[16] CAPUT XVI. 
XVI. De proditione facta in Rupe Guidonis a Guillelmo sororio eius, et de morte Guidonis, et cita ultione in eumdem Guillelmum.
Supersistitur promontorio ardui littoris magni fluminis Sequanae horridum et ignobile castrum, quod dicitur Rupes Guidonis, in superficie sui inuisibile, rupe sublimi incaueatum, cui manus aemula artificis in deuexo montis raro et misero ostio, maximae domus amplitudinem rupe caesa extendit, antrum, ut putatur, fatidicum, in quo Apollinis oracula sumantur, aut de quo dicit Lucanus:
".... Nam quamuis Thessala uates 
 Vim faciat fatis, dubium est quid traxerit illuc, 
 Aspiciat Stygias an quod descenderit umbras". 
Hinc forsitan itur ad Manes. Cuius fautiosi diis et hominibus exosi oppidi possessor Guido bonae indolis adolescens, antecessorum nequitiae propagine rupta alienus, cum honeste et absque miserae rapacitatis ingluuie uitam degere instituisset, infausti loci interceptus calamitate, soceri sui nequioris nequissimi proditione detruncatus, et locum et personam morte inopinata amisit. Guillelmus siquidem gener eius genere Northmannus, proditor incomparabilis, ut putabatur familiaris et amicissimus eius, cum concepisset dolorem et peperisset iniquitatem, crepusculo cuiusdam Dominici diei nactus proditionis opportunitatem cum his qui deuotiores primi ad ecclesiam domui Guidonis partita rupe contiguam conueniebant, et ipse sed dissimiliter loricatus, sed cappatus cum proditorum manipulo conuenit, et dum alii orationi, ipse aliquando orare fingens, quo intraret ad Guidonem ingressu speculatus, eo quo Guido ostio intrare ecclesiam maturabat irrupit, exertoque gladio cum nequissimis sociis propria iniquitate debacchatus furit, imprudentem etsi non sentiret gladium, arridentem percutit, mactat et perdit. Quod nobilis ipsius coniux uidens, stupida genas et capillos muliebri ultione dilacerans ad maritum currit, mortem non curans, seipsa super eum corruens operit: Me, inquiens, me miseram, et sic mori meritam, potius, uilissimi carnifices, detruncate. Ictusque ac uulnera gladiatorum marito superposita excipiens: Quid in istos, ait charissime, deliquisti, sponse? Nonne et gener et socer amici indissolubiles eratis? Quaenam est insania? pleni estis mania. Quam cum per capillos retorquentes digladiatam, punctam, et pene toto corpore caesam auulsissent, uirum morte turpissima peremerunt, infantes quos inuenerunt Herodiana nequitia rupe allisos exstinxerunt. Cumque hac et illac frendentes debaccharentur, supina mulier leuans miserum caput, truncum maritum recognoscit, amore rapta qua potuit impotentia serpens more serpentis, se totam sanguineam contrectans, ad cadauer exanime deuenit, et quaecunque poterat ac si uiuo oscula gratissima porrigebat, et lugubri erumpens cantilena, qua poterat lugubres persoluens inferias, clamat: Quid reliqui mihi facis, charissime sponse? Nunquid hoc meruit iuxta me tua praedicabilis continentia? Nunquid hoc comparauit patris, aui, et ataui deposita nequitia? Nunquid uicinorum et pauperum domi penuriam reponens neglecta rapacitas? Haec ait, et lasso iacuit deserta furore. Nec erat qui totum mortuum et semiuiuam uno sanguine inuolutos sequestraret. Tandem uero, cum sceleratus Guillelmus eos sicut porcos exposuisset, saturatus humano sanguine more belluino subsedit, rupis fortitudinem plus solito admiratus approbat, quomodo potenter circumquaque rapiat, quomodo Francis et Northmannis pro uelle timorem incutiat, sero tamen deliberat. Deinde caput insanum per fenestram exponens, uocat natiuos terrae accolas, expers boni bona promittit, si ei adhaereant, quorum nec unus intrauit. Mane uero tanti et tam scelerati facti fama uolans non solum uiciniam, sed et remotos sollicitat. Quo Vilcassinenses uiri strenui et armis fortissimi grauissime exciti, circumquaque et militum et peditum singuli pro toto posse uires colligentes, quoniam timebant potentissimum regem Anglorum Henricum, praesidia proditoribus ferre, ad rupem festinant, decliuo rupis multos militum et peditum, ne quis intret aut exeat, opponunt, uiam ex parte Northmannorum locando exercitum, ne ferant praesidia, obtrudunt. 
Interim ad regem mittunt Ludouicum, fauctionem significant, et quid super his praecipiat consulunt. Qui regiae maiestatis imperio morte exquisita et turpissima praecipit puniri, mandat si oporteat suffragari. Cumque per aliquot dies exercitus consedisset, nefandus ille, augmentato de die in diem exercitu, timere coepit. Cumque quid suadente diabolo fecisset, eo docente animaduerteret, accitis quibusdam Vilcassini nobilioribus, quomodo pace in rupe remaneat, eis confoederetur, regi Francorum optime seruiat, promissionibus multis elaborat. Qui reiicientes, et proditionis ultionem improperantes, in hoc iam ipsum remissum impulerunt, ut si terram quamdam sibi adiurari facerent, et securitatem eundi darent, occupatam dimitteret eis munitionem. Quo iureiurando firmato, Francorum plures recepti sunt. Procrastinato autem eorum exitu, occasione praefata, cum in mane praeter iuratos aliqui intrarent, et alii alios sequerentur, inualuit clamor exteriorum, et ut proditores exponant, horribiliter uociferantur, aut faciant, aut similem proditorum poenam, tanquam consentientes, sortiantur. Qua audacia et timore renitentibus iuratoribus, qui non iurauerant in eos praeualendo, insilientes gladiis eos aggrediuntur, impios pie trucidant, membris emutilant, alios durissime euiscerant, et quidquid crudelius mitius reputantes, in eos exaggerant. Nec discredendum est diuinam manum tam celerem maturasse ultionem, cum et per fenestras uiui aut mortui proiiciuntur, et innumeris sagittis hericiorum more hispidi, cuspidibus lancearum in aere uacantes, ac si eos terra reiiciat, uibrantur. Hanc autem inusitato facto inusitatam reperiunt ultionem. Quod quia uecors uiuus fuerat, mortuus est excordatus. Cor siquidem extis ereptum, fraude et iniquitate turgidum, palo imponunt, ad repraesentandam iniquitatis uindictam multis diebus certo in loco infigunt. Cadauera uero tam illius quam quorumdam sociorum compositis cleiis, rastris et funibus superligata per fluuium Sequanae demittunt, ut si forte usque Rothomagum fluctuare non impediantur, proditionis ultionem ostentent, et qui Franciam momentaneo fetore foedauerant, mortui Northmanniam deinceps, tanquam natale solum, foedare non desistant. 

[17] CAPUT XVII. 
XVII. De eo quod fratri Philippo repugnanti castrum Meduntense et Montem-Leherii abstulit. 
Raritas fidei facit ut saepius mala pro bonis quam bona reddantur pro malis. Alterum diuinum, alterum nec diuinum, nec humanum: fit tamen. Qua nequitiae nota cum regis Ludouici Philippus frater de superdicta Andegauense, tam patris persuasione, cui nunquam restitit, quam blandis nobilissimae et bene morigeratae nouercae illecebris, honorem Montis Leberii et Meduntensis castri in ipsis regni uisceribus ab eodem obtinuisset, Philippus tantis ingratus beneficiis, recalcitrare nobilissimi generis fiducia praesumpsit. Erat enim Amalricus de Monteforti egregius miles, baro potentissimus, auunculus eius, Fulco comes Andegauensis, postea rex Hierosolymitanus, frater eius. Mater etiam his omnibus potentior, uiragoque faceta, et eruditissima illius admirandi muliebris artificii, quo consueuerunt audaces suis etiam lacessitos iniuriis maritos suppeditare : Andegauensem priorem maritum, licet toro omnino repudiatum, ita mollificauerat, ut eam tanquam dominam ueneraretur, et scabello pedum eius saepius residens, ac si praestigio fieret uoluntati eius omnino obsequeretur. Hoc etiam unum et matrem et filios et totam efferebat progeniem, ut si de regis ruina quacunque occasione contingeret, alter fratrum succederet, et sic tota consanguinitatis linea ad solium regni, honoris et dominii participatione, ceruicem gratantissime erigeret. Cum igitur praefatus Philippus, crebro submonitus, auditionem et iudicium curiae superbe refutasset, depraedationibus pauperum, contritione ecclesiarum, totius etiam pagi dissolutione rex lacessitus, illuc, licet inuitus, properauit, ut cum saepius tam frater quam sui fortissima militum manu multa iactantia repulsam promisissent, seipsos etiam a castro timidi absentauerunt. Quo rex expedite irruens, loricatus per medium castri ad turrim festinans, obsidione cinxit; dumque machinas impugnatorias mangunnella et fundibalaria inchoat instrumenta, non statim, sed post multos dies, cum de uita desperarent, eos ad deditionem coegit.  
Interim uero mater et auunculus Amalricus de Monteforti, alterius honoris, uidelicet Montis Leherii, formidantes amissionem, eumdem honorem Hugonii Creciacensi filiam Amalrici matrimonio copulantes contulerunt. Hoc regi unum peremptorium impedimentum opponere sperantes, ut tam ipsius honoris Castris quam Guidonis de Rupeforti fratris sui, ipsius quoque Amalrici usque in Northmanniam potestate, sine interpolatione extensa, uia impediretur; et praeter alias quas possent omni die inferre usque Parisium iniurias, etiam Drocas ire ei nullo modo permitteretur, Cum enim Hugo inito matrimonio illuc uelociter curreret, uelocius eum rex subsecutus est, cum eadem hora, eodem momento, ut comperit, Castras praefati honoris oppidum audacissime accelerauit. Unde meliores terrae spe liberalitatis suae et approbatae mansuetudinis sibi alliciens, nota tyrannidis et crudelitatis formidine eripit. Cumque ibi per aliquot dies alternatim Hugo ut haberet, rex ut non haberet, concertantes demorarentur, quoniam alia fallacia aliam trudit, hac Hugo deluditur cautela; quoniam consulte assistit Milo de Braio filius Magni Milonis, qui iure haereditario honorem repetens, prouolutus regis genibus flens et eiulans multis precibus pulsat regem, pulsat consiliarios, rogat suppliciter, ut regia munificentia honorem reddat, paternam haereditatem restituat, tanquam seruum aut inquilinum deinceps habeat, pro uoluntate utatur. Cuius lugubri postulationi rex condescendens, accitis oppidanis, iam etiam Milonem dominum offerens, ita eos ab omni illata retro molestia pacatos exhilarat, ac si lunam et stellas eis coelitus demisisset. Nec mora, cum subito Hugonem exire praecipiunt, si non citissime exeat, citissimum exitium promittunt, contra naturalem dominum nec fidem, nec sacramentum, sed potentiam aut impotentiam ualere minantur. Quo stupefactus Hugo fugam rapit, et se euasisse, non sua amisisse reputans pro momentaneo gaudio coniugii, longum repudii dedecus, nec sine magno incommodo equorum et supellectilis amissione asportauit, et quid cum hostibus contra dominum inire conferat, turpiter expulsus animaduertit.  
  
[18] CAPUT XVIII. 
Quomodo castrum Puteolense capto Hugone subuertit.
Sicut bene fructificantis arboris gratissimus fructus aut stipitis transplantatione aut ramorum insertione odoriferum saporem restaurat, sic et iniquitatis et nequitiae exstirpanda propagatio de traduce multorum nequam, in uno conglutinata tanquam anguis angui, inter anguillas stimulans, natiua amaritudine tanquam absinthio potat. Cuius instar Hugo Puteolensis, uir nequam, et propria et antecessorum tyrannide sola opulentus, cum successisset in honore Puteoli (Le Puiset) auunculo Guidoni (pater enim eius mirae superbiae in primordio Hierosolymitanae uiae arma assumpserat), omni malitia patrissare semen nequam non desistebat; sed quos pater flagellis, patre nequior scorpionibus caedebat. Intumescens quippe, quod impune pauperes ecclesias, monasteria crudelissime oppresserat, eo usque pedem mouit, unde ceciderunt qui operantur iniquitatem, expulsi sunt, nec potuerunt stare. Cum ergo nec Regem omnium, nec regem Francorum magni duceret, nobilissimam Carnotensem comitissam, cum filio Theobaldo pulcherrimo iuuene et armis strenuo aggressus, terram eorum usque Carnotum depopulans, rapinis et incendiis exponebat. Nobilis uero comitissa cum filio aliquando, licet tarde et insufficienter, prout poterat, ulcisci nitebatur, nunquam tamen aut uix Puteolo a milliaribus octo seu decem appropinquabant. Tanta erat Hugonis audacia, tanta potestatiuae superbiae suppetebat facultas, ut eum pauci diligerent, multi seruirent, cum multi ad defensionem, quamplures ipsi etiam ad destructionem anhelarent. Magis enim timebatur, cum amabatur. Cum autem comes praefatus Theobaldus, per se parum, per regem multum proficere in Hugonem perpenderet, cum nobilissima matre, quae semper nobiliter regi seruire consueuerat, ad eum accelerat, ut opituletur multis precibus pulsat, multo seruitio eius opem meruisse repraesentat. Hugonis quaedam, patris, aui et atauorum opprobria reportat. Memorare, inquiens, domine rex, sicut decet regiam maiestatem, opprobrii et dedecoris, quod auus Hugonis patri tuo Philippo foedus periurio intulit, cum eum multas illatas iniurias ulcisci innitentem a Puteolo turpiter repulit, fastu nequissimae consanguinitatis, factiosae  conspirationis exercitum eius usque Aurelianum fugauit, captum comitem Niuernensem, Lancelinum Baugenciacensem, milites pene centum, et quod hactenus inauditum erat, episcopos quosdam carcere suo dehonestauit. Addebat etiam improperando qua causa, qua origine in medio terrae sanctorum constructum ad tuitionem eius a uenerabili regina Constantia castrum non ab antiquo fuerat, quomodo etiam post totum sibi, nihil regi reliquum praeter iniurias fecerat. Modo, si placeret, quia Carnotensis, Blesensis et Dunensis exercitus copia, qua fretus resistere consueuerat, non solum deficeret, sed et ei officeret, castri subuersione et Hugonis exhaeredatione, et paternas et suas ulcisci posset facile iniurias. Quod si nec bene suas, nec meritorum punire uellet iniurias, Ecclesiarum oppressiones, pauperum depraedationes, uiduarum et pupillorum impiissimas uexationes, quibus et terram sanctorum, et terrae accolas dilapidabat, aut suas faceret, aut remoueret. Cum igitur talibus et pluribus pulsatus rex, his consulendis diem dedisset, Milidunum conuenimus. Ubi multi archiepiscopi, episcopi, clerici et monachi confluentes, quia eorum terras lupo rapacior deuorabat, clamabant, pedibus eius etiam nolentis accubabant, ut rapacissimum praedonem Hugonem compesceret, praebendas suas munificentia regum in Belsa, quae ferax est frumenti, seruitoribus Dei constitutas, de fauce draconis eripiat, terras sacerdotum non minus sub saeuitia Pharaonis solas emancipatas emancipare satagat, partem Dei, cuius ad uiuificandum portat rex imaginem, uicarius eius liberam restituat, suppliciter implorant. Quorum prece bono animo suscepta, nihil inconuenienter suscipiens, recedentibus praelatis Ecclesiae, archiepiscopo Senonensi, episcopo Aurelianensi, Carnotensi uenerabili Iuone, qui tentus fuerat carcere, quem coactus fecerat pingi in eodem castello multis diebus, consensu bonae memoriae abbatis Adae antecessoris nostri remisit me in Tauriacum, cui praeeram in Belsa, uillam Beati Dionysii utilem et fertilem, sed nullo modo munitam: praecipiens ut, dum ipse eum adhuc ad causam super his uocaret, uillae prouiderem, hominum suorum et nostrorum manu militari pro posse fulcitam, ne eam incendio dissolueret operam darem. Eam enim muniret, et sicut pater fecerat, castrum inde impugnaret. Quod cum nos, Deo auxiliante, militum et peditum copia bene aliquantisper temporis compleremus, consummato Hugonis per absentationem sui iudicio, rex ad nos Tauriacum magno cum exercitu deuenit, castrum abiudicatum ab illo Hugone repetiit. Nec mora, cum exire recusaret, rex maturat aggredi castrum, tam militarem quam pedestrem ei applicat exercitum, balistam multiplicem, arcum, scutum, et gladium, et bellum, ut uideres et ualeres mirari uicissim sagittarum imbrem, galearum fulgurantium superius scintillare multis ictibus ignem, scutorum subitam et mirabilem confractionem et perforationem, et ut impulsi sunt per portam in castrum, ab intus super nostros de propugnaculis et glande mirabilem et pene intolerabilem, etiam audacissimis deiici grandinem, trabium depositione, et sudium immissione incipere, non perficere repulsionem. Regales econtra fortissimo animi et corporis robore acerrime dimicantes, scutis confractis, ascellas, ostia, et quaeque lignea sibi praeponentes portae insistunt, carros etiam quos multa congerie siccorum lignorum adipis et sanguinis cito fomento flammis accendendis onerari feceramus (erant enim excommunicati, et omnino diabolici), portae in manu forti opponunt, ut et ipsis carris incendium inexstinguibile propinent, et seipsos opposito lignorum aggere tueantur. Cumque alii accendere, alii exstinguere periculose concertant comes Theobaldus aliunde, ea scilicet parte qua respicit Carnotum, magno et militari et pedestri exercitu castrum assiliens, inuadere memor iniuriarum festinat, et dum suos arduo ualli decliuo ascendere concitat, citus descendere, imo corruere dolet, quos caute quasi per nos serpere sursum cogit, deorsum supinos incaute praecipitari respicit: et utrum insequentibus molis spiritum exhalent, cognoscere satagit. Qui enim milites uelocissimis equis castri defensionem circuibant, manualiter glandi innitentes, inopinate dum superuenirent, caedebant, detruncabant, et ab alto fossati imo grauiter deiiciebant. Iamque manus dissolutae et debilitata genua assultum sopitum pene fecerant, cum ualida, imo omnipotens omnipotentis Dei manus tantae et tam iustae ultionis causam sibi omnino ascribi uolens, cum communitates patriae parochiarum adessent, cuiusdam calui presbyteri suscitauit fortitudinis robustum spiritum, cui contra opinionem humanam datum est possibile, quod armato comiti et suis contingebat impossibile. Velociter siquidem uilissimam ascellam sibi praeferens, fronte nudo ascendens ad sepem usque peruenit, et latendo sub his quae sepi erant aptatae, operturis, eas paulatim deponebat. Quod cum libere se facere gauderet, innuit haesitantibus et uacantibus in campo ut opem ferrent. Qui uidentes presbyterum inermem fortiter clausuram deiicere, armati insiliunt, secures et quaeque instrumenta ferrea clausuris apponentes secant, disrumpunt, et quod mirabile coelestis arbitrii signum fuit, ac si alterius muri Iericho cecidissent, eadem hora et regis et comitis exercitus ruptis claustris intrauerunt. Unde quamplures eorum, cum in neutram partem incursus hostium hinc et inde conuolantium uitare non possent, interceptos citissime grauiter affligi contigit. Reliqui uero, nec non et ipse Hugo, cum intus castellum muro cinctum tuto non sufficeret praesidio, in mota scilicet turre lignea superiori se recipit. Nec mora, cum se insequentis exercitus pila minantia abhorreret, percussus deditioni cessit, et captiuatus in propria domo cum suis, quantam superbia pariat ruinam miserrime compeditus animaduertit. Cum uero rex potitus uictoria nobiles captos praedam regiae maiestati idoneam eduxisset, cunctam castri supellectilem, et omnes diuitias publicari, castrumque incendio conflari imperauit. Turrim tantum incendere paucis diebus distulit, ea de causa, quod comes Theobaldus immemor beneficii tanti facti, quod nunquam per se adipisci ualeret, machinabatur marchiam suam amplificare, castrum erigendo in potestate Puteoli, quod de feudo regis fuerat, apud uillam quae dicitur Alona. Quod, cum rex omnino recusaret, comes pactum hoc offerebat per Andream de Baldamento terrae suae procuratorem ratiocinare. Rex uero ratione et lege duelli nunquam se pepigisse, per Ansellum dapiferum suum ubicunque secure uellent defendere. Qui uiri strenui multas huic praelio postulantes curias, nullam inuenerunt 
Subuerso ergo omnino praefato castro, nec non et Hugone in turre Castri-Landulfi incluso, Theobaldus comes fretus auunculi sui regis Anglici inclyti Henrici auxilio, regi Ludouico cum complicibus suis guerram mouet, terram turbat, barones suos pollicitis et donis subtrahit, et quidquid deterius reipublicae inuisus machinatur. Rex autem, ut erat uir militiae aptus, ulcisci in eum frequentabat, et cum multis aliis baronibus, tum auunculo suo comite Flandrense Roberto accito, uiro mirabili, Christianis et Sarracenis a primordio Hierosolymitanae uiae armis famosissimo, terram eius exponebat. Unde cum quadam die Meldensi ciuitati exercitum induxisset contra comitem, uiso eo, frendens in eum et suos insiliit, nec fugitiuos ueritus per pontem insequi, prosternit, et cum comite Roberto et caeteris regni optimatibus gladiis sponte decidente fluctibus inuoluit. Virum expeditum Hectoreos uideres mouere lacertos, super pontem tremulum giganteos impetus actitare, ingressu periculoso niti, permultis renitentibus uillam occupare. Quod nec interpositus magnus Maternae fluuius prohiberet, si trans flumen porta clausa non restitisset. Nec minus praeclaro facinore strenuitatis famam nobilitauit, cum Latiniaco exercitum mouens, obuianti militiae in grata pratorum planitie iuxta Pomponam arma conuertit, fugam celerem crebris affectare cogit colaphis. Qui cum pontis proximi artum formidarent introitum, alii se influctuare grauissimo mortis periculo, timide consulentes uitae non timuerunt. Alii seipsos pontem praeripiendo calcantes arma reiiciunt, et hostibus sibi hostiliores, dum insimul omnes uolunt, uix unus pontem ingreditur Dumque tumultuosus eos confundit impetus, quanto festinant, tanto plures demorantur, et fit exinde ut nouissimi primi, et primi fiant nouissimi. Quia tamen pontis ingressus fossato cingebatur, praesidio eis erat quia regii quirites nisi unus post alium eos insequi non ualebant, nec sic etiam sine magno sui dispendio, cum multi niterentur, pauci pontem prendere poterant Qui autem quocunque modo intrabant, saepius aut suorum aut nostrorum turba turbata inuiti genu flectebant, et resilientes alios idem facere cogebant. Insecutus autem eos rex cum suis multa strage urgebat, quos offendebat conterebat: quos conterebat, tam gladii impressione quam fortissimi equi impulsione Maternae fluuio ingurgitabat. Verum sicut inermes leuitate fluctuabant sui, sic et loricati pondere suo graues semel mersi ante trinam demersionem comitum suffragio retrahuntur, rebaptizatorum opprobrium, si talis esset occasio, referentes. 
His autem et huiusmodi rex comitem angarians molestiis, terras eius, ubi tam in Briensi quam in Carnotensi pago demolitur, nec eius praesentiam plus absentia, nec absentiam plus praesentia appretiatur. Cumque comes insufficientiam et inertiam suorum formidaret, regi barones suos subripere callet, donis et promissis eos alliciens, et diuersarum querimoniarum spem restitutionis antequam cum rege faciat pacem repromittens. Inter quos Lancelinum Bulensem Domnimartini dominum, paganum de Monte-Gaio, quorum terra quasi in biuio posita securum agitandi Parisium porrigeret accessum, obligauit. Hac eadem causa Radulfum de Balgenciaco, cum coniugem germanam cognatam regis Hugonis Magni filiam (Mathildem) haberet, illexit: et utile praeponens honesto, ut prouerbialiter dici solet, stimulus anum accelerat, multa stimulatus anxietate nobilem sororem incestuoso matrimonio Miloni de Monte-Leherii, cui supra memorauimus regem castrum reddidisse, irreuerenter copulauit. Quo facto et commeantium interrupit opportunitatem, et tanquam in ipso medio Franciae conclaui procellarum et guerrarum locauit antiquam importunitatem. Et dum cum eo cognatos Hugonem de Castelloforti, Creciacensem, et Guidonem de Rupeforti subripit, pagum Parisiensem et Stampensem, si militia non prohibeatur, guerris exponit. Et dum comiti Theobaldo et Briensibus, et Trecensi patruo Hugoni et Trecensibus contra Parisienses et Siluanectenses citra Sequanam, Miloni ultra, patulus aperitur accessus, subripitur patriae ab alio aliis suffragari. Similiter et Aurelianensibus, cum Carnotenses, Dunenses, et Brienses suffragio Radulfi Balgenciacensis nullo opposito arcebantur. Rex uero saepius supra dorsum eorum fabricabat, cui nec Angliae, nec Nortmanniae opum profusio parcebat, cum inclytus rex Henricus toto nisu, tota opera terram eius impugnabat, qui tantum his percellebatur, quantum si flumina cuncta minentur pelago subducere fontes. 
  
[19] CAPUT XIX. 
XIX. De liberatione eiusdem. XX. De impugnatione Tauriaci, et restitutione Puteoli.
Interea contigit decedere Curboilensem comitem Odonem, hominem non hominem, quia non rationalem, sed pecoralem, filium Buchardi superbissimi comitis. Qui tumultuosus, mirae magnanimitatis, caput sceleratorum, cum ad regnum aspirans quadam die arma contra regem assumeret, gladium de manu porrigentis recipere refutauit, astanti coniugi comitissae inuectiue sic dicens: Praebe, nobilis comitissa, nobili comiti splendidum ensem laetabunda; quia qui comes a te recipit, rex hodie tibi reddet. Verum econtrario, Deo disponente, contigit, ut nec quod erat, nec quod esse uolebat, diem excederet; cum eadem die lancea percussus comitis Stephani ex parte regis dimicantis, regno pacem firmauerit, et se et suam guerram ad inferni nouissima infinite debellando transtulerit. Mortuo itaque filio Odone comite, comes Theobaldus cum matre, et per Milonem, et per Hugonem, quibuscunque poterant donis et datis, et pollicitis, omnimodam dabant operam, ut si hoc cum collateralibus castrum obtinere possent, regem omnino euiscerarent. Econtra rex et sui eos refellendo, cum multo et sumptuoso labore ad obtinendum insudasset, absque praefati Hugonis deliberatione, quia comitis nepos erat, minime potuit. Data igitur his explendis die et loco patenter malorum praesago, scilicet apud uillam episcopi Parisiensis Moussiacum cum conuenissemus, et in parte nociua, et in parte iuuatiua foret eius deliberatio, quia non potuimus quod uoluimus, uolumus quod potuimus. Abiurato siquidem ab eo Curboilo castro, cuius se haeredem iactabat, abiurauit nobis omnibus omnes angarias, omnes tallias, omnes uexationes omnium ecclesiarum et monasteriorum possessionum, et datis obsidibus pro his omnibus, et quod Puteolum nunquam absque domini regis firmaret uoluntate, perfidia, non arte delusi rediuimus. 

[20] CAPUT XX. 
XX. De impugnatione Tauriaci, et restitutione Puteoli.
Nec mora, cum nec dum congelatum, sed liquidum et recens adhuc sacramentum floccifieret, Hugo longa exasperatus captione instar canis diu catenati, qui concepta et retenta longo tempore in uinculis insania, solutus intolerabiliter desaeuit; excatenatus mordet, et discerpit; haud secus Hugo congelatam liquefaciens nequitiam, stimulat, mouet, ad fraudem accelerat. Confoederatus igitur regni defoederatis, uidelicet Palatino comiti Theobaldo, et egregio regi Anglorum Henrico, cum dominum regem Ludouicum in Flandriam pro regni negotiis profecturum accepisset, collecto quantocunque equitum et peditum potuit exercitu, Puteolum castrum restituere deliberat, adiacentem pagum aut euersum iri, aut sibi subiicere maturat. Transiens igitur quodam Sabbato per euersum castrum, ubi tamen publicum regis permissione patebat forum, mirabili fraude hic securitatem praecone uociferante iureiurando spondebat, ibidem quos ditiores addiscere poterat inopinato carceri detrudebat, et ut bellua frendens, et quidquid occurrebat discerpens, Tauriacum uillam beati Dionysii munitam cum comite Theobaldo euertere funditus festinat. Qui pridie nos conueniens, doli et nequitiae gnarus, multa prece ut pro eo ad dominum regem intercedere eadem die transiremus, obtinuerat, absentia nostri uillam absque difficultate arbitratus ingredi, aut si ei resistitur, omnino delere. Verum qui in parte Dei et beati Dionysii munitionem intrabant, et Dei auxilio et loci praesidio munitis propugnaculis tam uiriliter quam audacissime resistebant. Nos autem citra Curboilum uenientes, cum domino regi, qui iam rei ueritatem a Nortmannia acceperat, occurreremus citissime inquisita aduentus nostri causa, simplicitatem nostram derisit, et cum multa indignatione Hugonis fraudem aperiens ad suffragandum uillae uelocissime remisit. Et dum ipse Stampensi uia exercitum colligens, nos rectiori et breuiori Tauriacum dirigimur : hoc unum multo et frequenti intuitu a longe assumentes, nec dum occupatae munitionis argumentum, quod tristega turris in eadem munitione longa planitie supereminens apparebat, quae capta munitione illico igne hoste solueretur. Et quia hostes totam uiciniam rapiendo, deuastando, occupabant, neminem occurrentium donis etiam aut promissis nobiscum ducere poteramus. Unde quanto pauciores, tanto securiores, iam sole in uesperum declinante, cum quia hostes nostros tota die impugnantes expugnare non ualerent, fatigati parum substitissent, nos ac si essemus de eorum consortio, speculata opportunitate, non sine magno periculo per medium uillae irruentes; quia quibus innueramus in propugnaculis nostrates portam, citissime Domino annuente intrauimus. Qui nostra exhilarati praesentia Sabbata hostium deridebant, multisque conuiciis et opprobriis lacessentes, ad reciprocum assultum me inuito et prohibente reuocabant. Verum ut me absente, sic et praesente, et defensores et defensionem diuina manus protexit. Cumque nostrorum pauci de paucis, eorum multi de multis uulnerati deficerent, alii multiplici suorum lectica deportantur, alii raro uilissimo terrae aggere retrusi, cras aut post cras morsibus luporum exponendi reponuntur. Nec dum Puteolum repulsi redierant, cum Guillelmus Garlandensis, et de familia regis quamplures promptiores et ualidiores armati, uillae suffragari accelerant; eos circa inuenire ad ostentandam regiae militiae audaciam toto animo praeoptant. Quos ipse dominus rex statim in aurora subsecutus, cum eos per burgum hospitatos audisset, uotiuam in hostes parabat ultionem, tanto hilaris, tanto laetabundus, quanto eos subita strage, inopinata ultione inopinatam iniuriam strenue ulcisci contingeret. Verum hostes cognito eius aduentu mirabantur factionem adeo celatam ei innotuisse, iter Flandrense subito postposuisse, ad suffragandum non tam celeriter uenisse, quam euolasse. Cumque nihil aliud audentes castri restitutioni insistunt, rex propinquum pro facultate colligit exercitum; multis enim eum in locis guerra urgebat. Cumque instante die Martis exercitum eduxisset, acies componit, duces praeponit, sagittarios et balistarios loco suo opponit, et pedetentim castro adhuc imperfecto appropinquans, quoniam audierant comitem Theobaldum se iactitasse contra eum in campo dimicare, consueta magnanimitate pedes armatus inter armatos descendit, equos remoueri iubet, quos descendere secum fecerat ad audaciam inuitat, ne flectantur sollicitat, ut fortissime dimicent clamat. Quem cum adeo strenue uenientem hostes et uiderent et formidarent: ueriti castri procinctum exire, timide, sed caute, elegerunt infra quemdam fossatum antiquum diruti castri acies componere, ibique exspectare, in hoc callentes, ut cum regis exercitus fossatum inniteretur conscendere, illic resistere, acies ordinatae exordinarentur, exordinatae uacillarent. Quod magna de parte contingere contigit. Primo enim congressionis impetu cum regii quirites multa caede, mira audacia, a fossato eos sicut uictos propulissent, exordinatis aciebus eos indifferenter insequentes agitabant. Interea Radulfus Baugenciacensis, uir magnae sagacitatis et strenuitatis, idipsum quod contigit prius formidans, exercitum celauerat in parte castri, altitudine cuiusdam ecclesiae, et opacitate uicinarum domorum incognitum: qui cum fugitiuos suos iam per portam exire uideret, pausatum exercitum lassatis regiis militibus opponit, grauissime impetit. Qui autem gregatim fugabant, loricarum et armorum grauitate pedes grauati, ordinatam equitum aciem uix sustinere ualentes, per occupatum fossatum cum pedite rege post innumeros ictus, post longam alternatim dimicationem retrocesserunt: quantum sapientia praestet audaciae, licet sero adnimaduertentes, cum si eos ordinati in campo exspectarent, uoluntati suae eos omnino subiugarent. Verum, cum acierum confusione soluti, nec equos suos reperirent, nec quid facerent deliberarent, rex non suo, sed alieno insidens equo, animosus resistebat, clamosus reuocabat, nominatim audaciores, ne fugerent sollicitabat. Ipse autem inter hostiles cuneos exserto gladio, quibus poterat praesidio erat, fugaces refugabat, et ultra quam deceret maiestatem miles emeritus militis officio, non regis, singulariter decertabat. Cum autem corruere exercitum equo lassato solus prohibere non ualeret, adest armiger, qui proprium reducit dextrarium, cui citissime insiliens uexillum praeferens cum paucis in hostes regreditur, plures suorum captos mira strenuitate eripit, quosdam hostium ualidissimo impetu intercipit, et ne ulterius laedant exercitum, ac si Gades Herculis offendant, aut magno Oceano arceantur, refugos repellit, quibus priusquam Puteolum regrediantur, quingentorum militum Nortmannorum, aut amplior occurrit exercitus: qui si maturius uenissent, exercitu corruente, maius damnum inferre fortassis potuissent. Cumque regis exercitus circumquaque dispersus, alii Aurelianum, alii Stampas, alii Piuerim tetendissent, rex Tauricum fatigatus deueniens, pulsus ut armentis primo certamine taurus explorat cornua truncis, et fortissimo pectore robur recolligens in hostem per ferrum magni securus uulneris exit: haud secus rex exercitum reuocans strenuitati reformat, audaciam reparat, exercitus ruinam stultitiae, non imprudentiae reputat. Ineuitabiliter his aliquando militiam subiacere reportat, tanto ferocius et audacius, si opportunitas condonet dimicare, iniuriam illatam punire, tam blanditiis quam minis excitare laborat. Et dum tam Franci, quam Nortmanni castri restitutioni insistunt (aderat enim cum Theobaldo comite et exercitu Nortmannorum, et Milo de Monte-Leherii, et tam Hugo Creciacensis, quam frater eius Guido comes de Rupeforti, qui mille trecenti milites obsidionem Tauriaco minabantur): rex nullo timore flectebatur, quibus poterat nocte et die lacessere iniuriis nitebatur, ne uictualia longe quaeritarent refragabatur.
Restituto itaque castro continua septimana, cum recedentibus quibusdam Nortmannorum comes Theobaldus cum exercitu multo remansisset, recollecto robore rex bellicum mouet apparatum, in manu forti Puteolum regreditur, hostem obuiantem conterit, per portam dimicando, et illatam iniuriam ulciscendo, castro recludit, militum praesidia ne exeant reponit, antiquam antecessorum suorum destitutam motam castro iactu lapidis propinquam occupat, castrum supererigit, miro labore, mira anxietate, si trabes iuncti clausuris non erigentur contra, fundibalariorum, balistariorum, sagittariorum emissa pericula sustinentes, grauissime quidem, cum qui eos angebant infra septa castri securi extra iaculantes, nullam meriti mali hostium horrerent uicissitudinem. Flagrat aemula uictoriae interiorum et exteriorum periculosa concertatio, et qui laesi fuerant regii quirites acerrime laedere iniuriarum memores contendunt, nec ab incoepto desistunt, donec subitam, ac si factatam munitionem multo milite, multa armatura munierunt: certi mox ut recesserit rex, aut loci proximi importunitate se audacissime defendere, aut hostium saeuissimo gladio miserrime interire. Rediens itaque Tauriacum, uiresque recolligens alendo exercitui in praefata mota modo clam cum paucis, modo palam cum multis, per medias hostium acies, uictualia tam periculose quam audacter deferebat; donec quia Puteolenses, propinquitatis importunitate eos intolerabiliter urgentes obsidionem minabantur, rex quominus castra mouit, Yonis-uillam fere uno milliario Puteolo propinquam occupat, inopinate palo et uimine curiam interiorem cingit. Dumque exercitus extra tentoria figit, Palatinus comes Theobaldus collecto quantocunque potuit et suorum et Nortmannorum exercitus robore, impetu ualidissimo in eos irruit imparatos, necdum munitos tam repellere, quam prosternere animatur. Cui cum rex armatus extra obuiasset, uicissim in campo grauissime dimicatur, indifferenter tam lanceis, quam gladiis, potius de uictoria, quam de uita agitur, de tropaeo quam de morte consulitur. Ubi mirabilis audaciae uideres experimentum, quoniam cum exercitus comitis ter tantum exercitu regis numerosior milites regis in uillam retrusissent, rex ipse cum paucis, uidelicet nobilissimo comite Viromandensi Radulfo consanguineo suo, Drogone Montiacensi, duobus aut tribus aliis, dedignatus uillam timore regredi, memor pristinae uirtutis, elegit hostium impetus armatorum grauissimos; et pene innumerabiles ictus sustinere, quam si coactus uillam intrare cogatur, propriae strenuitati, et regis excellentiae derogare. Cumque comes Theobaldus, iam se uictorem arbitratus, tentoria praefati Viromandensis comitis detruncare multa audacia inniteretur, assistit ei comes mira uelocitate, qui ei improperans nunquam hactenus Brienses contra Viromandenses talia praesumpsisse, irruit in eum, multoque conatu illatae iniuriae uicem rependens, fortissime repellit. Cuius tam uirtute quam clamore regii exhilarati quirites in eos insiliunt, toto animo eorum sanguinem sitientes aggrediuntur, caedunt, dehonestant, et usque Puteolum, etiamsi porta sorderet, multis eorum retentis, pluribus interemptis, coactos retruserunt; et, ut se habeat belli dubius euentus, qui prius se uictores arbitrabantur, erubescunt uictos, dolent captos, deplorant interemptos. Cumque rex deinceps in eos praeualeret, comes autem tanquam de summo rotae exorbitans declinando deficeret post longam sui et suorum defatigationem, post intolerabilem et consumptiuam sui suorumque depressionem, quoniam quotidie regis et suorum inualescebat fortitudo, et regni optimatum in comitem indignantium frequentatio, praefatus comes nactus recedendi occasionem, hesterni uulneris susceptione regi nuntios delegat, intercessores mittit, ut eum dominus rex secure Carnotum redire concedat suppliciter efflagitat. Cuius petitioni rex, ut erat dulcis, et ultra humanam opinionem mansuetus, condescendens, cum multi dissuaderent, ne hostem illaqueatum uictualibus deficientibus dimitteret, ne deinceps repetitas iniurias sustineret, relicto tam castro Puteolo, quam Hugone arbitrio regis, comes Carnotum spe uana frustratus recessit, et quod felici principio incoepit, infausto fine terminauit. Rex uero non tantum Hugonem Puteolensem exhaeredauit, quam etiam castrum Puteoli, dirutis moeniis et effossis puteis, tanquam locum diuinae maledictioni patulum subuertens deplanauit.