[6,0] LIBER SEXTUS. Iam, Tartessiaco quos soluerat aequore Titan in noctem diffusus, equos iungebat Eois litoribus, primique nouo Phaethonte retecti Seres lanigeris repetebant uellera lucis, 5 et foeda ante oculos strages, propiusque patebat insani Mauortis opus: simul arma uirique ac mixtus sonipes dextraeque in uulnere caesi haerentes hostis, passim clipeique iubaeque atque artus trunci capitum fractusque iacebat [6,10] ossibus in duris ensis. nec cernere deerat frustra seminecum quaerentia lumina caelum. tum spumans sanie lacus et fluitantia summo aeternum tumulis orbata cadauera ponto. Nec tamen aduersis ruerat tota Itala uirtus. 15 Bruttius ingenti miserandae caedis aceruo, non aequum ostentans confosso corpore Martem, extulerat uix triste caput truncosque trahebat per stragem neruis interlabentibus artus, tenuis opum, non patre nitens linguaue, sed asper [6,20] ense, nec e Volsca quisquam uir gente redemit plus aeui nec magnanima. puer addere sese pubescente gena castris optarat et acri Flaminio spectatus erat, cum Celtica uictor obrueret bello diuis melioribus arma. 25 inde honor ac sacrae custodia Marte sub omni alitis: hinc causam nutriuit gloria leti. namque necis certus, captae prohibere nequiret cum Poenos aquilae, postquam subsidere fata uiderat et magna pugnam inclinare ruina, [6,30] occulere interdum et terrae mandare parabat. sed subitis uictus telis labentia membra prostrauit super ac mentita morte tegebat. uerum ubi lux nocte e Stygia miseroque sopore reddita, uicini de strage cadaueris hasta 35 erigitur soloque uigens conamine late stagnantem caede et facilem discedere terram ense fodit, clausamque aquilae infelicis adorans effigiem, palmis languentibus aequat harenas. supremus fessi tenuis tum cessit in auras [6,40] halitus et magnam misit sub Tartara mentem. Iuxta cernere erat meritae sibi poscere carmen uirtutis sacram rabiem. Laeuinus, ab alto Priuerno, uitis Latiae praesignis honore, exanimum Nasamona Tyren super ipse iacebat 45 exanimis: non hasta uiro, non ensis: in artis abstulerat Fors arma. tamen certamine nudo inuenit Marti telum dolor. ore cruento pugnatum, ferrique uicem dens praebuit irae. iam lacerae nares foedataque lumina morsu, [6,50] iam truncum raptis caput auribus, ipsaque diris frons depasta modis, et sanguine abundat hiatus; nec satias, donec mandentia linqueret ora spiritus et plenos rictus mors atra teneret. Talia dum praebet tristis miracula uirtus, 55 diuerso interea fugientes saucia turba iactantur casu siluisque per auia caecis ablati furtim multo cum uulnere solos per noctem metantur agros. sonus omnis et aura exterrent pennaque leui commota uolucris. [6,60] non sopor aut menti requies. agit asper acerba nunc Mago attonitos, nunc arduus Hannibal hasta. Serranus, clarum nomen, tua, Regule, proles, qui longum semper fama gliscente per aeuum infidis seruasse fidem memorabere Poenis, 65 flore nitens primo, patriis heu Punica bella auspiciis ingressus erat, miseramque parentem et dulcis tristi repetebat sorte penates saucius. haud illi comitum super ullus, et atris uulneribus qui ferret opem: per deuia, fractae [6,70] innitens hastae furtoque ereptus opacae noctis, iter tacitum Perusina ferebat in arua. hic fessus parui, quaecumque ibi fata darentur, limina pulsabat tecti, cum membra cubili euoluens non tarda Marus (uetus ille parentis 75 miles et haud surda tractarat proelia fama) procedit renouata focis et paupere Vesta lumina praetendens. utque ora agnouit et aegrum uulneribus diris ac, lamentabile uisu, lapsantis fultum truncata cuspide gressus, [6,80] funesti rumore mali iam saucius aures: 'Quod scelus, o nimius uitae nimiumque ferendis aduersis genitus, cerno? te, maxime, uidi, ductorum, cum captiuo Carthaginis arcem terreres uultu, crimen culpamque Tonantis, 85 occidere atque hausi, quem non Sidonia tecta expulerint euersa meo de corde, dolorem. estis ubi en iterum, superi? dat pectora ferro Regulus, ac stirpem tantae periura recidit surgentem Carthago domus.' inde aegra reponit [6,90] membra toro, nec ferre rudis medicamina (quippe callebat bellis) nunc purgat uulnera lympha, nunc mulcet sucis. ligat inde ac uellera molli circumdat tactu et torpentis mitigat artus. exin cura seni tristem depellere fesso 95 ore sitim et parca uires accersere mensa. quae postquam properata, sopor sua munera tandem applicat et mitem fundit per membra quietem. necdum exorta dies, Marus instat uulneris aestus: expertis medicare modis gratumque teporem [6,100] exutus senium trepida pietate ministrat. Hic iuuenis maestos tollens ad sidera uultus cum gemitu lacrimisque simul: 'Si culmina nondum Tarpeia exosus damnasti sceptra Quirini, extremas Italum res Ausoniamque ruentem 105 aspice,' ait 'genitor, tandemque aduerte procellis aequos Iliacis oculos. amisimus Alpes, nec deinde aduersis modus est: Ticinus et ater stragibus Eridanus, tuque insignite tropaeis Sidoniis Trebia et tellus lacrimabilis Arni. [6,110] sed quid ego haec? grauior quanto uis ecce malorum! uidi crescentis Trasimenni caedibus undas, prostrataque uirum mole inter tela cadentem uidi Flaminium. testor, mea numina, manes dignam me poenae tum nobilitate paternae 115 strage hostis quaesisse necem, ni tristia letum, ut quondam patri, nobis quoque fata negassent.' Cetera acerbantem questu lenire laborans effatur senior: 'Patrio, fortissime, ritu quicquid adest duri et rerum inclinata feramus. [6,120] talis lege deum cliuoso tramite uitae per uarios praeceps casus rota uoluitur aeui. sat tibi, sat magna et totum uulgata per orbem stant documenta domus: sacer ille et numine nullo inferior, tuus ille parens decora alta parauit 125 restando aduersis nec uirtutem exuit ullam ante reluctantis liquit quam spiritus artus. uix puerile mihi tempus confecerat aetas, cum primo malas signabat Regulus aeuo. accessi comes, atque omnis sociauimus annos, [6,130] donec dis Italae uisum est extinguere lumen gentis, in egregio cuius sibi pectore sedem ceperat alma Fides mentemque amplexa tenebat. ille ensem nobis magnorum hunc instar honorum uirtutisque ergo dedit et, sordentia fumo 135 quae cernis nunc, frena (sed est argenteus ollis fulgor). nec cuiquam Marus est post talia dona non praelatus eques. uerum superauit honores omnis hasta meos. cui me libare Lyaei quod cernis latices, dignum cognoscere causam. [6,140] Turbidus arentis lento pede sulcat harenas Bagrada, non ullo Libycis in finibus amne uictus limosas extendere latius undas et stagnante uado patulos inuoluere campos. hic studio laticum, quorum est haud prodiga tellus, 145 per ripas laeti saeuis consedimus aruis. lucus iners iuxta Stygium pallentibus umbris seruabat sine sole nemus, crassusque per auras halitus erumpens taetrum expirabat odorem. intus dira domus curuoque immanis in antro [6,150] sub terra specus et tristes sine luce tenebrae. horror mente redit. monstrum exitiabile et ira telluris genitum, cui par uix uiderit aetas ulla uirum, serpens centum porrectus in ulnas letalem ripam et lucos habitabat Auernos. 155 ingluuiem immensi uentris grauidamque uenenis aluum deprensi satiabant fonte leones aut acta ad fluuium torrenti lampade solis armenta et tractae foeda grauitate per auras ac tabe adflatus uolucres. semesa iacebant [6,160] ossa solo informi dape quae repletus et asper uastatis gregibus nigro ructarat in antro. isque ubi feruenti concepta incendia pastu gurgite mulcebat rapido et spumantibus undis, nondum etiam toto demersus corpore in amnem 165 iam caput aduersae ponebat margine ripae. imprudens tantae pestis gradiebar, Aquino Apenninicola atque Vmbro comitatus Auente: scire nemus faciemque loci explorare libebat. iamque propinquantum tacitus penetrauit in artus [6,170] horror et occulto riguerunt frigore membra. intramus tamen et Nymphas numenque precamur gurgitis ignoti trepidosque et multa pauentis arcano gressus audemus credere luco. ecce e uestibulo primisque e faucibus antri 175 Tartareus turbo atque insano saeuior Euro spiritus erumpit, uastoque e gurgite fusa tempestas oritur, mixtam stridore procellam Cerbereo torquens. pauefacti clade uicissim aspicimus. resonare solum, tellusque moueri, [6,180] atque antrum ruere, et uisi procedere manes. quantis armati caelum petiere Gigantes anguibus, aut quantus Lernae lassauit in undis Amphitryoniaden serpens, qualisque comantis auro seruauit ramos Iunonius anguis: 185 tantus disiecta tellure sub astra coruscum extulit adsurgens caput atque in nubila primam dispersit saniem et caelum foedauit hiatu. diffugimus tenuemque metu conamur anheli tollere clamorem frustra: nam sibila totum [6,190] implebant nemus. at subita formidine caecus et facti damnandus Auens (sed fata trahebant) antiquae quercus ingenti robore sese occulit, infandum si posset fallere monstrum. uix egomet credo: spiris ingentibus arte 195 arboris abstraxit molem penitusque reuulsam euertit fundo et radicibus eruit imis. tum trepidum ac socios extrema uoce cientem corripit atque haustu sorbens et faucibus atris (uidi respiciens) obscaena condidit aluo. [6,200] infelix fluuio sese et torrentibus undis crediderat celerique fuga iam nabat Aquinus. hunc medio inuasit fluctu ripaeque relatos (heu genus infandum leti!) depascitur artus. Sic dirum nobis et lamentabile monstrum 205 effugisse datur. quantum mens aegra sinebat, adpropero gressum et ductori singula pando. ingemuit casus iuuenum miseratus acerbos. utque erat in pugnas et Martem et proelia et hostem igneus et magna audendi flagrabat amore, [6,210] ocius arma rapi et spectatum Marte sub omni ire iubet campis equitem. ruit ipse citatum quadrupedem planta fodiens, scutataque raptim consequitur iusso manus et muralia portat ballistas tormenta grauis suetamque mouere 215 excelsas turris immensae cuspidis hastam. iamque ubi feralem strepitu circumtonat aulam cornea gramineum persultans ungula campum, percitus hinnitu serpens euoluitur antro et Stygios aestus fumanti exsibilat ore: [6,220] terribilis gemino de lumine fulgurat ignis. at nemus arrectae et procera cacumina saltus exuperant cristae: trifido uibrata per auras lingua micat motu atque adsultans aethera lambit. ut uero strepuere tubae, conterritus alte 225 immensum attollit corpus tergoque residens cetera sinuatis glomerat sub pectore gyris. dira dehinc in bella ruit rapideque resoluens contortos orbes derecto corpore totam extendit molem subitoque propincus in ora [6,230] lato distantum spatio uenit. omnis anhelat attonitus serpentis ecus frenoque teneri impatiens crebros expirat naribus ignes. arduus ille super tumidis ceruicibus altum nutat utroque caput. trepidos inde incitus ira 235 nunc sublime rapit, nunc uasto pondere gaudet elisisse premens. tunc fractis ossibus atram absorbet saniem et, tabo manante per ora, mutat hians hostem semesaque membra relinquit. cedebant iam signa retro, uictorque cateruas [6,240] longius auectas adflatus peste premebat, cum ductor, propere reuocatam in proelia turmam uocibus impellens: "Serpentine Itala pubes terga damus Libycisque parem non esse fatemur anguibus Ausoniam? si debellauit inertis 245 halitus, ac uiso mens aegra effluxit hiatu, ibo alacer solusque manus componere monstro sufficiam." clamans haec atque interritus hastam fulmineo uolucrem torquet per inane lacerto. uenit in aduersam non uano turbine frontem [6,250] cuspis et haud paulum uires adiuta ruentis contra ardore ferae capiti tremebunda resedit. clamor ad astra datur, uocesque repente profusae aetherias adiere domos. furit ilicet ira terrigena, impatiens dare terga nouusque dolori 255 et chalybem longo tum primum passus in aeuo. nec frustra rapidi stimulante dolore fuisset impetus, ablato ni Regulus arte regendi instantem elusisset equo rursusque secutum cornipedis gyros flexi curuamine tergi [6,260] detortis laeua celer effugisset habenis. At non spectator Marus inter talia segni torpebat dextra. mea tanto in corpore monstri hasta secunda fuit. iam iamque extrema trisulca lambebat lingua fessi certamine terga 265 quadrupedis: torsi telum atque urgentia uelox in memet saeui serpentis proelia uerto. hinc imitata cohors certatim spicula dextris congerit alternasque ferum diducit in iras, donec murali ballista coercuit ictu. [6,270] tum fractus demum uires; nec iam amplius aegra consuetum ad nisus spina praestante rigorem et solitum in nubes tolli caput, acrius instat. iamque aluo penitus demersa phalarica sedit et geminum uolucres lumen rapuere sagittae. 275 iam patulis uasto sub uulnere faucibus aer tabificam expirat saniem specus. ultima iamque ingesti cauda et iaculis et pondere conti haeret humi, lassoque tamen minitatur hiatu, donec tormentis stridens magnoque fragore [6,280] discussit trabs acta caput, longoque resoluens aggere se ripae tandem exhalauit in auras liuentem nebulam fugientis ab ore ueneni. erupit tristi fluuio mugitus et imis murmura fusa uadis, subitoque et lucus et antrum 285 et resonae siluis ulularunt flebile ripae. heu quantis luimus mox tristia proelia damnis, quantaque supplicia et qualis exhausimus iras! nec tacuere pii uates famulumque sororum Naiadum, tepida quas Bagrada nutrit in unda, [6,290] nos uiolasse manu seris monuere periclis. haec tunc hasta decus nobis pretiumque secundi uulneris a uestro, Serrane, tributa parente, princeps quae sacro bibit e serpente cruorem.' Iamdudum uultus lacrimis atque ora rigabat 295 Serranus medioque uiri sermone profatur: 'Huic si uita duci nostrum durasset in aeuum, non Trebia infaustas superasset sanguine ripas, nec, Trasimenne, tuus premeret tot nomina gurges.' Tum senior 'Magnas' inquit 'de sanguine poenas [6,300] percepit Tyrio et praesumpta piacula mortis. nam defecta uiris et opes attrita supinas Africa tendebat palmas, cum sidere diro misit Agenoreis ductorem animosa Therapne. nulla uiro species decorisque et frontis egenum 305 corpus; in exiguis uigor, admirabile, membris uiuidus et nisu magnos qui uinceret artus. iam Martem regere atque astus adiungere ferro et duris facilem per inhospita ducere uitam haud isti, quem nunc penes est sollertia belli, [6,310] cederet Hannibali. uellem hunc, o tristia nobis Taygeta, hunc unum non durassetis opacis Eurotae ripis. uidissem moenia flammis Phoenissae ruere, aut certe non horrida fata fleuissem ducis et, nulla quos morte nec igni 315 exutos seruans portabo in Tartara, luctus. consertae campis acies, multusque per arua feruebat Mauors, nec mens erat ulla sine ira. hic inter medios memorandis Regulus ausis laxabat ferro campum inque pericla ruebat [6,320] nec repetenda dabat letali uulnera dextra. sic, ubi nigrantem torquens stridentibus Austris portat turbo globum piceaque e nube ruinam pendentem terris pariter pontoque minatur, omnis et agricola et nemoroso uertice pastor 325 et pelago trepidat subductis nauita uelis. at fraudem nectens, socios ubi concaua saxa claudebant, uertit subito certamina Graius et dat terga celer ficta formidine ductor, haud secus ac stabulis procurans otia pastor [6,330] in foueam parco tectam uelamine frondis ducit nocte lupos positae balatibus agnae. abripuit traxitque uirum fax mentis honestae gloria et incerti fallax fiducia Martis. non socios comitumue manus, non arma sequentum 335 respicere: insano pugnae tendebat amore iam solus, nubes subito cum densa Laconum saxosis latebris intento ad proelia circum funditur, et pone insurgit uis saeua uirorum. o diram Latio lucem, fastisque notandum [6,340] dedecus o, Gradiue, tuum! tibi dextera et urbi nata tuae tristi damnatur sorte catenae. haud umquam absistam gemitu. te, Regule, uidit Sidonius carcer, tuque huic sat magna triumpho uisa es, Carthago, superis. quae poena sequetur 345 digna satis tali pollutos Marte Laconas? At noua Elissaei iurato foedera patres consultant mandare duci pacisque sequestrem mittere poscentis uinctam inter proelia pubem captiuamque manum ductore rependere nostro. [6,350] nec mora, iam stabat primis in litoris undis nauali propulsa ratis, iam nautica pubes aut siluis stringunt remos, aut abiete secta transtra nouant. his intortos aptare rudentis, his studium erecto componere carbasa malo. 355 unca locant prora curuati pondera ferri. ante omnis doctus pelagi rectorque carinae puppim aptat clauumque Cothon. micat aereus alta fulgor aqua trifidi splendentis in aequore rostri. tela simul uariamque ferunt contra aspera ponti [6,360] rerum ad tempus opem. mediae stat margine puppis qui uoce alternos nautarum temperet ictus et remis dictet sonitum pariterque relatis ad numerum plaudat resonantia caerula tonsis. Postquam confectum nautis opus horaque cursus 365 atque armata ratis uentique dedere profundum, omnis turba ruit, matres puerique senesque. per medios coetus trahit atque inimica per ora spectandum Fortuna ducem. fert lumina contra pacatus frontem, qualis cum litora primum [6,370] attigit adpulsa rector Sidonia classe. accessi comes, haud ipso renuente, ratique impositus maestis socium me casibus addo. inluuiem atque inopes mensas durumque cubile et certare malis urgentibus hoste putabat 375 deuicto maius, nec tam fugisse cauendo aduersa egregium, quam perdomuisse ferendo. spes tamen una mihi, quamquam bene cognita et olim atrox illa fides, urbem murosque domumque tangere si miseris licuisset, corda moueri [6,380] posse uiri et uestro certe mitescere fletu. claudebam sub corde metus lacrimasque putabam esse uiro et nostrae similem inter tristia mentem. cum tandem patriae Tiberino adlabimur amni, seruabam uultus ducis ac prodentia sensum 385 lumina et obtutu perstabam intentus eodem. si qua fides, unum, puer, inter mille labores, unum etiam in patria saeuaque in Agenoris urbe atque unum uidi poenae quoque tempore uultum. obuia captiuo cunctis simul urbibus ibat [6,390] Ausonia, et campum turba uincente propinqui implentur colles; strepit altis Albula ripis. ipsi Poenorum proceres immitia corda ad patrios certant cultus reuocare, togaeque addebatur honos. stetit, inlacrimante senatu 395 et matrum turba iuuenumque dolore profuso, inter tot gemitus immobilis. aggere consul tendebat dextram et patria uestigia primus ponentem terra occursu celebrabat amico. collegit gressum, monitusque recedere consul [6,400] nec summum uiolare decus. cingente superba Poenorum turba captiuoque agmine saeptus ibat et inuidiam caelo diuisque ferebat. Ecce trahens geminum natorum Marcia pignus, infelix nimia magni uirtute mariti, 405 squalentem crinem et tristis lacerabat amictus. agnoscisne diem? an teneris non haesit in annis? atque ea, postquam habitu iuxta et uelamine Poeno deformem aspexit, fusis ululatibus aegra labitur, et gelidos mortis color occupat artus. [6,410] si qua deis pietas, tales, Carthago, uidere dent tibi Sidonias matres. me uoce quieta adfatus iubet et uestros et coniugis una arcere amplexus pater, impenetrabilis ille luctibus et numquam summissus colla dolori.' 415 Hic alto iuuenis gemitu lacrimisque coortis 'Magne parens,' inquit 'quo maius numine nobis Tarpeia nec in arce sedet, si iura querelis sunt concessa piis, cur hoc matrique mihique solamen, uel cur decus hoc, o dure, negasti, [6,420] tangere sacratos uultus atque oscula ab ore libauisse tuo? dextram mihi prendere dextra non licitum? leuiora forent haec uulnera quantum, si ferre ad manis infixos mente daretur amplexus, uenerande, tuos. sed uana recordor 425 ni, Mare, (nam primo tunc haerebamus in aeuo) humana maior species erat. horrida cano uertice descendens ingentia colla tegebat caesaries, frontique coma squalente sedebat terribilis decor atque animi uenerabile pondus. [6,430] nil posthac oculis simile incidit.' excipit inde iam Marus atque, inhibens conuellere uulnera questu, 'Quid, cum praeteritis inuisa penatibus' inquit 'hospitia et sedes Poenorum intrauit acerbas? adfixi clipei currusque et spicula nota 435 aedibus in paruis, magni monumenta triumphi, pulsabant oculos, coniunxque in limine primo clamabat: "Quo fers gressus? non Punicus hic est, Regule, quem fugias, carcer. uestigia nostri casta tori domus et patrium sine crimine seruat [6,440] inuiolata larem. semel hic iterumque (quid, oro, pollutum est nobis?) prolem, gratante senatu et patria, sum enixa tibi. tua, respice, sedes haec est, unde ingens umeris fulgentibus ostro uidisti Latios consul procedere fasces, 445 unde ire in Martem, quo capta referre solebas et uictor mecum suspendere postibus arma. non ego complexus et sanctae foedera taedae coniugiumue peto: patrios damnare penatis absiste ac natis fas duc concedere noctem." [6,450] Hos inter fletus iunctus uestigia Poenis limine se clusit Tyrio questusque reliquit. uixdum clara dies summa lustrabat in Oeta Herculei monumenta rogi, cum consul adire accirique iubet Libyas. tum limina templi 455 uidimus intrantem. quae consultata senatus, quasue uiri uoces extremum curia maerens audierit, placido nobis ipse edidit ore. intulit ut gressus, certatim uoce manuque ad solitam sedem et uestigia nota uocabant. [6,460] abnuit antiquumque loci aspernatus honorem. at circumfusi non setius undique dextram prensare ac, patriae ductorem nomine tanto redderet, orabant: captiua posse redemptum pensari turba, ac Tyrias tum iustius arces 465 arsuras dextra, fuerit quae uincta catenis. Tum palmas simul attollens ac lumina caelo "Iustitiae rectique dator, qui cuncta gubernas, nec leuior mihi diua Fides Sarranaque Iuno, quos reditus testes iurata mente uocaui, [6,470] sit mihi fas me digna loqui Latiosque tueri uoce focos: ibo ad Tyrios non segnior," inquit "stante fide reditus et saluo foedere poenae. sic nobis rerum exitio desistite honorem tendere. tot bellis totque annis fregimus aeuum. 475 nunc etiam uinclis et longo carcere torpent captiuo in senio uires. fuit ille nec umquam, dum fuit, a duro cessauit munere Martis Regulus. exangui spectatis corpore nomen. at non Carthago, fraudum domus, inscia quantum [6,480] e nobis restet, iuuenes parat, aspera ferro pectora, captiuos nostra pensare senecta. ite dolos contra, gensque astu fallere laeta discat, me capto quantum tibi, Roma, supersit. nec uero placeat, nisi quae de more parentum 485 pax erit. exposcunt Libyes nobisque dedere haec referenda, pari libeat si pendere bellum foedere et ex aequo geminas conscribere leges. sed mihi sit Stygios ante intrauisse penatis, talia quam uideam ferientis pacta Latinos." [6,490] Haec fatus Tyriae sese iam reddidit irae, nec monitus spernente grauis fidosque senatu Poenorum dimissa cohors. quae maesta repulsa ac minitans capto patrias properabat ad oras. prosequitur uulgus, patres, ac planctibus ingens 495 personat et luctu campus. reuocare libebat interdum et iusto raptum retinere dolore. At trepida et subito ceu stans in funere coniunx, ut uidit puppi properantem intrare, tremendum uociferans celerem gressum referebat ad undas: [6,500] "Tollite me, Libyes, comitem poenaeque necisque. hoc unum, coniunx, uteri per pignora nostri unum oro: liceat tecum quoscumque ferentem terrarum pelagique pati caelique labores. non ego Amyclaeum ductorem in proelia misi, 505 nec nostris tua sunt circumdata colla catenis. cur usque ad Poenos miseram fugis? accipe mecum hanc prolem. forsan duras Carthaginis iras flectemus lacrimis, aut, si praecluserit aures urbs inimica suas, eadem tunc hora manebit [6,510] teque tuosque simul, uel, si stat rumpere uitam, in patria moriamur. adest comes ultima fati." Has inter uoces uinclis resoluta moueri paulatim et ripa coepit decedere puppis. tum uero infelix, mentem furiata dolore, 515 exclamat fessas tendens ad litora palmas: "En, qui se iactat Libyae populisque nefandis atque hosti seruare fidem. data foedera nobis ac promissa fides thalamis ubi, perfide, nunc est?" ultima uox duras haec tunc penetrauit ad auris, [6,520] cetera percussi uetuerunt noscere remi. Tum fluuio raptim ad pelagi deuoluimur oras ac legimus pontum pinuque immane cauata aequor et immensas curua trabe findimus undas. ludibrium necis horrescens, uis aspera ponti 525 obrueret scopulisque ratem furor improbus Euri frangeret, optabam: letum id commune fuisset. sed nos ad poenam moderato flamine lenes uexerunt Zephyri Tyrioque dedere furori. Infelix uidi patriamque remissus in urbem [6,530] narrator poenae dura mercede reuerti. nec tibi nunc ritus imitantem irasque ferarum Pygmalioneam temptarem expromere gentem, si maius quicquam toto uidisset in orbe gens hominum, quam quod uestri ueneranda parentis 535 edidit exemplum uirtus. pudet addere questus suppliciis, quae spectaui placido ore ferentem. tu quoque, care puer, dignum te sanguine tanto fingere ne cessa atque orientis comprime fletus. praefixo paribus ligno mucronibus omnes [6,540] armantur laterum crates, densumque per artem texitur erecti stantisque ex ordine ferri infelix stimulus, somnisque hac fraude negatis quocumque inflexum producto tempore torpor inclinauit iners, fodiunt ad uiscera corpus. 545 absiste, o iuuenis, lacrimis. patientia cunctos haec superat currus. longo reuirescet in aeuo gloria; dum caeli sedem terrasque tenebit casta Fides, dum uirtutis uenerabile nomen, uiuet; eritque dies, tua quo, dux inclite, fata [6,550] audire horrebunt a te calcata minores.' Haec Marus et maesta refouebat uulnera cura. interea, rapidas perfusa cruoribus alas, sicut sanguinea Trasimenni tinxerat unda, uera ac ficta simul spargebat Fama per Vrbem. 555 Allia et infandi Senones captaeque recursat attonitis arcis facies. excussit habenas luctificus Pauor, et tempestas aucta timendo. hic raptim ruit in muros: uox horrida fertur 'Hostis adest', iaciuntque sudes et inania tela. [6,560] ast aliae laceris canentes crinibus alta uerrunt tecta deum et seris post fata suorum sollicitant precibus. requiem tenebraeque diesque amisere: iacent portis ululante dolore dispersum uulgus, remeantumque ordine longo 565 seruat turba gradus. pendent ex ore loquentum, nec laetis sat certa fides, iterumque morantur orando et, uultu interdum sine uoce precati, quod rogitant, audire pauent. hinc fletus, ubi aures percussae grauiore malo, metus inde, negatum [6,570] si scire, et dubius responsi nuntius haesit. iamque ubi conspectu redeuntum uisa propinquo corpora, sollicite laeti funduntur et ipsis oscula uulneribus figunt superosque fatigant. Hic inter trepidos, curae uenerandus, agebat 575 Serranum Marus, atque olim post fata mariti non egressa domum uitato Marcia coetu et lucem causa natorum passa ruebat in luctum similem antiquo. turbata repente agnoscensque Marum 'Fidei comes inclite magnae, [6,580] hunc certe mihi reddis.' ait 'leue uulnus? an alte usque ad nostra ferus penetrauit uiscera mucro? quicquid id est, dum non uinctum Carthago catenis abripiat poenaeque instauret monstra paternae, gratum est, o superi. quotiens heu, nate, petebam, 585 ne patrias iras animosque in proelia ferres neu te belligeri stimularet in arma parentis triste decus. nimium uiuacis dura senectae supplicia expendi. quaeso, iam parcite, si qua numina pugnastis nobis.' At cladis acerbae [6,590] discussa ceu nube, patres conquirere fessis iam rebus meditantur opem, atque ad munera belli certatur, pulsusque timor grauiore periclo. maxima curarum rectorem ponere castris cui Latium et moles rerum quassata recumbat, 595 spectante occasum patria. Iouis illa ruenti Ausoniae atque Italis tempus protendere regnis cura fuit; nam Tyrrhenos Poenumque secundis Albana surgens respexerat arce tumentem, qui ferre in muros uictricia signa parabat. [6,600] tum quassans caput 'Haud umquam tibi Iuppiter,' inquit 'o iuuenis, dederit portas transcendere Romae atque inferre pedem. Tyrrhenas sternere ualles caedibus, et ripas fluuiorum exire Latino sanguine fas fuerit: Tarpeium accedere collem 605 murisque aspirare ueto.' quater inde coruscum contorsit dextra fulmen, quo tota reluxit Maeonidum tellus, atramque per aethera uoluens abrupto fregit caelo super agmina nubem. nec Poenum auertisse satis: dat numine magno [6,610] Aeneadis mentem gremio deponere tuto Romuleam laudem Fabioque salutis habenas credere ductori. cui postquam tradita belli iura uidet, 'Non hunc' inquit 'superauerit unquam inuidia aut blando popularis gloria fuco, 615 non astus fallax, non praeda aliusue cupido. bellandi uetus ac laudum cladumque quieta mente capax. par ingenium castrisque togaeque.' sic genitor diuum recipitque ad sidera gressum. Hic circumspectis nulli deprensus in armis [6,620] laudatusque Ioui Fabius mirabile quantum gaudebat reducem patriae adnumerare reuersus, duxerat egrediens quam secum in proelia, pubem. nec membris quisquam natoue pepercit amato acrius aut uidit socium per bella cruorem 625 tristior. atque idem, perfusus sanguine uictor hostili, plenis repetebat moenia castris. stirpe genus clarum caeloque adfinis origo. nam remeans longis olim Tirynthius oris et triplicis monstri famam et spectacula captas [6,630] mira boues hac, qua fulgent nunc moenia Romae, egit ouans. tunc Arcadius, sic fama, locabat inter desertos fundata Palatia dumos paupere sub populo ductor, cum regia uirgo hospite uicta sacro Fabium de crimine laeto 635 procreat et magni commiscet seminis ortus Arcas in Herculeos mater uentura nepotes. ter centum domus haec Fabios armauit in hostem limine progressos uno; pulcherrima quorum cunctando Fabius superauit facta ducemque [6,640] Hannibalem aequando. tantus tunc, Poene, fuisti. Dum se perculsi renouant in bella Latini, turbatus Ioue et exuta spe moenia Romae pulsandi, collis Vmbros atque arua petebat Hannibal, excelso summi qua uertice montis 645 deuexum lateri pendet Tuder, atque ubi latis proiecta in campis nebulas exhalat inertis et sedet ingentem pascens Meuania taurum, dona Ioui. tum Palladios se fundit in agros Picenum diues praedae atque errantibus armis, [6,650] quo spolia inuitant, transfert populantia signa, donec pestiferos mitis Campania cursus tardauit bellumque sinu indefensa recepit. Hic dum stagnosi spectat templumque domosque Literni ductor, uaria splendentia cernit 655 pictura belli patribus monumenta prioris exhausti: nam porticibus signata manebant, quis inerat longus rerum et spectabilis ordo. primus bella truci suadebat Regulus ore, bella neganda uiro, si noscere fata daretur. [6,660] at princeps Poenis indicta more parentum Appius astabat pugna lauroque reuinctus iustum Sarrana ducebat caede triumphum. aequoreum iuxta decus et nauale tropaeum, rostra gerens niuea surgebat mole columna. 665 exuuias Marti donumque Duilius, alto ante omnis mersa Poenorum classe, dicabat. cui, nocturnus honos, funalia clara sacerque post epulas tibicen adest, castosque penatis insignis laeti repetebat murmure cantus. [6,670] cernit et extremos defuncti ciuis honores: Scipio ductoris celebrabat funera Poeni, Sardoa uictor terra. uidet inde ruentem litoribus Libycis dispersa per agmina pubem; instabat crista fulgens et terga premebat 675 Regulus: Autololes Nomadesque et Maurus et Hammon et Garamas positis dedebant oppida telis. lentus harenoso spumabat Bagrada campo uiperea sanie, turmisque minantibus ultro pugnabat serpens et cum duce bella gerebat. [6,680] necnon proiectum puppi frustraque uocantem numina Amyclaeum mergebat perfida ponto rectorem manus, et seras tibi, Regule, poenas Xanthippus digni pendebat in aequore leti. addiderant geminas medio consurgere fluctu 685 Aegatis: lacerae circum fragmenta uideres classis et effusos fluitare in gurgite Poenos. possessor pelagi pronaque Lutatius aura captiuas puppis ad litora uictor agebat. haec inter iuncto religatus in ordine Hamilcar, [6,690] ductoris genitor, cunctarum ab imagine rerum totius in sese uulgi conuerterat ora. sed Pacis faciem et pollutas foederis aras deceptumque Iouem ac dictantis iura Latinos cernere erat. strictas trepida ceruice securis 695 horrebat Libys, ac summissis ordine palmis orantes ueniam iurabant inrita pacta. haec Eryce e summo spectabat laeta Dione. Quae postquam infesto percensuit omnia uultu adridens Poenus, lenta proclamat ab ira: [6,700] 'Non leuiora dabis nostris inscribere tectis acta meae dextrae: captam, Carthago, Saguntum da spectare, simul flamma ferroque ruentem; perfodiant patres natorum membra. nec Alpes exiguus domitas capiet locus: ardua celsis 705 persultet iuga uictor equis Garamasque Nomasque. addes Ticini spumantis sanguine ripas et nostrum Trebiam et Trasimenni litora Tusci clausa cadaueribus. ruat ingens corpore et armis Flaminius, fugiat consul manante cruore [6,710] Scipio et ad socios nati ceruice uehatur. haec mitte in populos, et adhuc maiora dabuntur. flagrantem effinges facibus, Carthago, Libyssis Romam et deiectum Tarpeia rupe Tonantem. interea uos, ut dignum est, ista (ocius ite) 715 o iuuenes, quorum dextris mihi tanta geruntur, in cineres monumenta date atque inuoluite flammis.'