[16,0] LIBER DECIMUS SEXTUS. Bruttia maerentem casus patriaeque suosque Hannibalem accepit tellus. hic aggere saeptus in tempus posita ad renouandum bella coquebat: abditus ut silua, stabulis cum cessit ademptis, 5 amisso taurus regno gregis auia clauso molitur saltu certamina iamque feroci mugitu nemora exterret perque ardua cursu saxa ruit, sternit siluas rupesque lacessit irato rabidus cornu: tremit omnis ab alto [16,10] prospectans scopulo pastor noua bella parantem. sed uigor hausurus Latium, si cetera Marti adiumenta forent, praua obtrectante suorum inuidia, reuocare animos ac stare negata cogebatur ope et senio torpescere rerum. 15 parta tamen formido manu et tot caedibus olim quaesitus terror uelut inuiolabile telis seruabant sacrumque caput, proque omnibus armis et castrorum opibus dextrisque recentibus unum Hannibalis sat nomen erat. tot dissona lingua [16,20] agmina, barbarico tot discordantia ritu corda uirum mansere gradu, rebusque retusis fidas ductoris tenuit reuerentia mentes. Nec uero Ausonia tantum se laetus agebat Dardanidis Mauors: iam terra cedit Hibera 25 auriferis tandem Phoenix depulsus ab aruis, iam Mago exutus castris agitante pauore in Libyam propero tramisit caerula uelo. ecce aliud decus haud uno contenta fauore nutribat Fortuna duci. nam concitus Hannon [16,30] aduentabat, agens crepitantibus agmina caetris barbara, et indigenas serus raptabat Hiberos. non ars aut astus belli uel dextera deerat, si non Scipiadae concurreret. omnia ductor magna adeo Ausonius maiori mole premebat: 35 ut Phoebe stellas, ut fratri lumina Phoeben exuperant montisque Atlas et flumina Nilus, ut pater Oceanus Neptunia caerula uincit. uallantem castra (obscuro nam uesper Olympo fundere non aequam trepidanti coeperat umbra) [16,40] adgreditur Latius rector, subitoque tumultu caeduntur passim coepti munimina ualli imperfecta super. contexere herbida lapsos pondera, et in tumuli concessit caespes honorem. Vix uni mens digna uiro, nouisse minores 45 quam deceat pretiumque operis sit tradere famae. Cantaber ingenio membrorum et mole timeri uel nudus telis poterat Larus. hic fera gentis more securigera miscebat proelia dextra et, quamquam fundi se circum pulsa uideret [16,50] agmina, deleta gentilis pube cateruae caesorum implebat solus loca: seu foret hostis comminus, expleri gaudebat uulnere frontis aduersae, seu laeua acies in bella uocaret, obliquo telum reflexum Marte rotabat. 55 at, cum pone ferox auersi in terga ueniret uictor, nil trepidans retro iactare bipennem callebat, nulla belli non parte timendus. huic ducis inuicti germanus turbine uasto Scipio contorquens hastam, cudone comantis [16,60] disiecit crinis. namque altius acta cucurrit cuspis et elata procul est eiecta securi. at iuuenis, cui telum ingens accesserat ira, barbaricam adsiliens magno clamore bipennem incutit. intremuere acies, sonuitque per auras 65 pondere belligero pulsati tegminis umbo, haud impune quidem. remeans nam dextera ab ictu decisa est gladio ac dilecto immortua telo. qui postquam murus miseris ruit, agmina concors auertit fuga confestim dispersa per agros. [16,70] nec pugnae species, sed poenae tristis imago illa erat, hinc tantum caedentum atque inde ruentum. per medios Hannon palmas post terga reuinctus ecce trahebatur lucemque (heu dulcia caeli lumina!) captiuus lucem inter uincla petebat. 75 cui rector Latius: 'Tanta, en, qui regna reposcant, quis cedat toga et armiferi gens sacra Quirini. seruitio si tam faciles, cur bella refertis?' Haec inter celerare gradum, coniungat ut arma, Hasdrubalem ignarum cladis praenuntius adfert [16,80] explorator eques. raptat dux obuia signa ac, postquam optatam laetus contingere pugnam uidit et ad letum magno uenientia cursu agmina, suspiciens caelum 'Nil amplius' inquit 'uos hodie posco, superi. protraxtis ad arma 85 quod profugos, satis est: in dextra cetera nobis uota, uiri. rapite, ite, precor. uocat ecce furentis hinc pater, hinc patruus. gemina o mihi numina belli, ducite, adeste, sequor. dignas spectabitis, aut me praescia mens fallit, uestro iam nomine caedes. [16,90] nam quis erit tandem campis telluris Hiberae bellandi modus? en umquam lucebit in orbe ille dies, quo te armorum, Carthago, meorum aspiciam sonitus admotaque bella trementem?' Dixerat, et raucus stridenti murmure clangor 95 increpuit: tonuere feris clamoribus astra. concurrunt, quantumque rapit uiolentia ponti et Notus et Boreas et inexorabilis Auster, cum mergunt plenas tumefacta sub aequora classes, aut cum letiferos accendens Sirius ignis [16,100] torret anhelantem saeuis ardoribus orbem, tantum acies hominumque ferox discordia ferro demetit. haud ullus terrarum aequarit hiatus pugnarum damna, aut strages per inhospita lustra umquam tot dederit rabies horrenda ferarum. 105 iam campi uallesque madent, hebetataque tela. et Libys occubuere et amantes Martis Hiberi. stat tamen una loco perfossis debilis armis luctaturque acies, qua concutit Hasdrubal hastam. nec finem daret ille dies animosaque uirtus, [16,110] ni perlapsa uiro loricae tegmen harundo et parco summum uiolasset uulnere corpus suasissetque fugam. rapido certamina linquit in latebras euectus equo noctisque per umbram ad Tartessiacos tendit per litora portus. 115 Proximus in pugna ductori Marte manuque regnator Nomadum fuerat, mox foedere longo cultuque Aeneadum nomen Masinissa superbum. huic fesso, quos dura fuga et nox suaserat atra, carpenti somnos subitus rutilante coruscum [16,120] uertice fulsit apex, crispamque inuoluere uisa est mitis flamma comam atque hirta se spargere fronte. concurrunt famuli et serpentis tempora circum festinant gelidis restinguere fontibus ignis; at grandaeua deum praenoscens omina mater 125 'Sic, sic, caelicolae, portentaque uestra secundi condite:' ait 'dure capiti per saecula lumen. ne uero, ne, nate, deum tam laeta pauesce prodigia aut sacras metue inter tempora flammas. hic tibi Dardaniae promittit foedera gentis, [16,130] hic tibi regna dabit regnis maiora paternis ignis et adiunget Latiis tua nomina fatis.' sic uates, iuuenisque animum tam clara mouebant monstra, nec a Poenis ulli uirtutis honores, Hannibal ipse etiam iam iamque modestior armis. 135 Aurora obscuri tergebat nubila caeli uixque Atlantiadum rubefecerat ora sororum: tendit in Ausonios et adhuc hostilia castra. atque, ubi se uallo intulerat, ductorque benigno accepit Latius uultu, rex talibus infit: [16,140] 'Caelestum monita et sacrae responsa parentis disque tua, o Rutulum rector, gratissima uirtus auulsum Tyriis huc me duxere uolentem. si tibi non segnes tua contra fulmina saepe uisi stare sumus, dignam te, nate Tonantis, 145 adferimus dextram. nec nos aut uana subegit incertae mentis leuitas et mobile pectus, aut spes et laeti sectamur praemia Martis: perfidiam fugio et periuram ab origine gentem. tu, quando Herculeis finisti proelia metis, [16,150] nunc ipsam belli nobiscum inuade parentem. ille tibi, qui iam gemino Laurentia lustro possedit regna et scalas ad moenia Romae admouet, in Libyam flammis ferroque trahendus.' Sic Nomadum ductor. tunc dextra Scipio dextram 155 amplexus: 'Si pulchra tibi Mauorte uidetur, pulchrior est gens nostra fide. dimitte bilinguis ex animo socios. magna hinc te praemia clarae uirtutis, Masinissa, manent, citiusque uel armis quam gratae studio uincetur Scipio mentis. [16,160] cetera quae Libyam portari incendia suades, expediet tempus. nec enim sunt talia rerum non meditata mihi, et mentem Carthago fatigat.' hinc iuueni dona insignem uelamine picto dat chlamydem stratumque ostro, quem ceperat ipse 165 deiecto uictor Magone animique probarat, cornipedem, tum, qua diuum libabat ad aras Hasdrubal, ex auro pateram galeamque comantem. exin firmato sociali foedere regis uertendas agitat iam nunc Carthaginis arces. [16,170] Massylis regnator erat ditissimus oris nec nudus uirtute Syphax, que iura petebant innumerae gentes extremaque litore Tethys. multa uiro terra ac sonipes et belua, terror bellorum, nec non Marti delecta iuuentus. 175 nec foret, aut ebore aut solido qui uinceret auro Gaetulisue magis fucaret uellus aenis. has adiungere opes auidus reputansque laborem, si uertat rex ad Poenos, dare uela per altum imperat atque animo iam tum Africa bella capessit. [16,180] uerum ubi peruentum, et portus tenuere carinae, iam trepida fugiens per proxima litora puppe Hasdrubal adflictis aderat noua foedera quaerens rebus et ad Tyrios Massylia signa trahebat. Audito pariter populorum in regna duorum 185 aduenisse duces, qui tota mole laborent disceptentque armis terrarum uter imperet orbi, celsus mente Syphax acciri in tecta benigne imperat et tanto regni se tollit honore. tum laetos uoluens oculos aduersa per ora, [16,190] sic Latium adfatur iuuenem ac prior incipit ultro: 'Quam te, Dardanide pulcherrime, mente serena accipio intueorque libens! quamque ora recordor laetus Scipiadae! reuocat tua forma parentem. nam repeto, Herculeas Erythia ad litora Gades 195 cum studio pelagi et spectandis aestibus undae uenissem, magnos uicina ad flumina Baetis ductores miro quodam me cernere amore. tum mihi dona uiri praeda delecta tulere, arma simul regnoque meo tum cognita primum [16,200] cornipedum frena atque arcus, quis cedere nostra nunc norunt iacula, et ueteris tribuere magistros militiae, qui dispersas sine lege cateruas uestro formarent ritu ad certamina Martis. ast ego, cum contra, nostris quae copia regnis, 205 nunc auri ferrem, niuei nunc munera dentis, nil ualui precibus. solos sibi cepit uterque, quos cohibebat ebur uaginae sectilis, enses. quare, age, laetus haue nostros intrare penatis ac, mea quando adfert Libycum fortuna per undas [16,210] ductorem, facili, quae dicam, percipe mente. et uos, qui Tyriae regitis Carthaginis arces, Hasdrubal, huc aures, huc quaeso aduertite sensus. quanta per Ausonios populos torrentibus armis tempestas ruat et Latio suprema minetur, 215 utque bibant Tyrium bis quinos saeua per annos Sicana nunc tellus, nunc litora Hibera cruorem, cui nescire licet? quin ergo tristia tandem considunt bella, et deponitis arma uolentes? tu Libya, tu te Ausonia cohibere memento. [16,220] haud deformis erit uobis ad foedera uersis pacator mediusque Syphax.' subiungere plura non passus, gentis morem arbitriumque senatus Scipio demonstrat, uanique absistere coepti spe iubet et patres docet haec expendere solos. 225 suadendi modus hic, quodque est de parte diei exacti super ad mensas et pocula uertunt, atque, epulis postquam finis, dant corpora somno et dura in noctem curarum uincula soluunt. Iamque nouum terris pariebat limine primo [16,230] egrediens Aurora diem, stabulisque subibant ad iuga solis equi, necdum ipse ascenderat axem, sed prorupturis rutilabant aequora flammis: exigit e stratis corpus uultuque sereno Scipio contendit Massyli ad limina regis. 235 illi mos patrius fetus nutrire leonum et catulis rabiem atque iras expellere alendo. tum quoque fulua manu mulcebat colla iubasque et fera tractabat ludentum interritus ora. Dardanium postquam ductorem accepit adesse, [16,240] induitur chlamydem, regnique insigne uetusti gestat laeua decus. cinguntur tempora uitta albente, ac lateri de more adstringitur ensis. hinc in tecta uocat, secretisque aedibus hospes sceptrifero cum rege pari sub honore residunt. 245 Tum prior his infit terrae pacator Hiberae: 'Prima mihi, domitis Pyrenes gentibus, ire ad tua regna fuit properantem et maxima cura, o sceptri uenerande Syphax. nec me aequore saeuus tardauit medio pontus. non ardua regnis [16,250] quaesumus aut inhonora tuis: coniunge Latinis unanimum pectus sociusque accede secundis. non tibi Massylae gentes extentaque tellus Syrtibus et latis proauita potentia campis amplius attulerint decoris, quam Romula uirtus 255 certa iuncta fide et populi Laurentis honores. cetera quid referam? non ullus scilicet ulli aecus caelicolum, qui Dardana laeserit arma.' Audiuit laeto Massylus et adnuit ore complexusque uirum 'Firmemus prospera' dixit [16,260] 'omina, nec uotis superi concordibus absint, cornigerumque Iouem Tarpeiumque ore uocemus.' et simul extructis caespes surrexerat aris uictimaque admotae stabat subiecta bipenni, cum subito abruptis fugiens altaria taurus 265 exiluit uinclis mugituque excita late impleuit tecta et fremitu suspiria rauco congeminans trepida terrorem sparsit in aula. uittaque, maiorum decoramen, fronte sine ullo delapsa attactu nudauit tempora regis. [16,270] talia caelicolae casuro tristia regno signa dabant, saeuique aderant grauia omina fati. hunc fractum bello regem solioque reuulsum, tempus erit, cum ducet agens ad templa Tonantis qui tunc orabat socialia foedera supplex. 275 his actis repetit portum puppesque secundo dat uento et notis reddit se Scipio terris. Concurrere auidae gentes, uariosque subacta Pyrene misit populos. mens omnibus una: concordes regem appellant regemque salutant. [16,280] scilicet hunc summum norunt uirtutis honorem. sed, postquam miti reiecit munera uultu, Ausonio non digna uiro, patriosque uicissim edocuit ritus et Romam nomina regum monstrauit nescire pati, tum uersus in unam, 285 quae restat, curam, nullo super hoste relicto, et Latios simul et uulgum Baetisque Tagique conuocat ac medio in coetu sic deinde profatur : 'Quando ita caelicolum nobis propensa uoluntas adnuit, extremo Libys ut deiectus ab orbe [16,290] aut his occideret campis, aut axe relicto Hesperio patrias exul lustraret harenas: iam uestra tumulos terra celebrare meorum est animus pacemque dare exposcentibus umbris. mente fauete pari atque aures aduertite uestras. 295 septima cum solis renouabitur orbita caelo, quique armis ferroque ualent, quique arte regendi quadriiugos pollent currus, quis uincere planta spes est, et studium iaculis impellere uentos, adsint ac pulchrae certent de laude coronae. [16,300] praemia digna dabo, e Tyria spolia incluta praeda, nec quisquam nostri discedet muneris expers.' sic donis uulgum laudumque cupidine flammat. Iamque dies praedicta aderat, coetuque sonabat innumero campus, simulatasque ordine iusto 305 exequias rector lacrimis ducebat obortis. omnis Hiber, omnis Latio sub nomine miles dona ferunt tumulisque super flagrantibus addunt. ipse, tenens nunc lacte, sacro nunc plena Lyaeo pocula, odoriferis aspergit floribus aras. [16,310] tum manis uocat excitos laudesque uirorum cum fletu canit et ueneratur facta iacentum. Inde refert sese circo et certamina prima incohat ac rapidos cursus proponit equorum. fluctuat aequoreo fremitu rabieque fauentum, 315 carceribus nondum reseratis, mobile uulgus atque fores oculis et limina seruat equorum. iamque, ubi prolato sonuere repagula signo et toto prima emicuit uix ungula cornu, tollitur in caelum furiali turbine clamor, [16,320] pronique ac similes certantibus ore secuntur quisque suos currus magnaque uolantibus idem uoce locuntur equis. quatitur certamine circus pectantum, ac nulli mentem non abstulit ardor: instant praeceptis et equos clamore gubernant. 325 fuluus, harenosa surgens tellure, sub auras erigitur globus atque operit caligine densa cornipedumque uias aurigarumque labores. hic studio furit acris equi, furit ille magistri. hos patriae fauor, hos accendit nobile nomen [16,330] antiqui stabuli. sunt quos spes grata fatiget et noua ferre iugum ceruix. sunt, cruda senectus quos iuuet et longo sonipes spectatus in aeuo. Euolat ante omnis rapidoque per aera curru Callaicus Lampon fugit atque ingentia tranat 335 exultans spatia et uentos post terga relinquit. conclamant plausuque fremunt uotique peractam maiorem credunt praerepto limite partem. at, quis interior cura et prudentia circi altior, effusas primo certamine uires [16,340] damnare et cassis longe increpitare querelis indispensato lassantem corpora nisu: 'Quo nimius, quo, Cyrne, ruis?' (nam Cyrnus agebat) 'uerbera dimitte et reuoca moderatus habenas.' heu surdas aures! fertur securus equorum 345 nec meminit, quantum campi decurrere restet. Proximus, a primo distans, quantum aequore currus occupat ipse, loci tantum, sed proximus ibat Astur Panchates: patrium frons alba nitebat insigne et patrio pes omnis concolor albo. [16,350] ingentes animi, membra haud procera decusque corporis exiguum, sed tum sibi fecerat alas concitus atque ibat campo indignatus habenas: crescere sublimem atque augeri membra putares. Cinyphio rector cocco radiabat Hiberus. 355 Tertius aequata currebat fronte Peloro Caucasus. ipse asper, nec qui ceruicis amaret adplausae blandos sonitus clausumque cruento spumeus admorsu gauderet mandere ferrum. at docilis freni et melior parere Pelorus [16,360] non umquam effusum sinuabat deuius axem, sed laeuo interior stringebat tramite metam, insignis multa ceruice et plurimus idem ludentis per colla iubae. mirabile dictu, nullus erat pater: ad Zephyri noua flamina campis 365 Vettonum eductum genetrix effuderat Harpe. nobilis hunc Durius stimulabat in aequore currum, Caucasus antiquo fidebat Atlante magistro. ipsum Aetola, uago Diomedi condita, Tyde miserat: exceptum Troiana ab origine equorum [16,370] tradebant, quos Aeneae Simoentos ad undas uictor Tydides magnis abduxerat ausis. iamque fere medium euecti certamine campum in spatio addebant, nisusque adprendere primos Panchates animosus equos super altior ire 375 et praecedentem iam iamque ascendere currum pone uidebatur, curuatisque ungula prima Callaicum quatiens pulsabat calcibus axem. At postremus Atlas, sed non et segnior ibat postremo Durio: pacis de more putares [16,380] aequata fronte et concordi currere freno. sensit ut exhaustas, qui proximus ibat, Hiberus Callaicas Cyrni uires, nec ut ante salire praecipitem currum, et fumantis uerbere cogi adsiduo uiolenter equos, ceu monte procella 385 cum subita ex alto ruit, usque ad colla repente cornipedum protentus et in capita ardua pendens concitat ardentem, quod ferret lora secundus, Panchatem uocesque addit cum uerbere mixtas: 'Tene, Astur, certante feret quisquam aequore palmam [16,390] erepto? consurge, uola, perlabere campum adsuetis uelox pennis. decrescit anhelo pectore consumptus Lampon, nec restat hianti, quem ferat ad metas, iam spiritus.' haec ubi dicta, tollit se sonipes, ceu tunc e carcere primo 395 corriperet spatium, et nitentem opponere curuos aut aequare gradus Cyrnum post terga relinquit. confremit et caelum et percussus uocibus altis spectantum circus. fertur sublime per auras altius attollens ceruicem uictor ouantem [16,400] Panchates sociosque trahit prior ipse iugalis. At postremus Atlas, Durius postremus in orbem exercent artis: laeuos nunc adpetit ille conatus, nunc ille premit certatque subire dexter, et alterni nequiquam fallere temptant: 405 donec confisus primaeuae flore iuuentae oblicum Durius conuersis pronus habenis opposuit currum atque euersum propulit axem Atlantis senio inualidi, sed iusta querentis: 'Quo ruis? aut quinam hic rabidi certaminis est mos? [16,410] et nobis et equis letum commune laboras.' dumque ea proclamat, perfracto uoluitur axe cernuus, ac pariter fusi, miserabile, campo discordes sternuntur equi. quatit aequore aperto lora suis uictor, mediaque Pelorus harena 415 surgere nitentem fugiens Atlanta reliquit. nec longum Cyrni defessos prendere currus. hunc quoque cunctantem et sero moderamina equorum discentem rapido praeteruolat incitus axe. impellit currum clamor uocesque fauentum, [16,420] iamque etiam dorso atque umeris trepidantis Hiberi ora superposuit sonipes, flatusque uapore terga premi et spumis auriga calescere sentit. incubuit campo Durius misitque citatos uerbere quadrupedes, nec frustra: aequare uidetur, 425 aut etiam aequauit iuga praecedentia dexter. attonitus tum spe tanta: 'Genitore, Pelore, te Zephyro eductum nunc nunc ostendere tempus. discant, qui pecudum ducunt ab origine nomen, quantum diuini praecellat seminis ortus. [16,430] uictor dona dabis statuesque altaria patri.' et, ni successu nimio laetoque pauore proditus elapso foret inter uerba flagello, forsan sacrasset Zephyro, quas uouerat, aras. tum uero infelix, ueluti delapsa corona 435 uictoris capiti foret, in se uersus ab ira auratam medio discindit pectore uestem, ac lacrimae simul et questus ad sidera fusi. nec iam subducto parebat uerbere currus. pro stimulis dorso quatiuntur inania lora. [16,440] Interea metis certus iam laudis agebat sese Panchates et praemia prima petebat arduus. effusas lenis per colla, per armos uentilat aura iubas, tum mollia crura superbi attollens gressus magno clamore triumphat. 445 par donum solido argento caelata bipennis omnibus, at uario distantia cetera honore. primus ecum uolucrem, Massyli munera regis haud spernenda, tulit. tulit hinc uirtute secundus e Tyria, quae multa iacet, duo pocula, praeda, [16,450] aurifero perfusa Tago. uillosa leonis terga feri et cristis horrens Sidonia cassis tertius inde honor est. postremo munere Atlantem, quamuis perfracto senior subsederat axe, accitum donat ductor, miseratus et aeuum 455 et sortem casus. famulus florente iuuenta huic datur, adiuncto gentilis honore galeri. His actis ductor laeta ad certamina plantae inuitat positisque accendit pectora donis: 'Hanc primus galeam (hac acies terrebat Hiberas [16,460] Hasdrubal), hunc ensem, cui proxima gloria cursus, accipiet: caeso pater hunc detraxit Hyempsae. tertius extremam tauro solabere palmam. cetera contenti discedent turba duobus quisque ferox iaculis, quae dat gentile metallum.' 465 Fulgentes pueri Tartessos et Hesperos ora ostendere simul uulgi clamore secundo. hos Tyria misere domo patria inclita Gades. mox subit aspersus prima lanugine malas Baeticus: hoc dederat puero cognomen ab amne [16,470] Corduba et haud paruo certamina laeta fouebat. inde comam rutilus, sed cum fulgore niuali corporis, impleuit caueam clamoribus omnem Eurytus: excelso nutritum colle crearat Saetabis, atque aderant trepidi pietate parentes. 475 tum Lamus et Sicoris, proles bellacis Ilerdae, et Theron, potator aquae, sub nomine Lethes quae fluit immemori perstringens gurgite ripas. Qui postquam arrecti plantis et pectora proni pulsantesque aestu laudum exultantia corda [16,480] accepere tuba spatium, exiluere per auras ocius effusis neruo exturbante sagittis. diuersa et studia et clamor, pendentque fauentes unguibus atque suos, ut cuique est gratia, anheli nomine quemque cient. grex inclitus aequore fertur 485 nullaque tramissa uestigia signat harena, omnes primaeui flauentiaque ora decori, omnes ire leues atque omnes uincere digni. Extulit incumbens medio iam limite gressum Eurytus et primus breuibus, sed primus, abibat [16,490] praecedens spatiis. instat non segnius acer Hesperos ac prima stringit uestigia planta praegressae calcis. satis est huic esse priori, huic sperare sat est fieri se posse priorem. acrius hoc tendunt gressus animique uigore 495 corpora agunt. auget pueris labor ipse decorem. ecce leui nisu postremoque agmine currens, postquam sat uisus sibi concepisse uigoris, celsus inexhaustas effundit turbine uires non expectato subitusque erumpit et auras [16,500] praeuehitur Theron: credas Cyllenida plantam aetherio nexis cursu talaribus ire. iamque hos iamque illos, populo mirante, relinquit et, modo postremus, nunc ordine tertia palma, Hesperon infestat sua per uestigia pressum. 505 nec iam, quem sequitur tantum, sed prima coronae spes trepidat tantis uenientibus Eurytus alis. quartus sorte loci, sed, si tres ordine seruent inceptos cursus, nequiquam uana laborans, Tartessos fratrem medio Therone premebat. [16,510] nec patiens ultra tollit sese aequore Theron igneus et plenum praeteruolat Hesperon irae. unus erat super, et metae propioribus aegros urebat finis stimulis; quascumque reliquit hinc labor, hinc penetrans pauor in praecordia uires, 515 dum sperare licet, breuia ad conamina uterque aduocat: aequantur cursus, pariterque ruebant. et forsan gemina meruissent praemia palma, peruecti simul ad metas, ni, terga secutus Theronis, fusam late per lactea colla [16,520] Hesperos ingenti tenuisset saeuus ab ira traxissetque comam. tardato laetus ouansque Eurytus euadit iuuene atque ad praemia uictor emicat et galeae fert donum insigne coruscae. cetera promisso donata est munere pubes 525 intonsasque comas uiridi redimita corona bina tulit patrio quatiens hastilia ferro. Hinc grauiora uirum certamina, comminus ensis destrictus bellique feri simulacra cientur. nec, quos culpa tulit, quos crimina noxia uitae, [16,530] sed uirtus animusque ferox ad laudis amorem, hi creuere pares ferro; spectacula digna Martigena uulgo suetique laboris imago. hos inter gemini (quid iam non regibus ausum? aut quod iam regni restat scelus?) impia circo 535 innumero fratres, cauea damnante furorem, pro sceptro armatis inierunt proelia dextris. is genti mos dirus erat, patriumque petebant orbati solium lucis discrimine fratres. concurrere animis, quantis confligere par est [16,540] quos regni furor exagitat, multoque cruore exsatiata simul portantes corda sub umbras occubuere. pari nisu per pectora adactus intima descendit mucro; superaddita saeuis ultima uulneribus uerba; et, conuicia uoluens, 545 dirus in inuitas effugit spiritus auras. nec manes pacem passi. nam corpora iunctus una cum raperet flamma rogus, impius ignis dissiluit, cineresque simul iacuisse negarunt. cetera distincto donata est munere turba, [16,550] ut uirtus et dextra fuit. duxere iuuencos impressis dociles terram proscindere aratris, duxere adsuetos lustra exagitare ferarum uenatu iuuenes, quos dat Maurusia praeda. necnon argenti necnon insignia uestis 555 captiuae pretia et sonipes et crista nitenti insurgens cono, spolia exuuiaeque Libyssae. Tum iaculo petiere decus, spectacula circi postrema, et metae certarunt uincere finem Burnus auis pollens, quem misit ripa metalli [16,560] qua Tagus auriferis pallet turbatus harenis, et Glagus insignis uentos anteire lacerto, et, cuius numquam fugisse hastilia cerui praerapida potuere fuga, uenator Aconteus, Indibilisque, diu laetus bellare Latinis, 565 iam socius, uolucresque uagas deprendere nube adsuetus iaculis, idem et bellator, Ilerdes. laus Burni prima, infixit qui spicula metae: est donum serua albentis inuertere lanas murice Gaetulo docta. at, quem proxima honorant [16,570] praemia, uicinam metae qui propulit hastam, accepto laetus puero discessit Ilerdes, cui ludus nullam cursu non tollere dammam. tertia palma habuit geminos insignis Aconteus nec timidos agitare canes latratibus aprum. 575 Quos postquam clamor plaususque probauit honores, germanus ducis atque effulgens Laelius ostro nomina magna uocant laeti manesque iacentum atque hastas simul effundunt. celebrare iuuabat sacratos cineres atque hoc decus addere ludis. [16,580] ipse etiam mentis testatus gaudia uultu ductor, ut aequauit meritis pia pectora donis, et frater thoraca tulit multiplicis auri, Laelius Asturica rapidos de gente iugales, contorquet magnis uictricem uiribus hastam 585 consurgens umbrisque dari testatur honorem. hasta uolans, mirum dictu, medio incita campo substitit ante oculos et terrae infixa cohaesit. tum subitae frondes celsoque cacumine rami et latam spargens quercus, dum nascitur, umbram. [16,590] ad maiora iubent praesagi tendere uates: id monstrare deos atque hoc portendere signis. Quo super augurio, pulsis de litore cunctis Hesperio Poenis, ultor patriaeque domusque Ausoniam repetit Fama ducente triumphum. 595 nec Latium curis ardet flagrantius ullis, quam iuueni Libyam et summos permittere fasces. sed non par animis nec bello prospera turba ancipiti senior temeraria coepta uetabant magnosque horrebant cauta formidine casus. [16,600] Ergo, ubi delato consul sublimis honore ad patres consulta refert deturque potestas orat delendae Carthaginis, altius orsus hoc grandaeua modo Fabius pater ora resoluit: 'Haud equidem metuisse queam, satiatus et aeui 605 et decoris, cui iam superest et gloria et aetas, ne credat nos inuidiae certamine consul laudibus obtrectare suis. satis inclita nomen gestat fama meum, nec egent tam prospera laude facta noua. uerum et patriae, dum uita manebit, [16,610] deesse nefas animumque nefas scelerare silendo. bella noua in Libyae moliris ducere terras? hostis enim deest Ausoniae, nec uincere nobis est satis Hannibalem. petitur quae gloria maior litore Elissaeo? stimuli si laudis agunt nos, 615 hanc segetem mete. composuit propioribus ausis dignum te Fortuna parem. uult Itala tellus ductoris saeui, uult tandem, haurire cruorem. quo Martem aut quo signa trahis? restinguere primum est ardentem Italiam. tu fessos auius hostis [16,620] deseris ac septem denudas proditor arces. an, cum tu Syrtim ac sterilis uastabis harenas, non dira illa lues notis iam moenibus urbis adsiliet uacuumque Iouem sine pube, sine armis inuadet? quanti, ut cedas Romamque relinquas, 625 emerit! et tanto percussi fulmine belli sicine te, ut nuper Capua est accitus ab alta Fuluius, aequoreis Libyae reuocabimus oris? uince domi et trinis maerentem funera lustris Ausoniam purga bello. tum tende remotos [16,630] in Garamantas iter Nasamoniacosque triumphos molire. angustae prohibent nunc talia coepta res Italae. pater ille tuus, qui nomina uestrae addidit haud segnis genti, cum consul Hiberi tenderet ad ripas, reuocato milite primus 635 descendenti auide superatis Alpibus ultro opposuit sese Hannibali. tu consul abire a uictore paras hoste atque auellere nobis scilicet hoc astu Poenum? si deinde sedebit impauidus nec te in Libyam tuaque arma sequetur, [16,640] capta damnabis consulta improuida Roma. sed fac turbatum conuertere signa tuaeque classis uela sequi. nempe idem erit Hannibal, idem cuius tu uallum uidisti e moenibus urbis.' haec Fabius, seniorque manus paria ore fremebat. 645 Tum contra consul: 'Caesis ductoribus olim magnanimis gemino leto, cum tota subisset Sidonium possessa iugum Tartessia tellus, non Fabio, non, quis eadem est sententia cordi, quoquam ad opem uerso, fateor, primoribus annis [16,650] excepi nubem belli solusque ruenti obieci caelo caput atque in me omnia uerti. tum grandaeua manus puero male credita bella atque idem hic uates temeraria coepta canebat. dis grates laudemque fero, sub numine quorum 655 gens Troiana sumus: puer ille et futtilis aetas imbellesque anni necdum maturus ad arma Scipio restituit terras inlaesus Hiberas Troiugenis, pepulit Poenos, solisque secutus extremas ad Atlanta uias, exegit ab orbe [16,660] Hesperio nomen Libyae nec rettulit urbi signa prius, quam fumantis circa aequora uidit Romano Phoebum soluentem litore currus. asciuit reges idem. nunc ultimus actis restat Carthago nostris labor. hoc sator aeui 665 Iuppiter aeterni monet. Hannibali ecce senectus intremit aut aegros simulat mentita timores, ne finem longis tandem peperisse ruinis sit noster titulus. certe iam dextera nobis experta, et robur florentibus auximus annis. [16,670] ne uero fabricate moras, sed currere sortem hanc sinite ad ueterum delenda opprobria cladum quam mihi seruare dei. sat gloria cauto non uinci pulchra est Fabio, peperitque sedendo omnia Cunctator. nobis nec Mago nec Hannon 675 nec Gisgone satus nec Hamilcare terga dedisset, si segnes clauso traheremus proelia uallo. Sidoniusne puer uix pubescente iuuenta Laurentis potuit populos et Troia adire moenia flauentemque sacro cum gurgite Thybrim [16,680] et potuit Latium longo depascere bello: nos Libyae terris tramittere signa pigebit et Tyrias agitare domos? secura pericli litora lata patent, et opima pace quieta stat tellus. timeat tandem Carthago timeri 685 adsueta, et nobis, quamuis Oenotria nondum Hannibale arua uacent, superesse intellegat arma. illum ego, quem uosmet cauti consultaque uestra in Latio fecere senem, cui tertia large fundenti nostrum ducuntur lustra cruorem, [16,690] illum ego ad incensas trepidantem et sera pauentem aduertam patriae sedes. an Roma uidebit turpia Agenoreae muris uestigia dextrae: Carthago immunis nostros secura labores audiet interea et portis bellabit apertis? 695 tum uero pulset nostras iterum improbus hostis ariete Sidonio turris, si templa suorum non ante audierit Rutulis crepitantia flammis.' Talibus accensi patres, fatoque uocante, consulis adnuerunt dictis, faustumque precati [16,700] ut foret Ausoniae, tramittere bella dederunt.