[2,0] LIBER SECUNDUS. 
1 Regina ut subitos imo sub pectore motus
Sensit, et adflatu diuini Numinis aucta est:
haud mora, digressu uolucris suspensa ministri,
exsurgit; montesque procul contendit in altos
festinans; ea cura animo uel prima recursat,
matronam defessam aeuo, cui nulla fuissent
dona uteri (mirum dictu!) iam segnibus annis
foecundam, sextique grauem sub pondere mensis
protinus adfari, uocemque audire loquentis,
10 et spectare oculis sterili data pignora matri.
Ergo adcincta uiae, nullos studiosa paratus
induitur, nullo disponit pectora cultu:
tantum albo crines iniectu uestis inumbrans,
qualis stella nitet, tardam quae circuit Arcton,
hiberna sub nocte: aut matutina resurgens
Aurora: aut ubi iam Oceano Sol aureus exit.
Quaque pedes mouet, hac casiam terra alma ministrat,
pubentesque rosas, nec iam moestos hyacinthos,
narcissumque, crocumque, et quidquid purpureum uer
20 spirat hians, quidquid florum per gramina passim
subgerit, immiscens uarios natura colores.
Parte alia celeres sistunt uaga flumina cursus:
exsultant uallesque cauae, collesque supini:
et circumstantes submittunt culmina pinus;
crebraque palmiferis erumpunt germina siluis.
Omnia laetantur: cessant Eurique, Notique:
cessat atrox Boreas: tantum per florea rura
regna tenent Zephyri, caelumque tepentibus auris
mulcent, quaque datur, gradientem uoce salutant.
30 Ut uentum ad sedes, uultu longaeua uerendo
obcurrit coniux iusti senis: atque repente
plena Deo, subitoque uteri concussa tumultu,
excipit amplexu uenientem, ac talibus infit:
"O decus, o laudis, mulier, dux praeuia nostrae,
caelitibus sola humanum quae digna reperta es
conciliare genus, coetusque adtollere ad astra
femineos: gremium cuius diuinus obumbrat
palmes, inexhaustis terras qui compleat uuis:
quis me, quis tanto superum dignatur honore?
40 Tune procul uisura humiles, Regina, penates
uenisti? tune illa mei pulcherrima Regis
Mater ades? uiden' ut nostra puer excitus aluo,
(cum mihi uix primas uocis sonus ambiat aures)
iam salit, et Dominum (ceu praecursurus) adorat?
Felix, Virgo, animi, felix, cui tanta mereri
credulitas dedit una: in te nam plena uidebis
omnia, quae magni uerax tibi dixit Olympi
aliger, arcano delapsus ab aethere cursu."
Illa sub haec: "Miranda alti quis facta Tonantis,

[2,50] O mater, meritas caelo quae tollere laudes
uox queat? Exsultant dulci mea pectora motu
auctori tantorum operum: qui me ima tenentem,
indignamque humilemque suis respexit ab astris.
Munere quo gentes felix ecce una per omnes
iam dicar: nec uana fides: ingentia quando
ipse mihi ingenti cumulauit munera dextra
Omnipotens, sanctumque eius per saecula nomen,
et quae per magnas clementia didita terras
exundat, qua passim omnes sua iussa uerentes
60 usque fouens, nullo neglectos deserit aeuo.
Tum fortem exsertans humerum, dextramque coruscam,
insanos longe fastus, mentesque superbas
dispulit, adflixitque super: solioque potentes
deturbans dedit in praeceps, et ad ima repressit.
Extollensque humiles, aliena in sede locauit:
pauperiemque, famemque fugans, impleuit egenos
diuitiis: uacuos contra nudosque reliquit,
qui nullas opibus metas posuere parandis.
Postremo Sobolem (neque enim dare maius habebat),
70 aeternam Genitor Sobolem, saeclisque priorem
omnibus, aequalemque sibi, de sanguine fidi
suscepit pueri, tantis quod honoribus unum
deerat adhuc, non ille animi, morumque suorum
oblitus. Quippe id meditans promiserat olim
sacrificis proauorum atauis, stirpique nepotum."
Haec uirgo. At senior, nullus cui uocis ademptae
usus erat, supplex nunc gressum obseruat euntis,
uirgineosque pedes, tactaeque dat oscula terrae:
nunc laetus tollit duplices ad sidera palmas,
80 quoque potest, solo testatur gaudia nutu:
ostenditque manu uatum tot scripta priorum:
quae quis, agente Deo, quondam, dum uita manebat,
edidit, et populis liquit celebranda futuris.
Scilicet effusum tacitis de nubibus imbrem
lanigerum in tergus: germenque e stirpe uetustae
arboris exsurgens: incombustumque sonoro
igne rubum: et priscis stellam de patribus ortam.
Quae dum cuncta graui uenturi haud inscia uisu
percurrit relegens, alto cum corde uolutat
90 conceptus Virgo insolitos, et ab aethere lapsam
progeniem, pluuiae in morem, quae uellere molli
excepta, haud ullos sonitus, nec murmura reddit.
Seque rubum, uirgamque, alto se denique missam
sidus grande mari prorsum agnoscitque uidetque:
non tamen ausa loqui tanto aut se ducere dignam
munere: sed tacito affectu tibi, maxime diuum,
grates, Rector, agit, mentemque ad sidera tollit.
Et iam Luna cauum ter luce repleuerat orbem,
ter solitas de more intrarat caeca latebras:

[2,100] cum Virgo in patriam reditum parat, omnia quando
certa uidet. Subeunt dilectae grata parentis
adloquia, adsuetaeque piis sermonibus aedes:
quaeque salutantis uoces ac uerba ministri
audiit, et primos excepit cella uolatus:
cella choris superum lustrata, et cognita caelo.
Ergo iter inceptum, caris digressa propinquis,
Accelerat: relegitque uiam per nota locorum.
Nec mora, nec requies usquam: nec lumina flectit,
(Caelicolum quamuis sacro circumdata coetu)
110 donec ad optatum peruenit sedula limen.
Atque ibi, dum consueta suo cum pectore uersat
gaudia, paulatim maturi tempora uentris
aduentare uidet: scires iam Numen in illa
grande tegi; nullos adeo sentire dolores
dat superum Genitor, nullaque ex parte grauari.
Interea terra parta iam pace, marique,
Augustus pater aeratis bella impia portis
clauserat, et ualidis arctarat uincta catenis:
dumque suas regnator opes, uiresque potentis
120 imperii, exhaustasque armis ciuilibus urbes
nosse cupit; magnum censeri iusserat orbem,
describi populos late, numerumque referri
cunctorum ad sese capitum, quae maxima tellus
sustinet, et rapido complectitur aequore Nereus.
Ergo omnes lex una mouet: sua nomina mittunt,
qui montes, Aurora, tuos, regna illa feracis
Armeniae, qui conualles, atque alta Niphatae
saxa tenent, longe pictis gens nota pharetris,
gens fines lustrare suos non segnis, et arcu,
130 qua uagus Euphrates, qua deuius exit Araxes,
felices tractus, et late munere diuum
concessos defendere agros bene olentis amomi.
Censetur Tauri passim, censetur Amani
Incola: praedatorque Cilix: et Isaurica quisquis
rura domat: quicumque tuas, Pamphylia, siluas:
quique Lycaoniam, felicia iugera, quique
flauentem curuis Lyciam perrumpit aratris.
Iam clari bello Leleges, populique propinqui
iussa obeunt: gens quaeque suo dat nomina ritu.
140 Qui Ceramon, bimaremque Gnidon: quique alta tuentur
moenia, dispositis ubi circumsepta columnis
tollit se niuei moles operosa sepulcri,
barbara quam rapto posuit regina marito:
et quos Maeandri, toties ludente recursu,
unda rigat, rigat ipse suo mox amne Cayster,
herboso niueos dum margine pascit olores:
quosque metalliferis ueniens Pactolus ab antris
circuit, et rutila non parcior Hermus arena:
Mysorum manus omnis, Apollineaeque Celenae:

[2,150] Idaque, Rhoetaeaeque arces, celebrataque Musis
Pergama, Sigaeumque iugum, Priameia quondam
regna armis, ducibusque, ducum nunc nota sepulcris:
Quae nauta, angustum dum praeterit Hellespontum,
ostendens sociis: "Hoc, inquit, litore flentes
Nereides steterant, passis cum moesta capillis
ipsa suum de more Thetis clamaret Achillem."
His et Bithynae classes, et Pontica late
accedit regio: paret scopulosa Carambis:
parendi studio feruet simul alta Sinope:
160 feruet Halys: quique immensis procul amnibus auctus
Cappadocum medios populos discriminat Iris:
Thermodonque, Halybesque, adtritaque saxa Prometheo.
Praeterea qua se Thracum Mauortia tellus
Pandit, et algentem Rhodope procurrit in Haemum:
qua Macetum per saxa ruit torrentibus undis
Axius, umbrosaeque tegunt Halyachmona ripae:
quaque iacet diris omen Pharsalia bellis,
et bis Romana ferales clade Philippi,
conueniunt populi certatim, et iussa facessunt.
170 Vos etiam uestros his adiunxistis alumnos,
uicinae passim uacuis iam moenibus urbes,
antiquae Graiorum urbes, gens optima morum
formatrix, clara ingeniis et fortibus ausis:
seu quae litoreos tractus, montesque tenetis:
seu quae per medias dispersae exsurgitis undas.
Tum latus Epiri, qua formidabile nautis
adtollunt summo caput Acroceraunia caelo.
Urget opus: iamque Alcinoi dat regia censum:
Illyricaeque manus; impacatique Liburni,
180 litoraque Ionio passim pulsata profundo.
Nec tu, cui late imperium terraeque, marisque
bellatrix peperit uirtus, et Martius ardor,
non populos, non ipsa tuas, terra inclyta, gentes
describis, terra una armis, et foeta triumphis,
una uiris longe pollens, atque aemula caelo:
nubiferae quam praeruptis anfractibus Alpes
praecingunt, mediamque pater secat Apenninus,
et geminum rapido fluctu circumtonat aequor.
Descripsere suos (quamuis non axe sub uno)
190 hinc Rhenus pater indigenas, hinc latior undis
Danubius, qu, siluarum per uasta uolutus,
pascere non populos, non lambere desinit urbes,
donec ad optatam rapido uenit agmine Peucen.
Quin et proceras scrutatur Gallia siluas,
Gallia Caesareis Latio dignata triumphis:
quam Rhodanus, quam findit Arar, quam pemeat ingens
Sequana, piscosoque interluit amne Garumna.
Tum quas piniferis gentes praerupta Pyrene
rupibus Herculeas prospectat ad usque columnas,

[2,200] cogit Anas, cogit ripa formosus utraque
Duria, et albenti Baetis praecinctus oliua,
auratamque Tagus uoluens sub gurgite arenam,
quique suo terras insignit nomine Iberus.
Parte alia, uastas circumuocat Africa uires:
Getuli, Maurique duces rimantur opaci
Atlantis nemora, et dispersa mapalia siluis.
Scribitur et uacuis ut quisque inuentus arenis,
seu pastor, seu subcinctis uenator in armis
obseruans saeuos latebrosa ad tesqua leones.
210 Massylum quicumque domos, quicumque repostos
Hesperidum lucos, munitaque montibus arua
incolit, et ramis natiuum decutit aurum,
et qui uertentes immania saxa iuuencos
flectit arans, qua deuictae Carthaginis arces
procubuere, iacentque infausto in litore turres
euersae. Quantum illa metus, quantum illa laborum
urbs dedit insultans Latio et laurentibus aruis!
nunc passim uix relliquias, uix nomina seruans,
obruitur propriis non agnoscenda ruinis.
220 Et querimur, genus infelix, humana labare
membra aeuo, cum regna palam moriantur et urbes.
Iamque Macas idem ardor habet: uenere uolentes
Barcaei: uenere suis Nasamones ab aruis:
nauifragas qui per Syrtes, infidaque circum
litora, moerentum spoliis onerantur, et altos
insiliunt nudi cumulos exstantis arenae,
inque suas uertunt aliena pericula praedas.
Postremo Psylli, Garamanticaque arua tenentes:
quique Cyrenaeas suspendunt uomere glebas,
230 laudatasque legunt succis praestantibus herbas.
Quique Iouis palmeta, Hasbytarumque recessus:
Marmaricas qui late oras, qui pascua seruant
Aegypti, Meroesque, sacer quos Nilus inundat,
Nilus ab aethereo ducens cunabula caelo.
Nec minus et casta senior cum Virgine custos
ibat, ut in patria nomen de more genusque
ederet, et iussum non segnis penderet aurum.
Ille domum antiquam, et regnata parentibus arua
inuisens, secum proauos ex ordine reges,
240 claraque facta ducum, pulchramque ab origine gentem
mente recensebat tacita: numerumque suorum,
(quamuis tunc pauper, quamuis incognitus ipsis
agnatis) longe adueniens explere parabat.
Iam fines, Galilaea, tuos emensus, et imas
Carmeli ualles, quaeque altus uertice opacat
rura Thabor, sparsamque iugis Samaritida terram
palmiferis; Solymas a laeua liquerat arces:
cum simul e tumulo muros, ac tecta domorum
prospexit, patriaeque agnouit moenia terrae.

[2,250] Continuo lacrimis urbem ueneratur obortis
intenditque manus, et ab imo pectore fatur:
"Bethlemiae turres, et non obscura meorum
regna Patrum, magnique olim saluete penates,
tuque o terra, parens regum, uisuraque Regem,
cui Sol et gemini famulantur cardinis axes,
salue iterum: te uana Iouis cunabula, Crete
horrescet, ponetque suos temeraria fastus:
moenia te Dircaea trement: ipsamque pudebit
Ortygiam geminos Latonae extollere partus.
260 Parua loquor: prono ueniet diademate supplex
illa potens rerum, terrarumque inclyta Roma,
et septemgeminos submittet ad oscula montes."
Dixit, et extrema mouit uestigia uoce:
maturatque uiam senior, tardumque fatigat
uectorem, et uisas gressum molitur ad oras.
Et iam prona dies fluctus urgebat Iberos,
purpureas pelago nubes aurumque relinquens.
Ecce autem magnis plenam conuentibus urbem
protinus, ut uenere, extremo e limine portae
270 adspiciunt: mistum confluxerat undique uulgus,
turba ingens: credas longinquo ex aequore uectas
ad merces properasse: aut deuastantibus arua
hostibus, in tutum trepidos fugisse colonos.
Cernere erat, perque anfractus, perque arcta uiarum,
cuncta replesse uiros, confusoque ordine matres:
permistos pecori agricolas; hos iungere plaustra:
hos intendere uela: alios discumbere apertis
porticibus: resono compleri cuncta tumultu:
accensos uariis lucere in partibus ignes.
280 Quae pater admirans, tacito dum singula uisu
percurrit, circumque domos, et limina lustrat,
nec superesse locum tecto uidet: "Ibimus, inquit,
quo Deus, et quo sancta uocant oracula patrum."
Est specus haud ingens paruae sub moenibus urbis;
Incertum, manibusne hominum, genione potentis
naturae formatus, ut haec spectacula terris
praeberet, tantosque diu seruatus in usus,
hospitio caelum acciperet; cui plurima dorso
incumbit rupes, pendentibus undique saxis
290 aspera: et exesae cingunt latera ardua cautes:
defunctis operum domus haud ingrata colonis.
Huc heros tandem, superata ambage uiarum,
sic monitus, ducente Deo, cum Coniuge sancta
deuenit, multaque senex se nocte recepit.
Ac primum siccis ramalibus excitat ignem:
stramineoque toro comitem locat: aegra cubantis
membra super uestem inuoluens: mox adligat ipsos
permulcens, iam non duros, iam sponte sequentes
quadrupedes, ut forte aderat foenile saligna

[2,300] subfultum crate, et palmarum uimine textum.
Nunc age, Castaliis quae nunquam audita sub antris,
Musarumue choris celebrata, aut cognita Phoebo,
expediam: uos secretos per deuia calles,
Caelicolae, uos (si merui) monstrate recessus
intactos. Ventum ad cunas, et gaudia caeli,
mirandosque ortus, et tecta sonantia sacro
uagitu. Stat ferre pedem, qua nulla priorum
obuia sint oculis uatum uestigia nostris.
Tempus erat, quo nox, tardis inuecta quadrigis,
310 nondum stelliferi mediam peruenit Olympi
ad metam, et tacito scintillant sidera motu:
cum siluaeque, urbesque silent, cum fessa labore
accipiunt placidos mortalia pectora somnos:
non fera, non uolucris, non picto corpore serpens
dat sonitum, iamque in cineres consederat ignis
ultimus: et sera perfusus membra quiete
scruposo senior caput adclinauerat antro.
Ecce autem nitor ex alto nouus emicat, omnemque
exsuperat ueniens atrae caliginis umbram
320 auditique chori superum, et caelestia curuas
agmina pulsantum citharas, ac uoce canentum.
Agnouit sonitum partusque instare propinquos
haud dubiis Virgo sensit laetissima signis.
Protinus erigitur stratis, caeloque nitentes
adtollit uenerans oculos, ac talia fatur:
"Omnipotens Genitor, magno qui sidera nutu,
aeriosque regis tractus, terrasque, fretumque,
ecquid adest tempus, quo se sine labe serenam
efferat in lucem Soboles tua? quo mihi tellus
330 rideat et teneris depingat floribus arua?
En tibi maturos fructus, en reddimus ingens
depositum: tu, ne qua pio iactura pudori
obrepat, summo defende, et consule caelo.
Ergo ego te gremio reptantem, et nota petentem
ubera, care puer, molli studiosa fouebo
amplexu: tu blanda tuae dabis oscula matri
adridens: colloque manum, et puerilia nectes
brachia, et optatam capies per merabra quietem."
Sic memorat, fruiturque Deo: comitumque micanti
340 Agmine, diuinisque animum concentibus explet.
Atque olli interea, reuoluto sidere, felix
hora propinquabat. Quis me rapit? Accipe uatem,
Diua, tuum; rege, Diua, tuum: feror arduus altas
in nubes: uideo totum descendere caelum
spectandi excitum studio. Da pandere factum
mirum, indictum, insuetum, ingens: absistite, curae
degeneres, dum sacra cano. Iam laeta laborum,
iam non tacta metu, saecli Regina futuri
stabat adhuc, nihil ipsa suo cum corde caducum,

[2,350] nil mortale putans: illam Natusque Paterque
quique prius quam Sol caelo, quam Luna niteret,
Spiritus obscuras ibat super igneus undas,
stant circum, et magnis permulcent pectora curis.
Praeterea redeunt animo quaecumque uerendus
dixerat interpres: acti sine pondere menses,
seruatusque pudor: clausa cum protinus aluo
(o noctem superis laetam, et mortalibus aegris!),
sicut erat foliis, stipulaque innixa rigenti,
diuinum, spectante polo, spectantibus astris,
360 edit onus. Qualis rorem cum uere tepenti
per tacitum matutinus desudat Eous:
et passim teretes lucent per gramina guttae:
terra madet, madet adspersa sub ueste uiator
horridus, et pluuiae uim non sensisse cadentis
admirans, gelidas udo pede proterit herbas.
Mira fides! Puer aethereas iam lucis in auras
prodierat: foenoque latus male fultus agresti,
impulerat primis resonum uagitibus antrum.
Alma Parens nullos intra praecordia motus,
370 aut incursantes deuexi ponderis ictus
senserat; haerebant immotis uiscera claustris.
Haud aliter, quam cum purum specularia Solem
Admittunt: lux ipsa quidem pertransit, et omnes
irrumpens laxat tenebras, et discutit umbras;
illa manent inlaesa, haud ulli peruia uento,
non hiemi, radiis sed tantum obnoxia Phoebi.
Tunc Puerum tepido Genitrix inuoluit amictu,
exceptumque sinu, blandeque ad pectora pressum
detulit in praesepe: hic illum mitia anhelo
380 ore fouent iumenta. O rerum occulta potestas!
Protinus agnoscens Dominum procumbit humi bos
cernuus, et mora nulla, simul procumbit asellus
submittens caput, et trepidanti poplite adorat.
Fortunati ambo! non uos aut fabula Cretae
Polluet, antiqui referens mendacia furti,
Sidoniam mare per medium uexisse puellam:
aut sua dum madidus celebrat portenta Cithaeron,
infames inter thyasos, uinosaque sacra
arguet obsequio senis insudasse profani:
390 solis quippe Deum uobis, et pignora caeli
nosse datum, solis cunabula tanta tueri.
Ergo dum refugo stabit circumdata fluctu
terra parens; dum praecipiti uertigine caelum
uoluetur; Romana pius dum templa sacerdos
rite colet; uestri semper referentur honores:
semper uestra fides nostris celebrabitur aris.
Quis tibi tunc animus, quae sancto in corde uoluptas,
O Genitrix, cum muta tuis famulantia cunis,
ac circum de more sacros referentia ritus

[2,400] adspiceres Domino genua inclinate potenti,
et sua commotum trahere ad spectacula caelum?
Magne Pater, quae tanta rudes prudentia sensus
leniit? informi tantos quis pectore motus
exciuit calor, et pecudum in praecordia uenit?
ut quem non reges, non accepere tot urbes,
non populi, quibus una aras et sacra tueri
cura fuit; iam bos torpens, iam segnis asellus
auctorem late possessoremque salutent?
Vocibus interea sensim puerilibus heros
410 Excitus, somnum expulerat, noctemque fugarat
ex oculis, iamque Infantem uidet, et uidet ipsam
maiorem adspectu, maiori et lumine Matrem
fulgentem, nec quoquam oculos, aut ora mouentem,
sublimemque solo, superum cingente caterua
aligera. Qualis, nostrum cum tendit in orbem,
purpureis rutilat pennis nitidissima Phoenix,
quam uariae circum uolucres comitantur euntem:
illa uolans, Solem natiuo prouocat auro
fulua caput, caudam et roseis interlita punctis
420 caeruleam: stupet ipsa cohors plausuque sonoro
per sudum strepit innumeris exercitus alis.
Miratur lucem insolitam, miratur ouantes
Caelicolum cantus senior: tum uictus, et amens,
adtonitusque animi, tantisque ardoribus impar
corruit, et geminas uultum demisit in ulnas:
adfususque diu telluri immobilis haesit.
Hic illum superi iuxta uidere iacentem,
uidit Dia Parens: nec longum passa seniles
obduci tenebris oculos: dat surgere, et aegrum
430 sustentare genu, tremulisque insistere plantis,
diuinosque pati uultus, superique nitorem
ignis, et aethereas uibrantia lumina flammas.
Ille, ubi paulatim uires, animumque resumpsit;
nodoso incumbens baculo, modulantia primum
agmina, Reginamque deum de more salutat.
Mox ipsum accedens praesepe uluaque palustri
impositum spectans Dominum terraeque, marisque,
(o timor, o mentis pietas!) puerilia membra
non ausus tractare manu, cunctatur: ibi auram,
440 insperatam auram diuino efflantis ab ore
ore trahens, subito correptus numinis haustu,
adflatusque Deo, sic tandem uoce quieta
incipit, et lacrimis oculos subfundit obortis:
"Sancte Puer, non te Phariis operosa columnis
atria, non uariata Phrygum uelamina textu
excepere (iaces nullo spectabilis auro),
angustum sed uix stabulum, male commoda sedes,
et fragiles calami, lectaeque paludibus herbae
fortuitum dant ecce torum: laqueata tyrannos

[2,450] tecta, et regifico capiant aulaea paratu:
te Pater aeterno superum ditauit honore
illustrans: tibi siderei domus aurea caeli
plaudit, inexstinctosque parat Natura triumphos.
Et tamen hanc sedem Reges, haec undique magni
antra petent populi: longe quos caerula Calpe
litore ab occiduo, nigrisque impellet ab Indis
Sol oriens: quos et Boreas et feruidus Auster
diuerso inter se certantes cardine mittent.
Tu pastor, tu dispersas reuocare per agros
460 missus oues late, pectusque obferte periclis.
Prodigus ah nimium uitae, per tela, per hostes
obscurum nemus irrumpens, rabida ora luporum
compesces, saturumque gregem sub tecta reduces.
O mihi certa fides superum, decus addite terris,
Nate Deo, Deus ipse, aeterno e lumine lumen:
te te ego, te circum Genitrix, laetique ministri
concinimus, primique tuos celebramus honores,
468 longaque perpetuis indicimus orgia fastis."