae ballistaeque tenderentur. reliqua lacus classiarii tectis
nauibus obtinebant. ripas et collis montiumque edita in modum theatri
multitudo innumera compleuit, proximis e municipiis et alii urbe ex ipsa,
uisendi cupidine aut officio in principem. ipse insigni paludamento neque
procul Agrippina chlamyde aurata praesedere. pugnatum quamquam inter sontis
fortium uirorum animo, ac post multum uulnerum occidioni exempti sunt.

[57] Sed perfecto spectaculo apertum aquarum iter. incuria operis manifesta
fuit, haud satis depressi ad lacus ima uel media. eoque tempore interiecto
altius effossi specus, et contrahendae rursum multitudini gladiatorum
spectaculum editur, inditis pontibus pedestrem ad pugnam. quin et conuiuium
effluuio lacus adpositum magna formidine cunctos adfecit, quia uis aquarum
prorumpens proxima trahebat, conuulsis ulterioribus aut fragore et sonitu
exterritis. simul Agrippina trepidatione principis usa ministrum operis
Narcissum incusat cupidinis ac praedarum. nec ille reticet, impotentiam
muliebrem nimiasque spes eius arguens.

[58] D. Iunio Q. Haterio consulibus sedecim annos natus Nero Octauiam
Caesaris filiam in matrimonium accepit. utque studiis honestis [et]
eloquentiae gloria enitesceret, causa Iliensium suscepta Romanum Troia
demissum et Iuliae stirpis auctorem Aeneam aliaque haud procul fabulis
uetera facunde executus perpetrat, ut Ilienses omni publico munere
soluerentur. eodem oratore Bononiensi coloniae igni haustae subuentum
centies sestertii largitione. reddita Rhodiis libertas, adempta saepe aut
firmata, prout bellis externis meruerant aut domi seditione deliquerant;
tributumque Apamensibus terrae motu conuulsis in quinquennium remissum.

[59] At Claudius saeuissima quaeque promere adigebatur eiusdem Agrippinae
artibus, quae Statilium Taurum opibus inlustrem hortis eius inhians
peruertit accusante Tarquitio Prisco. legatus is Tauri Africam imperio
proconsulari regentis, postquam reuenerant, pauca repetundarum crimina,
ceterum magicas superstitiones obiectabat. nec ille diutius falsum
accusatorem, indignas sordis perpessus uim uitae suae attulit ante
sententiam senatus. Tarquitius tamen curia exactus est; quod patres odio
delatoris contra ambitum Agrippinae peruicere.

[60] Eodem anno saepius audita uox principis, parem uim rerum habendam a
procuratoribus suis iudicatarum ac si ipse statuisset. ac ne fortuito
prolapsus uideretur, senatus quoque consulto cautum plenius quam antea et
uberius. nam diuus Augustus apud equestris qui Aegypto praesiderent lege
agi decretaque eorum proinde haberi iusserat ac si magistratus Romani
constituissent; mox alias per prouincias et in urbe pleraque concessa sunt
quae olim a praetoribus noscebantur: Claudius omne ius tradidit, de quo
toties seditione aut armis certatum, cum Semproniis rogationibus equester
ordo in possessione iudiciorum locaretur, aut rursum Seruiliae leges
senatui iudicia redderent, Mariusque et Sulla olim de eo uel praecipue
bellarent. sed tunc ordinum diuersa studia, et quae uicerant publice
ualebant. C. Oppius et Cornelius Balbus primi Caesaris opibus potuere
condiciones pacis et arbitria belli tractare. Matios posthac et Vedios et
cetera equitum Romanorum praeualida nomina referre nihil attinuerit, cum
Claudius libertos quos rei familiari praefecerat sibique et legibus
adaequauerit.

[61] Rettulit dein de immunitate Cois tribuenda multaque super antiquitate
eorum memorauit: Argiuos uel Coeum Latonae parentem uetustissimos insulae
cultores; mox aduentu Aesculapii artem medendi inlatam maximeque inter
posteros eius celebrem fuisse, nomina singulorum referens et quibus quisque
aetatibus uiguissent. quin etiam dixit Xenophontem, cuius scientia ipse
uteretur, eadem familia ortum, precibusque eius dandum ut omni tributo
uacui in posterum Coi sacram et tantum dei ministram insulam colerent.
neque dubium habetur multa eorundem in populum Romanum merita sociasque
uictorias potuisse tradi: sed Claudius facilitate solita quod uni
concesserat nullis extrinsecus adiumentis uelauit.

[62] At Byzantii data dicendi copia, cum magnitudinem onerum apud senatum
deprecarentur, cuncta repetiuere. orsi a foedere, quod nobiscum icerant,
qua tempestate bellauimus aduersus regem Macedonum, cui ut degeneri
Pseudophilippi uocabulum impositum, missas posthac copias in Antiochum
Persen Aristonicum et piratico bello adiutum Antonium memorabant, quaeque
Sullae aut Lucullo aut Pompeio obtulissent, mox recentia in Caesares
merita, quando ea loca insiderent quae transmeantibus terra marique ducibus
exercitibusque, simul uehendo commeatu opportuna forent.

[63] Namque artissimo inter Europam Asiamque diuortio Byzantium in extrema
Europa posuere Graeci, quibus Pythium Apollinem consulentibus, ubi
conderent urbem, redditum oraculum est, quaererent sedem caecorum terris
aduersam. ea ambage Chalcedonii monstrabantur, quod priores illuc aduecti,
praeuisa locorum utilitate, peiora legissent. quippe Byzantium fertili
solo, fecundo mari, quia uis piscium immensa Pontum erumpens et obliquis
subter undas saxis exterrita omisso alterius litoris flexu hos ad portus
defertur. unde primo quaestuosi et opulenti; post magnitudine onerum
urgente finem aut modum orabant, adnitente principe, qui Thraecio
Bosporanoque bello recens fessos iuuandosque rettulit. ita tributa in
quinquennium remissa.

[64] M. Asinio M'. Acilio consulibus mutationem rerum in deterius portendi
cognitum est crebris prodigiis. signa ac tentoria militum igne caelesti
arsere; fastigio Capitolii examen apium insedit; biformis hominum partus et
suis fetum editum cui accipitrum ungues inessent. numerabatur inter ostenta
deminutus omnium magistratuum numerus, quaestore, aedili, tribuno ac
praetore et consule paucos intra mensis defunctis. sed in praecipuo pauore
Agrippina, uocem Claudii, quam temulentus iecerat, fatale sibi ut coniugum
flagitia ferret, dein puniret, metuens, agere et celerare statuit, perdita
prius Domitia Lepida muliebribus causis, quia Lepida minore Antonia genita,
auunculo Augusto, Agrippinae sobrina prior ac Gnaei mariti eius soror,
parem sibi claritudinem credebat. nec forma aetas opes multum distabant; et
utraque impudica, infamis, uiolenta, haud minus uitiis aemulabantur quam si
qua ex fortuna prospera acceperant. enimuero certamen acerrimum, amita
potius an mater apud Neronem praeualeret: nam Lepida blandimentis ac
largitionibus iuuenilem animum deuinciebat, truci contra ac minaci
Agrippina, quae filio dare imperium, tolerare imperitantem nequibat.

[65] Ceterum obiecta sunt quod coniugem principis deuotionibus petiuisset
quodque parum coercitis per Calabriam seruorum agminibus pacem Italiae
turbaret. ob haec mors indicta, multum aduersante Narcisso, qui Agrippinam
magis magisque suspectans prompsisse inter proximos ferebatur certam sibi
perniciem, seu Britannicus rerum seu Nero poteretur; uerum ita de se
meritum Caesarem, ut uitam usui eius impenderet. conuictam Messalinam et
Silium; pares iterum accusandi causas esse, si Nero imperitaret; Britannico
successore nullum principi metum: at nouercae insidiis domum omnem
conuelli, maiore flagitio quam si impudicitiam prioris coniugis
reticuisset. quamquam ne impudicitiam quidem nunc abesse Pallante adultero,
ne quis ambigat decus pudorem corpus, cuncta regno uiliora habere. haec
atque talia dictitans amplecti Britannicum, robur aetatis quam maturrimum
precari, modo ad deos, modo ad ipsum tendere manus, adolesceret, patris
inimicos depelleret, matris etiam interfectores ulcisceretur.

[66] In tanta mole curarum ualetudine aduersa corripitur, refouendisque
uiribus mollitia caeli et salubritate aquarum Sinuessam pergit. tum
Agrippina, sceleris olim certa et oblatae occasionis propera nec
ministrorum egens, de genere ueneni consultauit, ne repentino et praecipiti
facinus proderetur; si lentum et tabidum delegisset, ne admotus supremis
Claudius et dolo intellecto ad amorem filii rediret. exquisitum aliquid
placebat, quod turbaret mentem et mortem differret. deligitur artifex
talium uocabulo Locusta, nuper ueneficii damnata et diu inter instrumenta
regni habita. eius mulieris ingenio paratum uirus, cuius minister e
spadonibus fuit Halotus, inferre epulas et explorare gustu solitus.

[67] Adeoque cuncta mox pernotuere ut temporum illorum scriptores
prodiderint infusum delectabili boleto uenenum, nec uim medicaminis statim
intellectam, socordiane an Claudii uinolentia; simul soluta aluus
subuenisse uidebatur. igitur exterrita Agrippina et, quando ultima
timebantur, spreta praesentium inuidia prouisam iam sibi Xenophontis medici
conscientiam adhibet. ille tamquam nisus euomentis adiuuaret, pinnam rapido
ueneno inlitam faucibus eius demisisse creditur, haud ignarus summa scelera
incipi cum periculo, peragi cum praemio.

[68] Vocabatur interim senatus uotaque pro incolumitate principis consules
et sacerdotes nuncupabant, cum iam exanimis uestibus et fomentis
obtegeretur, dum quae res forent firmando Neronis imperio componuntur. iam
primum Agrippina, uelut dolore uicta et solacia conquirens, tenere amplexu
Britannicum, ueram paterni oris effigiem appellare ac uariis artibus
demorari ne cubiculo egrederetur. Antoniam quoque et Octauiam sorores eius
attinuit, et cunctos aditus custodiis clauserat, crebroque uulgabat ire in
melius ualetudinem principis, quo miles bona in spe ageret tempusque
prosperum ex monitis Chaldaeorum aduentaret.

[69] Tunc medio diei tertium ante Idus Octobris, fortibus palatii repente
diductis, comitante Burro Nero egreditur ad cohortem, quae more militiae
excubiis adest. ibi monente praefecto faustis uocibus exceptus inditur
lecticae. dubitauisse quosdam ferunt, respectantis rogitantisque ubi
Britannicus esset: mox nullo in diuersum auctore quae offerebantur secuti
sunt. inlatusque castris Nero et congruentia tempori praefatus, promisso
donatiuo ad exemplum paternae largitionis, imperator consalutatur.
sententiam militum secuta patrum consulta, nec dubitatum est apud
prouincias. caelestesque honores Claudio decernuntur et funeris sollemne
perinde ac diuo Augusto celebratur, aemulante Agrippina proauiae Liuiae
magnificentiam. testamentum tamen haud recitatum, ne antepositus filio
priuignus iniuria et inuidia animos uulgi turbaret.

  
 ľ13



[1] Prima nouo principatu mors Iunii Silani proconsulis Asiae ignaro Nerone
per dolum Agrippinae paratur, non quia ingenii uiolentia exitium
inritauerat, segnis et dominationibus aliis fastiditus, adeo ut C. Caesar
pecudem auream eum appellare solitus sit: uerum Agrippina fratri eius L.
Silano necem molita ultorem metuebat, crebra uulgi fama anteponendum esse
uixdum pueritiam egresso Neroni et imperium per scelus adepto uirum aetate
composita insontem, nobilem et, quod tunc spectaretur, e Caesarum posteris:
quippe et Silanus diui Augusti abnepos erat. haec causa necis. ministri
fuere P. Celer eques Romanus et Helius libertus, rei familiari principis in
Asia impositi. ab his proconsuli uenenum inter epulas datum est, apertius
quam ut fallerent. nec minus properato Narcissus Claudii libertus, de cuius
iurgiis aduersus Agrippinam rettuli, aspera custodia et necessitate extrema
ad mortem agitur, inuito principe, cuius abditis uitiis per auaritiam ac
prodigentiam mire congruebat.

[2] Ibaturque in caedes, nisi Afranius Burrus et Annaeus Seneca obuiam
issent. hi rectores imperatoriae iuuentae et, rarum in societate potentiae,
concordes, diuersa arte ex aequo pollebant, Burrus militaribus curis et
seueritate morum, Seneca praeceptis eloquentiae et comitate honesta,
iuuantes in uicem, quo facilius lubricam principis aetatem, si uirtutem
aspernaretur, uoluptatibus concessis retinerent. certamen utrique unum erat
contra ferociam Agrippinae, quae cunctis malae dominationis cupidinibus
flagrans habebat in partibus Pallantem, quo auctore Claudius nuptiis
incestis et adoptione exitiosa semet peruerterat. sed neque Neroni infra
seruos ingenium, et Pallas tristi adrogantia modum liberti egressus taedium
sui mouerat. propalam tamen omnes in eam honores cumulabantur, signumque
more militiae petenti tribuno dedit optimae matris. decreti et a senatu duo
lictores, flamonium Claudiale, simul Claudio censorium funus et mox
consecratio.

[3] Die funeris laudationem eius princeps exorsus est, dum antiquitatem
generis, consulatus ac triumphos maiorem enumerabat, intentus ipse et
ceteri; liberalium quoque artium commemoratio et nihil regente eo triste
rei publicae ab externis accidisse pronis animis audita: postquam ad
prouidentiam sapientiamque flexit, nemo risui temperare, quamquam oratio a
Seneca composita multum cultus praeferret, ut fuit illi uiro ingenium
amoenum et temporis eius auribus accommodatum. adnotabant seniores quibus
otiosum est uetera et praesentia contendere, primum ex iis, qui rerum
potiti essent, Neronem alienae facundiae eguisse. nam dictator Caesar
summis oratoribus aemulus; et Augusto prompta ac profluens quaeque deceret
principem eloquentia fuit. Tiberius artem quoque callebat, qua uerba
expenderet, tum ualidus sensibus aut consulto ambiguus. etiam C. Caesaris
turbata mens uim dicendi non corrupit; nec in Claudio, quotiens meditata
dissereret, elegantiam requireres. Nero puerilibus statim annis uiuidum
animum in alia detorsit: caelare pingere, cantus aut regimen equorum
exercere; et aliquando carminibus pangendis inesse sibi elementa doctrinae
ostendebat.

[4] Ceterum peractis tristitiae imitamentis curiam ingressus et de
auctoritate patrum et consensu militum praefatus, consilia sibi et exempla
capessendi egregie imperii memorauit, neque iuuentam armis ciuilibus aut
domesticis discordiis imbutam; nulla odia, nullas iniurias nec cupidinem
ultionis adferre. tum formam futuri principis praescripsit, ea maxime
declinans, quorum recens flagrabat inuidia. non enim se negotiorum omnium
iudicem fore, ut clausis unam intra domum accusatoribus et reis paucorum
potentia grassaretur; nihil in penatibus suis uenale aut ambitioni peruium;
discretam domum et rem publicam. teneret antiqua munia senatus, consultum
tribunalibus Italia et publicae prouinciae adsisterent: illi patrum aditum
praeberent, se mandatis exercitibus consulturum.

[5] Nec defuit fides, multaque arbitrio senatus constituta sunt: ne quis ad
causam orandam mercede aut donis emeretur, ne designatis [quidem]
quaestoribus edendi gladiatores necessitas esset. quod quidem aduersante
Agrippina, tamquam acta Claudii subuerterentur, obtinuere patres, qui in
Palatium ob id uocabantur, ut adstaret additis a tergo foribus uelo
discreta, quod uisum arceret, auditus non adimeret. quin et legatis
Armeniorum causam gentis apud Neronem orantibus escendere suggestum
imperatoris et praesidere simul parabat, nisi ceteris pauore defixis Seneca
admonuisset, uenienti matri occurrere. ita specie pietatis obuiam itum
dedecori.

[6] Fine anni turbidis rumoribus prorupisse rursum Parthos et rapi Armeniam
adlatum est, pulso Radamisto, qui saepe regni eius potitus, dein profugus,
tum bellum quoque deseruerat. igitur in urbe sermonum auida, quem ad modum
princeps uix septem decem annos egressus suscipere eam molem aut propulsare
posset, quod subsidium in eo, qui a femina regeretur, num proelia quoque et
obpugnationes urbium et cetera belli per magistros administrari possent,
anquirebant. contra alii melius euenisse disserunt, quam si inualidus
senecta et ignauia Claudius militiae ad labores uocaretur, seruilibus
iussis obtemperaturus. Burrum tamen et Senecam multa rerum experientia
cognitos; et imperatori quantum ad robur deesse, cum octauo decimo aetatis
anno Cn. Pompeius, nono decimo Caesar Octauianus ciuilia bella
sustinuerint? pleraque in summa fortuna auspiciis et consiliis quam telis
et manibus geri. daturum plane documentum, honestis an secus amicis
uteretur, si ducem amota inuidia egregium quam si pecuniosum et gratia
subnixum per ambitum deligeret.

[7] Haec atque talia uulgantibus, Nero et iuuentutem proximas per
prouincias quaesitam supplendis Orientis legionibus admouere legionesque
ipsas pro[p]ius Armeniam collocari iubet, duosque ueteres reges Agrippam et
[Ant]iochum expedire copias, quis Parthorum fines ultro intrarent, simul
pontes per amnem Euphraten iungi; et minorem Armeniam Aristobulo, regionem
Sophenen Sohaemo cum insignibus regiis mandat. exortusque in tempore
aemulus Vologaeso filius Vardanes; et abscessere Armenia Parthi, tamquam
differrent bellum.

[8] Sed apud senatum omnia in maius celebrata sunt sententiis eorum, qui
supplicationes et diebus supplicationum uestem principi triumphalem, utque
ouans urbem iniret, effigiemque eius pari magnitudine ac Martis Ultoris
eodem in templo censuere, praeter suetam adulationem laeti, quod Domitium
Corbulonem retinendae Armeniae praeposuerat uidebaturque locus uirtutibus
patefactus. copiae Orientis ita diuiduntur, ut pars auxiliarium cum duabus
legionibus apud prouinciam Syriam et legatum eius Quadratum Ummidium
remaneret, par ciuium sociorumque numerus Corbuloni esset, additis
cohortibus alisque, quae [in] Cappadocia hiemabant. socii reges, prout
bello conduceret, parere iussi; sed studia eorum in Corbulonem promptiora
erant. qui ut [instaret] famae, quae in nouis coeptis ualidissima est,
itinere propere confecto apud Aegeas ciuitatem Ciliciae obuium Quadratum
habuit, illuc progressum, ne, accipiendas copias Syriam intrauisset
Corbulo, omnium ora in se uerteret, corpore ingens, uerbis magnificis et
super experientiam sapientiamque etiam specie inanium ualidus.

[9] Ceterum uterque ad Vologaesen regem nuntiis monebant, pacem quam bellum
mallet datisque obsidibus solitam prioribus reuerentiam in populum Romanum
continuaret. et Vologaeses, quo bellum ex commodo pararet, an ut
aemulationis suspectos per nomen obsidum amoueret, tradit nobilissimos ex
familia Arsacidarum. accepitque eos centurio Insteius ab Ummidio missus
forte prior e[a] de causa adito rege. quod postquam Corbuloni cognitum est,
ire praefectum cohortis Arrium Varum et reciperare obsides iubet. hinc
ortum inter praefectum et centurionem iurgium ne diutius externis
spectaculo esset, arbitrium rei obsidibus legatisque, qui eos ducebant,
permissum. atque illi recentem gloria et inclinatione quadam etiam hostium
Corbulonem praetulere. unde discordia inter duces, querente Ummidio
praerepta quae suis consiliis patrauisset, testante contra Corbulone non
prius conuersum regem ad offerendos obsides, quam ipse dux bello delectus
spes eius ad metum mutaret. Nero quo componeret diuersos, sic euulgari
iussit: ob res a Quadrato et Corbulone prospere gestas laurum fascibus
imperatoris addi. quae in alios consules egressa coniunxi.

[10] Eodem anno Caesar effigiem Cn. Domitio patri et consularia insignia
Asconio Labeoni, quo tutore usus erat, petiuit a senatu; sibique statuas
argento uel auro solidas aduersus offerentes prohibuit. et quamquam
censuissent patres, ut principium anni mense Decembri, quo ortus erat Nero,
ueterem religionem kalendarum Ianuariarum inchoando anno retinuit. neque
recepti sunt inter reos Carrinas Celer senator seruo accusante, aut Iulius
Densus equester Romanus, cui fauor in Britannicum crimini dabatur.

[11] Claudio Nerone L. Antistio consulibus cum in acta principum iurarent
magistratus, in sua acta collegam Antistium iurare prohibuit, magnis patrum
laudibus, ut iuuenilis animus leuium quoque rerum gloria sublatus maiores
continuaret. secutaque lenitas in Plautium Lateranum, quem ob adulterium
Messalinae ordine demotum reddidit senatui, clementiam suam obstringens
crebris orationibus, quas Seneca testificando, quam honesta praeciperet,
uel iactandi ingenii uoce principis uulgabat.

[12] Ceterum infracta paulatim potentia matris delapso Nerone in amorem
libertae, cui uocabulum Acte fuit, simul adsumptis in conscientiam [M.]
Othone et Claudio Senecione, adulescentulis decoris, quorum Otho familia
consulari, Senecio liberto Caesaris patre genitus. ignara matre, dein
frustra obnitente, penitus inrepserat per luxum et ambigua secreta, ne
senioribus quidem principis amicis aduersantibus, muliercula nulla
cuiusquam iniuria cupidines principis explente, quando uxore ab Octauia,
nobili quidem et probitatis spectatae, fato quodam, an quia praeualent
inlicita, abhorrebat, metuebaturque, ne in stupra feminarum inlustrium
prorumperet, si illa libidine prohiberetur.

[13] Sed Agrippina libertam aemulam, nurum ancillam aliaque eundem in modum
muliebriter fremere, neque paenitentiam filii aut satietatem opperiri,
quantoque foediora exprobrabat, acrius accendere, donec ui amoris subactus
exueret obsequium in matrem seque [Se]necae permitteret, ex cuius
familiaribus Annaeus Serenus simulatione amoris aduersus eandem libertam
primas adulescentis cupidines uelauerat praebueratque nomen, ut quae
princeps furtim mulierculae tribuebat, ille palam largiretur. tum Agrippina
uersis artibus per blandimenta iuuenem adgredi, suum potius cubiculum ac
sinum offerre contegendis quae prima aetas et summa fortuna expeterent.
quin et fatebatur intempestiuam seueritatem et suarum opum, quae haud
procul imperatoriis aberant, copias tradebat, ut nimia nuper coercendo
filio, ita rursum intemperanter demissa. quae mutatio neque Neronem
fefellit, et proximi amicorum metuebant orabantque cauere insidias mulieris
semper atrocis, tum et falsae. forte illis diebus Caesar inspecto ornatu,
quo principium coniuges ac parentes effulserant, deligit uestem et gemmas
misitque donum matri, nulla parsimonia, cum praecipua et cupita aliis prior
deferret. sed Agrippina non his instrui cultus suos, sed ceteris arceri
proclamat et diuidere filium, quae cuncta ex ipsa haberet.

[14] Nec defuere qui in deterius referrent. et Nero infensus iis, quibus
superbia muliebris innitebatur, demouet Pallantem cura rerum, quis a
Claudio impositus uelut arbitrium regni agebat; ferebaturque, degrediente
eo magna prosequentium multitudine, non absurde dixisse ire Pallantem, ut
eiuraret. sane pepigerat Pallas, ne cuius facti in praeteritum
interrogaretur paresque rationes cum re publica haberet.     Praeceps
posthac Agrippina ruere ad terrorem et minas, neque principis auribus
abstinere, quo minus testaretur adultum iam esse Britannicum, ueram
dignamque stirpem suscipiendo patris imperio, quod insitus et adoptiuus per
iniurias matris exerceret. non abnuere se, quin cuncta infelicis domus mala
patefierent, suae in primis nuptiae, suum ueneficium: id solum diis et sibi
prouisum, quod uiueret priuignus. ituram cum illo in castra; audiretur hinc
Germanici filia, in[de] debilis Burrus et exul Seneca, trunca scilicet manu
et professoria lingua generis humani regimen expostulantes. simul intendere
manus, adgerere probra, consecratum Claudium, inferno[s] Silanorum manes
inuocare et tot inrita facinora.

[15] Turbatus his Nero et propinquo die, quo quartum decimum aetatis annum
Britannicus explebat, uolutare secum modo matris uiolentiam, modo ipsius
indolem, [le]ui quidem experimento nuper cognitam, quo tamen fauorem late
quaesiuisset. festis Saturno diebus inter alia aequalium ludicra regnum
lusu sortientium euenerat ea sors Neroni. igitur ceteris diuersa nec
ruborem adlatura: ubi Britannico iussit exsurgeret progressusque in medium
cantum aliquem inciperet, inrisum ex eo sperans pueri sobrios quoque
conuictus, nedum temulentos ignorantis, ille constanter exorsus est carmen,
quo euolutum eum sede patria rebusque summis significabatur. unde orta
miseratio, manifestior quia dissimulationem nox et lasciuia exemerat. Nero
intellecta inuidia odium intendit; urgentibusque Agrippinae minis, quia
nullum crimen neque iubere caedem fratris palam audebat, occulta molitur
pararique uenenum iubet, ministro Pollione Iulio praetoriae cohortis
tribuno, cuius cura attinebatur damnata ueneficii nomine Locusta, multa
scelerum fama. nam ut proximus quisque Britannico neque fas neque fidem
pensi haberet, olim prouisum erat. primum uenenum ab ipsis educatoribus
accepit, tramisitque exsoluta aluo parum ualidum, siue temperamentum
inerat, ne statim saeuiret. sed Nero lenti sceleris impatiens minitari
tribuno, iubere supplicium ueneficae, quod, dum rumorem respiciunt, dum
parant defensiones, securitatem morarentur. promittentibus dein tam
praecipitem necem, quam si ferro urgeretur, cubiculum Caesaris iuxta
decoquitur uirus cognitis antea uenenis rapidum.

[16] Mos habebatur principum liberos cum ceteris idem aetatis nobilibus
sedentes uesci in adspectu propinquorum propria et parciore mensa. illic
epulante Britannico, quia cibos potusque eius delectus ex ministris gustu
explorabat, ne omitteretur institutum aut utriusque morte proderetur
scelus, talis dolus repertus est. innoxia adhuc ac praecalida et libata
gustu potio traditur Britannico; dein, postquam feruore aspernabatur,
frigida in aqua adfunditur uenenum, quod ita cunctos eius artus peruasit,
ut uox pariter et spiritus [eius] raperentur. trepidatur a
circumsedentibus, diffugiunt imprudentes: at quibus altior intellectus,
resistunt defixi et Neronem intuentes. ille ut erat reclinis et nescio
similis, solitum ita ait per comitialem morbum, quo prima ab infantia
adflictaretur Britannicus, et redituros paulatim uisus sensusque. at
Agrippina[e] is pauor, ea consternatio mentis, quamuis uultu premeretur,
emicuit, ut perinde ignaram fuisse [quam] Octauiam sororem Britannici
constiterit: quippe sibi supremum auxilium ereptum et parricidii exemplum
intellegebat. Octauia quoque, quamuis rudibus annis, dolorem caritatem
omnes adfectus abscondere didicerat. ita post breue silentium repetita
conuiuii laetitia.

[17] Nox eadem necem Britannici et rogum coniunxit, prouiso ante funebri
paratu, qui modicus fuit. in campo tamen Martis sepultus est, adeo turbidis
imbribus, ut uulgus iram deum portendi crediderit aduersus facinus, cui
plerique etiam hominum ignoscebant, antiquas fratrum discordias et
insociabile regnum aestimantes. tradunt plerique eorum temporum scriptores
crebris ante exitium diebus inlusum isse pueritia[e] Britannici Neronem, ut
iam non praematura neque saeua mors uideri queat, quamuis inter sacra
mensae, ne tempore quidem ad complexum sororum dato, ante oculos inimici
properata sit in illum supremum Claudiorum sanguinem stupro prius quam
ueneno pollutum. festinationem exsequiarum edicto Caesar defendit, id a
maioribus institutum referens, subtrahere oculis acerba funera neque
laudationibus aut pompa detinere. ceterum et sibi amisso fratris auxilio
reliquas spes in re publica sitas, et tanto magis fouendum patribus
populoque principem, qui unus superesset e familia summum ad fastigium
genita.

[18] Exim largitione potissimos amicorum auxit. nec defuere qui arguerent
uiros grauitatem adseuerantes, quod domos uillas id temporis quasi praedam
diuisissent. alii necessitatem adhibitam credebant a principe, sceleris
sibi conscio et ueniam sperante, si largitionibus ualidissimum quemque
obstrinxisset.     At matris ira nulla munificentia leniri, sed amplecti
Octauiam, crebra cum amicis secreta habere, super ingenitam auaritiam
undique pecunias quasi in subsidium corripiens, tribunos et centuriones
comiter excipere, nomina et uirtutes nobilium, qui etiam tum supererant, in
honore habere, quasi quaereret ducem et partes. cognitum id Neroni,
excubiasque militares, quae ut coniugi imperatoris olim, tum ut matri
seruabantur, et Germanos nuper eundem [in] honorem custodes additos digredi
iubet. ac ne coetu salutantium frequentaretur, separat domum matremque
transfert in eam, quae Antoniae fuerat, quotiens ipse illuc uentitaret,
saeptus turba centurionum et post breue osculum digrediens.

[19] Nihil rerum mortalium tam instabile ac fluxum est quam fama potentiae
non sua ui nixa[e]. statim relictum Agrippinae limen: nemo solari, nemo
adire praeter paucas feminas, amore an odio incertas. ex quibus erat Iunia
Silana, quam matrimonio C. Sili a Messalina depulsam supra rettuli,
insignis genere forma lasciuia, et Agrippinae diu percara, mox occultis
inter eas offensionibus, quia Sextium Africanum nobilem iuuenem a nuptiis
Silanae deterruerat Agrippina, impudicam et uergentem annis dictitans, non
ut Africanum sibi seponeret, sed ne opibus et orbitate Silanae maritus
poteretur. illa spe ultionis oblata parat accusatores ex clientibus suis
Iturium et Caluisium, non uetera et saepius iam audita deferens, quod
Britannici mortem lugeret aut Octauiae iniurias euulgaret, sed destinauisse
eam Rubellium Plautum, per maternam originem pari ac Nero gradu a diuo
Augusto, ad res nouas extollere coniugioque eius et imperio rem publicam
rursus inuadere. haec Iturius et Caluisius Atimeto, Domitiae Neronis amitae
liberto, aperiunt. qui laetus oblatis (quippe inter Agrippinam et Domitiam
infensa aemulatio exercebatur) Paridem histrionem, libertum et ipsum
Domitiae, impulit ire propere crimenque atrociter deferre.

[20] Prouecta nox erat et Neroni per uinolentiam trahebatur, cum ingreditur
Paris, solitus alioquin id temporis luxus principis intendere, sed tunc
compositus ad maestitiam, expositoque indicii ordine ita audientem
exterret, ut non tantum matrem Plautumque interficere, sed Burrum etiam
demouere praefectura destinaret, tamquam Agrippinae gratia prouectum et
uicem reddentem. Fabius Rusticus auctor est scriptos esse ad Caecinam
Tuscum codicillos, mandata ei praetoriarum cohortium cura, sed ope Senecae
dignationem Burro retentam. Plinius et Cluuius nihil dubitatum de fide
praefecti referunt. sane Fabius inclinat ad laudes Senecae, cuius amicitia
floruit. nos consensum auctorum secuturi, quae diuersa prodiderint, sub
nominibus ipsorum trademus.     Nero trepidus et interficiendae matris
auidus non prius differri potuit, quam Burrus necem eius promitteret, si
facinoris coargueretur; sed cuicumque, nedum parenti defensionem
tribuendam; nec accusatores adesse, sed uocem unius [et] ex inimica domo
adferri: reputare[t] tenebras et uigilatam conuiuio noctem omniaque
temeritati et inscitiae propiora.

[21] Sic lenito principis metu et luce orta itur ad Agrippinam, ut nosceret
obiecta dissolueretque uel poenas lueret. Burrus iis mandatis Seneca coram
fungebatur; aderant et ex libertis arbitri sermonis. deinde a Burro,
postquam crimina et auctores exposuit, minaciter actum. et Agrippina
ferociae memor "non miror" inquit, "Silanam numquam edito partu matrum
adfectus ignotos habere; neque enim proinde a parentibus liberi quam ab
impudica adulteri mutantur. nec si Iturius et Caluisius adesis omnibus
fortunis nouissimam suscipiendae accusationis operam anui rependunt, ideo
aut mihi infamia parricidii aut Caesari conscientia subeunda est. nam
Domitiae inimicitiis gratias agerem, si beneuolentia mecum in Neronem meum
certaret: nunc per concubinum Atimetum et histrionem Paridem quasi scaenae
fabulas componit. Baiarum suarum piscinas extollebat, cum meis consiliis
adoptio et proconsulare ius et designatio consulatus et cetera apiscendo
imperio praepararentur. aut exsistat qui cohortes in urbe temptatas, qui
prouinciarum fidem labefactatam, denique seruos uel libertos ad scelus
corruptos arguat. uiuere ego Britannico potiente rerum poteram? ac si
Plautus aut quis alius rem publicam iudicaturus obtinuerit, desunt scilicet
mihi accusatores, qui non uerba impatientia caritatis aliquando incauta,
sed ea crimina obiciant, quibus nisi a filio absolui non possim." commotis
qui aderant ultroque spiritus eius mitigantibus, colloquium filii exposcit,
ubi nihil pro innocentia, quasi diffideret, nec [de] beneficiis, quasi
exprobraret, disseruit, sed ultionem in delatores et praemia amicis
obtinuit.

[22] Praefectura annonae Faenio Rufo, cura ludorum, qui a Caesare
parabantur, Arruntio Stellae, Aegyptus C[laudio] Balbillo permittuntur.
Syria P. Anteio destinata; sed uariis mox artibus elusus, ad postremum in
urbe retentus est. at Silana in exilium acta; Caluisius quoque et Iturius
relegantur; de Atimeto supplicium sumptum, ualidiore apud libidines
principis Paride, quam ut poena adficeretur. Plautus ad praesens silentio
transmissus est.

[23] Deferuntur dehinc consensisse Pallas ac Burrus, ut Cornelius Sulla
claritudine generis et adfinitate Claudii, cui per nuptias Antoniae gener
erat, ad imperium uocaretur. eius accusationis auctor extitit Paetus
quidam, exercendis apud aerarium sectionibus famosus et tum uanitatis
manifestus. nec tam grata Pallantis innocentia quam grauis superbia fuit:
quippe nominatis libertis eius, quos conscios haberet, respondit nihil
umquam se domi nisi nutu aut manu significasse, uel, si plura demonstranda
essent, scripto usum, ne uocem consociaret. Burrus quamuis reus inter
iudices sententiam dixit. exiliumque accusatori inrogatum et tabulae
exustae sunt, quibus oblitterata aerarii nomina retrahebat.

[24] Fine anni statio cohortis adsidere ludis solita demouetur, quo maior
species libertatis esset, utque miles theatrali licentiae non permixtus
incorruptior ageret et plebes daret experimentum, an amotis custodibus
modestiam retineret. urbem princeps lustrauit ex responso haruspicum, quod
Iouis ac Mineruae aedes de caelo tactae erant.

[25] Q. Volusio P. Scipione consulibus otium foris, foeda domi lasciuia,
qua Nero itinera urbis et lupanaria et deuerticula ueste seruili in
dissimulationem sui compositus pererrabat, comitantibus qui raperent
uenditioni exposita et obuiis uulnera inferrent, aduersus ignaros adeo, ut
ipse quoque exciperet ictus et ore praeferret. deinde ubi Caesarem esse,
qui grassaretur, pernotuit augebanturque iniuriae aduersus uiros feminasque
insignes, et quidam permissa semel licentia sub nomine Neronis inulti
propriis cum globis eadem exercebant, in modum captiuitatis nox agebatur;
Iuliusque Montanus senatorii ordinis, sed qui nondum honorem capessisset,
congressus forte per tenebras cum principe, quia uim temptantem acriter
reppulerat, deinde adgnitum orauerat, quasi exprobrasset mori adactus est.
Nero autem metuentior in posterum milites sibi et plerosque gladiatores
circumdedit, qui rixarum initia modica et quasi priuata sinerent; si a
laesis ualidius ageretur, arma inferebant. ludicram quoque licentiam et
fautores histrionum uelut in proelia conuertit impunitate et praemiis atque
ipse occultus et plerumque coram prospectans, donec discordi populo et
grauioris motus terrore non aliud remedium repertum est quam ut histriones
Italia pellerentur milesque theatro rursum adsideret.

[26] Per idem tempus actum in senatu de fraudibus libertorum,
efflagitatumque ut aduersus male meritos reuocandae libertatis patronis
daretur. nec deerant qui censerent, sed consules, relationem incipere non
ausi ignaro principe, perscripsere tamen consensum senatus. ille an auctor
constitutionis fieret, . . . ut inter paucos et sententiae diuersos,
quibusdam coalitam libertate inreuerentiam eo prorupisse frementibus, [ut]
uine an aequo cum patronis iure agerent [sententiam eorum] consultarent ac
uerberibus manus ultro intenderent, impudenter uel poenam suam ipsi
suadentes. quid enim aliud laeso patrono concessum, quam ut c[ent]esimum
ultra lapidem in oram Campaniae libertum releget? ceteras actiones
promiscas et pares esse: tribuendum aliquod telum, quod sperni nequeat. nec
graue manu missis per idem obsequium retinendi libertatem, per quod
adsecuti sint: at criminum manifestos merito ad seruitutem retrahi, ut metu
coerceantur, quos beneficia non mutauissent.

[27] Disserebatur contra: paucorum culpam ipsis exitiosam esse debere,
nihil uniuersorum iuri derogandum; quippe late fusum id corpus. hinc
plerumque tribus decurias, ministeria magistratibus et sacerdotibus,
cohortes etiam in urbe conscriptas; et plurimis equitum, plerisque
senatoribus non aliunde originem trahi: si separarentur libertini,
manifestam fore penuriam ingenuorum. non frustra maiores, cum dignitatem
ordinum diuiderent, libertatem in communi posuisse. quin et manu mittendi
duas species institutas, ut relinqueretur paenitentiae aut nouo beneficio
locus. quos uindicta patronus non liberauerit, uelut uinclo seruitutis
attineri. dispiceret quisque merita tardeque concederet, quod datum non
adimeretur. haec sententia ualuit, scripsitque Caesar senatui, priuatim
expenderent causam libertorum, quotiens a patronis arguerentur; in commune
nihil derog[ar]ent. nec multo post ereptus amitae libertus Paris quasi iure
ciuili, non sine infamia principis, cuius iussu perpetratum ingenuitatis
iudicium erat.

[28] Manebat nihilo minus quaedam imago rei publicae. nam inter Vibullium
praetorem et plebei tribunum Antistium ortum certamen, quod immodestos
fautores histrionum et a praetore in uincla ductos tribunus omitti
iussisset. comprobauere patres, incusata Antistii licentia. simul prohibiti
tribuni ius praetorum et consulum praeripere aut uocare ex Italia, cum
quibus lege agi posset. addidit L. Piso designatus consul, ne quid intra
domum pro potestate aduerterent, neue multum ab iis dictam quaestores
aerarii in publicas tabulas ante quattuor mense referrent; medio temporis
contra dicere liceret, deque eo consules statuerent. cohibita artius et
aedilium potestas statutumque, quantum curules, quantum plebei pignoris
caperent uel poenae inrogarent. et Heluidius Priscus tr[ibunus] pl[ebis]
aduersus Obultronium Sabinum aerarii quaestorem contentiones proprias
exercuit, tamquam ius hastae aduersus inopes inclementer ageret. dein
princeps curam tabularum publicarum a quaestoribus ad praefectos
transtulit.

[29] Varie habita ac saepe mutata eius rei forma. nam Augustus senatui
permisit deligere praefectos; deinde ambitu suffragiorum suspecto, sorte
ducebantur ex numero praetorum qui praeessent. neque id diu mansit, quia
sors deerrabat ad parum idoneos. tum Claudius quaestores rursum imposuit,
iisque, ne metu offensionum segnius consulerent, extra ordinem honores
promisit: sed deerat robur aetatis eum primum magistratum capessentibus.
igitur Nero praetura perfunctos et experientia probatos delegit.

[30] Damnatus isdem consulibus Vipsanius Laenas ob Sardiniam prouinciam
auare habitam; absolutus Cestius Proculus repetundarum Cretensibus
accusantibus. Clodius Quirinalis, quod praefectus remigum, qui Rauennae
haberentur, uelut infimam nationum Italiam luxuria saeuitiaque
adflictauisset, ueneno damnationem anteiit. Caninius Rebi[l]us, ex
primoribus peritia legum et pecuniae magnitudine, cruciatus aegrae senectae
misso per uenas sanguine effugit, haud creditus sufficere ad constantiam
sumendae mortis, ob libidines muliebriter infamis. at L. Volusius egregia
fama concessit, cui tres et nonaginta anni spatium uiuendi praecipuaeque
opes bonis artibus, inoffensa tot imperatorum [a]micitia fuit.

[31] Nerone iterum L. Pisone consulibus pauca memoria digna euenere, nisi
cui libeat laudandis fundamentis et trabibus, quis molem amphitheatri apud
campum Martis Caesar exstruxerat, uolumina implere, cum ex dignitate populi
Romani repertum sit res inlustres annalibus, talia diurnis urbis actis
mandare. ceterum coloniae Capua atque Nuceria additis ueteranis firmatae
sunt, plebeique congiarium quadrigeni nummi uiritim dati, et sestertium
quadringenties aerario inlatum est ad retinendam populi fidem. uectigal
quoque quintae et uicesimae uenalium mancipiorum remissum, specie magis
quam ui, quia, cum uenditor pendere iuberetur, in partem pretii emptoribus
adcrescebat. et [e]dixit Caesar, ne quis magistratus aut procurator in
prouincia, [quam] obtineret, spectaculum gladiatorum aut ferarum aut quod
aliud ludicrum ederet. nam ante non minus tali largitione quam corripiendis
pecuniis subiectos adfligebant, dum, quae libidine deliquerant, ambitu
propugnant.

[32] Factum et senatus consultum ultioni iuxta et securitati, ut si quis a
suis seruis interfectus esset, ii quoque, qui testamento manu missi sub
eodem tecto mansissent, inter seruos supplicia penderent. redditur ordini
Lurius Varus consularis, auaritiae criminibus olim perculsus. et Pomponia
Graecina insignis femina, [A.] Plautio, quem ouasse de Britannis rettuli,
nupta ac superstitionis externae rea, mariti iudicio permissa. isque prisco
instituto propinquis coram de capite famaque coniugis cognouit et insontem
nuntiauit. longa huic Pomponiae aetas et continua tristitia fuit. nam post
Iuliam Drusi filiam dolo Messalinae interfectam per quadraginta annos non
cultu nisi lugubri, non animo nisi maesto egit; idque illi imperitante
Claudio impune, mox ad gloriam uertit.

[33] Idem annus plures reos habuit. quorum P. Celerem accusante Asia, quia
absoluere nequibat Caesar, traxit, senecta donec mortem obiret; nam Celer
interfecto, ut memoraui, Silano pro consule magnitudine sceleris cetera
flagitia obtegebat. Cossutianum Capitonem Cilices detulerant, maculosum
foedumque et idem ius audaciae in prouincia ratum, quod in urbe exercuerat;
sed peruicaci accusatione conflictatus postremo defensionem omisit ac lege
repetundarum damnatus est. pro Eprio Marcello, a quo Lyci[i] res
repetebant, eo usque ambitus praeualuit, ut quidam accusatorum eius exilio
multarentur, tamquam insonti periculum fecissent.

[34] Nerone tertium consule simul ini[i]t consulatum Valerius Messala,
cuius proauum, oratorem Coruinum, diuo Augusto, abauo Neronis, collegam in
eo[dem] magistratu fuisse pauci iam senum meminerant. sed nobili familiae
honor auctus est oblatis in singulos annos quingenis sestertiis, quibus
Messala paupertatem innoxiam sustentaret. Aurelio quoque Cottae et Haterio
Antonino annuam pecuniam statuit princeps, quamuis per luxum auitas opes
dissipassent.     Eius anni principio mollibus adhuc initiis prolatatum
inter Parthos Romanosque de obtinenda Armenia bellum acriter sumitur, quia
nec Vologaeses sinebat fratrem Tiridaten dati a se regni expertem esse aut
alienae id potentiae donum habere, et Corbulo dignum magnitudine populi
Romani rebatur parta olim a Lucullo Pompeioque recipere. ad hoc Armenii
ambigua fide utraque arma inuitabant, situ terrarum, similitudine morum
Parthis propiores conubiisque permixti ac libertate ignota illuc magis [ad
seruitium] inclinantes.

[35] Sed Corbuloni plus molis aduersus ignauiam militum quam contra
perfidiam hostium erat: quippe Syria transmotae legiones, pace longa
segnes, munia castrorum aegerrime tolerabant. satis constitit fuisse in eo
exercitu ueteranos, qui non stationem, non uigilias inissent, uallum
fossamque quasi noua et mira uiserent, sine galeis, sine loricis, nitidi et
quaestuosi, militia per oppida expleta. igitur dimissis, quibus senectus
aut ualitudo aduersa erat, supplementum petiuit. et habiti per Galatiam
Cappadociamque dilectus, adiectaque ex Germania legio cum equitibus alariis
et peditatu cohortium. retentusque omnis exercitus sub pellibus, quamuis
hieme saeua adeo, ut obducta glacie nisi effossa humus tentoriis locum non
praeberet. ambusti multorum artus ui frigoris, et quidam inter excubias
exanimati sunt. adnotatusque miles, qui fascem lignorum gestabat, ita
praeriguisse manus, ut oneri adhaerentes truncis brachiis deciderent. ipse
cultu [l]eui, capite intecto, in agmine, in laboribus frequens adesse,
laudem strenuis, solacium inualidis, exemplum omnibus ostendere. dehinc,
quia duritia caeli militiaeque multi abnuebant deserebantque, remedium
seueritate quaesitum est. nec enim, ut in aliis exercitibus, primum
alterumque delictum uenia prosequebatur, se qui signa reliquerat, statim
capite poenas luebat. idque usu salubre et misericordia melius apparuit:
quippe pauciores illa castra deseruere quam ea, in quibus ignoscebatur.

[36] Interim Corbulo legionibus intra castra habitis, donec uer
adolesceret, dispositisque per idoneos locos cohortibus auxiliariis, ne
pugnam priores auderent praedicit. curam praesidiorum Paccio Orfito primi
pili honore perfuncto mandat. is quamquam incautos barbaros et bene
gerendae rei casum offerri scripserat, tenere se munimentis et maiores
copias opperiri iubetur. sed rupto imperio, postquam paucae e proximis
castellis turmae aduenerant pugnamque imperitia poscebant, congressus cum
hoste funditur. et damno eius exterriti qui subsidium ferre debuerant, sua
quisque in castra trepida fuga rediere. quod grauiter Corbulo accepit
increpitumque Pac[c]ium et praefectos militesque tendere extra uallum
iussit; inque ea contumelia detenti nec nisi precibus uniuersi exercitus
exsoluti sunt

[37] At Tiridates super proprias clientelas ope Vologaesi fratris adiutus,
non furtim iam, sed palam bello infensare Armeniam, quosque fidos nobis
rebatur, depopulari, et si copiae contra ducerentur, eludere hucque et
illuc uolitans plura fama quam pugna exterrere. igitur Corbulo, quaesito
diu proelio frustra habitus et exemplo hostium circumferre bellum coactus,
dispertit uires, ut legati praefectique diuersos locos pariter inuaderent.
simul regem Antiochum monet proximas sibi praefecturas petere. nam
Pharasmanes interfecto filio Radamisto quasi proditore, quo fidem in nos
testaretur, uetus aduersus Armenios odium promptius exercebat. tuncque
primum inlecti Moschi, gens ante alias socia Romanis, auia Armeniae
incursauit. ita consilia Tiridati in contrarium uertebant, mittebatque
oratores, qui suo Parthorumque nomine expostularent, cur datis nuper
obsidibus redintegrataque amicitia quae nouis quoque beneficiis locum
aperiret, uetere Armeniae possessione depelleretur. ideo nondum ipsum
Volgaesen commotum, quia causa quam ui agere mallent; sin perstaretur in
bello, non defore Arsacidis uirtutem fortunamque saepius iam clade Romana
expertam. ad ea Corbulo, satis comperto Volgaesen defectione Hyrcaniae
attineri, suadet Tiridati precibus Caesarem adgredi: posse illi regnum
stabile et res incruentas contingere, si omissa spe longinqua et sera
praesentem potioremque sequeretur.

[38] Placitum dehinc, qui commeantibus in uicem nuntiis nihil in summa[m]
pacis proficiebatur, colloquio ipsorum tempus locumque destinari. mille
equitum praesidium Tiridates adfore sibi dicebat; quantum Corbuloni
cuiusque generis militum adsisteret, non statuere, dum positis loricis et
galeis in faciem pacis ueniretur. cuicumque mortalium, nedum ueteri et
prouido duci, barbarae astutiae patuissent: ideo artum inde numerum finiri
et hinc maiorem offerri, ut dolus pararetur; nam equiti sagittarum usu
exercito si detecta corpora obicerentur, nihil profuturam multitudinem.
dissimulato tamen intellectu rectius de iis, quae in publicum
consulerentur, totis exercitibus coram dissertaturos respondit. locumque
delegit, cuius pars altera colles erant clementer adsurgentes accipiendis
peditum ordinibus, pars in planitiem porrigebatur ad explicandas equitum
turmas. dieque pacto prior Corbulo socias cohortes et auxilia regum pro
cornibus, medio sextam legionem constituit, cui accita per noctem aliis ex
castris tria milia tertianorum permiscuerat, una cum aquila, quasi eadem
legio spectaretur. Tiridates uergente iam die procul adstitit, unde uideri
magis quam audiri posset. ita sine congressu dux Romanus abscedere militem
sua quemque in castra iubet.

[39] Rex siue fraudem suspectans, quia plura simul in loca ibatur, siue ut
commeatus nostros Pontico mari et Trapezunte oppido aduentantes
interciperet, propere discedit. sed neque commeatibus uim facere potuit,
quia per montes ducebantur praesidiis nostris insessos, et Corbulo, ne
inritum bellum traheretur utque Armenios ad sua defendenda cogeret,
exscindere parat castella, sibique quod ualidissimum in ea praefectura,
cognomento Volandum, sumit; minora Cornelio Flacco legato et Insteio
Capitoni castrorum praefecto mandat. tum, circumspectis munimentis et quae
expugnationi idonea prouisis, hortatur milites, ut hostem uagum neque paci
aut proelio paratum, sed perfidiam et ignauiam fuga confitentem exuerent
sedibus gloriaeque pariter et praedae consulerent. tum quadripertito
exercitu hos in testudinem conglobatos subruendo uallo inducit, alios
scalas moenibus admouere, multos tormentis faces et hastas incutere iubet.
libritoribus funditoribusque attributus locus, unde eminus glandes
torquerent, ne qua pars subsidium laborantibus ferret pari undique metu.
tantus inde ardor certantis exercitus fuit, ut intra tertiam diei partem
nudati propugnatoribus muri, obices portarum subuersi, capta escensu
munimenta omnesque puberes trucidati sint, nullo milite amisso, paucis
admodum uulneratis. et imbelle uulgus sub corona uenundatum, reliqua praeda
uictoribus cessit. pari fortuna legatus ac praefectus usi sunt, tribusque
una die castellis expugnatis cetera terrore et alia sponte incolarum in
deditionem ueniebant. unde orta fiducia caput gentis Artaxata adgrediendi.
nec tamen proximo itinere ductae legiones, qua si amnem Araxen, qui moenia
adluit, ponte transgrederentur, sub ictum dabantur: procul et latioribus
uadis transiere.

[40] At Tiridates pudore et metu, ne, si concessisset obsidioni, nihil opis
in ipso uideretur, si prohiberet, impeditis locis seque et equestres copias
inligaret, statuit postremo ostendere aciem et dato die proelium incipere
uel simulatione fugae locum fraudi parare. igitur repente agmen Romanum
circumfundit, non ignaro duce nostro, qui uiae pariter et pugnae
composuerat exercitum. latere dextro tertia legio, sinistro sexta
incedebat, mediis decimanorum delectis; recepta inter ordines impedimenta,
et tergum mille equites tuebantur, quibus iusserat, ut instantibus comminus
resisterent, refugos non sequerentur. in cornibus pedes sagittarius et
cetera manus equitum ibat, productior cornu sinistro per ima collium, ut,
si hostis intrauisset, fronte simul et sinu exciperetur. adsultare ex
diuerso Tiridates, non usque ad ictum teli, sed tum minitans, tum specie
trepidantis, si laxare ordines et diuersos consectari posset. ubi nihil
temeritate solutum, nec amplius quam decurio equitum audentius progressus
et sagittis confixus ceteros ad obsequium exemplo firmauerat, propinquis
tam tenebris abscessit.

[41] Et Corbulo castra in loco metatus, an expeditis legionibus nocte
Artaxata pergeret obsidioque circumdaret agitauit, concessisse illuc
Tiridaten ratus. dein postquam exploratores attulere longinquum regis iter
et Medi an Albani peterentur incertum, lucem opperitur, praemissaque
leui[s] armatura, quae muros interim ambiret oppugnationemque eminus
inciperet. sed oppidani portis sponte patefactis se suaque Romanis
permisere. quod salutem ipsis tulit; Artaxatis ignis immissus deletaque et
solo aequata sunt, qui nec teneri [poterant] sine ualido praesidio ob
magnitudinem moenium, nec id nobis uirium erat, quod firmando praesidio et
capessendo bello diuideretur, uel, si integra et incustodita
relinquerentur, nulla in eo utilitas aut gloria, quod capta essent.
adicitur miraculum uelut numine oblatum: nam cuncta [extra tectis] hactenus
sole inlustria fuere; repente quod moenibus cingebatur ita atra nube
coopertum fulgoribusque discretum est, ut quasi infensantibus deis exitio
tradi crederetur.     Ob haec consal[ut]atus imperator Nero, et senatus
consulto supplicationes habitae, statuaeque et arcus et continui consulatus
principi, utque inter festos referretur dies, quo patrata uictoria, quo
nuntiata, quo relatum de ea esset, aliaque in eandem formam decernuntur,
adeo modum egressa, ut C. Cassius de ceteris honoribus adsensus, si pro
benignitate fortunae dis grates agerentur, ne totum quidem annum
supplicationibus sufficere disseruerit, eoque oportere diuidi sacros et
negotiosos dies, quis diuina colerent et humana non impedirent.

[42] Variis deinde casibus iactatus et multorum odia meritus reus, haud
tamen sine inuidia Senecae damnatur. is fuit Publius Suillius, imperitante
Claudio terribilis ac uenalis et mutatione temporum non quantum inimici
cuperent demissus quique se nocentem uideri quam supplicem mallet. eius
opprimendi gratia repetitum credebatur senatus consultum poenaque Cinciae
legis aduersum eos, qui pretio causas orauissent. nec Suillius questu aut
exprobratione abstinebat, praeter ferociam animi extrema senecta liber et
Senecam increpans infensum amicis Claudii, sub quo iustissimum exilium
pertulisset. simul studiis inertibus et iuuenum imperitiae suetum liuere
iis, qui uiuidam et incorruptam eloquentiam tuendis ciuibus exercerent. se
quaestorem Germanici, illum domus eius adulterum fuisse. an grauius
aestimandum sponte litigatoris praemium honestae operae adsequi quam
corrumpere cubicula principum feminarum? qua sapientia, quibus
philosophorum praeceptis intra quadriennium regiae amicitiae ter milies
sestertium parauisset? Romae testamenta et orbos uelut indagine eius capi,
Italiam et prouincias immenso faenore hauriri: at sibi labore quaesitam et
modicam pecuniam esse. crimen, periculum, omnia potius toleraturum, quam
ueterem ac domi partam dignationem subitae felicitati submittere[t].

[43] Nec deerant qui haec isdem uerbis aut uersa in deterius Senecae
deferrent. repertique accusatores direptos socios, cum Suillius prouinciam
Asiam regeret, ac publicae pecuniae peculatum detulerunt. mox, quia
inquisitionem annuam impetrauerant, breuius uisum [sub] urbana crimina
incipi, quorum obuii testes erant. ii acerbitate accusationis Q. Pomponium
ad necessitatem belli ciuilis detrusum, Iuliam Drusi filiam Sabinamque
Poppaeam ad mortem actas et Valerium Asiaticum, Lusium Saturninum,
Cornelium Lupum circumuentos, iam equitum Romanorum agmina damnata omnemque
Claudii saeuitiam Suillio obiectabant. ille nihil ex his sponte susceptum,
sed principi paruisse defendebat, donec eam orationem Caesar cohibuit,
compertum sibi referens ex commentariis patris sui nullam cuiusquam
accusationem ab eo coactam. tum iussa Messalinae praetendi et labare
defensio: cur enim neminem alium delectum, qui saeuienti impudicae uocem
praeberet? puniendos rerum atrocium ministros, ubi pretia scelerum adepti
scelera ipsa aliis delegent. igitur adempta bonorum parte (nam filio et
nepti pars concedebatur eximebanturque etiam quae testamento matris aut
auiae acceperant) in insulas Baleares pellitur, non in ipso discrimine, non
post damnationem fractus animo; ferebaturque copiosa et molli uita secretum
illud tolerauisse. filium eius Nerullinum adgressis accusatoribus per
inuidiam patris et crimina repetundarum, intercessit princeps tamquam satis
expleta ultione.

[44] Per idem tempus Octauius Sagitta plebei tribunus, Pontiae mulieris
nuptae amore uaecors, ingentibus donis adulterium et mox, ut omitteret
maritum, emercatur, suum matrimonium promittens ac nuptias eius pactus. sed
ubi mulier uacua fuit, nectere moras, aduersam patris uoluntatem causari
repertaque spe ditioris coniugis promissa exuere. Octauius contra modo
conqueri, modo minitari, famam perditam, pecuniam exhaustam obtestans,
denique salutem, quae sola reliqua esset, arbitrio eius permittens. ac
postquam spernebatur, noctem unam ad solacium poscit, qua delenitus modum
in posterum adhiberet. statuitur nox, et Pontia consciae ancillae custodiam
cubiculi mandat. ille uno cum liberto ferrum ueste occultum infert. tum, ut
adsolet in amore et ira, iurgia preces, exprobratio satisfactio, et pars
tenebrarum libidini seposita; ea quasi incensus nihil metuentem ferro
transuerberat et adcurrentem ancillam uulnere absterret cubiculoque
prorumpit. postera die manifesta caedes, haud ambiguus percussor; quippe
mansitasse una conuincebatur. sed libertus suum illud facinus profiteri, se
patroni iniurias ultum esse. commoueratque quosdam magnitudine exempli,
donec ancilla ex uulnere refecta uerum aperuit. postulatusque apud consules
a patre interfectae, postquam tribunatu abierat, sententia patrum et lege
de sicariis condemnatur.

[45] Non minus insignis eo anno impudicitia magnorum rei publicae malorum
initium fecit. erat in ciuitate Sabina Poppaea, T. Ollio patre genita, sed
nomen aui materni sumpserat, inlustri memoria Poppaei Sabini consularis et
triumphali decore praefulgentis; nam Ollium honoribus nondum functum
amicitia Seiani peruertit. huic mulieri cuncta alia fuere praeter honestum
animum. quippe mater eius, aetatis suae feminas pulchritudine supergressa,
gloriam pariter et formam dederat; opes claritudine generis sufficiebant.
sermo comis nec absurdum ingenium. modestiam praeferre et lasciuia uti;
rarus in publicum egressus, idque uelata parte oris, ne satiaret adspectum,
uel quia sic decebat. famae numquam pepercit, maritos et adulteros non
distinguens; neque adfectui suo aut alieno obnoxia, unde utilitas
ostenderetur, illuc libidinem transferebat. igitur agentem eam in
matrimonio Rufri Crispi[ni] equitis Romani, ex quo filium genuerat, Otho
pellexit iuuenta ac luxu et quia flagrantissimus in amicitia Neronis
habebatur. nec mora quin adulterio matrimonium iungeretur.

[46] Otho siue amore incautus laudare formam elegantiamque uxoris apud
principem, siue ut accenderet ac, si eadem femina potirentur, id quoque
uinculum potentiam ei adiceret. saepe auditus est consurgens e conuiuio
Caesaris seque ire ad illam, sibi concessam dictitans nobilitatem
pulchritudinem, uota omnium et gaudia felicium. his atque talibus
inritamentis non longa cunctatio interponitur, sed accepto aditu Poppaea
primum per blandimenta et artes ualescere, imparem cupidini et forma
Neronis captam simulans; mox acri iam principis amore ad superbiam uertens,
si ultra unam alteramque noctem attineretur, nuptam esse se dictitans, nec
posse matrimonium omittere, deuinctam Othoni per genus uitae, quod nemo
adaequaret: illum animo et cultu magnificum; ibi se summa fortuna digna
uisere. at Neronem, paelice ancilla et adsuetudine Actes deuinctum, nihil e
contubernio seruili nisi abiectum et sordidum traxisse. deicitur
familiaritate sueta, post congressu et comitatu Otho, et ad postremum, ne
in urbe aemulatus ageret, prouinciae Lusitaniae praeficitur; ubi usque ad
ciuilia arma non ex priore infamia, sed integre sancteque egit, procax otii
et potestatis temperantior.

[47] Hactenus Nero flagitiis et sceleribus uelamenta quaesiuit. suspectabat
maxime Cornelium Sullam, socors ingenium eius in contrarium trahens
callidumque et simulatorem interpretando. quem metum Graptus ex libertis
Caesaris, usu et senecta Tiberio abusque domum principium edoctus, tali
mendacio intendit. pons Muluius in eo tempore celebris nocturnis inlecebris
erat; uen[ti]tabatque illuc Nero, quo solutius urbem extra lasciuiret.
igitur regredienti per uiam Flaminiam compositas insidias fatoque euitatas,
quoniam diuerso itinere Sallustianos in hortos remeauerit, auctoremque eius
doli Sullam ementitur, quia forte redeuntibus ministris principis quidam
per iuuenilem licentiam, quae tunc passim exercebatur, inanem metum
fecerant. neque seruorum quisquam neque clientium Sullae adgnitus,
maximeque despecta et nullius ausi capax natura eius a crimine abhorrebat:
proinde tamen, quasi conuictus esset, cedere patria et Massiliensium
moenibus coerceri iubetur.

[48] Isdem consulibus auditae Puteolanorum legationes, quas diuersas ordo
plebs ad senatum miserant, illi uim multitudinis, hi magistratuum et primi
cuiusque auaritiam increpantes. eaque seditio ad saxa et minas ignium
progressa ne c[aed]em et arma proliceret, C. Cassius adhibendo remedio
delectus. quia seueritatem eius non tolerabant, precante ipso ad Scribonios
fratres ea cura transfertur, data cohorte praetoria, cuius terrore et
paucorum supplicio rediit oppidanis concordia.

[49] Non referrem uulgarissimum senatus consultum, quo ciuitati
Syracusanorum egredi numerum edendis gladiatoribus finitum permittebatur,
nisi Paetus Thrasea contra dixisset praebuissetque materiem obtrectatoribus
arguendae sententiae. cur enim, si rem publicam egere libertate senatoria
crederet, tam leuia consectaretur? quin de bello aut pace, de uectigalibus
et legibus, quibusque aliis [res] Romana continetur, suaderet
dissuaderetue? licere patribus, quotiens ius dicendae sententiae
accepissent, quae uellent expromere relationemque in ea postulare. an solum
emendatione dignum, ne Syracusis spectacula largius ederentur: cetera per
omnes imperii partes perinde egregia quam si non Nero, sed Thrasea regimen
eorum teneret? quod si summa dissimulatione transmitterentur, quanto magis
inanibus abstinendum! Thrasea contra, rationem poscentibus amicis, non
praesentium ignarum respondebat eius modi consulta corrigere, sed patrum
honori dare, ut manifestum fieret magnarum rerum curam non dissimulaturos,
qui animum etiam leuissimis aduerterent.

[50] Eodem anno crebris populi flagitationibus, immodestiam publicanorum
arguentis, dubitauit Nero, an cuncta uectigalia omitti iuberet idque
pulcherrimum donum generi mortalium daret. sed impetum eius, multum prius
laudata magnitudine animi, attinuere seniores, dissolutionem imperii
docendo, si fructus, quibus res publica sustineretur, deminuerentur: quippe
sublatis portoriis sequens, ut tributorum abolitio expostularetur.
plerasque uectigalium societates a consulibus et tribunis plebis
constitutas acri etiam tum populi Romani libertate; reliqua mox ita
prouisa, ut ratio quaestuum et necessitas erogationum inter se
congruere[nt]. temperandas plane publicanorum cupidines, ne per tot annos
sine querela tolerata nouis acerbitatibus ad inuidiam uerterent.

[51] Ergo edixit princeps, ut leges cuiusque publici, occultae ad id
tempus, proscriberentur; omissas petitiones non ultra annum resumerent;
Romae praetor, per prouincias qui pro praetore aut consule essent iura
aduersus publicanos extra ordinem redderent; militibus immunitas
seruaretur, nisi in iis, quae ueno exercerent; aliaque admodum aequa, quae
breui seruata, dein frustra habita sunt. manet tamen abolitio quadragesimae
quinquagesimaeque et quae alia exactionibus inlicitis nomina publicani
inuenerant. temperata apud transmarinas prouincias frumenti subuectio, et,
ne censibus negotiatorum naues adscriberentur tributumque pro illis
penderent, constitutum.

[52] Reos ex prouincia Africa, qui proconsulare imperium illic habuerant,
Sulpicium Camerinum et Pompeium Siluanum absoluit Caesar, Camerinum
aduersus priuatos et paucos, saeuitiae magis quam captarum pecuniarum
crimina obicientes. Siluanum magna uis accusatorum circumsteterat
poscebatque tempus euocandorum testium; reus ilico defendi postulabat.
ualuitque pecuniosa orbitate et senecta, quam ultra uitam eorum produxit,
quorum ambitu euaserat.

[53] Quietae ad id tempus res in Germania fuerant, ingenio ducum, qui
peruulgatis triumphi insignibus maius ex eo decus sperabant, si pacem
continuauissent. Paulinus Pompeius et L. Vetus ea tempestate exercitui
praeerant. ne tamen segnem militem attinerent, ille inchoatum ante tres et
sexaginta annos a Druso aggerem coercendo Rheno absoluit, Vetus Mosellam
atque [Ararim] facta inter utrumque fossa conectere parabat, ut copiae per
mare, dein Rhodano et Arare subuectae per eam fossam, mox fluuio Mosella in
Rhenum, exim Oceanum decurrerent, sublatisque itineris difficultatibus
nauigabilia inter se Occidentis Septentrionisque litora fierent. inuidit
operi Aelius Gracilis Belgicae legatus, deterrendo Veterem, ne legiones
alienae prouinciae inferret studiaque Galliarum adfectaret, formidolosum id
imperatori dictitans, quo plerumque prohibentur conatus honesti.

[54] Ceterum continuo exercituum otio fama incessit ereptum ius legatis
ducendi in hostem. eoque Frisii iuuentutem saltibus aut paludibus, imbellem
aetatem per lacus admouere ripae agrosque uacuos et militum usui sepositos
insedere, auctore Verrito et Malori[g]e, qui nationem eam regebant, in
quantum Germani regnantur. iamque fixerant domos, semina aruis intulerant
utque patrium solum exercebant, cum Dubius Auitus, accepta a Paulino
prouincia, minitando uim Romanam, nisi abscederent Frisii ueteres in locos
aut nouam sedem a Caesare impetrarent, perpulit Verritum et Malorigem
preces suscipere. profectique Romam, dum aliis curis intentum Neronem
opperiuntur, inter ea, quae barbaris ostentantur, intrauere Pompei
theatrum, quo magnitudinem populi uiserent. illic per otium (neque enim
ludicris ignari oblectabantur) dum consessum caueae, discrimina ordinum,
quis eques, ubi senatus, percunctantur, aduertere quosdam cultu externo in
sedibus senatorum: et quinam forent rogitantes, postquam audiuerant earum
gentium legatis id honoris datum, quae uirtute et amicitia Romana
praecellerent, nullos mortalium armis aut fide ante Germanos esse exclamant
degrediunturque et inter patres considunt. quod comiter a uisentibus
exceptum, quasi impetus antiqui et bona aemulatione. Nero ciuitate Romana
ambos donauit, Frisios decedere agris iussit. atque illis aspernantibus
auxiliaris eques repente immissus necessitatem attulit, captis caesisue qui
peruicacius restiterant.

[55] Eosdem agros Ampsiuarii occupauere, ualidior gens non modo sua copia,
sed adiacentium populorum miseratione, qui pulsi a Chaucis et sedis inopes
tutum exilium orabant. aderatque iis clarus per illas gentes et nobis
quoque fidus nomine Boiocalus, uinctum se rebellione Cherusca iussu Arminii
referens, mox Tiberio et Germanico ducibus stipendia meruisse, et
quinquaginta annorum obsequio id quoque adiungere, quod gentem suam dicioni
nostrae subiceret. quotam partem campi iacere, in quam pecora et armenta
militum aliquando transmitterentur! seruarent sane receptus gregibus inter
hominum famem, modo ne uastitatem et solitudinem mallent quam amicos
populos. Chamauorum quondam ea arua, mox Tubantum et post Usiporum fuisse.
sicuti caelum deis, ita terras generi mortalium datas; quaeque uacuae, eas
publicas esse. solum inde suspiciens et cetera sidera uocans quasi coram
interrogabat, uellentne contueri inane solum: potius mare superfundere[nt]
aduersus terrarum ereptores.

[56] Et commotus his Auitus: patienda meliorum imperia; id dis, quos
implorarent, placitum, ut arbitrium penes Romanos maneret, quid darent quid
adimerent, neque alios iudices quam se ipsos paterentur. haec an in
publicum Ampsiuariis respondit, ipsi Boiocalo ob memoriam amicitiae daturum
agros. quod ille ut proditionis pretium aspernatus addidit "deesse nobis
terra ubi uiuamus, in qua moriamur, non potest." atque ita infensis
utrimque animis discessum. illi Bructeros, Tencteros, ulteriores etiam
nationes socias bello uocabant: Auitus scripto ad Curtilium Manciam
superioris exercitum legatum, ut Rhenum transgressus arma a tergo
ostenderet, ipse legiones in agrum Ten[ct]erum induxit, excidium minitans,
ni causam suam dissociarent. igitur absistentibus his pari metu exterriti
Bructeri; et ceteris quoque aliena pericula deserentibus sola Ampsiuariorum
gens retro ad Usipos et Tubantes concessit. quorum terris exacti cum
Chattos, dein Cheruscos petissent, errore longo hospites, egeni, hostes in
ali[en]o quod iuuentutis erat caeduntur, imbellis aetas in praedam diuisa
est.

[57] Eadem aestate inter Hermunduros Chattosque certatum magno proelio, dum
flumen gignendo sale fecundum et conterminum ui trahunt, super libidinem
cuncta armis agendi religione insita, eos maxime locos propinquare caelo
precesque mortalium a deis nusquam propius audiri. inde indulgentia numinum
illo in amne illisque siluis [s]alem prouenire, non ut alias apud gentes
eluuie maris arescente, sed unda super ardentem arborum struem fusa ex
contrariis inter se elementis, igne atque aquis, concretum. sed bellum
hermunduris prosperum, Chattis exitiosius fuit, quia uictores diuersam
aciem marti ac Mercurio sacrauere, quo uoto equi uiri, cuncta uiua
occidioni dantur. et minae quidem hostiles in ipsos uertebant. sed ciuitas
Ubiorum socia nobis malo improuiso adflicta est. nam ignes terra editi
uillas arua uicos passim corripiebant ferebanturque in ipsa conditae nuper
coloniae moenia. neque exstingui poterant, non si imbres caderent, non [si]
fluuialibus aquis aut quo alio humore, donec inopia remedii et ira cladis
agrestes quidam eminus saxa iacere, dein residentibus flammis propius
suggressi ictu fustium aliisque uerberibus ut feras absterrebant. postremo
tegmina corpori derepta iniciunt, quanto [magis] profana et usu polluta,
tanto magis oppressura ignes.

[58] Eodem anno Ruminalem arborem in comitio, quae octingentos et triginta
ante annos Remi Romulique infantiam texerat, mortuis ramalibus et arescente
trunco deminutam prodigii loco habitum est, donec in nouos fetus
reuiuisceret.

 ľ14


         
[1] Gaio Vips[t]ano [C.] Fonteio consulibus diu meditatum scelus non ultra
Nero distulit, uetustate imperii coalita audacia et flagrantior in dies
amore Poppaeae, quae sibi matrimonium et discidium Octauiae incolumi
Agrippina haud sperans crebris criminationibus, aliquando per facetias
incusare principem et pupillum uocare, qui iussis alienis obnoxius non modo
imperii, sed libertatis etiam indigeret. cur enim differri nuptias suas?
formam scilicet displicere et triumphales auos, an fecunditatem et uerum
animum? timeri ne uxor saltem iniurias patrum, iram populi aduersus
superbiam auaritiamque matris aperiat. quod si nurum Agrippina non nisi
filio infestam ferre posset, redde[re]tur ipsa Othonis coniugio: ituram
quoque terrarum, ubi audiret potius contumelias imperatoris quam uiseret
periculis eius immixta. haec atque talia lacrimis et arte adulterae
penetrantia nemo prohibebat, cupientibus cunctis infringi potentiam matris
et credente nullo usque ad caedem eius duratura filii odia.

[2] Tradit Cluuius ardore retinendae Agrippinam potentiae eo usque
prouectam, ut medio diei, cum id temporis Nero per uinum et epulas
incalesceret, offerret se saepius temulento comptam in incesto paratam;
iamque lasciua oscula et praenuntias flagitii blanditias adnotantibus
proximis, Senecam contra muliebris inlecebras subsidium a femina petiuisse,
immissamque Acten libertam, quae simul suo periculo et infamia Neronis
anxia deferret peruulgatum esse incestum gloriante matre, nec toleraturos
milites profani principis imperium. Fabius Rusticus non Agrippinae sed
Neroni cupitum id memorat eiusdemque libertae astu disiectum. sed quae
Cluuius, eadem ceteri quoque auctores prodidere, et fama huc inclinat, seu
concepit animo tantum immanitatis Agrippina, seu credibilior nouae
libidinis meditatio in ea uisa est, quae puellaribus annis stuprum cum [M.]
Lepido spe dominationis admiserat, pari cupidine usque ad libita Pallantis
prouoluta et exercita ad omne flagitium patrui nuptiis.

[3] Igitur Nero uitare secretos eius congressus, abscedentem in hortos aut
Tusculanum uel Antiatem in agrum laudare, quod otium capesseret. postremo,
ubicumque haberetur, praegrauem ratus interficere constituit, hactenus
consultans, ueneno an ferro uel qua alia ui. placuitque primo uenenum. sed
inter epulas principis si daretur, referri ad casum non poterat tali iam
Britannici exitio; et ministros temptare arduum uidebatur mulieris usu
scelerum aduersus insidias intentae; atque ipsa praesumendo remedia
munierat corpus. ferrum et caedes quonam modo occultaretur, nemo
reperiebat; et ne quis illi tanto facinori delectus iussa sperneret
metuebat. obtulit ingenium Anicetus libertus, classi apud Misenum
praefectus et pueritiae Neronis educator ac mutuis odiis Agrippinae
inuisus. ergo nauem posse componi docet, cuius pars ipso in mari per artem
soluta effunderet ignaram: nihil tam capax fortuitorum quam mare; et si
naufragio intercepta sit, quem adeo iniquum, ut sceleri adsignet, quod
uenti et fluctus deliquerint? additurum principem defunctae templum et aras
et cetera ostentandae pietati.

[4] Placuit sollertia, tempore etiam iuta, quando Quinquatruum festos dies
apud Baias frequentabat. illuc matrem elicit, ferendas parentium iracundias
et placandum animum dictitans, quo rumorem reconciliationis efficeret
acciperetque Agrippina, facili feminarum credulitate ad gaudia. uenientem
dehinc obuius in litora (nam Antio aduentabat) excepit manu et complexu
ducitque Baulos. id uillae nomen est, quae promunturium Misenum inter et
Baianum lacum flexo mari adluitur. stabat inter alias nauis ornatior,
tamquam id quoque honori matris daretur: quippe sueuerat triremi et
classiariorum remigio uehi. ac tum inuitata ad epulas erat, ut occultando
facinori nox adhiberetur. satis constitit extitisse proditorem, et
Agrippinam auditis insidiis, an crederet ambiguam, gestamine sellae Baias
peruectam. ibi blandimentum subleuauit metum: comiter excepta superque
ipsum collocata. iam pluribus sermonibus, modo familiaritate iuuenili Nero
et rursus adductus, quasi seria consociaret, tracto in longum conuictu,
prosequitur abeuntem, artius oculis et pectori haerens, siue explenda
simulatione, seu pe[ri]turae matris supremus adspectus quamuis ferum animum
retinebat.

[5] Noctem sideribus inlustrem et placido mari quietam quasi conuincendum
ad scelus dii praebuere. nec multum erat progressa nauis, duobus e numero
familiarium Agrippinam comitantibus, ex quis Crepereius Gallus haud procul
gubernaculis adstabat, Acerronia super pedes cubitantis reclinis
paenitentiam filii et recuperatam matris gratiam per gaudium memorabat, cum
dato signo ruere tectum loci multo plumbo graue, pressusque Crepereius et
statim exanimatus est: Agrippina et Acerronia eminentibus lecti parietibus
ac forte ualidioribus, quam ut oneri cederent, protectae sunt. nec
dissolutio nauigii sequebatur, turbatis omnibus et quod plerique ignari
etiam conscios impediebant. uisum dehinc remigibus unum in latus inclinare
atque ita nauem submergere; sed neque ipsis promptus in rem subitam
consensus, et alii contra nitentes dedere facultatem lenioris in mare
iactus. uerum Acerronia, imprudentia dum se Agrippinam esse utque
subueniretur matri principis clamitat, contis et remis et quae fors
obtulerat naualibus telis conficitur. Agrippina silens eoque minus agnita
(unum tamen uulnus umero excepit) nando, deinde occursu lenunculorum
Lucrinum in lacum uecta uillae suae infertur.

[6] Illic reputans ideo se fallacibus litteris accitam et honore praecipuo
habitam, quodque litus iuxta, non uentis acta, non saxis impulsa nauis
summa sui parte ueluti terrestre machinamentum concidisset, obseruans etiam
Acerroniae necem, simul suum uulnus adspiciens, solum insidiarum remedium
esse [sensit], si non intellegerentur; misitque libertum Agermum, qui
nuntiaret filio benignitate deum et fortuna eius euasisse grauem casum;
orare ut quamuis periculo matris exterritus uisendi curam differret; sibi
ad praesens quiete opus. atque interim securitate simulata medicamina
uulneri et fomenta corpori adhibet; testamentum Acerroniae requiri bonaque
obsignari iubet, id tantum non per simulationem.

[7] At Neroni nuntios patrati facinoris opperienti adfertur euasisse ictu
leui sauciam et hactenus adito discrimine, [ne] auctor dubitaret[ur]. tum
pauore exanimis et iam iamque adfore obtestans uindictae properam, siue
seruitia armaret uel militem accenderet, siue ad senatum et populum
peruaderet, naufragium et uulnus et interfectos amicos obiciendo: quod
contra subsidium sibi, nisi quid Burrus et Seneca? [expurgens] quos statim
acciuerat, incertum an et ante ignaros. igitur longum utriusque silentium,
ne inriti dissuaderent, an eo descensum credebant, [ut], nisi praeueniretur
Agrippina, pereundum Neroni esset. post Seneca hactenus promptius, [ut]
respiceret Burrum ac s[c]iscitaretur, an militi imperanda caedes esset.
ille praetorianos toti Caesarum domui obstrictos memoresque Germanici nihil
aduersus progeniem eius atrox ausuros respondit: perpetraret Anicetus
promissa. qui nihil cunctatus poscit summam sceleris. ad eam uocem Nero
illo sibi die dari imperium auctoremque tanti muneris libertum profitetur:
iret propere duceretque promptissimos ad iussa. ipse audito uenisse missu
Agrippinae nuntium Agermum, scaenam ultro criminis parat, gladiumque, dum
mandata perfert, abicit inter pedes eius, tum quasi deprehenso uincla inici
iubet, ut exit[i]um principis molitam matrem et pudore deprehensi sceleris
sponte mortem sumpsisse confingeret.

[8] Interim uulgato Agrippinae periculo, quasi casu euenisset, ut quisque
acceperat, decurrere ad litus. hi molium obiectus, hi proximas scaphas
scandere; alii, quantum corpus sinebat, uadere in mare; quidam manus
protendere. questibus uotis clamore diuersa rogitantium aut incerta
respondentium omnis ora compleri; adfluere ingens multitudo cum luminibus,
atque ubi incolumem esse pernotuit, ut ad gratandum sese expedire, donec
adspectu armati et minitantis agminis deiecti sunt. Anicetus uillam
statione circumdat refractaque ianua obuios seruorum abripit, donec ad
fores cubiculi ueniret; cui pauci adstabant, ceteris terrore inrumpentium
exterritis. cubiculo modicum lumen inerat et ancillarum una, magis ac magis
anxia Agrippina, quod nemo a filio ac ne Agermus quidem: aliam fore laetae
rei faciem; nunc solitudinem ac repentinos strepitus et extremi mali
indicia. abeunte dehinc ancilla, "tu quoque me deseris?" prolocuta respicit
Anicetum, trierarcho Herculeio et Obarito centurione classiario comitatum:
ac si ad uisendum uenisset, refotam nuntiaret, sin facinus patraturus,
nihil se de filio credere; non imperatum parricidium. circumsistunt lectum
percussores et prior trierarchus fusti caput eius adflixit. iam [in]
morte[m] centurioni ferrum destringenti protendens uterum "uentrem feri"
exclamauit multisque uulneribus confecta est.

[9] Haec consensu produntur. aspexeritne matrem exanimem Nero et formam
corporis eius laudauerit, sunt qui tradiderint, sunt qui abnuant. cremata
est nocte eadem conuiuali lecto et exequiis uilibus; neque, dum Nero rerum
potiebatur, congesta est aut clausa humus. mox domesticorum cura leuem
tumulum accepit, uiam Miseni propter et uillam Caesaris dictatoris, quae
subiectos sinus editissima prospectat. accenso rogo libertus eius
cognomento Mnester [se] ipse ferro transegit, incertum caritate in patronam
an metu exitii. hunc sui finem multos ante annos crediderat Agrippina
contempseratque. nam consulenti super Nerone responderunt Chaldaei fore ut
imperaret matremque occideret; atque illa "occidat" inquit, "dum imperet."

[10] Sed a Caesare perfecto demum scelere magnitudo eius intellecta est.
reliquo noctis modo per silentium defixus, saepius pauore exsurgens et
mentis inops lucem opperiebatur tamquam exitium adlaturam. atque eum
auctore Burro prima centurionum tribunorumque adulatio ad spem firmauit,
prensantium manum gratantiumque, quod discrimen improuisum et matris
facinus euasisset. amici dehinc adire templa, et coepto exemplo proxima
Campaniae municipia uictimis et legationibus laetitiam testari: ipse
diuersa simulatione maestus et quasi incolumitati suae infensus ac morti
parentis inlacrimans. quia tamen non, ut hominum uultus, ita locorum facies
mutantur, obuersabaturque maris illius et litorum grauis adspectus (et
erant qui crederent sonitum tubae collibus circum editis planctusque tumulo
matris audiri), Neapolim concessit litterasque ad senatum misit, quarum
summa erat repertum cum ferro percussorem Agermum, ex intimis Agrippinae
libertis, et luisse eam poenam conscientia, qua[si] scelus parauisset.

[11] Adiciebat crimina longius repetita, quod consortium imperii
iuraturasque in feminae uerba praetorias cohortes idemque dedecus senatus
et populi sperauisset, ac postquam frustra [h]abita sit, infensa militi
patribusque et plebi dissuasisset donatiuum et congiarium periculaque uiris
inlustribus struxisset. quanto suo labore perpetratum, ne inrumperet
curiam, ne gentibus externis responsa daret! temporum quoque Claudianorum
obliqua insectatione cuncta eius dominationis flagitia in matrem
transtulit, publica fortuna exstinctam referens. namque et naufragium
narrabat: quod fortuitum fuisse, quis adeo hebes inueniretur, ut crederet?
aut a muliere naufraga missum cum telo unum, qui cohortes et classes
imperatoris perfringeret? ergo non iam Nero, cuius immanitas omnium questus
anteibat, sed Seneca aduerso rumore erat, quod oratione tali confessionem
scripsisset.

[12] Miro tamen certamine procerum decernuntur supplicationes apud omnia
puluinaria, utque Quinquatrus, quibus apertae insidiae essent, ludis annuis
celebrarentur, aureum Mineruae simulacrum in curia et iuxta principis imago
statuerentur, dies natalis Agrippinae inter nefastos esset. Thrasea Paetus
silentio uel breui adsensu priores adulationes transmittere solitus exi[i]
tum senatu, ac sibi causam periculi fecit, ceteris libertatis initium non
praebuit. prodigia quoque crebra et inrita intercessere: anguem enixa
mulier, et alia in concubitu mariti fulmine exanimata; iam sol repente
obscuratus et tactae de caelo quattuordecim urbis regiones. quae adeo sine
cura deum eueniebant, ut multos post[ea] annos Nero imperium et scelera
continuauerit. ceterum quo grauaret inuidiam matris eaque demota auctam
lenitatem suam testificaretur, feminas inlustres Iuniam et Calpurniam,
praetura functos Valerium Capitonem et Licinium Gabolum sedibus patriis
reddidit, ab Agrippina olim pulsos. etiam Lolliae Paulinae cineres
reportari sepulcrumque exstrui permisit; quosque ipse nuper relegauerat
Iturium et Caluisium poena exsoluit. nam Silana fato functa erat, longinquo
ab exilio Tarentum regressa labante iam Agrippina, cuius inimicitiis
conciderat, uel [tamen] mitigata.

[13] Cunctari tamen in oppidis Campaniae, quonam modo urbem ingrederetur,
an obsequium senatus, an studia plebis reperiret anxius. contra deterrimus
quisque, quorum non alia regia fecundior extitit, inuisum Agrippinae nomen
et morte eius accensum populi fauorem disserunt: iret intrepidus et
uenerationem sui coram experiretur; simul praegredi exposcunt. et
promptiora quam promiserant inueniunt, obuias tribus, festo cultu senatum,
coniugum ac liberorum agmina per sexum et aetatem disposita, exstructos,
qua incederet, spectaculorum gradus, quo modo triumphi uisuntur. hinc
superbus ac publici seruitii uictor Capitolium adiit, grates exsoluit,
seque in omnes libidines effudit, quas male coercitas qualiscumque matris
reuerentia tardauerat.

[14] Vetus illi cupido erat curriculo quadrigarum insistere, nec minus
foedum studium cithara ludicrum in modum canere. concertare [e]quis regium
et antiquis ducibus factitatum memora[ba]t, idque uatum laudibus celebre et
deorum honori datum. enimuero cantus Apollini sacros, talique ornatu
adstare non modo Graecis in urbibus, sed Romana apud templa numen
praecipuum et praescium. nec iam sisti poterat, cum Senecae ac Burro uisum,
ne utraque peruinceret, alterum concedere. clausumque ualle Vaticana
spatium, in quo equos regeret, haud promisco spectaculo. mox ultro uocari
populus Romanus laudibusque extollere, ut est uulgus cupiens uoluptatum et,
se eodem princeps trahat, laetum. ceterum euulgatus pudor non satietatum,
ut rebantur, sed incitamentum attulit. ratusque dedecus moliri, si plures
foedasset, nobilium familiarum posteros egestate uenales in scaenam
deduxit; quos fato perfunctos ne nominatim tradam, maioribus eorum
tribuendum puto. [nam et eius flagitium est, qui pecuniam ob delicta potius
dedit, quam ne delinquerent.] notos quoque equites Romanos operas arenae
promittere subegit donis ingentibus, nisi quod merces ab eo, qui iubere
potest, uim necessitatis adfert.

[15] Ne tamen adhuc publico theatro dehonestaretur, instituit ludos
Iuuenalium uocabulo, in quos passim nomina data. non nobilitas cuiquam, non
aetas aut acti honores impedimento, quo minus Graeci Latiniue histrionis
artem exercerent usque ad gestus modosque haud uiriles. quin et feminae
inlustres deformia meditari; exstructaque apud nemus, quod nauali stagno
circumposuit Augustus, conuenticula et cauponae et posita ueno inritamenta
luxui. dabantur stipes, quas boni necessitate, intemperantes gloria
consumerent. inde gliscere flagitia et infamia, nec ulla moribus olim
corruptis plus libidinum circumdedit quam illa conluuies. uix artibus
honestis pudor retinetur, nedum inter certamina uitiorum pudicitia aut
modestia aut quicquam probi moris reseruaretur. postremus ipse scaenam
incedit, multa cura temptans citharam et praemeditans adsistentibus
ph[on]ascis. accesserat cohors militum, centuriones tribunique et maerens
Burrus ac laudans. tuncque primum conscripti sunt equites Romani cognomento
Augustianorum, aetate ac robore conspicui, et pars ingenio procaces, alii
in spe[m] potentiae. ii dies ac noctes plausibus personare, formam
principis uocemque deum uocabulis appellantes; quasi per uirtutem clari
honoratique agere.

[16] Ne tamen ludicrae tantum imperatoris artes notescerent, carminum
quoque studium adfectauit, contractis quibus aliqua pangendi facultas
necdum insignis aestimatio. hi considere simul, et adlatos uel ibidem
repertos uersus conectere atque ipsius uerba quoquo modo prolata supplere.
quod species ipsa carminum docet, non impetu et instinctu nec ore uno
fluens. etiam sapientiae doctoribus tempus impertiebat post epulas, utque
contraria adseuerantium discordia frueretur. nec deerant qui ore uultuque
tristi inter oblectamenta regia spectari cuperent.

[17] Sub idem tempus leui initio atrox caedes orta inter colonos Nucerinos
Pompeianosque gladiatorio spectaculo, quod Liuineius Regulus, quem motum
senatu rettuli, edebat. quippe oppidana lasciuia in uicem incessente[s]
probra, dein saxa, postremo ferrum sumpsere, ualidiore Pompeianorum plebe,
apud quos spectaculum edebatur. ergo deportati sunt in urbem multi e
Nucerinis trunco per uulnera corpore, ac plerique liberorum aut parentum
mortes deflebant. cuius rei iudicium princeps senatui, senatus consulibus
permisit. et rursus re ad patres relata, prohibiti publice in decem annos
eius modi coetu Pompeiani collegiaque, quae contra leges instituerant,
dissoluta; Liuineius et qui alii seditionem conciuerant exilio multati
sunt.

[18] Motus senatu et Pedius Blaesus, accusantibus Cyrenensibus uiolatum ab
eo thesaurum Aesculapii dilectumque militarem pretio et ambitione
corruptum. idem Cyrenenses reum agebant Acilium Strabonem, praetoria
potestate usum et missum disceptatorem a Claudio agrorum, quos regis
Apionis quondam auitos et populo Romano cum regno relictos proximus quisque
possessor inuaserat, diutinaque licentia et iniuria quasi iure et aequo
nitebantur. igitur abiudicatis agris orta aduersus iudicem inuidia; et
senatus ignota sibi esse mandata Claudii et consulendum principem
respondit. Ne[ro], probata Strabonis sententia, se nihilo minus subuenire
sociis et usurpata concedere [re]scripsit.

[19] Sequuntur uirorum inlustrium mortes, Domitii Afri et M. Seruilii, qui
summis honoribus et multa eloquentia uiguerant, ille orando causas,
Seruilius diu foro, mox tradendis rebus Romanis celebris et elegantia
uitae, quod clariorem effecit, ut par ingenio, ita morum diuersus.

[20] Nerone quartum Cornelio Cosso consulibus quinquennale ludicrum Romae
institutum est ad morum Graeci certaminis, uaria fama, ut cunta ferme noua.
quippe erant qui Cn. quoque Pompeium incusatum a senioribus ferrent, quod
mansuram theatri sedem posuisset. nam antea subitariis gradibus et scaena
in tempus structa ludos edi solitos, uel si uetustiora repetas, stantem
populum spectauisse, [ne], si consideret theatro, dies totos ignauia
continuaret. [ne] spectaculorum quidem antiquitas seruaretur, quotiens
praetor sederet, nulla cuiquam ciuium necessitate certandi. ceterum
abolitos paulatim patrios mores funditus euerti per accitam lasciuiam, ut,
quod usquam corrumpi et corrumpere queat, in urbe uisatur, degeneretque
studiis externis iuuentus, gymnasia et otia et turpes amores exercendo,
principe et senatu auctoribus, qui non modo licentiam uitiis permiserint,
sed uim adhibeant, [ut] proceres Romani specie orationum et carminum scaena
polluantur. quid superesse, nisi ut corpora quoque nudent et caestus
adsumant easque pugnas pro militia et armis meditentur? an iustitiam auctum
iri et decurias equitum egregium iudicandi munus [melius] expleturos, si
fractos sonos et dulcedinem uocum perite audissent? noctes quoque dedecori
adiectas, ne quod tempus pudori relinquatur, sed coetu promisco, quod
perditissimus quisque per diem concupiuerit, per tenebras audeat.

[21] Pluribus ipsa licentia placebat, ac tamen honesta nomina
praetendebant. maiores quoque non abhorruisse spectaculorum oblectamentis
pro fortuna, quae tu[m] erat, eoque a Tuscis accitos histriones, a Thuriis
equorum certamina; et possessa Achaia Asiaque ludos curatius editos, nec
quemquam Romae honesto loco ortum ad theatrales artes degenerauisse,
ducentis iam annis a L. Mummi triumpho, qui primus id genus spectaculi in
urbe praebuerit. sed et consultum parsimoniae, quod perpetua sedes theatro
locata sit potius, quam immenso sumptu singulos per annos consurgeret ac
[de]strueretur. nec perinde magistratus rem familiarem exhausturos aut
populo efflagitandi Graeca certamina [a] magistratibus causam fore, cum eo
sumptu res publica fungatur. oratorum ac uatum uictorias incitamentum
ingeniis adlaturas; nec cuiquam iudici graue aures studiis honestis et
uoluptatibus concessis impertire. laetitiae magis quam lasciuiae dari
paucas totius quinquennii noctes, quibus tanta luce ignium nihil inlicitum
occultari queat. sane nullo insigni dehonestamento id spectaculum
transi[i]t. ac ne modica quidem studia plebis exarsere, quid redditi
quamquam scaenae pantomimi certaminibus sacris prohibebantur. eloquentiae
primas nemo tulit, sed uictorem esse Caesarem pronuntiatum. Graeci amictus,
quis per eos dies plerique incesserant, tum exoleuerunt.

[22] Inter quae sidus cometes effulsit, de quo uulgi opinio est, tamquam
mutationem regis portendat. igitur, quasi iam depulso Nerone, quisnam
deligeretur anquirebant. et omnium ore Rubellius Plautus celebra[ba]tur,
cui nobilitas per matrem ex Iulia familia. ipse placita maiorum colebat,
habitu seuero, casta et secreta domo, quantoque metu occultior, tanto plus
famae adeptus. auxit rumorem pari uanitate orta interpretatio fulguris. nam
quia discumbentis Neronis apud Simbruina stagna [in uilla], cui Sublaqueum
nomen est, ictae dapes mensaque disiecta erat, idque finibus Tiburtum
acciderat, unde paterna Plauto origo, hunc illum numine deum destinari
credebant, fouebantque multi, quibus noua et ancipitia praecolere auida et
plerumque fallax ambitio est. ergo permotus his Nero componit ad Plautum
litteras, consuleret quieti urbis seque praua diffamantibus subtraheret:
esse illi per Asiam auitos agros, in quibus tuta et inturbida iuuenta
frueretur. ita illuc cum coniuge Antistia et paucis familiarium concessit.]
Isdem diebus nimia luxus cupido infamiam et periculum Neroni tulit, quia
fontem aquae Marciae ad urbem deductae nando incesserat; uidebaturque potus
sacros et caerimoniam loci corpore loto polluisse. secutaque anceps
ualitudo iram deum adfirmauit.

[23] At Corbulo post deleta Artaxata utendum recenti terrore ratus ad
occupanda Tigranocerta, quibus excisis metum hostium intenderet uel, si
pepercisset, clementiae famam adipisceretur, illuc pergit, non infenso
exercitu, ne spem ueniae auferret, neque tamen remissa cura, gnarus facilem
mutatu gentem, ut segnem ad pericula, ita infidam ad occasiones. barbari,
pro ingenio quisque, alii preces offerre, quidam deserere uicos in auia
digredi; ac fuere qui se speluncis et carissima secum abderent. igitur dux
Romanus diuersis artibus, misericordia aduersum supplices, celeritate
aduersus profugos, immitis iis, qui latebras insederant, ora et exitus
specuum sarmentis uirgultisque completos igni exurit. atque illum fines
suos praegredientem incursauere Mardi, latrociniis exerciti contraque
inrumpentem montibus defensi; quos Corbulo immissis Hiberis uastauit
hostilemque audaciam externo sanguine ultus est.

[24] Ipse exercitusque ut nullis ex proelio damnis, ita per inopiam et
labores fatiscebant, carne pecudum propulsare famem adacti. ad hoc penuria
aquae, feruida aetas, longinqua itinera sola ducis patientia mitigabantur,
eadem pluraque gregario milite toleranti[s]. uentum dehinc in locos cultos
demessaeque segetes, et ex duobus castellis, in quae confugerant Armenii,
alterum impetu captum; qui primam uim depulerant, obsidione coguntur. unde
in regionem Tauraunitium transgressus improuisum periculum uitauit. nam
haud procul tentorio eius non ignobilis barbarus cum telo repertus ordinem
insidiarum seque auctorem et socios per tormenta edidit, conuictique et
puniti sunt qui specie amicitiae dolum parabant. nec multo post legati
Tigranocerta missi patere moenia adferunt, intentos populares ad iussa;
simul hospitale donum, coronam auream, tradebant. accepitque cum honore, ne
quicquam urbi detractum, quo promptius obsequium integri retinerent.

[25] At praesidium Leger[d]a, quod ferox iuuentus clauserat, non sine
certamine expugnatum est; nam et proelium pro muris ausi erant et pulsi
intra munimenta aggeri demum et inrumpentium armis cessere. quae facilius
proueniebant, qui Parthi Hyrcano bello distinebantur. miserantque Hyrcani
ad principem Romanum societatem oratum, attineri a se Vologaesen pro
pignore amicitiae ostentante[s]. eos regredientes Corbulo, ne Euphraten
transgressi hostium custodiis circumuenirentur, dato praesidio ad litora
maris Rubri deduxit, unde uitatis Parthorum finibus patrias in sedes
remeauere.

[26] Quin et Tiridaten per Medos extrema Armeniae intrantem praemisso cum
auxiliis Verulano legato atque ipse legionibus citis abire procul ac spem
belli omittere subegit; quosque nobis auersos animis cognouerat, caedibus
et incendiis perpopulatus possessionem Armeniae usurpabat, cum aduenit
Tigranes a Nerone ad capessendum imperium delectus, Cappadocum e
nobilitate, regis Archelai nepos, sed quod diu obses apud urbem fuerat,
usque ad seruilem patientiam demissus. ne[c] consensu acceptus, durante
apud quosdam fauore Arsacidarum: at plerique superbiam Parthorum perosi
datum a Romanis regem malebant. additum et praesidium, mille legionarii,
tres sociorum cohortes duaeque equitum alae; et quo facilius nouum regnum
tueretur, pars Armeniae, ut cuique finitima, P[h]ar[a]s[ma]ni Pol[emon]ique
et Aristobulo atque Antiocho parere iussae sunt. Corbulo in Syriam
abscessit, morte Ummidii legati uacuam ac sibi permissam.

[27] Eodem anno ex inlustribus Asia urbibus Laodicea tremore terrae
prolapsa nullo [a] nobis remedio propriis opibus reualuit. at in Italia
uetus oppidum Puteoli ius coloniae et cognomentum a Nerone apiscuntur.
ueterani Tarentum et Antium adscripti non tamen infrequentiae locorum
subuenere, dilapsis pluribus in prouincias, in quibus stipendia
expleuerant; neque coniugiis suscipiendis neque alendis liberis sueti orbas
sine posteris domos relinquebant. non enim, ut olim, uniuersae legiones
deducebantur cum tribunis et centurionibus et sui cuiusque ordinis
militibus, ut consensu et caritate rem publicam efficerent, sed ignoti
inter se, diuersis manipulis, sine rectore, sine adfectibus mutuis, quasi
ex alio genere mortalium repente in unum collecti, numerus magis quam
colonia.

[28] Comitia praetorum arbitrio senatus haberi solita, quo[d] acriore
ambitu exarserant, princeps composuit, tres, qui supra numerum petebant,
legioni praeficiendo. auxitque patrum honorem statuendo ut, qui a priuatis
iudicibus ad senatum prouocauissent, eiusdem pecuniae periculum facerent,
cuius si qui imperatorem appellare[nt]; nam antea uacuum id solutumque
poena fuerat. fine anni Vibius Secundus eques Romanus accusantibus Mauris
repetundarum damnatur atque Italia exigitur, ne grauiore poena adficeretur,
Vibii Crispi fratris opibus enisus.

[29] Caesen[n]io Paeto et Petronio Turpiliano consulibus grauis clades in
Britannia accepta; in qua neque A. Didius legatus, ut memoraui, nisi parta
retinuerat, at successor Veranius, modicis excursibus Silu[r]as populatus,
quin ultra bellum proferret, morte prohibitus est, magna, dum uixit,
seueritatis fama, supremis testamenti uerbis ambitionis manifestus: quippe
multa in Neronem adulatione addidit subiecturum ei prouinciam fuisse, si
biennio proximo uixisset. sed tum Paulinus Suetonius obtinebat Britannos,
scientia militiae et rumore populi, qui neminem sine aemulo sinit,
Corbulonis concertator, receptaeque Armeniae decus aequare domitis
perduellibus cupiens. igitur Monam insulam, incolis ualidam et receptaculum
perfugarum, adgredi parat, nauesque fabricatur plano alueo aduersus breue
et incertum. sic pedes; equites uado secuti aut altiores inter undas
adnantes equis tramisere.

[30] Stabat pro litore diuersa acies, densa armis uirisque,
intercursantibus feminis, [quae] in modum Furiarum ueste ferali, crinibus
disiectis faces praeferebant; Druidaeque circum, preces diras sublatis ad
caelum manibus fundentes, nouitate adspectus perculere militem, ut quasi
haerentibus membris immobile corpus uulneribus praeberent. dein
cohortationibus ducis et se ipsi stimulantes, ne muliebre et fanaticum
agmen pauescerent, inferunt signa sternuntque obuios et igni suo inuoluunt.
praesidium posthac impositum uictis excisique luci saeuis superstitionibus
sacri: nam cruore captiuo adolere aras et hominum fibris consulere deos fas
habebant. haec agenti Suetonio repentina defectio prouinciae nuntiatur.

[31] Rex Icenorum Prasutagus, longa opulentia clarus, Caesarem heredem
duasque filias scripserat, tali obsequio ratus regnumque et domum suam
procul iniuria fore. quod contra uertit, adeo ut regnum per centuriones,
domus per seruos uelut capta uastarentur. iam primum uxor eius Boudicca
uerberibus adfecta et filiae stupro uiolatae sunt; praecipui quique
Icenorum, quasi cunctam regionem muneri accepissent, auitis bonis exuuntur,
et propinqui regis inter mancipia habebantur. qua contumelia et metu
grauiorum, quando in formam prouinciae cesserant, rapiunt arma, commotis ad
rebellationem Trinouantibus et qui alii nondum seruitio fracti resumere
libertatem occultis coniurationibus pepigerant, acerrimo in ueteranos odio.
quippe in coloniam Camulodunum recens deducti pellebant domibus,
exturbabant agris, captiuos, seruos appellando, fouentibus impotentiam
ueteranorum militibus similitudine uitae et spe eiusdem licentiae. ad hoc
templum diuo Claudio constitutum quasi arx aeternae dominationibus
adspiciebatur, delectique sacerdotes specie religionis omnes fortunas
effundebant. nec arduum uidebatur exscindere coloniam nullis munimentis
saeptam; quod ducibus nostris parum prouisum erat, dum amoenitati prius
quam usui consulitur.

[32] Inter quae nulla palam causa delapsum Camuloduni simulacrum Victoriae
ac retro conuersum, quasi cederet hostibus. et feminae in furore[m]
turbatae adesse exitium canebant, externosque fremitus in curia eorum
auditos, consonuisse ululatibus theatrum uisamque speciem in aestuario
Tamesae subuersae coloniae; iam Oceanus cruento adspectu, ac labente aestu
humanorum corporum effigies relictae, ut Britanni[s] ad spem, ita
ueterani[s] ad metum trahebantur. sed qua procul Suetonius aberat, petiuere
a Cato Deciano procuratore auxilium. ille haud amplius quam ducentos sine
iustis armis misit; et inerat modica militum manus. tutela templi freti, et
impedientibus qui occulti rebellionis conscii consilia turbabant, neque
fossam aut uallum praeduxerunt, neque motis senibus et feminis iuuentus
sola restitit: quasi media pace incauti multitudine barbarorum
circumueniuntur. et cetera quidem impetu direpta aut incensa sunt: templum,
in quo se miles conglobauerat, biduo obsessum expugnatumque. et uictor
Britannus, Petil[l]o Ceriali, legato legionis nonae, in subsidium
aduentanti obuius, fudit legionem, et quod peditum interfecit: Cerialis cum
equitibus euasit in castra et munimentis defensus est. qua clade et odiis
prouinciae, quam auaritia e[ius] in bellum egerat, trepidus procurator
Catus in Galliam transiit.

[33] At Suetonius mira constantia medios inter hostes Londinium perrexit,
cognomento quidem coloniae non insigne, sed copia negotiatorum et
commeatuum maxime celebre. ibi ambiguus, an illam sedem bello deligeret,
circumspecta infrequentia militis, satisque magnis documentis temeritatem
Petil[l]ii coercitam, unius oppidi damno seruare uniuersa statuit. neque
fletu et lacrimis auxilium eius orantium flexus est, quin daret
profectionis signum et comitantes in partem agminis acciperet: si quos
imbellis sexus aut fessa aetas uel loci dulcedo attinuerat, ab hoste
oppressi sunt. eadem clades municipio Verulamio fuit, quia barbari omissis
castellis praesidiisque militare [horre]um, quod uberrimum spoliant[i] et
defendentibus intutum, laeti praeda et laborum segnes petebant. ad
septuaginta milia ciuium et sociorum iis, quae memoraui, locis cecidisse
constitit. neque enim capere aut uenundare aliudue quod belli commercium,
sed caedes patibula, ignes cruces, tamquam reddituri supplicium, at
praerepta interim ultione, festinabant.

[34] Iam Suetonio quarta decima legio cum uexillariis uicesimanis et [e]
proximis auxiliares, decem ferme milia armatorum, erant, cum omittere
cunctationem et congredi acie parat. deligitque locum artis faucibus et a
tergo silua clausum, satis cognito nihil hostium nisi in fronte et apertam
planitiem esse, sine metu insidiarum. igitur legionarius frequens
ordinibus, leuis circum armatura, conglobatus pro cornibus eques astitit.
at Britannorum copiae passim per cateruas et turmas exultabant, quanta non
alias multitudo, et animo adeo fero[ci], ut coniuges quoque testes
uictoriae secum traherent plaustrisque imponerent, quae super extremum
ambitum campi posuerant.

[35] Boudicca curru filias prae se uehens, ut quamque nationem accesserat,
solitum quidem Britannis feminarum ductu bellare testabatur, sed tunc non
ut tantis maioribus ortam regnum et opes, uerum ut unam e uulgo libertatem
amissam, confectum uerberibus corpus, contrectatam filiarum pudicitiam
ulcisci. eo prouectas Romanorum cupidines, ut non corpora, ne senectam
quidem aut uirginitatem impollutam relinquant. adesse tamen deos iustae
uindictae; cecidisse legionem, quae proelium ausa sit; ceteros castris
occultari aut fugam circumspicere. ne strepitum quidem clamorem tot milium,
nedum impetus et manus perlaturos. si copias armatorum, si causas belli
secum expenderent, uincendum illa acie uel cadendum esse. id mulieri
destinatum: uiuerent uiri et seruirent.

[36] Ne Suetonius quidem in tanto discrimine silebat. quam[quam] confideret
uirtuti, tamen exhortationes et preces miscebat, ut spernerent sonores
barbarorum et inanes minas: plus illic feminarum quam iuuentutis adspici.
imbelles inermes cessuros statim, ubi ferrum uirtutemque uincentium totiens
fusi agnouissent. etiam in multis legionibus paucos, qui proelia
profligarent; gloriaque eorum accessurum, quod modica manus uniuersi
exercitus famam adipiscerentur. conferti tantum et pilis emissis post
umbonibus et gladiis stragem caedemque continuarent, praedae immemores:
parta uictoria cuncta ipsis cessura. is ardor uerba ducis sequebatur, ita
se ad intorquenda pila expedierat uetus miles et multa proeliorum
experientia, ut certus euentu[s] Suetonius daret pugnae signum.

[37] Ac primum legio gradu immota et angustias loci pro munimento retinens,
postquam [in] propius suggressos hostes certo iactu tela exhauserat, uelut
cuneo erupit. idem auxiliarium impetus; et eques protentis hastis
perfringit quod obuium et ualidum erat. ceteri terga praebuere, difficili
effugio, quia circumiecta uehicula saepserant abitus. et miles ne mulierum
quidem neci temperabat, confixaque telis etiam iumenta corporum cumulum
auxerant. clara et antiquis uictoriis par ea die laus parta: quippe sunt
qui paulo minus quam octoginta milia Britannorum cecidisse tradant, militum
quadringentis ferme interfectis nec multo amplius uulneratis. Boudicca
uitam ueneno finiuit. et Poenius Postumus, praefectus castrorum secundae
legionis, cognitis quartadecimanorum uicesimanorumque prosperis rebus, quia
pari gloria legionem suam fraudauerat abnueratque contra ritum militiae
iussa ducis, se ipse gladio transegit.

[38] Contractus deinde omnis exercitus sub pellibus habitus est ad reliqua
belli perpetranda. auxitque copias Caesar missis ex Germania duobus
legionariorum milibus, octo auxiliarium cohortibus ac mille equitibus
quorum aduentu nonani legionario milite suppleti sunt. cohortes alaeque
nouis hibernaculis locatae, quodque nationum ambiguum aut aduersum fuerat,
igni atque ferro uastatum. sed nihil aeque quam fames adfligebat serendis
frugibus incuriosos, et omni aetate ad bellum uersa, dum nostros commeatus
sibi destinant. gentesque praeferoces tardius ad pacem inclina[ba]nt, quia
Iulius Classicianus, successor Cato missus et Suetonio discors, bonum
publicum priuatis simultatibus impediebat disperseratque nouum legatum
opperiendum esse, sine hostili ira et superbia uictoris clementer deditis
consulturum. simul in urbe[m] mandabat, nullum proelio[rum] finem
exspectarent, nisi succederetur Suetonio, cuius aduersa prauitati ipsius,
prospera ad fortunam referebat.

[39] Igitur ad spectandum Britanniae statum missus est e libertis
Polyclitus, magna Neronis spe posse auctoritate eius non modo inter legatum
porcuratoremque concordiam gigni, sed et rebelles barbarorum animos pace
componi. nec defuit Polyclitus, quo minus ingenti agmine Italiae Galliaeque
grauis, postquam Oceanum transmiserat, militibus quoque nostris terribilis
incederet. sed hostibus inrisui fuit, apud quos flagrante etiam tum
libertate nondum cognita libertinorum potentia erat; mirabanturque, quod
dux et exercitus tanti belli confector seruitiis oboedirent. cuncta tamen
id imperatorem in mollius relata; detentusque rebus gerundis Suetonius,
quod paucas naues in litore remigiumque in iis amiserat, tamquam durante
bello tradere exercitu Pertronio Turpiliano, qui iam consulatu abierat,
iubetur. is non inritato hoste neque lacessitus honestum pacis nomen segni
otio imposuit.

[40] Eodem anno Romae insignia scelera, alterum senatoris, seruili alterum
audacia, admissa sunt. Domitius Balbus erat praetorius, simul longa
senecta, simul orbitate et pecunia insidiis obnoxius. ei propinquus
Valerius Fabianus, capessendis honoribus destinatus, subdidit testamentum
ascitis Vin[i]cio Rufino et Terentio Lentino equitibus Romanis. illi
Antonium Primum et Asinium Marcellum sociauerant. Antonius audacia
promptus, Marcellus Asinio Pollione proauo clarus neque morum spernendus
habebatur, nisi quod paupertatem praecipuum malorum credebat. igitur
Fabianus tabulas [adhibitis] iis quos memoraui et aliis minus inlustribus
obsignat. quod apud patres conuictum, et Fabianus Antoniusque cum Rufino et
Terentio lege Cornelia damnantur. Marcellum memoria maiorum et preces
Caesaris poenae magis quam infamiae exemere.

[41] Perculit is dies Pompeium quoque Aelianum, iuuenem quaestorium,
tamquam flagitiorum Fabiani gnarum, eique Italia et Hispania, in qua ortus
erat, interdictum est. pari ignominia Valerius Ponticus adficitur, quod
reos, ne apud praefectum urbis arguerentur, ad praetorem detulisset,
interim specie legum, mox praeuaricando ultionem elusurus. additur senatus
consulto, qui talem operam emptitasset uendidissetue, perinde poena
teneretur ac publico iudicio calumniae condemnatus.

[42] Haud multo post praefectum urbis Pedanium Secundum seruus ipsius
interfecit, seu negata libertate, cui pretium pepigerat, siue amore exoleti
incensus et dominum aemulum non tolerans. ceterum cum uetere ex more
familiam omnem, quae sub eodem tecto mansitauerat, ad supplicium agi
oporteret, concursu plebis, quae tot innoxios protegebat, usque ad
seditionem uentum est senatusque [obsessus], in quo ipso erant studia
nimiam seueritatem aspernantium, pluribus nihil mutandum censentibus. ex
quis C. Cassius sententiae loco in hunc modum disseruit:

[43] "Saepe numero, patres conscripti, in hoc ordine interfui, cum contra
instituta et leges maiorum noua senatus decreta postularentur; neque sum
aduersatus, non quia dubitarem, super omnibus negotiis melius atque rectius
olim prouisum et quae conuerterentur [in] deterius mutari, sed ne nimio
amore antiqui moris studium meum extollere uiderer. simul quicquid hoc in
nobis auctoritatis est, crebris contradictionibus destruendum non
existimabam, ut maneret integrum, si quando res publica consiliis eguisset.
quod hodie uenit, consulari uiro domi suae interfecto per insidias
seruiles, quas nemo prohibuit aut prodidit quamuis nondum concusso senatus
consulto, quod supplicium toti familiae minitabatur. decernite hercule
impunitatem: at quem dignitas sua defendet, cum praefecto urbis non
profu[er]it? quem numerus seruorum tuebitur, cum Pedanium Secundum
quadringenti non protexerint? cui familia opem feret, quae ne in metu
quidem pericula nostra aduertit? an, ut quidam fingere non erubescunt,
iniurias suas ultus est interfector, quia de paterna pecunia transegerat
aut auitum mancipium detrahebatur? pronuntiemus ultro dominum iure caesum
uideri.

[44] Libet argumenta conquirere in eo, quod sapientioribus deliberatum est?
sed et si nunc primum statuendum haberemus, creditisne seruum interficiendi
domini animum sumpsisse, ut non uox minax excideret, nihil per temeritatem
proloqueretur? sane consilium occul[ta]uit, telum inter ignaros parauit:
num excubias transire, cubiculi fores recludere, lumen inferre, caedem
patrare [poterat] omnibus nesciis? multa sceleri indicia praeueniunt: serui
si prodant, possumus singuli inter plures, tuti inter anxios, postremo, si
pereundum sit, non inulti inter nocentes agere. suspecta maioribus nostris
fuerunt ingenia seruorum, etiam cum in agris aut domibus i[s]dem
nascerentur caritatemque dominorum statim acciperent. postquam uero
nationes in familiis habemus, quibus diuersi ritus, externa sacra aut nulla
sunt, conluuiem istam non nisi metu coercueris. at quidam insontes
peribunt. nam et ex fuso exercitu cum decimus quisque fusti feritur, etiam
strenui sortiuntur. habet aliquid ex iniquo omne magnum exemplum, quod
contra singulos utilitate publica rependitur."

[45] Sententiae Cassii ut nemo unus contra ire ausus est, ita dissonae
uoces respondebant numerum aut aetatem aut sexum ac plurimorum indubiam
innocentiam miserantium: praeualuit tamen pars, quae supplicium decernebat.
sed obtemperari non poterat, conglobata multitudine et saxa ac faces
min[it]tante. tum Caesar populum edicto increpuit atque omne iter, quo
damnati ad poenam ducebantur, militaribus praesidiis saepsit. censuerat
Cingonius Varro, ut liberti quoque, qui sub eodem tecto fuissent, Italia
deportarentur. id a principe prohibitum est, ne mos antiquus, quem
misericordia non minuerat, per saeuitiam intenderetur.

[46] Damnatus isdem consulibus Tarquitius Priscus repetundarum Bithynis
interrogantibus, magno patrum gaudio, quia accusatum ab eo Statilium Taurum
pro consule ipsius meminerant. census per Gallias a Q. Volusio et Sextio
Africano Trebellioque Maximo acti sunt, aemulis inter se per nobilitatem
Volusio atque Africano: Trebellium dum uterque dedignatur, supra tulere.

[47] Eo anno mortem obiit Memmius Regulus, auctoritate constantia fama, in
quantum praeumbrante imperatoris fastigio datur, clarus, adeo ut Nero aeger
ualetudine, et adulantibus circum, qui finem imperio adesse dicebant, si
quid fato pateretur, responderit habere subsidium rem publicam. rogantibus
dehinc, in quo potissimum, addiderat in Memmio Regulo. uixit tamen post
haec Regulus, quiete defensus et quia noua generis claritudine neque
inuidiosis opibus erat. gymnasium eo anno dedicatum a Nerone praebitumque
oleum equiti ac senatui Graeca facilitate.

[48] P. Mario L. Afinio consulibus Antistius praetor, quem in tribunatu
plebis licenter egisse memoraui probrosa aduersus principem carmina
factitauit uulgauitque celebri conuiuio, dum apud Ostorium Scapulam
epulatur. exim a Cossutiano Capitone, qui nuper senatorium ordinem precibus
Tigellini soceri sui receperat, maiestatis delatus est. tum primum reuocata
ea lex; credebaturque haud perinde exitium Antistio quam imperatori gloriam
quaesit[tam], ut condemnatum a senatu intercessione tribunicia morti
eximeret. et cum Ostorius nihil audiuisse pro testimonio dixisset, aduersis
testibus creditum; censuitque Iunius Marullus consul designatus adimendam
reo praeturam necandumque more maiorum. ceteris inde adsentientibus, Paetus
Thrasea, multo cum honore Caesaris et acerrime increpito Antistio, non
quicquid nocens reus pati mereretur, id egregio sub principe et nulla
necessitate obstricto senatui statuendum disseruit. carnificem et laqueum
pridem abolita, et esse poenas legibus constitutas, quibus sine iudicum
saeuitia et temporum infamia supplicia decernerentur. quin in insula
publicatis bonis, quo longius sontem uitam traxisset, eo priuatim
miserior[em] et publicae clementiae maximum exemplum futurum.

[49] Libertas Thrasea seruitium aliorum rupit, et postquam discessionem
consul permiserat, pedibus in sententiam eius iere, paucis, ex[c]eptis, in
quibus adulatione promptissimus fuit A. Vitellius, optimum quemque iurgio
lacessens et respondenti reticens, ut pauida ingenia solent. at consules,
perficere decretum senatus non ausi, de consensu scripsere Caesari. ille
inter pudorem et iram cunctatus, postremo rescripsit: nulla iniuria
prouocatum Antistium grauissimas in principem contumelias dixisse; earum
ultionem a patribus postulatam, et pro magnitudine delicti poenam statui
par fuisse. ceterum se, qui seueritatem decernentium impediturus fuerit,
moderationem non prohibere: statuerent ut uellent; datam et absoluendi
licentiam. his atque talibus recitatis et offensione manifesta, non ideo
aut consules mutauere relationem aut Thrasea decessit sententia ceteriue
quae probauerant deseruere, pars, ne principem obiecisse inuidiae
uiderentur, plures numero tuti, Thrasea sueta firmitudine animi et ne
gloria intercideret.

[50] Haud dispari crimine Fabricius Veiento conflictatus est, quod multa et
probrosa in patres et sacerdotes composuisset iis libris, quibus nomen
codicillorum dederat. adiciebat Tullius Geminus accusator uenditata ab eo
munera principis et adipiscendorum honorum ius. quae causa Neroni fuit
suscipiendi iudicii, conuictumque Veientonem Italia depulit et libros exuri
iussit, conquisitos lectitatosque, donec cum periculo parabantur: mox
licentia habendi obliuionem attulit.

[51] Sed grauescentibus in dies publicis malis subsidia minuebantur,
concessitque uita Burrus, incertum ualetudine an ueneno. ualetudo ex eo
coniectabatur, quod in se tumescentibus paulatim faucibus et impedito meatu
spiritum finiebat. plures iussu Neronis, quasi remedium adhiberetur,
inlitum palatum eius noxio medicamine adseuerabant, et Burrum intellecto
scelere, cum ad uisendum eum princeps uenisset, adspectum eius auersatum
sciscitanti hactenus respondisse: "ego me bene habeo." ciuitati grande
desiderium eius mansit per memoriam uirtutis et successorum alterius segnem
innocentiam, alterius flagrantissima flagitia [adulteria]. quippe Caesar
duos praetoriis cohortibus imposuerat, Faenium Rufum ex uulgi fauore, quia
rem frumentariam sine quaestu tractabat, Ofonium Tigellinum, ueterem
impudicitiam atque infamiam in eo secutus. atque illi pro cognitis moribus
fuere, ualidior Tigellinus in animo principis et intimis libidinibus
adsumptus, prospera populi et militum fama Rufus, quod apud Neronem
aduersum experiebatur.

[52] Mors Burri infregit Senecae potentiam, quia nec bonis artibus idem
uirium erat altero uelut duce amoto, et Nero ad deteriores inclinabat. hi
uariis criminationibus Senecam adoriuntur, tamquam ingentes et priuatum
modum euectas opes adhuc augeret, quodque studia ciuium in se uerteret,
hortorum quoque amoenitate et uillarum magnificentia quasi principem
supergrederetur. obiciebant etiam eloquentiae laudem uni sibi adsciscere et
carmina crebrius factitare, postquam Neroni amor eorum uenisset. nam
oblectamentis principis palam iniquum detrectare uim eius equos regentis,
inludere uocem, quotiens caneret. quem ad finem nihil in re publica clarum
fore, quod non ab illo reperiri credatur? certe finitam Neronis pueritiam
et robur iuuentae adesse: exueret magistrum, satis amplis doctoribus
instructus maioribus suis.

[53] At Seneca criminantium non ignarus, prodentibus iis, quibus aliqua
honesti cura, et familiaritatem eius magis aspernante Caesare, tempus
sermoni orat et accepto ita incipit: "quartus decimus annus est, Caesar, ex
quo spei tuae admotus sum, octauus, ut imperium obtines: medio temporis
tantum honorum atque opum in me cumulasti, ut nihil felicitati meae desit
nisi moderatio eius, utar magnis exemplis, ne[c] meae fortunae, sed tuae.
abauus tuus Augustus Marco Agrippae Mytilenese secretum, C. Maecenati urbe
in ipsa uelut peregrinum otium permisit; quorum alter bellorum socius,
alter Romae pluribus laboribus iactatus ampla quidem sed pro ingentibus
meritis, praemia acceperant. ego quid aliud munificentiae [tuae] adhibere
potui quam studia, ut sic dixerim, in umbra educata, et quibus claritudo
uenit, quod iuuentae tuae rudimentis adfuisse uideor, grande huius rei
pretium. at tu gratiam immensam innumeram pecuniam circumdedisti, adeo ut
plerumque intra me ipse uoluam: egone, equestri et prouinciali loco ortus,
proceribus ciuitatis adnumeror? inter nobiles et longa [de]cora
praeferentes nouitas mea enituit? ubi est animus ille modicis contentus?
tales hortos exstruit et per haec suburbana incedit et tantis agrorum
spatiis, tam lato faenore exuberat? una defensio occurrit, quod muneribus
tuis obniti non debui.

[54] Sed uterque mensuram impleuimus, et [tu], quantum princeps tribuere
amico posset, et ego, quantum amicus a principe accipere: cetera inuidiam
a[u]gent. quae quidem, ut omnia mortalia, infra tuam magnitudinem iacet,
sed mihi incumbit, mihi subueniendum est. quo modo in militia aut uia
fessus adminiculum orarem, ita in hoc itinere uitae senex et leuissimis
quoque curis impar, cum opes meas ultra sustinere non possim, praesidium
peto. iube re[m] per procuratores tuos administrari, in tuam fortunam
recipi. nec me in paupertatem ipse detrudam, sed traditis quorum fulgore
praestringor, quod temporis hortorum aut uillarum curae seponitur, in
animum reuocabo. superest tibi robur et tot per annos summi fastigii
regimen: possumus seniores amici quietem reposcere. hoc quoque in tuam
gloriam cedet, eos ad summa uexisse, qui et modica tolerarent."

[55] Ad quae Nero sic ferme respondit: "quod meditatae orationi tuae statim
occurram, id primum tui muneris habeo, qui me non tantum praeuisa, sed
subita expedire docuisti. [ab]auus meus Augustus Agrippae et Maecenati
usurpare otium post labores concessit, sed in ea ipse aetate, cuius
auctoritas tueretur quicquid illud et qualecumque tribuisset; ac tamen
neutrum datis a se praemiis exuit bello et periculis meruerant; in iis enim
iuuenta Augusti uersata est. nec mihi tela et manus tuae defuissent in
armis agenti; sed quod praesens condicio poscebat, ratione consilio
praeceptis pueritiam, dein iuuentam meam fouisti. et tua quidem erga me
munera, dum uita suppetet, aeterna erunt: quae a me habes, horti et faenus
et uillae, casibus obnoxia sunt. ac licet multa uideantur, plerique
haudquaquam artibus tuis pares plura tenuerunt. pudet referre libertinos,
qui ditiores spectantur: unde etiam rubori mihi est, quod praecipuus
caritate nondum omnes fortuna antecellis.

[56] Verum et tibi ualida aetas rebusque et fructui rerum sufficiens, et
nos prima imperii spatia ingredimur, nisi forte aut te Vitellio ter consuli
aut me Claudio postponis, et quantum Volusio longa parsimonia quaesiuit,
tantum in te mea liber[ali]tas explere non potest. quin, si qua in parte
lubricum adulescentiae nostrae declinat, reuocas ornatumque robur subsidio
impensius regis? non tua moderatio si reddideris pecuniam, nec quies, si
reliqueris principem, sed mea auaritia, meae crudelitatis metus in ore
omnium uersabitur. quod si maxime continentia tua laudetur, non tamen
sapienti uiro decorum fuerit, unde amico infamiam paret, inde gloriam sibi
recipere." his adicit complexum et oscula, factus natura et consuetudine
exercitus uelare odium fallacibus blanditiis. Seneca, qui finis omnium cum
dominante sermonum, grates agit; sed instituta prioris potentiae commutat,
prohibet coetus salutantium, uitat comitantes, rarus per urbem, quasi
ualetudine infensa aut sapientiae studiis domi attineretur.

[57] Perculso Seneca promptum fuit Rufum Faenium imminuere Agrippinae
amicitiam in eo criminantibus. ualidiorque in dies Tigellinus et malas
artes, quibus solis pollebat, gratiores ratus, si principem societate
scelerum obstringeret, metus eius rimatur; compertoque Plautum et Sullam
maxime timeri, Plautum in Asiam, Sullam in Galliam Narbonensem nuper
amotos, nobilitatem eorum et propinquos huic Orientis, illi Germaniae
exercitus commemorat. non se, ut Burrum, diuersas spes, sed solam
incolumitatem Neronis spectare; cui caueri utcumque ab urbanis insidiis
praesenti o[pe]ra: longinquos motus quonam modo comprimi posse? erectas
Gallias ad nomen dictatorium, nec minus suspensos Asiae populos claritudine
aui Drusi. Sullam inopem, unde praecipuam audaciam, et simulatione
segnitiae, dum temeritati locum reperiret. Plautum magnis opibus ne fingere
quidem cupidinem otii, sed ueterum Romanorum imitamenta praeferre, adsumpta
etiam Stoicorum adrogantia sectaque, quae turbidos et negotiorum adpetentes
faciat. nec ultra mora. Sulla sexto die peruectis Massiliam percussoribus
ante metum et rumorem interficitur, cum epulandi causa discumberet. relatum
caput eius inlusit Nero tamquam praematura canitie deforme.

[58] Plauto parari necem non perinde occultum fuit, quia pluribus salus
eius curabatur, et spatium itineris ac maris tempusque interiectum mouerat
famam. uulgoque fingebant petitum ab eo Corbulonem, magnis tum exercitibus
praesidentem et, clari atque insontes si interficerentur, praecipuum ad
pericula. quin et Asiam fauore iuuenis arma cepisse, nec milites ad scelus
missos aut numero ualidos aut animo promptos, postquam iussa efficere
nequiuerint, ad spes nouas transisse. u[a]na haec more famae credentium
otio a[u]gebantur; ceterum libertus Plauti celeritate uentorum praeuenit
centurionem et mandata L. Antistii soceri attulit: effugeret segnem mortem,
dum suffugium [ess]et: magni nominis miseratione reperturum bonos,
consociaturum audaces; nullum interim subsidium aspernandum. si sexaginta
milites (tot enim adueniebant) propulisset, dum refertur nuntius Neroni,
dum manus alia permeat, multa secutura, quae adusque bellum eualescerent.
denique aut salutem tali consilio quaeri, aut nihil grauius audenti quam
ignauo patiendum esse.

[59] Sed Plautum ea non mouere, siue nullam opem prouidebat inermis et
exul, seu taedio ambiguae spei, an amore coniugis et liberorum, quibus
placabiliorem fore principem rebatur nulla sollicitudine turbatum. sunt qui
alios a socero nuntios uenisse ferant, tamquam nihil atrox immineret;
doctoresque sapientiae, Coeranum Graeci, Musonium Tusci generis,
constantiam opperiendae mortis pro incerta et trepida uita suassisse.
repertus est certe per medium diei nudus exercitando corpori. talem eum
centurio trucidauit coram Pelagone spadone, quem Nero centurioni et
manipulo, quasi satellitibus ministrum regium, praeposuerat. captum
interfecti relatum; cuius adspectu (ipsa principis uerba referam) "cur,"
inquit, "Nero * * *" et posito metu nuptias Poppaeae ob eius modi terrores
dilatas maturare parat Octauiamque coniugem amoliri, quamuis modeste
ageret, nomine patris et studiis populi grauem. sed ad senatum litteras
misit de caede Sullae Plautique haud confessus, uerum utriusque turbidum
ingenium esse, et sibi incolumitatem rei publicae magna cura haberi.
decretae eo nomine supplicationes, utque Sulla et Plautus senatu
mouerentur, grauioribus iam ludibriis quam malis.

[60] Igitur accepto patrum consulto, postquam cuncta scelerum suorum pro
egregiis accipi uidet, exturbat Octauiam, sterilem dictitans; exim Poppaeae
coniungitur. ea diu paelex et adulteri Neronis, mox mariti potens, quendam
ex ministris Octauiae impulit seruilem ei amorem obicere. destinaturque
reus cognomento Eucaerus, natione Alexandrinus, canere per tibias doctus.
actae ob id de ancillis quaestiones, et ui tormentorum uictis quibusdam, ut
falsa adnuerent, plures perstitere sanctitatem dominae tueri; ex quibus una
instanti Tigellino castiora esse muliebria Octauiae respondit quam os eius.
mouetur tamen primo ciuilis discidii specie domumque Burri, praedia Plauti
infausta dona accipit; mox in Campania[m] pulsa est addita militari
custodia. inde crebri questus nec occulti per uulgum, cui minor sapientia
[et] ex mediocritate fortunae pauciora pericula sunt. his *** tamquam Nero
paenitentia flagitii coniugem reuocarit Octauiam.

[61] Exim laeti Capitolium scandunt deosque tandem uenerantur. effigies
Poppaeae proruunt, Octauiae imagines gestant umeris, spargunt floribus
foroque ac templis statuunt. itur etiam in principis laudes, repetitum
[certamen] uenerantium. iamque et Palatium multitudine et clamoribus
complebant, cum emissi militum globi uerberibus et intento ferro turbatos
disiecere. mutataque quae per seditionem uerterant, et Poppaeae honos
repositus est. quae semper odio, tum et metu atrox, ne aut uulgi acrior uis
ingrueret aut Nero inclinatione populi mutaretur, prouoluta genibus eius:
non eo loci res suas agi, ut de matrimonio certet, quamquam id sibi uita
potius, sed uitam ipsam in extremum adductam a clientelis et seruitiis
Octauiae, quae plebis sibi nomen indiderint, ea in pace ausi, quae uix
bello euenirent. arma illa aduersus principem sumpta; ducem tantum
defuisse, qui motis rebus facile reperiretur: omitteret modo Campaniam et
in urbem ipsa pergeret, ad cuius nutum absentis tumultus cierentur. quod
alioquin suum delictum? quam cuiusquam offensionem? an quia ueram progeniem
penatibus Caesarum datura sit? malle populum Romanum tibicinis Aegyptii
subolem imperatorio fastigio induci? denique, si id rebus conducat, libens
quam coactus acciret dominam, uel consuleret securitati. iusta ultione et
modicis remediis primos motus consedisse: at si desperent uxorem Neronis
fore Octauiam, illi maritum daturos.

[62] Varius sermo et ad metum atque iram adcommodatus terruit simul
audientem at accendit. sed parum ualebat suspicio in seruo, et
quaestionibus ancillarum elusa erat. ergo confessionem alicuius quaeri
placet, cui rerum quoque nouarum crimen adfingeretur. et uisus idoneus
maternae necis patrator Anicetus, classi apud Misenum, ut memoraui,
praefectus, leui post admissum scelus gratia, dein grauiore odio, quia
malorum facinorum ministri quasi exprobrantes adspiciuntur. igitur accitum
eum Caesar operae prioris admonet: solum incolumitati principis aduersus
insidiantem matrem subuenisse; locum haud minoris gratiae instare, si
coniugem infensam depelleret. nec manu aut telo opus: fateretur Octauiae
adulterium. occulta quidem ad praesens, sed magna ei praemia et secessus
amoenos promittit, uel, si negauisset, necem intentat. ille, insita
uaecordia et facilitate priorum flagitiorum, plura etiam quam iussum erat
fingit fateturque apud amicos, quos uelut consilio adhibuerat princeps. tum
in Sardiniam pellitur, ubi non inops exilium tolerauit et fato obiit.

[63] At Nero praefectum in spem sociandae classis corruptum, et incusatae
paulo ante sterilitatis oblitus, abactos partus conscientia libidinum,
eaque sibi comperta edicto memorat insulaque Pandateria Octauiam claudit.
non alia exul uisentium oculos maiore misericordia adfecit. meminerant
adhuc quidam Agrippinae a Tiberio, recentior Iuliae memoria obuersabatur a
Claudio pulsae; sed illis robur aetatis adfuerat; laeta aliqua uiderant et
praesentem saeuitiam melioris olim fortunae recordatione adleuabant: huic
primum nuptiarum dies loco funeris fuit, deductae in domum, in qua nihil
nisi luctuosum haberet, erepto per uenenum patre et statim fratre; tum
ancilla domina ualidior et Poppaea non nisi in perniciem uxoris nupta;
postremo crimen omni exitio grauius.

[64] Ac puella uicesimo aetatis anno inter centuriones et milites,
praesagio malorum iam uita[e] exempta, nondum tamen morte adquiescebat.
paucis dehinc interiectis diebus mori iubetur, cum iam uiduam se et tantum
sororem testaretur communesque Germanicos et postremo Agrippinae nomen
cieret, qua incolumi infelix quidem matrimonium, sed sine exitio
pertulisset. restringitur uinclis uenaeque eius per omnes artus
exsoluuntur; et quia pressus pauore sanguis tardius labebatur, praeferuidi
balnei uapore enecatur. additurque atrocior saeuitia, quod caput amputatum
latumque in urbem Poppaea uidit. dona ob haec templis decreta que[m] ad
finem memorabimus? quicumque casus temporum illorum nobis uel aliis
auctoribus noscent, praesumptum habeant, quotiens fugas et caedes iussit
princeps, totiens grates deis actas, quaeque rerum secundarum olim, tum
publicae cladis insignia fuisse. neque tamen silebimus, si quod senatus
consultum adulatione nouum aut paenitentia postremum fuit.

[65] Eodem anno libertorum potissimos ueneno interfecisse creditus,
Doryphorum quasi aduersatum nuptiis Poppaeae, Pallantem, quod immensam
pecuniam longa senecta detineret. Romanus secretis criminationibus
incusauerat Senecam ut C. Pisonis socium, sed ualidius a Seneca eodem
crimine perculsus est. unde Pisoni timor, et orta insidiarum in Neronem
magna moles et improspera.

 ľ15


[1] Interea rex Parthorum Vologaeses, cognitis Corbulonis rebus regemque
alienigenam Tigranen Armeniae impositum, simul fratre Tiridate pulso
spretum Arsacidarum fastigium ire ultum uolens, magnitudine rursum Romana
et continui foederis reuerentia diuersas ad curas trahebatur, cunctator
ingenio et defectione Hyrcanorum, gentis ualidae, multisque ex eo bellis
inligatus. atque illum ambiguum nouus insuper nuntius contumeliae
exstimulat: quippe egressus Armenia Tigranes Adiabenos, conterminam
nationem, latius ac diutius quam per latrocinia uastauerat, idque primores
gentium aegre tolerabant: eo contemptionis descensum, ut ne duce quidem
Romano incursarentur, sed temeritate obsidis tot per annos inter mancipia
habiti. accendebat dolorem eorum Monobazus, quem penes Adiabenum regimen,
quod praesidium aut unde peteret rogitans: iam de Armenia concessum,
proxima trahi; et nisi defendant Parthi, leuius seruitium apud Romanos
deditis quam captis esse. Tiridates quoque, regni profugus, per silentium
aut modice querendo grauior erat: non enim ignauia magna imperia contineri;
uirorum armorumque faciendum certamen; id in summa fortuna aequius quod
ualidus, et sua retinere priuatae domus, de alienis certare regiam laudem
esse.

[2] Igitur commotus his Vologaeses concilium uocat et proximum sibi
Tiridaten constituit atque ita orditur: "hunc ego eodem mecum patre
genitum, cum mihi per aetatem summo nomine concessisset, in possessionem
Armeniae deduxi, qui tertius potentiae gradus habetur (nam Medos Pacorus
ante ceperat), uidebarque contra uetera fratrum odia et certamin[a]
familiae nostrae penates rite composuisse. prohibent Romani et pacem
numquam ipsis prospere lacessitam nunc quoque in exitium suum abrumpunt.
non ibo infitias: aequitate quam sanguine, causa quam armis retinere parta
maioribus malueram. si cunctatione deliqui, uirtute corrigam. uestra quidem
uis et gloria [in] integro est, addita modestiae fama, quae neque summis
mortalium spernenda est et a dis aestimatur." simul diademate caput
Tiridatis euinxit, promptam equitum manum, quae regem ex more sectatur,
Monaesi nobili uiro tradidit, adiectis Adiabenorum auxiliis, mandauitque
Tigranen Armenia exturba[re], dum ipse positis aduersus Hyrcanos discordiis
uires intimas molemque belli ciet, prouinciis Romanis minitans.

[3] Quae ubi Corbuloni certis nuntiis audita sunt, legiones duas cum
Verulano Seuero et Vettio Bolano subsidium Tigrani mittit, occulto
praecepto, compositius cuncta quam festinantius agerent. quippe bellum
habere quam gerere malebat, scripseratque Caesari proprio duce opus esse,
qui Armeniam defenderet: Syriam ingruente Vologaese acriore in discrimine
esse. atque interim reliquas legiones pro ripa Euphratis locat,
tumultuariam prouincialium manum armat, hostiles ingressus praesidiis
intercipit. et quia egena aquarum regio est, castella fontibus imposita;
quosdam riuos congestu harenae abdidit.

[4] Ea dum a Corbulone tuendae Syriae parantur, acto raptim agmine
Mon[a]eses, ut famam sui praeiret, non ideo nescium aut incautum Tigranen
offendit. occupauerat Tigranocertam, urbem copia defensorum et magnitudine
moenium ualidam. ad hoc Nicephorius amnis haud spernenda latitudine partem
murorum ambit, et ducta ingens fossa, qua fluuio diffidebatur. inerantque
milites et prouisi ante commeatus, quorum subuectu pauci auidius progressi
et repentinis hostibus circumuenti ira magis quam metu ceteros accenderant.
sed Partho ad exsequendas obsidiones nulla comminus audacia: raris sagittis
neque clausos exterret et semet frustratur. Adiabeni cum promouere scalas
et machinamenta inciperent, facile detrusi, mox erumpentibus nostris
caeduntur.

[5] Corbulo tamen, quamuis secundis rebus suis, moderandum fortunae ratus
misit ad Vologaesen, qui expostularent uim prouinciae inlatam: socium
amicumque regem, cohortes Romanas circumsederi. omitteret potius
obsidionem, aut se quoque in agro hostili castra positurum. Casperius
centurio in eam leg[at]ionem delectus apud oppidum Nisibin, septem et
triginta milibus passuum a Tigranocerta distantem, adit regem et mandata
ferociter edidit. Vologaesi uetus et penitus infixum erat arma romana
uitandi, nec praesentia prospere fluebant. inritum obsidium, tutus manu et
copiis Tigranes, fugati qui expugnationem sumpserant, missae in Armeniam
legiones, et alia pro Syria paratae ultro inrumpere; sibi imbecillum
equitem pabuli inopia; nam exorta ui locustarum aberat quicquid herbidum
aut frondosum. igitur metu abstruso mitiora obtendens, missurum ad
imperatorem Romanum legatos super petenda Armenia et firmanda pace
respondet; Mon[a]esen omittere Tigranocertam iubet, ipse retro concedit.

[6] Haec plures ut formidine regis et Corbulonis minis patrata ac magnifica
extollebat. alii occulte pepigisse interpretabantur, ut omisso utrimque
bello et abeunte Vologaese Tigranes quoque Armenia abscederet. cur enim
exercitum Romanum a Tigranocertis deductum? cur deserta per otium quae
bello defenderant? an melius hibernauisse in extrema Cappadocia, raptim
erectis tuguriis, quam in sede regni modo retenti? dilata prorsus arma, ut
Vologaeses cum alio quam cum Corbulone certaret, Corbulo meritae tot per
annos gloriae non ultra periculum faceret. nam, ut rettuli, proprium ducem
tuendae Armeniae poposcerat, et aduentare Caesennius Paetus audiebatur.
iamque aderat, copiis ita diuisis, ut quarta et duodecima legiones addita
quinta, quae recens e Moesis excita erat, simul Pontica et Galatarum
Cappadocumque auxilia Paeto oboedirent, tertia et sexta et decima legiones
priorque Syriae miles apud Corbulonem manerent; cetera ex rerum usu
sociarent partirenturue. sed neque Corbulo aemuli patiens, et Paetus, cui
satis ad gloriam erat, si proximus haberetur, despiciebat gesta, nihil
caedis aut praedae, usurpatas nomine tenus urbium expugnationes dictitans:
se tributa ac leges et pro umbra regis Romanum ius uictis impositurum.

[7] Sub idem tempus legati Vologaesis, quos ad principem missos memoraui,
reuertere inriti bellumque propalam sumptum a Parthis. nec Paetus
detrectauit, sed duabus legionibus, quarum quartum Funisulanus Vettonianus
eo in tempore, duodecimam Calauius Sabinus regebant, Armeniam intrat tristi
omine. nam in transgressu Euphratis, quem ponte tramittebant, nulla palam
causa turbatus equus, qui consularia insignia gestabat, retro euasit;
hostiaque, quae muniebantur hibernaculis adsistens, semifacta opera fuga
perrupit seque uallo extulit; et pila militum arsere, magis insigni
prodigio, quia [Parthus] hostis missilibus telis decertat.

[8] Ceterum Paetus spretis ominibus, necdum satis firmatis hibernaculis,
nullo rei frumentariae prouisu, rapit exercitum trans montem Taurum
reciperandis, ut ferebat, Tigranocertis uastandisque regionibus, quas
Corbulo integras omisisset. et capta quaedam castella, gloriaeque et
praedae nonnihil partum, si aut gloriam cum modo aut praedam cum cura
habuisset: longinquis itineribus percursando quae obtineri nequibant,
conrupto qui captus erat commeatu et instante iam hieme, reduxit exercitum
composuitque ad Caesarem litteras quasi confecto bello, uerbis magnificis,
rerum uacuas.

[9] Interim Corbulo numquam neglectam Euphratis ripam crebrioribus
praesidiis insedit; et ne ponti iniciendo impedimentum hostiles turmae
adferrent (iam enim subiectis magna specie uolitabant), naues magnitudine
praestantes et conexas trabibus ac turribus auctas agit per amnem
catapultisque et balistis proturbat barbaros, in quo[s] saxa et hastae
longius permeabant, quam ut contrario sagittarum iactu adaequarentur. dein
pons continuatus collesque aduersi per socias cohortes, post legionum
castris occupantur, tanta celeritate et ostentatione uirium, ut Parthi
omisso paratu inuadendae Syriae spem omnem in Armeniam uerterent, ubi
Paetus imminentium nescius quintam legionem procul in Ponto habebat,
reliquas promiscis militum commeatibus infirmauerat, donec aduentare
Vologaesen magno et infenso agmine auditum.

[10] Accitur legio duodecima, et unde famam aucti exercitus sperauerat,
prodita infrequentia. qua tamen retineri castra et eludi Parthus tractu
belli poterat, si Paeto aut in suis aut in alienis consiliis constantia
fuisset: uerum ubi a uiris militaribus aduersus urgentes casus firmatus
erat, rursus, ne alienae sententiae indigens uideretur, in diuersa ac
deteriora transibat. et tunc relictis hibernis non fossam neque uallum
sibi, sed corpora et arma in hostem data clamitans, duxit legiones quasi
proelio certaturus. deinde amisso centurione et paucis militibus, quos
uisendis hostium copiis praemiserat, trepidus remeauit. et quia minus
acriter Vologaeses institerat, uana rursus fiducia tria milia delicti
peditis proximo Tauri iugo imposuit, quo transitum regis arcerent; alares
quoque Pannonios, robur equitatus, in parte campi locat. coniux ac filius
castello, cui Arsamosata nomen est, abditi, data in praesidium cohorte ac
disperso milite, qui in uno habitus uagum hostem promptius sustentauisset
aegre compulsum ferunt, ut instantem Corbuloni fateretur. nec a Corbulone
properatum, quo gliscentibus periculis etiam subsidii laus augeretur.
expediri tamen itineri singula milia ex tribus legionibus et alarios
octingentos, parem numerum e cohortibus iussit.

[11] At Vologaeses, quamuis obsessa a Paeto itinera hinc peditatu inde
equite accepisset, nihil mutato consilio, sed ui ac minis alares exterruit,
legionarios obtriuit, uno tantum centurione Tarquitio Crescente turrim, in
qua praesidium agitabat, defendere auso factaque saepius eruptione et
caesis, qui barbarorum propius suggrediebantur, donec ignium iactu
circumueniretur. peditum si quis integer, longinqua et auia, uulnerati
castra repetiuere, uirtutem regis, saeuitiam et copias gentium, cuncta metu
extollentes, facili credulitate eorum, qui eadem pauebant. ne dux quidem
obniti aduersis, sed cuncta militiae munia deseruerat, missis iterum ad
Corbulonem precibus, ueniret propere, signa et aquilas et nomen reliquum
infelicis exercitus tueretur: se fidem interim, donec uita suppeditet,
retenturos.

[12] Ille interritus et parte copiarum apud Syriam relicta, ut munimenta
Euphrati imposita retinerentur, qua proximum et commeatibus non egenum,
regionem Commagenam, exim Cappadociam, inde Armenios petiuit. comitabantur
exercitum praeter alia sueta bello magna uis camelorum onusta frumenti, ut
simul hostem famemque depelleret. primum e perculsis Paccium primi pili
centurionem obuium habuit, dein plerosque militum; quos diuersas fugae
causas obtendentes redire ad signa et clementiam Paeti experiri monebat: se
nisi uictoribus immitem esse. simul suas legiones adire, hortari; priorum
admonere, nouam gloriam ostendere. non uicos aut oppida Armeniorum, sed
castra Romana duasque in iis legiones pretium laboris peti. si singulis
manipularibus praecipua seruati ciuis corona imperatoria manu tribueretur,
quod illud et quantum decus, ubi par eorum numerus aspiceretur, qui
adtulissent salutem et qui accepissent! his atque talibus in commune
alacres (et erant quos pericula fratrum aut propinquorum propriis stimulis
incenderent) continuum diu noctuque iter properabant.

[13] Eoque intentius Vologaeses premere obsessos, modo uallum legionum,
modo castellum, quo imbellis aetas defendebatur, adpugnare, propius
incedens quam mos Parthis, si ea temeritate hostem in proelium eliceret. at
illi uix contuberniis extracti, nec aliud quam munimenta propugnabant, pars
iussu ducis, et alii propria ignauia aut Corbulonem opperientes, ac uis
[si] ingrueret, prouisis exemplis Caudinae Numantinaeque [pacis; neque]
eandem uim Samnitibus, Italico populo, aut [Hispanis quam] Parthis, Romani
imperii aemulis. ualidam quoque et laudatam antiquitatem, quotiens fortuna
contra daret, saluti consuluisse. qua desperatione exercitus dux subactus
primas tamen litteras ad Vologaesen non supplices, sed in modum querentis
composuit, quod pro Armeniis semper Romanae dicionis aut subiectis re[g]i,
quem imperator delegisset, hostilia faceret: pacem ex aequo utilem. ne
praesentia tantum spectaret: ipsum aduersus duas legiones totis regni
uiribus aduenisse; at Romanis orbem terrarum reliquum, quo bellum iuuarent.

[14] Ad eo Vologaeses nihil pro causa, sed opperiendos sibi fratres Pacorum
ac Tiridaten rescripsit; illum locum tempusque consilio destinatum, quid de
Armenia cernerent; adiecisse deos dignum Arsacidarum, simul ut de
legionibus Romanis statuerent. missi posthac Paeto nuntii et regis
conloquium petitum, qui Vasacen praefectum equitatus ire iussit. tum Paetus
Lucullos, Pompeios et si qua C[a]esa[res] obtinendae donandaeue Armeniae
egerant, Vasaces imaginem retinendi largiendiue penes nos, uim penes
Parthos memorat. et multum in uicem disceptato, Monobazus Adiabenus in diem
posterum testis iis quae pepigissent adhibetur. placuitque liberari obsidio
legiones et decedere omnem militem finibus Armeniorum castellaque et
commeatus Parthis tradi, quibus perpetratis copia Vologaesi fieret mittendi
ad Neronem legatos.

[15] Interim flumini Arsaniae (is castra praefluebat) pontem imposuit,
specie sibi illud iter expedientis, sed Parthi quasi documentum uictoriae
iusserant; namque iis usui fuit, nostri per diuersum iere. addidit rumor
sub iugum missas legiones et alia ex rebus infaustis, quorum simulacrum ab
Armeniis usurpatum est. namque et munimenta ingressi sunt, antequam agmen
Romanum excederet, et circumstetere uias, captiua olim mancipia aut iumenta
adgnoscentes abstrahentesque; raptae etiam uestes, retenta arma, pauido
milite et concedente, ne qua proelii causa existeret. Vologaeses armis et
corporibus caesorum aggeratis, quo cladem nostram testaretur, uisu
fugientium legionum abstinuit: fama moderationis quaerebatur, postquam
superbiam expleuerat. flumen Arsaniam elephanto insidens, proximus quisque
regem ui equorum perrupere, quia rumor incesserat pontem cessurum oneri
dolo fabricantium; sed qui ingredi ausi sunt, ualidum et fidum intellexere.

[16] Ceterum obsessis adeo suppeditauisse rem frumentariam constitit, ut
horreis ignem inicerent, contraque prodiderit Corbulo Parthos inopes
copiarum et pabulo attrito relicturos oppugnationem, neque se plus tridui
itinere afuisse. adicit iure iurando Paeti cautum apud signa, adstantibus
iis, quos testificando rex misisset, neminem Romanum Armeniam ingressurum,
donec referrentur litterae Neronis, an paci adnueret. quae ut augendae
infamiae composita, sic reliqua non in obscuro habentur, una die
quadraginta milium spatium emensum esse Paetum, desertis passim sauciis,
neque minus deformem illam fugientium trepidationem, quam si terga in acie
uertissent. Corbulo cum suis copiis apud ripam Euphratis obuius non eam
speciem insignium et armorum praetulit, ut diuersitatem exprobraret: maesti
manipuli ac uicem commilitonum miserantes ne lacrimis quidem temperare; uix
prae fletu usurpata consalutatio. decesserat certamen uirtutis et ambitio
gloriae, felicium hominum adfectus: sola misericordia ualebat, et apud
minores magis.

[17] Ducum inter se breuis sermo secutus est, hoc conquerente inritum
laborem, potuisse bellum fuga Parthorum finiri; ille integra utrique cuncta
respondit: conuerterent aquilas et iuncti inuaderent Armeniam abscessu
Vologaesis infirmatam. non ea imperatoris habere mandata Corbulo: periculo
legionum commotum e prouincia egressum; quando in incerto habeantur
Parthorum conatus, Syriam repetiturum. sic quoque optimam fortunam orandam,
ut pedes confectus spatiis itinerum alacrem et facilitate camporum
praeuenientem equitem adsequeretur. exim Paetus per Cappadociam hibernauit.
at Vologaesi ad Corbulonem missi nuntii, detraheret castella trans
Euphraten amnemque, ut olim, medium faceret; ille Armeniam quoque diuersis
praesidiis uacuam fieri expostulabat. et postremo concessit rex; dirutaque
quae Euphraten ultra communiuerat Corbulo, et Armenii sine arbitro relicti
sunt.

[18] At Romae tropaea de Parthis arcusque medio Capitolini montis
sistebantur, decreta ab senatu integro adhuc bello neque tum omissa, dum
adspectui consulitur spreta conscientia. quin et dissimulandis rerum
externarum curis Nero frumentum plebis uetustate corruptum in Tiberim
iecit, quo securitatem annonae sustentaret. cuius pretio nihil additum est,
quamuis ducentas ferme naues portu in ipso uiolentia tempestatis et centum
alias Tiberi subuectas fortuitus ignis absumpsisset. tres dein consulares,
L. Pisonem, Ducenium Geminum, Pompeium Paulinum uectigalibus publicis
praeposuit, cum insectatione priorum principum, qui grauitate sumptuum
iustos reditus anteissent: se annuum sexcenties sestertium rei publicae
largiri.

[19] Percrebuerat et tempestate prauus mos, cum propinquis comitiis aut
sorte prouinciarum plerique orbi fictis adoptionibus adsciscerent filios,
praeturasque et prouincias inter patres sortiti statim emitterent manu,
quos adoptauerant. [igitur qui filios genuerant] magna cum inuidia senatum
adeunt, ius naturae, labores educandi aduersus fraudem et artes et
breuitatem adoptionis enumerant. satis pretii esse orbis, quod multa
securitate, nullis oneribus gratiam honores, cuncta prompta et obuia
haberent. sibi promissa legum diu exspectata in ludibrium uerti, quando
quis sine sollicitudine parens, sine luctu orbus longa patrum uota repente
adaequaret. factum ex eo senatus consultum, ne simulata adoptio in ulla
parte muneris publici iuuaret ac ne usurpandis quidem hereditatibus
prodesset.

[20] Exim Claudius Timarchus Cretensis reus agitur, ceteris criminibus, ut
solent praeualidi prouincialium et opibus nimiis ad iniurias minorum elati:
una uox eius usque ad contumeliam senatus penetrauerat, quod dictitasset in
sua potestate situm, an proconsulibus, qui Cretam obtinuissent, grates
agerentur. quam occasionem Paetus Thrasea ad bonum publicum uertens,
postquam de reo censuerat prouincia Creta depellendum, haec addidit: "usu
probatum est, patres conscripti, leges egregias, exempla honesta apud bonos
ex delictis aliorum gigni. sic oratorum licentia Cinciam rogationem,
candidatorum ambitus Iulias leges, magistratuum auaritia Calpurnia scita
pepererunt; nam culpa quam poena tempore prior, emendari quam peccare
posterius est. ergo aduersus nouam prouincialium superbiam dignum fide
constantiaque Romana capiamus consilium, quo tutelae sociorum nihil
derogetur, nobis opinio decedat, qualis quisque habeatur, alibi quam in
ciuium iudicio esse.

[21] Olim quidem non modo praetor aut consul, sed priuati etiam
mittebantur, qui prouincias uiserent et quid de cuiusque obsequio uideretur
referrent, trepidabantque gentes de aestimatione singulorum: at nunc
colimus externos et adulamur, et quo modo ad nutum alicuius grates, ita
promptius accusatio decernitur. decernaturque et maneat prouincialibus
potentiam suam tali modo ostentandi: sed laus falsa et precibus expressa
perinde cohibeatur quam malitia, quam crudelitas. plura saepe peccantur,
dum demeremur quam dum offendimus. quaedam immo uirtutes odio sunt,
seueritas obstinata, inuictus aduersum gratiam animus. inde initia
magistratuum nostrorum meliora ferme et finis inclinat, dum in modum
candidatorum suffragia conquirimus: quae si arceantur, aequalibus atque
constantius prouinciae regentur. nam ut metu repetundarum infracta auaritia
est, ita uetita gratiarum actione ambitio cohibe[bi]tur."

[22] Magno adsensu celebrata sententia. non tamen senatus consultum perfici
potuit abnuentibus consulibus ea de re relatum. mox auctore principe
sanxere, ne quis ad concilium sociorum referret agendas apud senatum pro
praetoribus proue consulibus grates, neu quis ea legatione fungeretur.
    Isdem consulibus gymnasium ictu fulminibus conflagrauit, effigies in eo
Neronis ad informe aes liquefacta. et motu terrae celebre Campaniae oppidum
Pompei magna ex parte proruit; defunctaque uirgo Vestalis Laelia, in cuius
locum Cornelia ex familia Cossorum capta est.

[23] Memmio Regulo et Verginio Rufo consulibus natam sibi ex Poppaea filiam
Nero ultra mortale gaudium accepit appelauitque Augustam, dato et Poppaea
eodem cognomento. locus puerperio colonia Antium fuit, ubi ipse generatus
erat. iam senatus uterum Poppaeae commendauerat dis uotaque publice
susceperat, quae multiplicata exsolutaque. et additae supplicationes
templumque fecunditatis et certamen ad exemplar Actiacae religionis
decretum, utque Fortunarum effigies aureae in solio Capitolini Iouis
locarentur, ludicrum circense, ut Iuliae genti apud Bouillas, ita Claudiae
Domitiaeque apud Antium ederetur. quae fluxa fuere, quartum intra mensem
defuncta infante. rursusque exortae adulationes censentium honorem diuae et
puluinar aedemque et sacerdotem. atque ipse ut laetitiae, it maeroris
immodicus egit. adnotatum est, omni senatu Antium sub recentem partum
effuso, Thraseam prohibitum immoto animo praenuntiam imminentis caedis
contumeliam excepisse. secutam dehinc uocem Caesaris ferunt, qua
reconciliatum se Thraseae apud Senecam iactauerit, ac Senecam Caesari
gratulatum. unde gloria egregiis uiris et pericula gliscebant.

[25] Inter quae ueris principio legati Parthorum mandata regis Vologaesis
litterasque in eandem formam attulere: se priora et totiens iactata super
obtineneda Armenia nunc omittere, quoniam dii, quamuis potentium populorum
arbitri, possessionem Parthis non sine ignominia Romana tradidissent. nuper
clausum Tigranen, post Paetum legionesque, cum opprimere posset, incolumes
dimisisse. satis adprobatam uim; datum et lenitatis experimentum. nec
recusaturum Tiridaten accipiendo diademati in urbem uenire, nisi sacerdotii
religione attineretur: iturum ad signa et effigies principis, ubi
legionibus coram regnum auspicaretur.

[25] Talibus Vologaesis litteris, qui Paetus diuersa tamquam rebus integris
scribebat, interrogatus centurio, qui cum legatis aduenerat, quo in statu
Armenia esset, omnes inde Romanos excessisse respondit. tum intellecto
barbarorum inrisu, qui peterent quod eripuerant, consuluit inter primores
ciuitatis Nero, bellum anceps an pax inho[ne]sta placeret. nec dubitatum de
bello. et Corbulo militum atque hostium tot per annos gnarus gerendae rei
praeficitur, ne cuius alterius inscitia rursum peccaretur, quia Paeti
piguerat. igitur inriti remittuntur, cum donis tamen unde spes fieret non
frustra eadem oraturum Tiridaten, si preces ipse attulisset. Syriaeque
executio [C.] Ce[s]tio, copiae militares Corbuloni permissae; et quinta
decima legio ducente Mario Celso e Pannonia adiecta est. scribitur
tetrarchis ac regibus praefectisque et procuratoribus et qui praetorum
finitimas prouincias regebant, iussis Corbulonis obsequi, in tantum ferme
modum aucta potestate, quem populus Romanus Cn. Pompeio bellum piraticum
gesturo dederat. regressum Paetum, cum grauiora metueret, facetiis
insectari satis habuit Caesar, his ferme uerbis: ignoscere se statim, ne
tam promptus in pauorem longiore sollicitudine aegresceret.

[26] At Corbulo, quarta et duodecima legionibus, quae fortissimo quoque
amisso et ceteris exterritis parum habiles proelio uidebantur, in Syriam
translatis, sextam inde ac tertiam legiones, integrum militem et crebris ac
prosperis laboribus exercitum in Armeniam ducit. addiditque legionem
quintam, quae per Pontum agens expers cladis fuerat, simul quintadecimanos
recens adductos et uexilla delectorum ex Illyrico et Aegypto, quodque
alarum cohortiumque, et auxiliae regum in unum conducta apud Melitenen, qua
tramittere Euphraten parabat. tum lustratum rite exercitum ad contionem
uocat orditurque magnifica de auspiciis imperatoris rebusque a se gestis,
aduersa in inscitiam Paeti declinans, multa acutoritate, quae uiro militari
pro facundia erat.

[27] Mox iter L. Lucullo quondam penetratum, apertis quae uetustas
obsaepserat, pergit. et uenientes Tiridatis Bologaesisque de pace legatos
haud aspernatus, adiungit iis centuriones cum mandatis non immitibus: nec
enim adhuc eo uentum, ut certamine extremo opus esset. multa Romanis
secunda, quaedam Parthis euenisse, documento aduersus superbiam. proinde et
Tiridati conducere intactum uastationibus regnum dono accipere, et
Bologaesen melius societate Romana quam damnis mutuis genti Parthorum
consulturum. scire, quantum intus discordiarum, quamque indomitas et
praeferoces nationes regeret: contra imperatori suo immotam ubique pacem et
unum id bellum esse. simul consilio terrorem adicere, et megistanas
Armenios, qui primi a nobis defecerant, pellit sedibus, castella eorum
exscindit, plana edita, ualidos inualidosque pari metu complet.

[28] Non infensum nec cum hostili odio Corbulonis nomen etiam barbaris
habebatur, eoque consilium eius fidum credebant. ergo Bologaeses neque
atrox in summam, et quibusdam praefecturis indutias petit: Tiridates locum
diemque conloquio poscit. tempus propinquum, locus, in quo nuper obsessae
cum Paeto legiones erant, barbaris delectus est ob memoriam laetioris ibi
rei, Corbuloni non uitatus, ut dissimilitudo fortunae gloriam augeret.
neque infamia Paeti angebatur, quod eo maxime patuit, quia filio eius
tribuno ducere manipulos atque operire reliquias malae pugnae imperauit.
die pacta Tiberius Alexander inlustris eques Romanus, minister bello datus,
et Vini[ci]anum Annius, gener Corbulonis, nondum senatoria aetate et pro
legato quintae legioni impositus, in castra Tiridatis uenere, honor[e] eius
ac ne metueret insidias tali pignore; uiceni dehinc equites adsumpti. et
uiso Corbulone rex prior equo desiluit; nec cunctatus Corbulo, et pedes
uterque dexteras miscuere.

[29] Exim Romanus laudat iuuenem omissis praecipitibus tuta et salutaria
capessentem. ille de nobilitate generis multum praefatus, cetera
temperanter adiungit: iturum quippe Romam laturumque nouum Caesari decus,
non aduersis Parthorum rebus supplicem Arsaciden. tum placuit Tiridaten
ponere apud effigiem Caesaris insigne regium nec nisi manu Neronis
resumere; et conloquium osculo finitum. dein paucis diebus interiectis
magna utrimque specie inde eques compositus per turmas et insignibus
patriis, hinc agmina legionum stetere fulgentibus aquilis signisque et
simulacris deum in modum templi: medio tribunal sedem curulem et sedes
effigiem Neronis sustinebat. ad quam progressus Tiridates, caesis ex more
uictimis, sublatum capiti diadema imagini subiecit, magnis apud cunctos
animorum motibus, quos augebat insita adhuc oculis exercituum Romanorum
caedes aut obsidio. at nunc uersos casus: iturum Tiridaten ostentui
gentibus, quanto minus quam captiuum?

[30] Addidit gloriae Corbulo comitatem epulasque; et rogitante rege causas,
quotiens nouum aliquid aduerterat, ut initia uigiliarum per centurionem
nuntiari, conuiuium bucina dimitti et structam ante augurale aram subdita
face accendi, cuncta in maius attolens admiratione prisci moris adfecit.
postero die spatium orauit, quo tantum itineris aditurus fratres ante
matremque uiseret; obsidem interea filiam tradit litterasque supplices ad
Neronem.

[31] Et digressus Pacorum apud Medos, Vologaesen Ecbatanis repperit, non
incuriosum fratris: quippe et propriis nuntiis a Corbulone petierat, ne
quam imaginem seruitii Tiridates perferret neu ferrum traderet aut complexu
prouincias obtinentium arceretur foribusue eorum adsisteret, tantusque ei
Romae quantus consulibus honor esset. scilicet externae superbiae sueto non
inerat notitia nostri, apud quos uis imperii ualet, inania tramittuntur.

[32] Eodem anno Caesar nationes Alpium maritimarum in ius Latii transtulit.
equitum Romanorum locos sedilibus plebis anteposuit apud circum; namque ad
eam diem indiscreti inibant, quia lex Roscia nihil nisi de quattuordecim
ordinibus sanxit. spectacula gladiatorum idem annus habuit pari
magnificentia ac priora; sed feminarum inlustrium senatorumque plures per
arenam foedati sunt.

[33] C. Laecanio M. Licinio consulibus acriore in dies cupidine adigebatur
Nero promiscas scaenas frequentandi. nam adhuc per domum aut hortos
cecinerat Iuuenalibus ludis, quos ut parum celebres et tantae uoci angustos
spernebat. non tamen Romae incipere ausus Neapolim quasi Graecam urbem
delegit; inde initium fore, ut transgressus in Achaiam insignesque et
antiquitus sacras coronas adeptus maiore fama studia ciuium eliceret. ergo
contractum oppidanorum uulgus, et quos e proximis coloniis et municipiis
eius rei fama ciuerat, quique Caesarem per honorem aut uarios usus
sectantur, etiam militum manipuli, theatrum Neapolitanorum complent.

[34] Illic, plerique ut arbitra[ba]ntur, triste, ut ipse, prouidum potius
et secundis numinibus euenit: nam egresso qui adfuerat populo uacuum et
sine ullius noxa theatrum collapsum est. ergo per compositos cantus grates
dis atque ipsam recentis casus fortunam celebrans petiturusque maris
Hadriae traiectus apud Beneuentum interim consedit, ubi gladiatorium munus
a Vatinio celebre edebatur. Vatinius inter foedissima eius aulae ostenta
fuit, sutrinae tabernae alumnus, corpore detorto, facetiis scurrilibus;
primo in contumelias adsumptus, dehinc optimi cuiusque criminatione eo
usque ualuit, ut gratia pecunia ui nocendi etiam malos praemineret.

[35] Eius minus frequentanti Neroni ne inter uoluptates quidem a sceleribus
cessabatur. isdem quippe illis diebus Torquatus Silanus mori adigitur, quia
super Iuniae familiae claritudinem diuum Augustum abauum ferebat. iussi
accusatores obicere prodigum largitionibus, neque aliam spem quam in rebus
nouis esse; quin [innobiles] habere, quos ab epistulis et libellis et
rationibus appellet, nomina summae curae et meditamenta. tum intimus
quisque libertorum uincti abreptique; et cum damnatio instaret, brachiorum
uenas Torquatus interscidit. secutaque Neronis oratio ex more, quamuis
sontem et defensioni merito diffisum uicturum tamen fuisse, si clementiam
iudicis exspectasset.

[36] Nec multo post omissa in praesens Achaia (causae in incerto fuere)
urbem reuisit, prouincias Orientis, maxime Aegyptum, secretis
imaginationibus agitans. dehinc [e]dicto testificatus non longam sui
absentiam et cuncta in re publica perinde immota ac prospera fore, super ea
profectione adiit Capitolium. illic ueneratus deos, cum Vestae quoque
templum inisset, repente cunctos per artus tremens, seu numine exterrente,
seu facinorum recordatione numquam timore uacuus, deseruit inceptum,
cunctas sibi curas amore patriae leuiores dictitans. uidisse maestos ciuium
uultus, audire secretas querimonias, quod tantum [itineris] aditurus esset,
cuius ne modicos quidem egressus tolerarent, sueti aduersum fortuita
adspectu principis refoueri. ergo ut in priuatis necessitudinibus proxima
pignora praeualerent, ita [in re publica] populum Romanum uim plurimam
habere parendumque retinenti. haec atque talia plebi uolentia fuere,
uoluptatum cupidine et, quae praecipua cura est, rei frumentariae
angustias, si abesset, metuenti. senatus et primores in incerto erant,
procul an coram atrocior haberetur; dehinc, quae natura magnis timoribus,
deterius credebant quod euenerat.

[37] Ipse quo fidem adquireret nihil usquam perinde laetum sibi, publicis
locis struere conuiuia totaque urbe quasi domo uti. et celeberrimae luxu
famaque epulae fuere, quas a Tigellino paratas ut exemplum referam, ne
saepius eadem prodigentia narranda sit. igitur in stagno Agrippae
fabricatus est ratem, cui superpositum conuiuium nauium aliarum tractu
moueretur. naues auro et ebore distinctae; remigesqe exoleti per aetates et
scientiam libidinum componebantur. uolucres et feras diuersis et terris at
animalia maris Oceano abusque petiuerat. crepidinibus stagni lupanaria
adstabant inlustribus feminis completa, et contra scorta uisebantur nudis
corporibus. iam gestus motusque obsceni; et postquam tenebrae incedebant,
quantum iuxta nemoris et circiumiecta tecta consonare cantu et luminibus
clarescere. ipse per licita atque inlicita foedatus nihil flagitii
reliquerat, quo corruptior ageret, nisi paucos post dies uni ex illo
contaminatorum grege (nomen Pythagorae fuit) in modum solemnium coniugiorum
denupsisset. inditum imperatori flammeum, missi auspices; dos et genialis
torus et faces nuptiales, cuncta denique spectata, quae etiam in femina nox
operit.

[38] Sequitur clades, forte an dolo principis incertum (nam utrumque
auctores prodidere), sed omnibus, quae huic urbi per uiolentiam ignium
acciderunt, grauior atque atrocior. initium in ea parte circi ortum, quae
Palatino Caelioque montibus contigua est, ubi per tabernas, quibus id
mercimonium inerat, quo flamma alitur, simul coeptus ignis et statim
ualidus ac uento citus longitudinem circi conripuit.
    neque enim domus munimentis saeptae uel templa muris cincta aut quid
aliud morae interiacebat. impetus peruagatum incendium plana primum, deinde
in edita adsurgens et rursus inferiora populando anteiit remedia uelocitate
mali et obnoxia urbe artis itineribus hucque et illuc flexis atque enoribus
uicis, qualis uetus Roman fuit. ad hoc lamenta pauentium feminarum, fessa
aetate aut rudis pueritiae [aetas], quique sibi quique aliis consulebat,
dum trahunt inualidos aut opperiuntur, pars mora, pars festinans, cuncta
impediebant. et saepe, dum in tergum respectant, lateribus aut fronte
circumueniebantur, uel si in proxima euaserant, illis quoque igni
correptis, etiam quae longinqua crediderant in eodem casu reperiebant.
postremo, quid uitarent quid peterent ambigui, complere uias, sterni per
agros; quidam amissis omnibus fortunis, diurni quoque uictus, alii caritate
suorum, quos eripere nequiuerant, quamuis patente effugio interiere. nec
quisquam defendere audebat, crebris multorum minis restinguere
prohibentium, et quia alii palam facies iaciebant atque esse sibi auctorem
uociferabantur, siue ut raptus licentius exercerent seu iussu.

[39] Eo in tempore Nero Anti agens non ante in urbem regressus est, quam
domui eius, qua Palantium et Maecenatis hortos continuauerat, ignis
propinquaret. neque tamen sisti potuit, quin et Palatium et domus et cuncta
circum haurirentur. sed solacium populo exturbato ac profugo campum Martis
ac monumenta Agrippae, hortos quin etiam suos patefacit et subitaria
aedificia exstruxit, quae multitudinem inopem acciperent; subuectaque
utensilia ab Ostia et propinquis municipiis, pretiumque frumenti minutum
usque ad ternos nummos. quae quamquam popularia in inritum cadebant, quia
peruaserat rumor ipso tempore flagrantis urbis inisse eum domesticam
scaenam et cecinisse Troianum excidium, praesentia mala uetustis cladibus
adsimulantem.

[40] Sexto demum die apud imas Esquilias finis incendio factus, prorutis
per immensum aedificiis, ut continuae uiolentiae campus et uelut uacuum
caelum occurreret. necdum pos[i]t[us] metus aut redierat [p]lebi s[pes]:
rursum grassatus ignis, patulis magis urbis locis; eoque strages hominum
minor: delubra deum et porticus amoenitati dicatae latius procidere.
plusque infamiae id incendium habuit, quia praediis Tigellini Aemilianis
proruperat uidebaturque Nero condendae urbis nouae et cognomento suo
appellandae gloriam quaerere. quippe in regiones quattuordecim Romam
diuiditur, quarum quattuor integrae manebant, tres solo tenus deiectae,
septem reliquis pauca tectorum uestigia supererant, lacera et semusta.

[41] Domum et insularum et templorum, quae amissa sunt, numerum inire haud
promptum fuerit; sed uetustissima religione, quod Seruius Tullius Lunae, et
magna ara fanumque, quae praesenti Herculi Arcas Euander sacrauerat,
aedesque Statoris Iouis uota Romulo Numaeque regia et delubrum Vestae cum
penatibus populi Romani exusta; iam opes tot uictoriis quaesitae et
Graecarum artium decora, exim monumenta ingeniorum antiqua et incorrupta,
[ut] quamuis in tanta resurgentis urbis pulchritudine multa seniores
meminerint, quae reparari nequibant. fuere qui adnotarent XIIII Kal.
Sextiles principium incendii huius ortum, quo et Seneones captam urbem
inflammauerint. alii eo usque cura progressi sunt, ut totidem annos,
mensesque et dies inter utraque incendia numer[ar]ent.

[42] Ceterum Nero usus est patriae ruinis exstruxitque domum, in qua haud
proinde gemmae et aurum miraculo essent, solita pridem et luxu uulgata,
quam arua et stagna et in modum solitudinem hinc siluae, inde aperta spatia
et prospetus, magistris et machinatoribus Seuero et Celere, quibus ingenium
et audacia erat etiam, quae natura denegauisset, per artem temptare et
uiribus principis inludere. namque ab lacu Auerno nauigabilem fossam usque
ad ostia Tibernia depressuros promiserant squalenti litore aut per montes
aduersos. neque enim aliud umidum gignendis aquis occirrit quam Pomptinae
paludes: cetera abrupta aut arentia, ac si perrumpi possent, intolerandus
labor nec satis causae. Nero tamen, ut erat incredibilium cupitor, effodere
proxima Auerno iuga conisus est, manentque uestigia inritae spei.

[43] Ceterum urbis quae domui supererant non, ut post Gallica incendia,
nulla distinctione nec passim erecta, sed dimensis uicorum ordinibus et
latis uiarum spatiis cohibitaque aedificiorum altitudine ac patefactis
areis additisque porticibus, quae frontem insularum protegerent. eas
proticus Nero sua pecunia exstructurum purgatasque areas dominis traditurum
pollicitus est. addidit praemia pro cuiusque ordine et rei familiaris
copiis, finiuitque tempus, intra quod effectis domibus aut insulis
apiscerentur. ruderi accipiendo Ostienses paludes destinabat, utique naues,
quae frumentum Tiberi subuecta[u]issent, onustae rudere decurrerent,
aedificiaque ipsa certa sui parte sine trabibus saxo Gabino Albanoue
solidarentur, quod is lapis ignibus imperuius est; iam aqua priuatorum
licentia intercepta quo largior et pluribus locis in publicum flueret,
custodes; et subsidia reprimendis ignibus in propatulo quisque haberet; nec
communione parietum, sed propriis quaeque muris ambirentur. ea ex utilitate
accepta decorem quoque nouae urbi attulere. erant tamen qui crederent
ueterem illam formam salubritati magis conduxisse, quoniam angustiae
itinerum et altitudo tectorum non perinde solis uapore perrumperentur: at
nunc patulam latitudinem et nulla umbra defensam grauiore aestu ardescere.

[44] Et haec quidem humanis consiliis prouidebantur. mox petita [a] dis
piacula aditique Sibyllae libri, ex quibus supplicatum Volcano et Cereri
Proserpinaeque, ac propitiata Iuno per matronas, primum in Capitolio,
deinde apud proximum mare, unde hausta aqua templum et simulacrum deae
perspersum est; et sellisternia ac peruigilia celebrauere feminae, quibus
mariti erant.
    Sed non ope humana, non largitionibus principis aut deum placamentis
decedebat infamia, quin iussum incendium crederetur. ergo abolendo rumori
Nero subdidit reos et quaesitissimis poenis adfecit, quos per flagitia
inuisos uulgus Chrestianos appellabat. auctor nominis eius Christus Tibero
imperitante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio adfectus erat;
repressaque in praesens exitiablilis superstitio rursum erumpebat, non modo
per Iudaeam, originem eius mali, sed per urbem etiam, quo cuncta undique
atrocia aut pudenda confluunt celebranturque. igitur primum correpti qui
fatebantur, deinde indicio eorum multitudo ingens haud proinde in crimine
incendii quam odio humani generis conuicti sunt. et pereuntibus addita
ludibria, ut ferarum tergis contecti laniatu canum interirent aut crucibus
adfixi [aut flammandi atque], ubi defecisset dies, in usu[m] nocturni
luminis urerentur. hortos suos ei spectaculo Nero obtulerat, et circense
ludicrum edebat, habitu aurigae permixtus plebi uel curriculo insistens.
unde quamquam aduersus sontes et nouissima exempla meritos miseratio
oriebatur, tamquam non utilitate publica, sed in saeuitiam unius
absumerentur.

[45] Interea conferendis pecuniis peruastata Italia, prouinciae euersae
sociique populi et quae ciuitatium liberae uocantur. inque eam praedam
etiam dii cessere, spoliatis in urbe templis egestoque auro, quod
triumphis, quod uotis omnis populi Romani aetas prospere aut in metu
sacrauerat. enimuero per Asiam atque Achaiam non dona tantum, sed simulacra
numinum abripiebatur, missis in eas prouincias Acrato et Secundo Carrinate.
ille libertus cuicumque flagitio promptus, hic Graeca doctrina ore tenus
exercitus animum bonis artibus non imbuerat. ferebatur Seneca, quo inuidiam
sacrilegii a semet auerteret, longinqui ruris secessum orauisse, et
postquam non concedebatur, ficta ualetudine, quasi aeger neruis, cubiculum
non egressus. tradidere quidam uenenum ei per libertum ipsius, cui nomen
Cleonicus, paratum iussu Neronis uitatumque a Seneca proditione liberti seu
propria formidine, dum per simplice[m] uictu[m] et agrestibus pomis, ac si
sitis admoneret, profluente aqua uitam tolerat.

[46] Per idem tempus gladiatores apud oppidum Praeneste temptata eruptione
praesidio militis, qui custos adesset, coerciti sunt, iam Spartacum et
uetera mala rumoribus ferente populo, ut est nouarum rerum cupiens
pauidusque. nec multo post clades rei naualis accipitur, non bello (quippe
haud alias tam immota pax), sed certum ad diem in Campaniam redire classem
Nero iusserat, non exceptis maris casibus. ergo gubernatores, quamuis
saeuiente pelago, a Formiis mouere; et graui Africo, dum promunturium
Miseni superare contendunt, Cumanis litoribus impacti triremium pleraasque
et minora nauigia passim amiserunt.

[47] Fine anni uulgantur prodigia imminentium malorum nuntia: uis fulgurum
non alias crebrior, et sidus cometes, sanguine inlustri semper [Neroni]
expiatum; bicipites hominum aliorumue animalium partus abiecti in publicum
aut in sacrificiis, quibus grauidas hostias immolare mos est, reperti. et
in agro Placentino uiam propter natus uitulus, cui caput in crure esset;
secutaque haruspicum interpretatio, parari rerum humanarum aliud caput, sed
non fore ualidum neque occultum, quin in utero repressum aut iter iuxta
editum sit.

[48] Ineunt deinde consulatum Silius Nerua et Atticus Vestinus, coepta
simul et aucta coniuratione, in quam certatim nomina dederant senatores
eques miles, feminae etiam, cum odio Neronis, tum fauore in C. Pisonem. is
Calpurnio genere ortus ac multas insignesque familias paterna nobilitate
complexus, claro apud uulgum rumore erat per uirtutem aut species
uirtutibus similes. namque facundiam tuendis ciuibus exercebat, largitionem
aduersum amicos, et ignotis quoque comi sermone et congressu; aderant etiam
fortuita, corpus procerum, decora facies; sed procul grauitas morum aut
uuloptatum persimonia: leuitati ac magnificentiae et aliquando luxu
indulgebat. idque pluribus probabatur, qui in tanta uitiorum dulcedine
summum imperium non restrictum nec praeseuerum uolunt.

[49] Initium coniurationi non a cupidine ipsius fuit; nec tamen facile
memorauerim, qui primus auctor, cuius instinctu concitum sit quod tam multi
sumpserunt. promptissimos Subrium Flauum tribunum praetoriae cohortis et
Sulpicium Asprum centurionem extitisse constantia exitus docuit. et Lucanus
Annaeus Plautiusque Lateranus [consul designatus] uiuida odia intulere.
Lucanum propriae causae accendebant, quod famam carminum eius premebat Nero
prohibueratque ostentare, uanu adsimulatione: Lateranum consulem designatum
nulla iniuria, sed amor rei publicae sociauit. at Flauius Scaeuinus et
Afranius Quintianus, uterque senatorii ordinis, contra famam sui principium
tanti facinoris capessiuere: nam Scaeuino dissoluta luxu menes et proinde
uita somno languida; Quintianus mollitia corporis infamis et a Nerone
probroso carmine diffamatus contumeliam ultum ibat.

[50] Ergo dum scelera principis, et finem adesse imperio diligendumque, qui
fessis rebus succurreret, inter se aut inter amicos iaciunt, adgregauere
Claudium Senecionem, Ceruarium Proculum, Vulcacium Araricum, Iulium
Augurinum, Munatium Gratum, Antonium Natalem, Marcium Festum, equites
Romanos. ex quibus Senecio, e praecipua familiaritate Neronis, speciem
amicitiae etiam tum retinens eo pluribus periculis conflictabatur; Natalis
particeps ad omne secretum Pisoni erat; ceteris spes ex nouis rebus
petebatur. adscitae sunt super Subrium et Sulpicium, de quibus rettuli,
militares manus Gauius siluanus et Statius Proxumus tribuni cohortium
praetoriarum, Maximus Scaurus et Venetus Paulus centuriones. sed summum
robur in Faenio Rufo praefecto uidebatur, quem uita famaque laudatum per
saeuitiam impudicitiamque Tigellinus in animo principis anteibat,
fatigabatque criminationibus ac saepe in metum adduxerat quasi adulterum
Agrippinae et desiderio eius ultioni intentum. igitur ubi coniuratis
praefectum quoque praetorii in partes descendisse crebro ipsius sermone
facta fides, promptius iam de tempore ac loco caedis agitabant. et cepisse
impetum Subrius Flauus ferebatur in scaena canentem Neronem adgrediendi,
aut cum [ardente domo] per noctem huc illuc cursaret incustoditus. hic
occasio solitudinis, ibi ipsa frequentia tanti decoris testis pulcherrima
animum exstimulauerunt, nisi impunitatis cupido retinuisset, magnis semper
conatibus aduersa.

[51] Interim cunctantibus prolatantibusque spem ac metum Epicharis quaedam,
incertum quonam modo sciscitata (neque illi ante ulla rerum honestarum cura
fuerat), accendere et arguere coniuratos; ac postremum lentitudinis eorum
pertaesa et in Campania agens primores classiariorum Misenensium labefacere
et conscientia inligare conisa est tali initio. erat [na]uarchus in ea
classe Volusius Proculus, occidendae matris Neroni inter ministros, non ex
magnitudine sceleris prouectus, ut rebatur. is mulieri olim cognitus, seu
recens orta amicitia, dum merita erga Neronem sua et quam in inritum
cecidissent aperit adicitque questus et destinationem uindictae, si
facultas oreretur, spem dedit posse impelli et plures conciliare: nec leue
auxilium in classe, crebras occasiones, quia Nero multo apud Puteolos et
Misenum maris usu laetabatur. ergo Epicharis plura; et omnia scelera
principis orditur, neque sancti quid[quam] manere. sed prouisum, quonam
modo poenas euersae rei publicae daret: accingeretur modo nauare operam et
militum acerrimos ducere in partes, ac digna pretia exspectaret. nomina
tamen coniuratorum reticuit. unde Proculi indicium inritum fuit, quamuis
ea, quae audierat, ad Neronem detulisset. accita quippe Epicharis et cum
indice composita nullis testibus innisum facile confutauit. sed ipsa in
custodia retenta est, suspectante Nerone haud falsa esse etiam quae uera
non probabantur.

[52] Coniuratis tamen metu proditionis permotis placitum maturare caedem
apud Baias in uilla Pisonis, cuius amoenitate captus Caesar crebro
uentitabat balneasque et epulas inibat omissis excubiis et fortunae suae
mole. sed abnuit Piso, inuidiam praetendens, si sacra mensae diique
hospitales caede qualiscumque principis cruentarentur: melius apud urbem in
illa inuisa et spoliis ciuium exstructa domo uel in publico patraturos quod
pro re publica suscepissent. haec in commune, ceterum timore occulto, ne L.
Silanus exilia nobilitate disciplinaque C. Cassii, apud quem educatus erat,
ad omnem claritudinem sublatus imperium inuaderet, prompte daturis, qui a
coniuratione integri essent quique miserarentur Neronem tamquam per scelus
interfectum. plerique Vestini quoque consulis acre ingenium uitauisse
Pisonem crediderunt, ne ad libertatem oreretur, uel delecto imperatore alio
sui muneris rem publicam faceret. etenim expers coniurationis erat, quamuis
super eo crimine Nero uetus aduersum insontem odium expleuerit.

[53] Tandem statuere circensium ludorum die, qui Cereri celebratur, exsequi
destinata, quia Caesar rarus egressu domoque aut hortis clausus ad ludicra
circi uentitabat promptioresque aditus erant laetitia spectaculi. ordinem
insidiis composuerant, ut Lateranus, quasi subsidium rei familiari oraret,
deprecabundus et genibus principis accidens prosterneret incautum
premeretque, animi ualidus et corpore ingens; tum iacentem et impeditum
tribuni et centuriones et ceterorum ut quisque audentiae habuisset,
adcurrerent, trucidarentque, primas sibi partes expostulante Scaeuino, qui
pugionem templo Salutis [in Etruria] siue, ut alii tradidere, Fortunae
Ferentino in oppido detraxerat gestabatque uelut magno operi sacrum.
interim Piso apud aedem Cereris opperiretur, unde eum praefectus Faenius et
ceteri accitum ferrent in castra, comitante Antonia, Claudii Caesaris
filia, ad eliciendum uulgi fauorem, quod Cl. Plinius memorat. nobis quoquo
modo traditum non occultare in animo fuit, quamuis absurdum uideretur aut
inane[m] ad spem Antoniam nomen et periculum commodauisse, aut Pisonem
notum amore uxoris alii matrimonio se obstrinxisse, nisi si cupido
dominandi cunctis adfectibus flagrantior est.

[54] Sed mirum quam inter diuersi generis ordines, aetates sexus, dites
pauperes taciturnitate omnia cohibita sint, donec proditio coepit e domo
Scaeuini. qui pridie insidiarum multo sermone cum Antonio Natale, dein
regressus domum testamentum obsignauit, promptum uagina pugionem, de quo
supra rettuli, uetustate obtusum increpans, asperari saxo et in mucronem
ardescere iussit eamque curam liberto Milicho mandauit. simul adfluentius
solito conuiuium initum, seruorum carissimi libertate et alii pecunia
donati; atque ipse maestus et magnae cogitationis manifestus erat, quamuis
laetitiam uagis sermonibus simularet. postremo uulneribus ligamenta
quibusque sistitur sanguis par[ar]i iubet [id]que eundem Milichum monet,
siue gnarum coniurationis et illuc usque fidum, seu nescium et tunc primum
arreptis suspicionibus, ut plerique tradidere. de consequentibus
[consentitur]. nam cum secum seruilis animus praemia perfidiae reptuauit
simulque immensa pecunia et potentia obuersabantur, cessit fas et salus
patroni et acceptae libertatis memoria. etenim uxoris quoque consilium
adsumpserat, muliebre ac deterius: quippe ultro metum intentabat, multosque
astitisse libertos ac seruos, qui eadem uiderint: nihil profuturum unius
silientium, at praemia penes unum fore, qui indicio praeuenisset.

[55] Igitur coepta luce Milichus in hortos Seruilianos pergit; et cum
foribus arceretur, magna et atrocia adferre dictitans deductusque ab
ianitoribus ad libertum Neronis Epaphroditum, mox ab eo ad Neronem, urgens
periculum, graues coniuratos et cetera, quae audiuerat coniectauerat,
docet; telum quoque in necem eius paratum ostendit accirique reum iussit.
is raptus per milites et defensionem orsus, ferrum, cuius argueretur, olim
religione patria cultum et in cubiculo habitum ac fraude liberti subreptum
respondit. tabulas testamenti saepius a se et incustodia dierum
obseruatione signatas. pecunias et libertates seruis et ante dono datas,
sed ideo tunc largius, quia tenui iam re familiari et instantibus
creditoribus testamento diffideret. enimuero liberales semper epulas
struxisse, [dum ageret] uitam amoenam et duris iudicibus parum probatam.
fomenta uulneribus nulla iussu suo, sed quia cetera palam uana obiecisset,
adiungere crimen, [cu]ius se pariter indicem et testem faceret. adicit
dictis constantiam; incusat ultro intestabilem et consceleratum, tanta
uocis ac uultus securitate, ut labaret indicium, nisi Milichum uxor
admonuisset Antonium Natalem multa cum Scaeuino ac secreta collocutum et
esse utrosque C. Pisonis intimos.

[56] Ergo accitur Natalis, et diuersi interrogantur, quisnam is sermo, qua
de re fuisset. tum exorta suspicio, quia non congruentia responderant,
inditaque uincla. et tormentorum adspectum ac minas non tulere: prior tamen
Natalis, totius conspirationis magis gnarus, simul arguendi peritior, de
Pisone primum fatetur, deinde adicit Annaeum Senecam, siue internuntius
inter eum Pisonemque fuit, siue ut Neronis gratiam pararet, qui infensus
Senecae omnes ad eum opprimendum artes conquirebat. tum cognito Natalis
indicio Scaeuinus quoque pari imbecillitate, an cuncta iam patefacta
credens nec ullum silentii emolumentum, edidit ceteros. ex quibus Lucanus
Quintianusque et Senecio diu abnuere: post promissa impunitate corrupti,
quo tarditatem excusarent, Lucanus Aciliam matrem suam, Quintianus Glitium
Gallum, Senecio Annium Pollionem, amicorum praecipuos, nominauere.

[57] Atque interim Nero recordatus Volusii Proculi indico Epicharin
attineri ratusque muliebre corpus impar dolori tormentis dilacerari iubet.
at illam non uerbera, non ignes, non ira eo acrius torquentium, ne a femina
spernerentur, peruicere, quin obiecta denegaret. sic primus quaestionis
dies contemptus. postero cum ad eosdem cruciatus retraheretur gestamine
sellae (nam dissolutis membris insistere nequibat), uinclo fasciae, quam
pectori detraxerat, in modum laquei ad arcum sellae restricto indidit
ceruicem et corporis pondere conisa tenuem iam spiritum expressit, clariore
exemplo libertina mulier in tanta necessitate alienos ac prope ignotos
protegendo, cum ingenui et uiri et equites Romani senatoresque intacti
tormentis carissima suorum quisque pignorum proderent.

[58] Non enim omittebant Lucanus quoque et Senecio et Quintianus passim
conscios edere, magis magisque pauido Nerone, quamquam multiplicatis
excubiis semet saepsisset. quin et urbem per manipulos occupatis moenibus,
insesso etiam mari et amne, uelut in custodiam dedit. uolitabantque per
fora, per domos, rura quoque et proxima municipiorum pedites equitesque,
permixti Germanis, quibus fidebat princeps quasi externis. continua hinc et
uincta agmina trahi ac foribus hortorum adiacere. atque ubi dicendam ad
causam introissent, [non stud]ia tantum erga coniuratos, sed fortuitus
sermo et subiti occursus, si conuiuium, si spectaculum simul inissent, pro
crimine accipi, cum super Neronis ac Tigellini saeuas percunctationes
Faenius quoque Rufus uiolenter urgueret, nondum ab indicibus nominatus et
quo fidem inscitiae pararet, atrox aduersus socios. idem Subrio Flauo
adsistenti adnuentique, an inter ipsam cognitionem destringeret gladium
caedemque patraret, renuit infregitque impetum iam manum ad capulum
referentis.

[59] Fuere qui prodita coniuratione, dum auditur Milichus, dum dubitat
Scaeuinus, hortarentur Pisonem pergere in castra aut rostra escendere
studiaque militum et populi temptare. si conatibus eius conscii
adgregarentur, secuturos etiam integros; magnamque motae rei famam, quae
plurimum in nouis consiliis ualeret. nihil aduersum haec Neroni prouisum.
etaim fortes uiros subitis terreri, nedum ille scaenicus, Tigellino
scilicet cum paelicibus suis comitante, arma contra cieret. multa
experiendo confieri, quae segnibus ardua uideantur. frustra silentium et
fidem in tot consciorum animis et corporibus sperare: cruciatui aut praemio
cuncta peruia esse. uenturos qui ipsum quoque uincirent, postremo indigna
nece adficerent. quanto laudabilius periturum, dum amplectitur rem
publicam, dum auxilia libertati inuocat! miles potius deesset et plebes
desereret, dum ipse maioribus, dum posteris, si uita praeriperetur, mortem
adprobaret. immotus his et paululum in publico uersatus, post domi secretus
animum aduersum suprema firmabat, donec manus militum adueniret, quos Nero
tirones aut stipendiis recentes delegerat: nam uetus miles timebatur
tamquam fauore imbutus. obiit abruptis brachiorum uenis. testamentum foedis
aduersus Neronem adulationibus amori uxoris dedit, quam degenerem et sola
corporis forma commendatam amici matrimonio abstulerat. nomen mulieri
Satria Galla, priori marito Domitius Silus: hic patientia, illa impudica
Pisonis infamiam propagauere.

[60] Proximam necem Plautii Laterani consulis designati Nero adiungit, adeo
propere, ut non complect liberos, non illud breue mortis arbitrium
permitteret. raptus in locum seruilibus poenis sepositum manu Statii
tribuni trucidatur, plenus constantis silentii nec tribuno obiciens eandem
conscientiam.
    Sequitur caedes Annaei Senecae, laetissima principi, non quia
coniurationis manifestum compererat, sed ut ferro grassaretur, quando
uenenum non processerat. solus quippe Natalis et hactenus prompsit, missum
se ad aegrotum Senecam, uti uiseret conquerereturque, cur Pisonem aditu
arceret: melius fore, si amicitiam familiari congressu exercuissent. et
respondisse Senecam sermone mutuos et crebra conloquia neutri conducere;
ceterum salutem suam incolumitate Pisonis inniti. haec ferre Gauius
Siluanus tribunus praetoriae cohortis, et an dicta Natalis suaque responsa
nosceret percunctari Senecam iubetur. is forte an prudens ad eum diem ex
Campania remeauerat quartumque apud lapidem suburbano rure substiterat.
illo propinqua uespera tribunus uenit et uillam globis militum saepsit; tum
ipsi cum Pompeia Paulina uxore et amicis duobus epulanti mandata
imperatoris edidit.

[61] Seneca missum ad se Natalem conquestumque nomine Pisonis, quod a
uisendo eo prohiberetur, seque rationem ualetudinis et amorem quietis
excusauisse respondit. cur salutem priuati hominis incolumitati suae
anteferret, causam non habuisse; nec sibi promptum in adulationes ingenium.
idque nulli magis gnarum quam Neroni, qui saepius libertatem Senecae quam
seruitium expertus esset. ubi haec a tribuno relata sunit Poppaea et
Tigellino coram, quod erat saeuienti principi intimum consiliorum,
interrogat an Seneca uoluntariam mortem pararet. tum tribunus nulla pauoris
signa, nihil triste in uerbis eius aut uultu deprensum confirmauit. ergo
regredi et indicere mortem iubetur. tradit Fabius Rusticus non eo quo
uenerat intinere redi[sse] t[ribun]um, sed flexisse ad Faenium praefectum
et expositis Caesaris iussis an obtemperaret interrogauisse, monitumque ab
eo ut exsequeretur, fatali omnium ignauia. nam et Siluanus inter coniuratos
erat augebatque scelera, in quorum ultionem consenserat. uoci tamen et
adspectui pepercit intromisitque ad Senecam unum ex centurionibus, qui
necessitatem ultimam denuntiaret.

[62] Ille interritus poscit testamenti tabulas; ac denegante centurione
conuersus ad amicos, quando meritis eorum referre gratiam prohoberetur,
quod unum iam et tamen pulcherrimum habeat, imaginem uitae suae relinquere
testatur, cuius si memores essent, bonarum artium famam tam constantis
amicitiae [pretium] laturos. simul lacrimas eorum modo sermone, modo
intentior in modum coercentis ad firmitudinem reuocat, rogitans ubi
praecepta sapientiae, ubi tot per annos meditata ratio aduersum imminentia?
cui enim ignaram fuisse saeuitiam Neronis? neque aliud superesse post
matrem fratremque interfectos, quam ut educatoris praeceptorisque necem
adiceret.

[63] Ubi haec atque talia uelut in commune disseruit, complectitur uxorem,
et paululum aduersus praesentem fortitudinem mollitus rogat oratque
temperaret dolori [neu] aeternum susciperet, sed in contemplatione uitae
per uirtutem actae desiderium mariti solaciis honestis toleraret. illa
contra sibi quoque destinatam mortem adseuerat manumque percussoris
exposcit. tum Seneca gloriae eius non aduersus, simul amore, ne sibi unice
dilectam ad iniurias relinqueret, "uitae" inquit "delenimenta monstraueram
tibi, tu mortis decus mauis: non inuidebo exemplo. sit huius tam fortis
exitus constantia penes utrosque par, claritudinis plus in tuo fine." post
quae eodem ictu brachia ferro exsoluunt. Seneca, quoniam senile corpus et
parco uictu tenuatum lenta effugia sanguini praebebat, crurum quoque et
poplitum uenas abrumpit; saeuisque cruciatibus defessus, ne dolore suo
animum uxoris infringeret atque ipse uisendo eius tormenta ad impatientiam
delaberetur, suadet in aliud cubiculum abscedere. et nouissimo quoque
momento suppeditante eloquentia aduocatis scriptoribus pleraque tradidit,
quae in uulgus edita eius uerbis inuertere supersedeo.

[64] At Nero nullo in Paulinam proprio odio, ac ne glisceret inuidia
crudelitas, [iubet] inhiberi mortem. hortantibus militibus serui libertique
obligant brachia, premunt sanguinem, incertum an ignarae. nam, ut est
uulgus ad deteriora promptum, non defuere qui crederent, donec implacabilem
Neronem timuerit, famam sociatae cum marito mortis petiuisse, deinde oblata
mitiore spe blandimentis uitae euictam; cui addidit paucos postea annos,
laudabili in maritum memoria et ore ac membris in eum pallorem albentibus,
ut ostentui esset multum uitalis spiritus egestum.
    Seneca interim, durante tractu et lentitudine mortis, Statium Annaeum,
diu sibi amicitiae fide et arte medicinae probatum, orat prouisum pridem
uenenum, quo d[am]nati publico Atheniensium iudicio exstinguerentur,
promeret; adlatumque hausit frustra, frigidus iam artus et cluso corpore
aduersum uim ueneni. postremo stagnum calidae aquae introiit, respergens
proximos seruorum addita uoce libare se liquorem illum Ioui liberatori.
exim balneo inlatus et uapore eius exanimatus, sine ullo funeris sollemni
crematur. ita codicillis praescripserat, cum etiam tum praediues et
praepotens supremis suis consuleret.

[65] Fama fuit Subrium Flauum cum centurionibus occulto consilio, neque
tamen ignorante Seneca, destinauisse, ut post occisum opera Pisonis Neronem
Piso quoque interficeretur tradereturque imperium Senecae, quasi insonti et
claritudine uirtutum ad summum fastigium delecto. quin et uerba Flaui
uulgabantur, non referre dedecori, si citharoedus demoueretur et tragoedus
succederet (quia ut Nero cithara, ita Piso tragico ornatu canebat).

[66] Ceterum militaris quoque conspiratio non ultra fefellit, accensis
[quoque] indicibus ad prodendum Faenium Rufum, quem eundem conscium et
inquisitorem non tolerabant. ergo instanti minitantique renidens Scaeuinus
neminem ait plura scire quam ipsum, hortaturque ultro redderet tam bono
principi uicem. non uox aduersum ea Faenio, non silentium, sed uerba sua
praepediens et pauoris manifestus, ceterisque ac maxime Ceruario Proculo
equite Romano ad conuincendum eum conisis, iussu imperatoris a Cassio
milite, qui ob insigne corporis robur adstabat, corripitur uinciturque.

[67] Mox eorundem indicio Subrius Flauus tribunus peruertitur, primo
dissimilitudinem morum ad defensionem trahens, neque se armatum cum
inermibus et effeminatis tantum facinus consociaturum; dein, postquam
urgebatur, confessionis gloriam amplexus interrogatusque a Nerone, quibus
causis ad obliuionem sacramenti processisset, "oderam te," inquit. "nec
quisquam tibi fidelior militum fuit, dum amari meruisti: odisse coepi,
postquam parricida matris et uxoris, auriga et histrio et incendiarius
extitisti." ipsa rettuli uerba, quia non, ut Senecae, uulgata erant, nec
minus nosci decebat militaris uiri sensus incomptos et ualidos. nihil in
illa coniuratione grauius auribus Neronis accidisse constitit, qui ut
faciendis sceleribus promptus, ita audiendi quae faceret insolens erat.
poena Flaui Veianio Nigro tribuno mandatur. is proximo in agro scrobem
effodi iussit, quam Flauus ut humilem et angustam increpans,
circumstantibus militibus, "ne hoc quidem," inquit, "ex disciplina."
admonitusque fortiter protendere ceruicem, "utinam," ait "tu tam fortiter
ferias!" et ille multum tremens, cum uix duobus ictibus caput amputauisset,
saeuitiam apud Neronem iactauit, sesquiplaga interfectum a se dicendo.

[68] Proximum constantiae exemplum Sulpicius Asper centurio praebuit,
percunctanti Neroni, cur in caedam suam conspirauisset, breuiter respondens
non aliter tot flagitiis eius subueniri potuisse. tum iussam poenam subiit.
nec ceteri centuriones in perpetiendis suppliciis degenerauere: at non
Faenio Rufo par animus, sed lamentationes suas etiam in testamentum
contulit.
    Opperiebatur Nero, ut Vestinus quoque consul in crimen traheretur,
uiolentum et infensum ratus, sed ex coniuratis consilia cum Vestino non
miscuerant quidam uetustis in eum simultatibus, plures, quia praecipitem et
insociabilem credebant. ceterum Neroni odium aduersus Vestinum ex intima
sodalitate coeperat, dum hic ignauiam principis penitus dognitam despicit,
ille ferociam amici metuit, saepe asperis facetiis inlusus, quae ubi multum
ex uero traxere, acrem sui memoriam relinquunt. accesserat repens causa,
quod Vestinus Statiliam Messalinam matrimonio sibi iunxerat, haud nescius
inter adulteros eius et Caesarem esse.

[69] Igitur non crimine, non accusatore existente, quia speciem iudicis
induere non poterat, ad uim dominationis conuersus Gerellanum tribunum cum
cohorte militum immittit. iubetque praeuenire conatus consulis, occupare
uelut arcem eius, opprimere delectam iuuentutem, quia Vestinus imminentes
foro aedes decoraque seruitia et pari aetate habebat. cuncta eo die munia
consulis impleuerat conuiuiumque celebra[ba]t, nihil metuens an
dissimulando metu, cum ingressi milites uocari eum a tribuno dixere. ille
nihil demoratus exsurgit, et omnia simul properantur: clauditur cubiculo,
praesto est medicus, abscinduntur uenae, uigens adhuc balneo infertur,
calida aqua mersatur, nulla edita uoce, qua semet miseraretur. circumdati
interim custodia qui simul discubuerant, nec nisi prouecta nocte omissi
sunt, postquam pauorem eorum, ex mensa exitium opperientium, et imaginatus
et inridens Nero satis supplicii luisse ait pro epulis consularibus.

[70] Exim Annaei Lucani caedem imperat is profluente sanguine ubi
frigescere pedes manusque et paulatim ab extremis cedere spiritum feruido
adhuc et compote mentis pectore intellegit, recordatus carmen a se
compositum, quo uulneratum militem per eius modi mortis imaginem obisse
tradiderat, uersus ipsos rettulit, eaque illi suprema uox fuit. Senecio
posthac et Quintianus et Scaeuinus non ex priore uitae millitia, mox
reliqui coniuratorum periere, nullo facto dictoue memorando.

[71] Sed compleri interim urbs funeribus, Capitoliam uictimis; alius filio,
fratre alius aut propinquo aut amico interfectis, agere grates dies, ornare
lauru domum, genua ipsius aduolui et dextram osculis fatigare. atque ille
gaudium id credens Antonii Natalis et Ceruarii Proculi festinata indicia
impunitate remuneratur. Milichus praemiis ditatus conseruatoris sibi nomen
Graeco eius rei uocabulo adsumpsit. e tribunis Gauius Siluanus, quamuis
absolutus, sua manu cecidit: Statius Proxumus ueniam, quam ab imperatore
acceperat, uanitate exitus conrupit. exuti dehinc tribunatu Pompeius * * *
, Gaius Martialis, Flauius Nepos, Statius Domitius, quasi principem non
quidem odissent, sed tamen ex[is]timarentur. Nouio Prosco per amicitiam
Senecae et Glitio Gallo atque Annio Pollioni infamatis magis quam conuictis
data exilia. Priscum Artoria Flaccilla coniux comitata est, Gallum Egnatia
Maximilla, magnis primum et integris opibus, post ademptis; quae utraqe
gloriam eius auxere. pellitur et Rufrius Crispinus occasione coniurationis,
sed Neroni inuisus, quod Poppaeam quondam matrimonio tenuerat. Verginium
[Flauum et Musonium] Rufum claritudo nominis expulit: nam Verginius studia
iuuenum eloquentia, Musonius praeceptis sapientiae fouebat. Cluuidieno
Quieto, Iulio Agrippae, Blitio Catulino, Petronio Prisco, Iulio Altino,
uelut in agmen et numerum, Aegaei maris insulae permittuntur. at Ca[e]dicia
uxor Scaeuini et Caesennius Maximus Italia prohibentur, reos fuisse se
tantum poena experti. Acilia mater Annaei Lucani sine absolutione, sine
supplicio dissimulata.

[72] Quibus perpetratis Nero et contione militum habita bina nummum milia
uiritim manipularibus diuisit addiditque sine pretio frumentum. quo ante ex
modo annonae utebantur. tum quasi gesta bello expositurus, uocat senatum et
triumphale decus Petronio Turpi[li]ano consulari, Cocceio Neruae praetori
designato, Tigellino praefecto praetorii tribuit, Tigellinum et Neruam ita
extollens, ut super triumphales in foro imagines apud Palatium quoque
effigies eorum sisteret. consularia insignia Nymphidio [Sabino decrecta, de
quo] qu[i]a nunc primum oblatus est, pauca repetam: nam et ipse pars
Romanarum cladium erit. igitur matre libertine ortus, quae corpus decorum
inter seruos libertosque principum uulgauerat, ex C. Caesare se genitum
ferebat, quoniam forte quadam habitu procerus et toruo uultu erat, siue C.
Caesar, scortorum quoque cupiens, etiam matri eius inlusit. * * *

[73] Sed Nero [uocato senatu], oratione inter patres habita, edictum apud
populum et conlata in libros indicia confessionesque damnatorum adiunxit.
etenim crebro uulgi rumore lacerabatur, tamquam uiros [claros] et insontes
ob inuidiam aut metum extinxisset. ceterum coeptam adultamque et reuictam
coniurationem neque tunc dubitauere, quibus uerum noscendi cura erat, et
fatentur, qui post interitum Neronis in urbem regressi sunt. at in senatu
cunctis, ut cuique plurimum maeroris, in adulationem demissis, Iunium
Gallionem, Senecae fratris morte pauidum et pro sua incolumitate supplicem,
increpuit Salienus Clemens, hostem et parricidam uocans, donec consensu
patrum deterritus est, ne publicis malis abuti ad occasionem priuati odii
uideretur, neu compostia aut obliterata mansuetudine principis nouam ad
saeuitiam retraheret.

[74] Tum [decreta] dona et grates deis decernuntur, propriusque honos Soli,
cum est uetus aedes apud circum, in quo facinus parabatur, qui occulta
coniurationis [suo] numine retexisset; utque circensium Cerialium ludicrum
pluribus equorum cursibus celebraretur mensisque Aprilis Neronis
cognomentum acciperet; templum Saluti exstrueretur eius loco, ex quo
Scaeuinus ferrum prompserat. ipse eum pugionem apud Capitolium sacrauit
inscripsitque Ioui Vindici, [quod] in praesens haud animaduersum post arma
Iulii Vindicis ad auspicium et praesagium futurae ultionis trahebatur.
reperio in commentariis senatus Cerialem Anicium consulem designatum pro
sententia dixisse, ut templum diuo Neroni quam maturrime publica pecunia
poneretur. quod quidem ille decernebat tamquam mortale fastigium egresso et
uenerationem hominum merito, [sed ipse prohibuit, ne interpretatione]
quorundam ad omen [dolum] sui exitus uerteretur: nam deum honor principi
non ante habetur, quam agere inter homines desierit.

 ľ16


[1] Inlusit dehinc Neroni fortuna per uanitatem ipsius et promissa Caeseili
Bassi, qui origine Poenus, mente turbida, nocturnae quietis imaginem ad
spem haud dubiae rei traxit, uectusque Romam, principis aditum emercatus,
expromit repertum in agro suo specum altitudine immensa, quo magna uis auri
contineretur, non in formam pecuniae sed rudi et antiquo pondere. lateres
quippe praegrauis iacere, adstantibus parte alia columnis; quae per tantum
aeui occulta augendis praesentibus bonis. ceterum, ut coniectura
demonstrabat, Dido Phoenissam Tyro profugam condita Carthagine illas opes
abdidisse, ne nouus populus nimia pecunia lasciuiret aut reges Numidarum,
et alias infensi, cupidine auri ad bellum accenderentur.

[2] Igitur Nero, non auctoris, non ipsius negotii fide satis spectata nec
missis per quos nosceret an uera adferrentur, auget ultro rumorem mittitque
qui uelut paratam praedam adueherent. dantur triremes et delectum remigium
iuuandae festinationi. nec aliud per illos dies populus credulitate,
prudentes diuersa fama tulere. ac forte quinquennale ludicrum secundo
lustro celebrabatur, ab oratoribusque praecipua materia in laudem principis
adsumpta est. non enim solitas tantum fruges nec confusum metallis aurum
gigni, sed noua ubertate prouenire terram et obuias opes deferre deos,
quaeque alia summa facundia nec minore adulatione seruilia fingebant,
securi de facilitate credentis.

[3] Gliscebat interim luxuria spe inani consumebanturque ueteres opes quasi
oblatis quas multos per annos prodigeret. quin et inde iam largiebatur; et
diuitiarum expectatio inter causas paupertatis publicae erat. nam Bassus
effosso agro suo latisque circum aruis, dum hunc uel illum locum promissi
specus adseuerat, sequunturque non modo milites sed populus agrestium
efficiendo operi adsumptus, tandem posita uaecordia, non falsa antea somnia
sua seque tunc primum elusum admirans, pudorem et metum morte uoluntaria
effugit. quidam uinctum ac mox dimissum tradidere ademptis bonis in locum
regiae gazae.

[4] Interea senatus propinquo iam lustrali certamine, ut dedecus auerteret,
offert imperatori uictoriam cantus adicitque facundiae coronam qua ludicra
deformitas uelaretur. sed Nero nihil ambitu nec potestate senatus opus esse
. dictitans, se aequum aduersum aemulos et religione indicum meritam laudem
adsecuturum, primo carmen in scaena recitat; mox flagitante uulgo ut omnia
studia sua publicaret (haec enim uerba dixere) ingreditur theatrum, cunctis
citharae legibus obtemperans, ne fessus resideret, ne sudorem nisi ea quam
indutui gerebat ueste detergeret, ut nulla oris aut narium excrementa
uiserentur. postremo flexus genu et coetum illum manu ueneratus sententias
indicum opperiebatur ficto pauore. et plebs quidem urbis, histrionum quoque
gestus iuuare solita, personabat certis modis plausuque composito. crederes
laetari, ac fortasse laetabantur per incuriam publici flagitii

[5] Sed qui remotis e municipiis seueraque adhuc et antiqui moris retinente
Italia, quique per longinquas prouincias lasciuia inexperti officio
legationum aut priuata utilitate aduenerant, neque aspectum illum tolerare
neque labori inhonesto sufficere, cum manibus nesciis fatiscerent,
turbarent gnaros ac saepe a militibus uerberarentur, qui per cuneos stabant
ne quod temporis momentum impari clamore aut silentio segni praeteriret.
constitit plerosque equitum, dum per angustias aditus et ingruentem
multitudinem enituntur, obtritos, et alios, dum diem noctemque sedilibus
continunnt, morbo exitiabili correptos. quippe grauior inerat metus, si
spectaculo defuissent, multis palam et pluribus occultis, ut nomina ac
uultus, alacritatem tristitiamque coeuntium scrutarentur. unde tenuioribus
statim inrogata supplicia, aduersum inlustris dissimulatum ad praesens et
mox redditum odium. ferebantque Vespasianum, tamquam somno coniueret, a
Phoebo liberto increpitum aegreque meliorum precibus obtectum, mox
imminentem perniciem maiore fato effugisse.

[6] Post finem ludicri Poppaea mortem obiit, fortuita mariti iracundia, a
quo grauida ictu calcis adflicta est neque enim uenenum crediderim, quamuis
quidam scriptores tradant, odio magis quam ex fide: quippe liberorum
copiens et amori uxoris obnoxius erat. corpus non igni abolitum, ut Romanus
mos, sed regum externorum consuetudine differtum odoribus conditur
tumuloque Iuliormn infertur. ductae tamen publicae exequiae laudauitque
ipse apud rostra formam eius et quod diuinae infantis parens fuisset
aliaque fortunae munera pro uirtutibus.

[7] Mortem Poppaeae ut palam tristem, ita recordantibus laetam ob
impudicitiam eius saeuitiamque, noua insuper inuidia Nero compleuit
prohibendo C. Cassium officio exequiarum, quod primum indicium mali. neque
in longum dilatum est, sed Silanus additur, nullo crimine nisi quod Cassius
opibus uetustis et grauitate morum, Silanus claritudine generis et modesta
iuuenta praecellebant. igitur missa ad senatum oratione remouendos a re
publica utrosque disseruit, obiectauitque Cassio quod inter imagines
maiorum etiam C. Cassi effigiem coluisset, ita inscriptam 'duci partium':
quippe semina belli ciuilis et defectionem a domo Caesarum quaesitam; ac ne
memoria tantum infensi nominis ad discordias uteretur, adsumpsisse L.
Silanum, iuuenem genere nobilem, animo praeruptum, quem nouis rebus
ostentaret.

[8] Ipsum dehinc Silanum increpuit isdem quibus patruum eius Torquatum,
tamquam disponeret iam imperii curas praeficeretque rationibus et libellis
et epistulis libertos, inania simul et falsa: nam Silanus intentior metu et
exitio patrui ad praecauendum exterritus erat. inducti posthac uocabulo
indicum qui in Lepidam, Cassii uxorem, Silani amitam, incestum cum fratris
fiiio et diros sacrorum ritus confingerent. trahebantur ut conscii
Vulcacius Tullinus ac Marcellus Cornelius senatores et Calpurnius Fabatus
eques Romanus; qui appellato principe instantem damnationem frustrati, mox
Neronem circa summa scelera distentum quasi minores euasere.

[9] Tunc consulto senatus Cassio et Silano exilia decernuntur: de Lepida
Caesar statueret deportatusque in insulam Sardiniam Cassius, et senectus
eius expectabatur. Silanus tamquam Naxum deueheretur Ostiam amotus, post
municipio Apuliae, cui nomen Barium est, clauditur. illic indignissimum
casum sapienter tolerans a centurione ad caedem misso corripitur;
suadentique uenas abrumpere animum quidem morti destinatum ait, sed non
remittere percussori gloriam ministerii. at centurio quamuis inermem,
praeualidum tamen et irae quam timori propiorem cernens premi a militibus
iubet. nec omisit Silanus obniti et intendere ictus, quantum manibus nudis
ualebat, donec a centurione uulneribus aduersis tamquam in pugna caderet.

[10] Haud minus prompte L. Vetus socrusque eius Sextia et Pollitta filia
necem subiere, inuisi principi tamquam uiuendo exprobrarent interfectum
esse Rubellium Plautum, generum Luci Veteris. sed initium detegendae
saeuitiae praebuit interuersis patroni rebus ad accusandum transgrediens
Fortunatus libertus, adscito Claudio Demiano, quem ob flagitia uinctum a
Vetere Asiae pro consule exoluit Nero in praemium accusationis. quod ubi
cognitum reo seque et libertum pari sorte componi, Formianos in agros
digreditur: illic eum milites occulta custodia circumdant. aderat filia,
super ingruens periculum longo dolore atrox, ex quo percussores Plauti
mariti sui uiderat; cruentamque ceruicem eius amplexa seruabat sanguinem et
uestis respersas, uidua inpexa luctu continuo nec ullis alimentis nisi quae
mortem arcerent. tum hortante patre Neapolim pergit; et quia aditu Neronis
prohibebatur, egressus obsidens, audiret insontem neue consulatus sui
quondam collegam dederet liberto, modo muliebri eiulatu, aliquando sexum
egressa uoce infensa clamitabat, donec princeps immobilem se precibus et
inuidiae iuxta ostendit.

[11] Ergo nuntiat patri abicere spem et uti necessitate: simul adfertur
parari cognitionem senatus et trucem sententiam. nec defuere qui monerent
magna ex parte heredem Caesarem nuncupare atque ita nepotibus de reliquo
consulere. quod aspernatus, ne uitam proxime libertatem actam nouissimo
seruitio foedaret, largitur in seruos quantum aderat pecuniae; et si qua
asportari possent, sibi quemque deducere, tres modo lectulos ad suprema
retineri iubet. tunc eodem in cubiculo, eodem ferro abscindunt uenas,
properique et singulis uestibus ad uerecundiam uelati balineis inferuntur,
pater filiam, auia neptem, illa utrosque intuens, et certatim precantes
labenti animae celerem exitum, ut relinquerent suos superstites et
morituros. seruauitque ordinem fortuna, ac seniores prius, tum cui prima
aetas extinguuntur. accusati post sepulturam decretumque ut more maiorum
punirentur, et Nero intercessit, mortem sine arbitro permittens: ea
cacdibus peractis ludibria adiciebantur.

[12] Publius Gallus eques Romanus, quod Faenio Rufo intimus et Veteri non
alienus fuerat, aqua atque igni prohibitus est. liberto et accusatori
praemium operae locus in theatro inter uiatores tribunicios datur. et
menses, qui Aprilem eundemque Neroneum sequebantur, Maius Claudii, Iunius
Germanici uocabulis mutantur, testificante Cornelio Orfito, qui id
censuerat, ideo Iunium mensem transmissum, quia duo iam Torquati ob scelera
interfecti infaustum nomen Iunium fecissent.

[13] Tot facinoribus foedum annum etiam dii tempestatibus et morbis
insigniuere. uastata Campania turbine uentorum, qui uillas arbusta fruges
passim disiecit pertulitque uiolentiam ad uicina urbi; in qua omne
mortalium genus uis pestilentiae depopulabatur, nulla caeli intemperie quae
occurreret oculis. sed domus corporibus exanimis, itinera funeribus
complebantur; non sexus, non aetas periculo uacua; seruitia perinde et
ingenua plebes raptim extingui, inter coniugum et liberorum lamenta, qui
dum adsident, dum deflent, saepe eodem rogo cremabantur. equitum
senatorumque interitus quamuis promisci minus flebiles erant, tamquam
communi mortalitate saeuitiam principis praeuenirent.
    Eodem anno dilectus per Galliam Narbonensem Africamque et Asiam habiti
sunt supplendis Illyrici legionibus, ex quibus aetate aut ualetudine fessi
sacramento soluebantur. cladem Lugdunensem quadragies sestertio solatus est
princeps, ut amissa urbi reponerent; quam pecuniam Lugdunenses ante
obtulerant urbis casibus.

[14] C. Suetonio Luccio Telesino consulibus Antistius Sosianus, factitatis
in Neronem carminibus probrosis exilio, ut dixi, multatus, postquam id
honoris indicibus tamque promptum ad caedes principem accepit, inquies
animo et occasionum haud segnis Pammenem, eiusdem loci exulem et
Chaldaeorum arte famosum eoque multorum amicitiis innexum, similitudine
fortunae sibi conciliat, uentitare ad eum nuntios et consultationes non
frustra ratus; simul annuam pecuniam a P. Anteio ministrari cognoscit.
neque nescium habebat Anteium caritate Agrippinae inuisum Neroni opesque
eius praecipuas ad eliciendam cupidinem eamque causam multis exitio esse.
igitur interceptis Antei litteris, furatus etiam libellos, quibus dies
genitalis eius et euentura secretis Pammenis occultabantur, simul repertis
quae de ortu uitaque Ostorii Scapulae composita erant, scribit ad principem
magna se et quae incolumitati eius conducerent adlaturum, si breuem exilii
ueniam impetrauisset: quippe Anteium et Ostorium imminere rebus et sua
Caesarisque fata scrutari. exim missae liburnicae aduehiturque propere
Sosianus. ac uulgato eius indicio inter damnatos magis quam inter reos
Anteius Ostoriusque habebantur, adeo ut testamentum Antei nemo obsignaret,
nisi Tigellinus auctor extitisset monito prius Anteio ne supremas tabulas
moraretur. atque ille hausto ueneno, tarditatem eius perosus intercisis
uenis mortem adproperauit.

[15] Ostorius longinquis in agris apud finem Ligurum id temporis erat: eo
missus centurio qui caedem eius maturaret. causa festinandi ex eo oriebatur
quod Ostorius multa militari fama et ciuicam coronam apud Britanniam
meritus, ingenti corpore armorumque scientia metum Neroni fecerat ne
inuaderet pauidum semper et reperta nuper coniuratione magis exterritum.
igitur centurio, ubi effugia uillae clausit, iussa imperatoris Ostorio
aperit. is fortitudinem saepe aduersum hostis spectatam in se uertit; et
quia uenae quamquam interruptae parum sanguinis effundebant, hactenus manu
serui usus ut immotum pugionem extolleret, adpressit dextram eius iuguloque
occurrit.

[16] Etiam si bella externa et obitas pro re publica mortis tanta casuum
similitudine memorarem, meque ipsum satias cepisset aliorumque taedium
expectarem, quamuis honestos ciuium exitus, tristis tamen et continuos
aspernantium: at nunc patientia seruilis tantumque sanguinis domi perditum
fatigant animum et maestitia restringunt. neque aliam defensionem ab iis
quibus ista noscentur exegerim, quam ne oderim tam segniter pereuntis. ira
illa numinum in res Romanas fuit, quam non, ut in cladibus exercituum aut
captiuitate urbium, semel edito transire licet. detur hoc inlustrium
uirorum posteritati , ut quo modo exequiis a promisca sepultura separantur,
ita in traditione supremorum accipiant habeantque propriam memoriam.

[17] Paucos quippe intra dies eodem agmine Annaeus Mela, Cerialis Anicius,
Rufrius Crispinus, C. Petronius cecidere, Mela etCrispinus equites Romani
dignitate senatoria. nam hic quondam praefectus praetorii et consularibus
insignibus donatus ac nuper crimine coniurationis in Sardiniam exactus
accepto iussae mortis nuntio semet interfecit. Mela, quibus Gallio et
Seneca parentibus natus, petitione honorum abstinuerat per ambitionem
praeposteram ut eques Romanus consularibus potentia aequaretur; simul
adquirendae pecuniae breuius iter credebat per procurationes administrandis
principis negotiis. idem Annaeum Lucanum genuerat, grande adiumentum
claritudinis. quo interfecto dum rem familiarem eius acriter requirit,
accusatorem conciuit Fabium Romanum, ex intimis Lucani amicis. mixta inter
patrem filiumque coniurationis scientia fingitur, adsimilatis Lucani
litteris: quas inspectas Nero ferri adeum iussit, opibus eius inhians. at
Mela, quae tum promptissima mortis uia, exoluit uenas, scriptis codicillis
quibus grandem pecuniam in Tigellinum generumque eius Cossutianum Capitonem
erogabat quo cetera manerent. additur codicillis, tamquam de iniquitate
exitii querens ita scripsisset, se quidem mori nullis supplicii causis,
Rufrium autem Crispinum et Anicium Cerialem uita frui infensos principi.
quae composita credebantur de Crispino, quia interfectus erat, de Ceriale,
ut interficeretur. neque enim multo post uim sibi attulit, minore quam
ceteri miseratione, quia proditam G. Caesari coniurationem ab eo
meminerant.

[18] De C. Petronio pauca supra repetenda sunt. nam illi dies per somnum,
nox officiis et oblectamentis uitae transigebatur; utque alios industria,
ita hunc ignauia ad famam protulerat, habebaturque non ganeo et
profligator, ut plerique sua haurientium, sed erudito luxu. ac dicta
factaque eius quanto solutiora et quandam sui neglegentiam praeferentia,
tanto gratius in speciem simplicitatis accipiebantur. proconsul tamen
Bithyniae et mox consul uigentem se ac parem negotiis ostendit. dein
reuolutus ad uitia seu uitiorum imitatione inter paucos familiarium Neroni
adsumptus est, elegantiae arbiter, dum nihil amoenum et molle adfluentia
putat, nisi quod ei Petronius adprobauisset. unde inuidia Tigellini quasi
aduersus aemulum et scientia uoluptatum potiorem. ergo crudelitatem
principis, cui ceterae libidines cedebant, adgreditur, amicitiam Scaeuini
Petronio obiectans, corrupto ad indicium seruo ademptaque defensione et
maiore parte familiae in uincla rapta.

[19] Forte illis diebus Campaniam petiuerat Caesar, et Cumas usque
progressus Petronius illic attinebatur; nec tulit ultra timoris aut spei
moras. neque tamen praeceps uitam expulit, sed incisas uenas, ut libitum,
obligatas aperire rursum et adloqui amicos, non per seria aut quibus
gloriam constantiae peteret. audiebatque referentis nihil de immortalitate
animae et sapientium placitis, sed leuia carmina et facilis uersus.
seruorum alios largitione, quosdam uerberibus adfecit. iniit epulas, somno
indulsit, ut quamquam coacta mors fortuitae similis esset. ne codicillis
quidem, quod plerique pereuntium, Neronem aut Tigellinum aut quem alium
potentium adulatus est, sed flagitia principis sub nominibus exoletorum
feminarumque et nouitatem cuiusque stupri perscripsit atque obsignata misit
Neroni. fregitque anulum ne mox usui esset ad facienda pericula.

[20] Ambigenti Neroni quonam modo noctium suarum ingenia notescerent,
offertur Silia, matrimonio senatoris haud ignota et ipsi ad omnem libidinem
adscita ac Petronio perquam familiaris. agitur in exilium tamquam non
siluisset quae uiderat pertuleratque, proprio odio. at Minucium Thermum
praetura functum Tigellini simultatibus dedit, quia libertus Thermi quaedam
de Tigellino criminose detulerat, quae cruciatibus tormentorum ipse,
patronus eius nece immerita luere.

[21] Trucidatis tot insignibus uiris ad postremum Nero uirtutem ipsam
excindere concupiuit interfecto Thrasea

[22] Quin et illa obiectabat, principio anni uitare Thraseam sollemne ius
iurandum; nuncupationibus uotorum non adesse, quamuis quindecimuirali
sacerdotio praeditum; numquam pro salute principis aut caelesti uoce
immolauisse; adsiduum olim et indefessum, qui uulgaribus quoque patrum
consultis semet fautorem aut aduersarium ostenderet, triennio non introisse
curiam; nuperrimeque, cum ad coercendos Silanum et Veterem certatim
concurreretur, priuatis potius clientium negotiis uacauisse. secessionem
iam id et partis et, si idem multi audeant, bellum esse. 'ut quondam C.
Caesarem' inquit 'et M. Catonem, ita nunc te, Nero, et Thraseam auida
discordiarum ciuitas loquitur. et habet sectatores uel potius satellites,
qui nondum contumaciam sententiarum, sed habitum uultumque eius sectantur,
rigidi et tristes, quo tibi lasciuiam exprobrent. huic uni incolumitas tua
sine cura, artes sine honore. prospera principis respuit: etiamne luctibus
et doloribus non satiatur? eiusdem animi est Poppaeam diuam non credere,
cuius in acta diui Augusti et diui Iuli non iurare. spernit religiones,
abrogat leges. diurna populi Romani per prouincias, per exercitus curatius
leguntur, ut noscatur quid Thrasea non fecerit. aut transeamus ad illa
instituta, si potiora sunt, aut noua cupientibus auferatur dux et auctor.
ista secta Tuberones et Fauonios, ueteri quoque rei publicae ingrata
nomina, genuit. ut imperium euertant libertatem praeferunt: si
peruerterint, libertatem ipsam adgredientur. frustra Cassium amouisti, si
gliscere et uigere Brutorum aemulos passurus es. denique nihil ipse de
Thrasea scripseris: disceptatorem senatum nobis relinque.' extollit ira
promptum Cossutiani animum Nero adicitque Marcellum Eprium acri eloquentia.

[23] At Baream Soranum iam sibi Ostorius Sabinus eques Romanus poposcerat
reum ex proconsulatu Asiae, in quo offensiones principis auxit iustitia
atque industria, et quia portui Ephesiorum aperiendo curam insumpserat
uimque ciuitatis Pergamenae prohibentis Acratum, Caesaris libertum, statuas
et picturas euehere inultam omiserat. sed crimini dabatur amicitia Plauti
et ambitio conciliandae prouinciae ad spes nouas. tempus damnationi
delectum, quo Tiridates accipiendo Armeniae regno aduentabat, ut ad externa
rumoribus intestinum scelus obscuraretur, an ut magnitudinem imperatoriam
caede insignium uirorum quasi regio facinore ostentaret.

[24] Igitur omni ciuitate ad excipiendum principem spectandumque regem
effusa, Thrasea occursu prohibitus non demisit animum, sed codicillos ad
Neronem composuit, requirens obiecta et expurgaturum adseuerans, si
notitiam criminum et copiam diluendi habuisset. eos codicillos Nero
properanter accepit, spe exterritum Thraseam scripsisse, per quae
claritudinem principis extolleret suamque famam dehonestaret. quod ubi non
euenit uultumque et spiritus et libertatem insontis ultro extimuit, uocari
patres iubet.

[25] Tum Thrasea inter proximos consultauit, temptaretne defensionem an
sperneret. diuersa consilia adferebantur. quibus intrari curiam placebat,
securos esse de constantia eius disserunt; nihil dicturum nisi quo gloriam
augeret. segnis et pauidos supremis suis secretum circumdare: aspiceret
populus uirum morti obuium, audiret senatus uoces quasi ex aliquo numine
supra humanas: posse ipso miraculo etiam Neronem permoueri: sin crudelitati
insisteret, distingui certe apud posteros memoriam honesti exitus ab
ignauia per silentium pereuntium.

[26] Contra qui opperiendum domi censebant, de ipso Thrasea eadem, sed
ludibria et contumelias imminere: subtraheret auris conuiciis et probris.
non solum Cossutianum aut Eprium ad scelus promptos: superesse qui forsitan
manus ictusque per immanitatem ausuri sint; etiam bonos metu sequi.
detraheret potius senatui quem perornauisset infamiam tanti flagitii et
relinqueret incertum quid uiso Thrasea reo decreturi patres fuerint. ut
Neronem flagitiorum pudor caperet inrita spe agitari; multoque magis
timendum ne in coniugem, in filiam, in cetera pignora eius saeuiret.
proinde intemeratus, impollutus, quorum uestigiis et studiis uitam duxerit,
eorum gloria peteret finem. aderat consilio Rusticus Arulenus, flagrans
iuuenis, et cupidine laudis offerebat se intercessurum senatus consulto:
nam plebei tribunus erat. cohibuit spiritus eius Thrasea ne uana et reo non
profutura, intercessori exitiosa inciperet. sibi actam aetatem, et tot per
annos continuum uitae ordinem non deserendum: illi initium magistratuum et
integra quae supersint. multum ante secum expenderet quod tali in tempore
capessendae rei publicae iter ingrederetur. ceterum ipse an uenire in
senatum deceret meditationi suae reliquit.

[27] At postera luce duae praetoriae cohortes armatae templum Genetricis
Veneris insedere; aditum senatus globus togatorum obsederat non occultis
gladiis, dispersique per fora ac basilicas cunei militares. inter quorum
aspectus et minas ingressi curiam senatores, et oratio principis per
quaestorem eius audita est: nemine nominatim compellato patres arguebat
quod publica munia desererent eorumque exemplo equites Romani ad segnitiam
uerterentur: etenim quid mirum e longinquis prouinciis haud ueniri, cum
plerique adepti consulatum et sacerdotia hortorum potius amoenitati
inseruirent. quod uelut telum corripuere accusatores.

[28] Et initium faciente Cossutiano, maiore ui Marcellus summam rem
publicam agi clamitabat; contumacia inferiorum lenitatem imperitantis
deminui. nimium mitis ad eam diem patres, qui Thraseam desciscentem, qui
generum eius Heluidium Priscum in isdem furoribus, simul Paconium
Agrippinum, paterni in principes odii heredem, et Curtium Montanum
detestanda carmina factitantem eludere impune sinerent. requirere se in
senatu consularem, in uotis sacerdotem, in iure iurando ciuem, nisi contra
instituta et caerimonias maiorum proditorem palam et hostem Thrasea
induisset. denique agere senatorem et principis obtrectatores protegere
solitus ueniret, censeret quid corrigi aut mutari uellet: facilius
perlaturos singula increpantem quam nunc silentium perferrent omnia
damnantis. pacem illi per orbem terrae, an uictorias sine damno exercituum
displicere? ne hominem bonis publicis maestum, et qui fora theatra templa
pro solintdine haberet, qui minitaretur exilium suum, ambitionis prauae
compotem facerent. non illi consulta haec, non magistratus aut Romanam
urbem uideri. abrumperet uitam ab ea ciuitate cuius caritatem olim, nunc et
aspectum exuisset.

[29] Cum per haec atque talia Marcellus, ut erat toruus ac minax, uoce
uultu oculis ardesceret, non illa nota et celebritate periculorum sueta iam
senatus maestitia, sed nouus et altior pauor manus et tela militum
cernentibus. simul ipsius Thraseae uenerabilis species obuersabatur; et
erant qui Heluidium quoque miserarentur, innoxiae adfinitatis poenas
daturum. quid Agrippino obiectum nisi tristem patris fortunam, quando et
ille perinde innocens Tiberii saeuitia concidisset. enimuero Montanum
probae iuuentae neque famosi carminis, quia protulerit ingenium, extorrem
agi.

[30] Atque interim Ostorius Sabinus, Sorani accusator, ingreditur
orditurque de amicitia Rubelli Plauti, quodque proconsulatum Asiae Soranus
pro claritate sibi potius accommodatum quam ex utilitate communi egisset,
alendo seditiones ciuitatium. uetera haec: sed recens et quo discrimini
patris filiatn conectebat, quod pecuniam magis dilargita esset. acciderat
sane pietate Seruiliae (id enim nomen puellae fuit), quae caritate erga
parentem, simul imprudentia aetatis, non tamen aliud consultauerat quam de
incolumitate domus, et an placabilis Nero, an cognitio senatus nihil atrox
adferret. igitur accita est in senatum, steteruntque diuersi ante tribunal
consulum grandis aeuo parens, contra filia intra uicesimum aetatis annum,
nuper marito Annio Pollione in exilium pulso uiduata desolataque, ac ne
patrem quidem intuens cuius onerasse pericula uidebatur.

[31] Tum interrogante accusatore an cultus dotalis, an detractum ceruici
monile uenum dedisset, quo pecuniam faciendis magicis sacris contraheret,
primum strata humi longoque fletu et silentio, post altaria et aram
complexa 'nullos' inquit impios deos, nullas deuotiones, nec aliud
infelicibus precibus inuocaui quam ut hunc optimum patrem tu, Caesar, uos,
patres, seruaretis incolumem. sic gemmas et uestis et dignitatis insignia
dedi, quo modo si sanguinems et uitam poposcissent. uiderint isti, antehac
mihi ignoti, quo nomine sint, quas artes exerceant: nulla mihi principis
mentio nisi inter numina fuit. nescit tamen miserrimus pater et, si crimen
est, sola deliqui.'

[32] Loquentis adhuc uerba excipit Soranus proclamatque non illam in
prouinciam secum profectam, non Plauto per aetatem nosci potuisse, non
criminibus mariti conexam: nimiae tantum pietatis ream separarent, atque
ipse quamcumque sortem subiret. simul in amplexus occurrentis filiae
ruebat, nisi interiecti lictores utrisque obstitissent. mox datus testibus
locus; et quantum misericordiae saeuitia accusationis permouerat, tantum
irae P. Egnatius testis conciuit. cliens hic Sorani et tunc emptus ad
opprimendum amicum auctoritatem Stoicae sectae praeferebat, habitu et ore
ad exprimendam imaginem honesti exercitus, ceterum animo perfidiosus,
subdolus, auaritiam ac libidinem occultans; quae postquam pecunia reclusa
sunt, dedit exemplum praecauendi, quo modo fraudibus inuolutos aut
flagitiis commaculatos, sic specie bonarum artium falsos et amicitiae
fallacis.

[33] Idem tamen dies et honestum exemplum tulit Cassii Asclepiodoti, qui
magnitudine opum praecipuus inter Bithynos, quo obsequio florentem Soranum
celebrauerat, labantem non deseruit, exutusque omnibus fortunis et in
exilium actus, aequitate deum erga bona malaque documenta. Thraseae
Soranoque et Seruiliae datur mortis arbitrium; Heluidius et Paconius Italia
depelluntur; Montanus patri concessus est, praedicto ne in re publica
haberetur. accusatoribus Eprio et Cossutiano quinquagies sestertium
singulis, Ostorio duodecies et quaestoria insignia tribuuntur.

[34] Tum ad Thraseam in hortis agentem quaestor consulis missus
uesperascente iam die. inlustrium uirorum feminarumque coetus frequentis
egerat, maxime intentus Demetrio Cynicae institutionis doctori, cum quo, ut
coniectare erat intentione uultus et auditis, si qua clarius
proloquebantur, de natura animae et dissociatione spiritus corporisque
inquirebat, donec aduenit Domitius Caecilianus ex intimis amicis et ei quid
senatus censuisset exposuit. igitur flentis queritantisque qui aderant
facessere propere Thrasea neu pericula sua miscere cum sorte damnati
hortatur, Arriamque temptantem mariti suprema et exemplum Arriae matris
sequi monet retinere uitam filiaeque communi subsidium unicum non adimere.

[35] Tum progressus in porticum illic a quaestore reperitur, laetitiae
propior, quia Heluidium generum suum Italia tantum arceri cognouerat.
accepto dehinc senatus consulto Heluidium et Demetrium in cubiculum
inducit; porrectisque utriusque brachii uenis, postquam cruorem effudit,
humum super spargens, propius uocato quaestore 'libamus' inquit 'Ioui
liberatori specta, inuenis; et omen quidem dii prohibeant, ceterum in ea
tempora natus es quibus firmare animum expediat constantibus exemplis.'
post lentitudine exitus grauis cruciatus adferente, obuersis in Demetrium *
---.