[1] Capitulum I. Quod thesaurus sapientiae potissime sit in libris.
THESAURUS desiderabilis sapientiae et scientiae, quem omnes homines per instinctum naturae desiderant, cunctas mundi transcendit diuitias infinite: cuius respectu lapides pretiosi uilescunt; cuius comparatione argentum lutescit et aurum obryzum exigua fit arena; cuius splendore tenebrescunt uisui sol et luna; cuius dulcore mirabili amarescunt gustui mel et manna.
O ualor sapientiae non marcescans ex tempore, uirtus uirens assidue, omne uirus euacuans ab labente! O munus caeleste liberalitatis diuinae, descendans a Patre luminum, ut mentem rationalem prouehas usque in caelum! Tu es intellectus caelestis alimonia, quam qui bibunt adhuc sitient, et languentis animae harminia laeticans, quam qui audit nullatenas confundetur. Tu es morum mopderatrix et regula, secundum quam operans non peccabit. Per te reges regnant et legum conditores iusta decernunt. Per te deposita ruditate natiua, elimatis ingeniis atque linguis, uitiorum sentibus coeffossis radicitus, apices consequuntur honoris, fiuntque patres patriae et comites principum, qui sine te conflassent lanceas in ligones et uomeres, uel cum filio prodigo pacerent forte sues.
 Quo lates potissime, praeelecte thesaure, et ubi te reperient animae sitibundae? In libris proculdubio posuisti tabernaculum tuum, ubi te fundauit Altissimus, lumen luminum, liber uitae. Ibi te omnis qui petit accipit, et qui quaerit inuenit, et pulsantibus improbe citius aperitur. In his cherubin alas suas extendunt ut intellectus studentis ascendat, et a polo usque ad polum prospiciat, a solis ortu et occasu, ab aquilone et mari. 
In his incomprehensibilis ipse Deus altissimus apprehensibiliter continetur et colitur; in his patet natura caelestium, terrestrium et infernorum; in his cernuntur iura quibus omnis regitur politia, hierarchia caelestis distinguuntur officia et daemonum tyrannides describuntur, quos nec idaea Platonis exsuperant nec Cratonis cathedra continebat.
In libris mortuos quasi uiuos inuenio; in libris futura praeuideo; in libris rei bellicae disponuntur; de libris prodeunt iura pacis. Omnia corrumpuntur et intabescunt in tempore; Saturnus quos generat deuorare non cessat: omnem mundi gloriam operiret obliuio, nisi Deus mortalibus librorum remedia prouidisset. Alexander, orbis domitor, Iulius et urbis et orbis inuasor, qui et Marte et arte primus in unitate personae assumpsit imperium, fidelis Fabricius et Cato rigidus hodie caruissent memoria, si librorum suffragia defuissent. Turres ad terram sunt dirutae; ciuitates euersae; putredine perierunt fornices triumphales; nec quicquam reperiet uel Papa uel rex quo perennitatis priuilegium conferatur commodius quam per libros. Reddit auctori uicissitudinem liber factus, ut quamdiu liber supererit auctor manens athanatos nequeat interire, teste Ptolemao in prologo Almagesti: "non fuit", inquit, "mortuus qui scientiam uiuificauit". Quis igitur infinto thesauro librorum, de quo scriba doctus profert noua et uetera, per quodcunque alterius speciei pretium limitabit? Veritas uincens super omnia, quae regem, uinum et mulierem supergreditur, quam amicis praehonorare officium obtinet sanctitatis, quae est et uia sine deuio et uita sine termino, cui sacer Boetius attribuit triplex esse, in mente, uoce et scripto, in libris uidetur manere utilius et fructificare fecundius ad profectum. Nam uirtus uocis perit cum sonitu; ueritas mente latens est sapientia absconsa et thesaurus inuisus; ueritas uero quae lucet in libris omni se disciplinabili sensui manifestare desiderat. Visui dum legitur, auditui dum auditur, amplius et tactui se comendat quodammodo, dum transcribi se sustinet, colligari, corrigi et seruari. Veritas mentis clausa, licet sit possessio nobilis animi, quia tamen caret socio, non constat esse iocunda, de qua nec uisus iudicat nec auditus. Veritas uero uocis soli patet auditui, uisum latens, qui plures nobis differentias rerum monstrat, affixaque subtilissimo motui incipit et desinit quasi simul. Sed ueritas scripta libri, non succissiua sed permanens, palam se praebat aspectui et per sphaerulas peruias oculorum, uestibula sensus communis et imaginationis atria transiens, thalamum intellectus ingreditur, in cubili memoriae se recondens, ubi aeternam mentis congenerat ueritatem. Postremo pensandum, quanta doctrinae commoditas sit in libris, quam facilis, quam arcana. Quam tuto libris humanae ignorantiae paupertatem sine uerecundia denudamus! Hi sunt magistri qui nos instruunt sine uirgis et ferula, sine uerbis et cholera, sine pannis et pecunia. Si accedis, non dormiunt; si inquirens interrogas, non abscondunt; non remurmurant, si oberres; cachinnos nesciunt, si ignores.
 O libri soli liberales et liberi, qui omni petenti tribuitis et omnes manumittitis uobis sedulo seruientes, quot rerum millibus typice uiris doctis recommendamini in scriptura nobis diuinitus inspirita! Vos enim estis profundissimae sophiae fodinae, ad quas sapiens filium suum mittit ut inde thesauros effodiat; uos putei aquarum uiuentium, quos pater Abraham primo fodit, Isaac eruderauit, quosque nituntur obstruere Palestini. Vos estis reuera spicae gratissimae, plenae granis, solis apostolicis manibus confricandae, ut egrediatur cibus suauissimus famelicis animabus. Vos estis urnae aureae, in quibus manna reconditur, atque petrae mellifluae, immo potius faui mellis, ubera uberrima lactis uitae, promptuaria semper plena; uos lignum et quadripartitus fluuius paradisi, quo mens humana pascitur et aridus intellectus imbuitur et rigatur; uos arca Noae et scala Iacob, canalesque quibus foetus intuentium colorantur; uos lapides testimonii et lagenae seruantes lampadas Gedeonis, pera Dauid, de qua limpididdimi lapides extrahuntur ut Goliath prosternatur. Vos estis aurea uasa templi, armi militiae clericorum, quibus tela nequissimi hostis destruuntur, oliuae fecundae, uineae Engadi, ficus sterilescere nescientes, lucernae ardentes, semper in manibus praetendendae, et optima quaeque scripturae libris adaptare poterimus, si loqui libeat figurate.

[2] Capitulum II.  Qualis amor libris rationabiliter debeatur.
SI QUIDLIBET iuxta gradum ualoris gradum mereatur amoris, ualorem uero librorum ineffabilem persuadet praecedens capitulum; palam liquet lectori quid sit inde probabiliter concludendum. Non enim demonstrationibus in morali materia nitimur, recordantes quoniam disciplinati hominis est certitudinem quaerere, sicut rei naturam perspexerit tolerare, archiphilosopho attestante. Quoniam nec Tullius requirit Euclidem, nec Euclidi Tullius facit fidem; hoc reuera siue logice siue rhetorice suadere conamur, quod quaecunque diuitiae uel deliciae cedere debent libris in anima spiritali, ubi spiritus, qui est caritas, ordinat caritatem. Primo quidem quia in libris sapientia continetur potissime, plus quam omnes mortales naturaliter comprehendunt; sapientia uero diuitias paruipendit, sicut capitulum antecedens allegat. Praeterea Aristoteles, de Problematibus, particula tertia, problemate decimo, istam determinat quaestionem propter quid antiqui, qui pro gymnasticis et corporalibus agoniis praemia statuerunt potioribus, nullum unquam praemium sapientiae decreuerunt. Hanc quaestionem responsione tertia ita soluit: in gymnasticis exercitiis praemium est melius et eligibilius illo, pro quo datur; sapientia autem nihil melius esse potest; quamobrem sapientiae nullum potuit praemium assignari. Ergo nec diuitiae nec deliciae sapientiam antecellunt.
Rursus amicitiam diuitiis praeponendam solus negabit insipiens, cum sapientissimus hoc testetur; amicitiae uero ueritatem hierophilosophus praehonorat et uerus Zorobabel omnibus anteponit. Subsunt igitur diuitiae ueritati. Veritarem uero potissime et tuentur et continent sacri libri, immo sunt ueritas ipsa scripta; quoniam pro nunc librorum asseres librorum non asserimus esse partes. Quamobrem diuitiae subsunt libris, praesertim cum pretiosissimum genus diuitiarum omnium sint amici, sicut secundo de Consolatione testatur Boetius, quibus tamen librorum ueritas est per Aristotelem preaferenda.
Amplius cum diuitiae ad solius corporis subsidiae primo et principaliter pertinere noscantur, uirtus uero librorum sit perfectio rationis, quae bonum humanum proprie nominatur, apparet quod libri sunt homini ratione utenti diuitiis cariores. Praeterea illud quo fides defenderetur commodius, dilataretur diffusius, praedicaretur lucidius, diligibilius debet esse fideli. Hoc autem est ueritas libris inscripta, quod euidentius figurauit Saluator, quando contra Tentatorem praeliaturus uiriliter scuto se circumdedit ueritatis, non cuiuslibet immo scripturae, scriptum esse praemittens quod uiuae uocis oraculo erat prolaturus. Rursus autem felicitatem nemo dubitat diuitiis praeponendem. Consisti autem felicitas in operatione nobilissimae et diuinioris potentiae quam habemus, dum uidelicet intellectus uacat totaliter ueritati sapientiae contemplandae, quae est delectabilissima omnium operationum secundum uirtutem, sicut princeps philosophorum determinat decimo Ethicorum, propter quod et philosophia uidetur habere admirabiles delectationes puritate et firmitate, ut scribitur consequenter. Contemplatio autem ueritatis nunquam est perfectior quam per libros, dum actualis imaginatio continuata per librum actum intellectus super uisas ueritates non sustinet interrumpi. Quamobrem libri uidentur esse felicitatis speculatiuae immediatissima instrumenta, unde Aristoteles, sol philosophicae ueritatis, ubi de eligendis distribuit methodos, docet quod philosophari est simpliciter eligibilius quam ditari, quamuis in casu ex circumstantia, puta necessariis indigenti, ditari quam philosphari sit potius eligendum.
Adhuc cum libri sint nobis commodissimi magistri, ut praecedens assumit capitulum, eisdem non immerito tam honorem quam amorem tribuere conuenit magistralem. Tandem cum omnes homines natura scire desiderent ac per libros scientiam ueterum praeoptandum diuitiis omnibus adipisci possimus, quis homo secundum naturum uiuens librorum non habeat appetitum? Quamuis uero porcos margaritas spernere sciamus, hihil in hoc prudentis laedetur opinio, quominus oblatas comparet margaritas. Pretiosior est igitur cunctis opibus sapientiae libraria, et omnia quae desiderantur huic non ualent comparari. Quisquis igitur se fatetur ueritatis, felicitatis, sapientiae uel scientiae, seu etiam fidei zelatorem, librorum necesse est se faciat amatorem.

[3] Capitulum III. Qualiter in libris emendis sit pretium aestimandum.
COROLLARIUM nobis gratum de praedictis elicimus, paucis tamen (ut credimus) acceptandum: nullam uidelicet debere caristiam hominem impedire ab emptione librorum, cum sibi suppetat quod petitur pro eisdem, nisi ut obsistatur malitiae uenditoris, uel tempus emendi opportunius expectetur. Quoniam, si sola sapientia pretium facit libris, quae est infinitis thesaurus hominibus, et si ualor librorum est ineffabilis, ut praemissa supponunt, qualiter probabitur carum esse commercium, ubi bonum emitur infinitum? Quapropter libros libenter emendos et inuite uendendos sol hominum Salomon nos hortatur, Prou. tertio et uicensimo: ueritatem, inquit, eme et noli uendere sapientiam.
 Sed quod rhetorice suademus uel logice, adstruamus historiis rei gestae. Archiphilosophus Aristoteles, quem Aueroes datum putat quasi regulam in natura, paucos libros Speusippi post ipsius decessum pro septuaginta duobos millibus sestertiis statim emit. Plato, prior tempore sed doctrinis posterior, Philolai Pythagorici librum emitpro decem millibus denariorum, de quo dicitur Timaei dialogum excerpsisse, sicut refert A. Gellius, Noctium Atticarum libro tertio, capitulo septimo decimo. Haec autem narrat A. Gellius, ut perpendat insipiens quam nihilpendant sapientes pecuniam comparatione librorum. Et e contrario, ut omni superbiae stultitiam cognoscamus annexam, libet hic Tarquinii Superbi stultitiam recensere in paruipensione librorum, quam refert idem A. Gellius, Noctium Atticarum libro primo, capitulo undeuicesimo. Vetula quaedam omnino incognita ad Tarquinium Superbum, regem Romanum septimum, dicitur accessisse, uenales offerens nouem libros, in quibus (ut asseruit) diuina continebantur oracula, sed immensam pro eisdem poposcit pecuniam, in tantum ut rex eam diceret delirare. Illa commota tres libros in ignem proiecit et pro residuis summam quam prius exegit. Rege negante, rursus tres alios in ignem proiecit et adhuc pro tribus residuis primam summam poposcit. Tandem stupefactus supra modum, Tarquinius summam pro tribus gaudet exsoluere, pro qua nouem poterat redemisse. Vetula statim disparuit, quae nec prius, nec postea uisa fuit. 
Hi sunt libri Sibyllini, quos quasi quoddam diuinum oraculum per aliquem de quindecim uiris consulebant Romani, et quindecimuiratus creditur officium originem habuisse. 
Quid aliud haec Sibylla prophetissa tam uafro facto superbum regem edocuit, nisi quod uasa sapientiae, sacri libri, omnem humanam eastimationem excedunt, et sicut de regno caelorum dicit Gregorius: tantum ualent, quantum habes?

[4] Capitulum IV. Querimonia librorum contra clericos iam promotos.
PROGENIES uiperarum parentes proprios perimens atque semen nequam ingratissimi cuculi, qui, cum uires acceperit, uirium largitricem nutriculam suam necat, sunt clerici degeneres erga libros. Reddite praeuaricatores ad cor et quid per libros recipitis fideliter computetis et inuenietis libros totius nobilis status uestri quodammodo creatores, sine quibus proculdubio deficissent caeteri promotores.
Ad nos nempe rudes penitus et inertes reptastis, ut paruuli loquebamini, ut paruuli sapiebatis, ut paruuli eiulantes implorastis participes fieri lactis nostri. Nos uero protinus lacrimis uestris tacti mamillam grammaticae porreximus exsugendam, quam dentibus atque lingua contrectastis assidue, donec dempta natiua barbarie nostris linguis inciperetis magnalia Dei fari. Post haec philosophiae uestibus ualde bonis, rhetorica et dialectica, quas apud nos habuimus et habemus, uos induimus, cum essetis nudi, quasi tabula depingenda. Omnes enim philosopiae domestici sunt uestiti duplicibus, ut tegatur tam nuditas quam ruditas intellectus. Post haec, ut alati more seraphico super cherubin scanderetis, quadriuialium pennas uobis quatuor adiungentes, transmisimus ad amicum, ad cuius ostium, dum tamen improbe pulsaretis, tres panes commodarentur intelligentiae Trinitatis, in qua consistit finalis felicitas cuiuslibet uiatoris. Quod si uos haec munera non habere dixeritis, confidenter asserimus, quod uel ea per incuriam perdidistis collata, uel in principio desides respuistis oblata. Si huiusmodi uideantur ingratis pusilla, adicimus his maiora. Vos estis genus electum, regale sacerdotium, gens sancta, uos populus peculiaris in sortem Domini computati, uos sacerdotes et ministri Dei, immo uos antonomatice ipsa Ecclesia Dei dicimini, quasi laici non sint ecclesiastici nuncupandi. Vos, laicis postpositis, psalmos et hymnos concinitis in cancellis et altari deseruientes, cum altario participantes, uerum conficitis corpus Christi, in quo Deus ipse uos solum laicis, immo paulo magis angelis honorauit. Cui enim aliquando angelorum dixit: tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech? Vos crucifixi patrimonium dispensatis pauperibus, ubi iam quaeritur inter dispensatores ut fidelis quis inueniatur. Vos estis pastores gregis Dominici tam exemplo uitae quam uerbo doctrinae, qui uobis tenentur rependere lac et lanam. 
Qui sunt istorum omnium largitores, O clerici, nonne libri? Reminisci libeat, supplicamus, quot per nos clericis sint concessa egregia priuilegia libertatum. Per nos siquidem uasa sapientiae et intellectus imbuti cathedras scanditis magistrales, uocati ab hominibus Rabbi. Per nos, in oculis laicorum mirabiles uelut magna mundi luminaria, dignitates ecclesiae secundum sortes uarias possidetis. Per nos, cum adhuc careatis genarum lanugine, in aetate tenera constituti tonsuram portatis in uertice, prohibente statim ecclesiastica sententia formidanda: nolite tangere christos meos et in prophetis meis nolite malignari; et qui eos tetigerit temere uiolenter anathematis uulnere ictu proprio protinus feriatur.
Tandem aetate succumbente malitiae, figurae Pythagoricae biuium attingentes ramum laeuum eligites et retrorsum abeuntes sortem Domini praeassumptam dimittitis, socii facti furum; sicque semper proficientes in peius, latrociniis, homocidiis et multigenis impudicitiis maculati, tam stitia, in manicis et compedibus coarctati, seruamini morte turpissima puniendi. Tunc elongatur amicus et proximus, nec est qui doleat uicem uestram. Petrus iurat se hominem non nouisse; uulgus clamat iusticiario: crucifige, crucifige eum! quoniam si hunc dimittis, Caesaris amicus non eris. Iam periit omnis fuga, nam ante tribunal oportet assisti, nec locus suppetit appellandi sed solum suspendium exspectatur. Dum sic tristitia compleuit cor miseri et solae Camenae lacerae fletibus ora rigant, fit balatus angustiis undique memor nostri et ut euitet mortis propinquae periculum antiquatae tonsurae, quam dedimus, paruum praefert signaculum, supplicans ut uocemur in medium et collati muneris testes simus. Tunc misericordia statim moti occurrimus filio prodigo et a portis mortis seruum eripimus fugitiuum. Legendus liber porrigitur non ignotus et ad modicam balbutientis praetimore lecturam iudicis potestas dissoluitur, accusator trahitur, mors fugator. O carminis empirici mira uirtus! O dirae cladis antidotum salutare! O lectio pretiosa psalterii, quod meretur hoc ipso liber uitae deinceps appellari! Sustineat laici saeculare iudicium, ut uel insuti culleis enatent ad Neptunam, uel in terra plantati Plutoni fructificent, aut Vulcano per incendia holocaustum se offerant medullatum, uel certe suspensi uictima sint Iunoni; dum noster alumnus ad lectionem unicam libri uitae pontificis commendatur custodiae et rigor in fauorem conuertitur, ac dum forum transfertur a laico, a librorum alumno clerico mors differtur.
Caeterum iam de clericis, qui sunt uasa uirtutis, loquamur. Quis de uobis pulpitum seu scabellum praedicaturus ascendit nobis penitus inconsultis? Quis scholas lecturus uel disputaturus ingreditur, qui nostris conatibus non fulcitur? Primum oportet uolumen cum Ezechiele comedere, quo uenter memoriae dulcescat intrinsecus et sic more pantherae refectae redoleat extrinsecus conceptorum aromatum odor suauis, ad cuius anhelitum coanhelent accedere omnes bestiae et iumenta. Sic nostra natura in nostris familiaribus operante latenter, auditores accurrunt beneuoli, sicut adamas trahit ferrum nquaquam inuite. O uirtus infinita librorum! Iacent Parisius uel Athenis simulque resonat in Britannia et in Roma. Quiescentes quippe mouentur, dum ipsis loca sua tenentibus, auditorum intellectibus circumquaque feruntur. Nos denique sacerdotes, pontifices, cardinales et papam, ut cuncta in hierarchia ecclesiastica collocentur in ordine, litterarum scientia stabilimus. A libris namque sumit originem quicquid boni prouenit statui clericali. Sed haec hactenus: piget enim reminisci quae dedimus populo clericorum degeneri, quia magis uidentur perdita quam collata, quaecumque munera tribuuntur ingratis. Deinceps insistemus parumper recitandis iniuriis quas rependunt, uilipensionibus et iacturis, de quibus nec singula generum recitare sufficimus, immo uix proxima genera singulorum. Inprimis de domiciliis clericorum nobis iure haereditario debitis ui et armis expellimur, qui quondam in interiori cubiculo cellulas habebamus quietis, sed proh dolor! his nefandis temporibus penitus exsulantes improperium patimur extra portas. Occupant etenim loca nostra nunc canes, nunc aues, nunc bestia bipedalis, cuius cohabitatio cum clericis uetabatur antiquitus, a qua semper super aspidem et basiliscum alumnos nostros docuimus esse fugiendum; quamobrem ista nostris semper studiis aemula, nullo die placanda, finaliter nos conspectos in angulo iam defunctae araneae sola tela protectos, in rugam fronte collecta, uirulentis sermonibus detrahit et subsannat, ac nos in tota domus suppellecti superuacaneos hospitari demonstrat et ad unumquodque oeconomiae seruitiam conqueritor otiosos, mox in captiegia pretiosa, sindonem et sericum et coccum bis tinctum, uestes et uarias furraturas, linum et lanam, nos consulit commutandos: et quidem merito, si uideret intrinseca cordis nostri, si nostris priuatis interfuisset consiliis, si Theophrasti uel Valerii perlegisset, uel saltem quintum et uicensimum capitulum Ecclesiastici auribus intellectus audisset.
 Quapropter conquerimur de hospitiis nobis iniuste ablatis, de uestibus, non quidem non datis sed de datis antiquitus, uiolentis manibus laceratis. Adhaesit pauimento anima nostra, conglutinatus est in terra uenter noster, et gloria nostra in puluerem est deducta. Morbis uariis laboramus, dorsa dolentes et latera, et iacemus membratim paralysi dissoluti, nec est qui recogitet, nec est ullus qui malagma procuret. Candor natiuus et luce perspicuus iam in fuscum et croceum est conuersus, ut nemo medicus dubitet ictericia nos infectos. Arthriticam patiuntur nonnulli de nobis, sicut extremitates retortae insinuant euidenter. Fumus et puluis, quibus infestamur assidue, radiorum uisualium aciem hebetarunt et iam lippientibus oculis ophthalmiam superducunt. Ventres nostri duris torsionibus uiscerum, quae uermes edaces non cessant corrodere, consumuntur et utriusque Lazari sustinemus putridinem, nec inuenitur quisquam, qui cedri resina non liniat uel qui quatriduano iam putrido clamans dicat, Lazare ueni foras! Nullo circumligantur medicamine uulnera nostra saeua, quae nobis innoxiis inferuntur atrociter, nec est ullus qui super nostra ulcera cataplasmet; sed pannosi et algidi in angulos tenebrosos abicimur, in lacrimis cum sancto Iob in sterquilionio colocamur, uel, quod nefas uidetur effatu, in abyssis abscondimur cloacarum. Puluinar subtrahitur euangelicis supponendum lateribus, quibus primo deberent de sortibus clericorum prouenire subsidia et sic ad nos suo famulatui deputandos pro semper communis uictus necessarius deriuari.
Rursus de alio genere calamitatis conquerimur, quae personis nostris crebrius irrogatur iniuste. Nam in seruos uendimur et ancillas et obsides in tabernis absque redemptore iacemus. Macellariis crudelibus subdimur, ubi mactare tam pecora quam iumenta sine piis lacrimis non uidemus et ubi millesies morimur ipso metu, qui cadere posset in constantem. Iudaeis committimur, Sarracenis, haereticis et paganis, quorum super omnia toxicum formidamus, per quos nonnullos de nostris parentibus per uenemum pestiferum constat esse corruptos. 
Sane nos, qui architectonici reputari debemus in scientiis et subiectis nobis omnibus mechanicis imperamus, subalternatorum regimini uice uersa committimur, tanquam si monarcha summe nobilis rusticanis calcaneis substernatur. Sartor et sutor et scissor quicunque ac cuiuslibet artifex operis inclusos nos custodit in carcere pro superfluis et lasciuis deliciis clericorum.
Iam uolumus prosequi nouum genus iniuriae, quo tam in nostris personis laedimur quam in fama, qua nihil carius possidemus. Generositati nostrae omni die detrahitur, dum per prauos compilatores, translatores et transformatores noua nobis auctorem nomina imponuntur et, antiqua nobilitate mutata, regeneratione multiplici renascentes degeneramus omnino. Sicque uilium uitricorem nobis nolentibus affiguntur uocabula et uerorum patrum nomina filiis subducuntur. Versus Vergilii, adhuc ipso uiuente quidam pseudouersificus usurpauit, et Martialis Coci libellos Fidentinus quidam sibi mendaciter arrogauit, quem idem Martialis redarguit merito sub his uerbis:
Quem recitas, meus est, O Fidentine, libellus;
Sed male quum recitas, incipit esse tuus. 
Quid ergo mirum, si defunctis nostris auctoribus suas per nos fimbrias simiae clericorum magnificant, cum eisdem superstitibus nos recenter editos rapere moliantur. Ah, quoties nos antiquos fingitis nuper natos, et qui patres sumus filios nominare conamini, quique uos ad esse clericale creauimus studiorem uestorum fabricas appellatis! Reuera de Athenis exstitimus oriundi, qui fingimur nunc de Roma, semper namque Carmentis latruncula fuit Cadmi, et qui nuper nascebamur in Anglia cras Parisius renascemur, et inde delati Bononiam Italicam sortiemur ogiginem, nulla consanguinitate suffultam. Heu, quam falsis scriptoribus nos exarandos committitis; quam corrupte nos legitis et mendicando necatis, quos pro zelo corrigere credabatis! Interpretes barbaros sustinemus multotiens et qui linguarum idiomata nesciunt nos de lingua ad linguam transferre praesumunt; sicque proprietate sermonis ablata fit sententiae contra sensum auctoris turpiter mutilata. Bene gratiosa fuisset librorum conditio, si turris Babel nullatenus obfuisset praesumptio, si totius humani generis unica descendisset sermonis species propagata.
Ultimam nostrae prolixae querelae, sed pro materia quam habemus breuissimae, clausulam subiungemus. In nobis etenim commutatur naturalis usus in eum usum qui est contra naturam, dum passim pictoribus subdimur litterarum ignaris et aurifabris, proh dolor! commendamur nos, qui sumus lumen fidelium animarum, ut fiamus, ac si non essemus sapientiae sacra uasa, repositoria bractearum. Deuoluimur indebite in laicorum dominum, quod est nobis amarius omni morte, quoniam hi uendiderunt populum nostrum sine pretio et inimici nostri iudices nostri sunt.
Liquet omnibus ex praedictis quam infinita possemus in clericos inuectiua conicere, si non honestati propriae parceremus. Nam miles emeritus clipeum ueneratur et arma gratusque Corydon aratro tabescenti, bigae, trahae, tribulae ac ligoni, etiam omnis artifex manualis hyperduliam propriam suis exhibet instrumentis. Solus ingratus clericus paruipendit et negligit ea, per quae sui honoris auspicia semper sumit.

[5] Capitulum V. Querimonia librorum contra religiosos possessionatus.
RELIGIONUM ueneranda deuotio in librorum cultu solet esse sollicita et in eorem eloquiis sicut in omnibus diuitiis delectari. Scribebant namque nonnulli manibus propriis inter horas canonicas, interuallis captatis, et tempora pro quite corporis commodata fabricandis codicibus concesserunt. De quorum laboribus hodie in plerisque splendent monasteriis illa sacra gazophylacia, cherubicis libris plena, ad dandam scientiam salutis studentibus atque lumen delactabile semitis laicorum. O labor manualis, felicior omni cura georgica! O deuota sollicitudo, ubi nec meretur Martha corripi nec Maria! O domus iocunda, in qua Racheli formosae Lya fecunda nos inuidet, sed contemplatio cum actiua gaudia sua miscet. Felix prouidentia pro futuro infinitis posteris ualitura, cui nulla uirgultorum plantatio, nulla seminum satio comparatur, nulla bucolica curiositas quorumlibet armentorum, nulla castrorum constructio munitorum! Quamobrem immortalis debet esse patrum illorum memoria, quos solius sapientiae delectabat thesaurus, qui contra futuras caligines luminosas lucernas artificiosissime prouiderunt et contra famem audiendi uerbum Dei panes non subcinericeos neque hordaceos nec muscidos, sed panes azymos de purissima simila sacrae sophiae confectos accuratissime parauerunt, quibus esurientes animae feliciter cibarentur. Hi fuerunt probissimi pugiles Christianae militiae, qui nostram infirmitatem armis fortissimis munierunt. Hi fuerunt suis temporibus uulpium uenatores cautissimi, qui iam nobis sua retia reliquerunt, ut paruulas caperumus uulpeculas, quae non cessant florentes uineas demiliri. Vere patres egregii, bebedictione perpetua recolendi, felices merito fuissetis, si uobis similem sobolem genuisse, si prolem non degenerem nec aequiuocem reliquisse ad sequentis temporis subsidium licuisset. Sed, quod dolentes referimus, iam Thersites ignauus arma contrectat Achilles ex dextrariorum phalerae praeelectae pigritantibus asinis substernuntur, aquilarum nidis caecutientes noctuae dominantur et in accipitis pertica residet uecors miluus.
Liber Bacchus respicitur et in uentrem traicitur nocte dieque; liber codex despicitur  et a manu reicitur
longe lateque.
Tanquam si cuiusdam aequiuocationis multiplicate fallatur simplex monachica plebs moderna, dum Liber pater praeponitur libro patrum, calcibus epotandis non codicibus emendandis indulget hodie studium monachorum; quibus lasciuiam musicam Timothei pudicis moribus aemulam non uerentur adiungere, sicque cantus ludentis non planctus lugentis officium efficitur monachale.
 Greges et uellera, fruges et horrea, porr et olera, potus et patera, lectiones sunt hodie et studia monachorum, exceptis quibusdam paucis electis, in quibus patrum praecedentium non imago sed uestigium remanet aliquale. Rursus nulla nobis materia ministratur omnino, qua de nostro cultu uel studio commendentur hodie canonici regulares, qui licet a geminata regula nomen portent eximium, Augustini tamen regulae notabilem neglexere uersiculum, quo sub his uerbis suis clericis commendamur: Codices certa hora singulis diebus petantur; extra horam qui petierit, non accipiat. Hunc deuotum studii canonem uix obseruat aliquis post ecclesiastica cantica repetita, sed sapere quae sunt saeculi et relictum aratrum intueri summa prudentia reputatur. Tollunt pharetram et arcum, apprehendunt arma et scutum, eleemosynarum tributum canibus tribuunt non egenis, inseruiunt aleis et taxillis et his quae nos saecularibus inhibere solemus, ut non miremur, si nos non dignentur respicere, quos sic suis cernerent moribus contraire. 
Patres igitur reuerendi, patrum uestorum dignemini remiinisci et librorum propensius indulgere studio, sine quibus quaelibet uacillabit religio, sine quibus ut testa uirtus deuotionis arescet, sine quibus nullum lumen poteritis mundo praebere.

[6] Capitulum VI. Querimonia librorum contra religiosos mendicantes.
PAUPERES spiritu sed in fide ditissimi, mundi peripsema et sal terrae. saeculi contemptores et hominum piscatores, quam beati estis, si penuriam patientes pro Christo animas uestras scitis in patentia possidere! Non enim uos ultix iniquitatis inopia, nec parentum aduersa fortuna, nec ulla uiolenta necessitas sic oppressit inedia, sed deuota uoluntas et electio Christiformis, qua uitam illam optimam aestimastis, quam Deus omnipotens factus homo tam uerbo quam exemplo optimam praedicauit. Sane uos estis semper parientis ecclesiae nouus fetus, pro patribus et prophetis nouiter substituti diuinitus, ut in omnem terram exeat sonus uester, et nostris instituti satutaribus doctrinis coram gentibus et regibus promulgetis inexpugnabilem fidem Christi. Porro fidem patrum potissime libris esse inclusam secundum capitulum supra satis asseruit, quo constat luce clarius quod librorum deberetis esse zelotypi prae caeteris Christianis. Seminare iubemini super omnes aquas, quoniam non est personarum acceptor Altissimus nec uult mortem peccatorum Piissimus, qui occidi uoluit pro eisdem, sed contritos corde mederi desiderat atque lapsos erigi et peruersos corrigi spiritu lenitatis. Ad quem effectum saluberrimum alma mater Ecclesia uos plantauit gratuito, plantatosque rigauit fauoribus, et rigatos priuilegiis suffulciuit, ut cum pastoribus et curatis coadiutores essetis ad procurandum salutem fidelium animarum. 
Unde et Praedicatorum ordinem propter sacrae scripturae studium et proximorum salutem principaliter institutum constitutiones pronunciant eorundem, ut non solum ex regula reuerendi praesulis Augustini, quae codices singulis diebus iubet esse petendos, uerum mox cum earundem constitutionum prologum legerint ex ipsius libri capite ad amorem librorum se nouerint obligatos.
Sed proh dolor! tam hos quam alios istorum sectantes effigiem a paterna cultura librorum et studio subtrahit triplex cura superflua, uentris uidelicet, uestium et domorum. Sunt enim, neglecta Saluatoris prouidentia, quem psalmista circa pauperem et mendicum promittit esse sollicitum, circa labentis corporis indigentias occupati, ut stnt epulae splendidae, uestesque contra regulam delicatae, necnon aedificiorum fabricae et castrorum propugnacula tali proceritate, quae paupertati non conuenit, exaltatae. Propter haec tria nos libri, qui semper eos proueximus ad profectum, et inter potentes et nobiles sedes honoris concessimus, elongati a cordi affectibus quasi inter superuacanea reputamur, excepto quod quibusdam quaternis parui ualoris insistunt, de quibus Hiberas naenias et apocrypha deliramenta producunt, non ad refocillatiuum animarum edulium, sed ad pruritum potius aurium auditorum. Sacra scriptura non exponitur, sed omnino seponitur; quasi trita per uicos et omnibus diuulgata supponitur, cuius tamen fimbrias uix paucissimi tetigerunt; cuius etiam tanta est litterarum profunditas, ut ab humano intellectu, quantumcunque inuigilet, summo otio et maximo studio nequeat comprehendi, sicut sanctus asserit Augustinus. De hac mille moralis disciplinae sententias enucleare poterit qui indulget assidue, si tamen ostium aperire dignetur Ille, qui condidit spiritum pietatis, quae et recentissima nouitate pollebunt et sapidissima suauitate auditorum intelligentias refouebunt. Quamobrem paupertatis euangelicae professores primarii, post utcunque salutatas scientias saeculares, toto mentis ingenio recollecto, huius se scripturae laboribus deuouerunt, nocte dieque in lege Domini meditantes. Quicquid uero poterant a famescente uentre furari, uel corpori semitecto surripere, illud lucrum praecipuum arbitrantes, uel emendis uel edendis codicibus adscripserunt. Quorum contemporanei saeculares, tam officium intuentes quam studium libros eis, quos in diuersis mundi partibus sumptuose collegerant, ad totius aedificationem ecclesiae contulerunt.Sane diebus istis, cum sitis tota diligentia circa quaestus intenti, praesumptione probabili credi potest, si per anthropospatos sermo fiat, Deum circa uos minorem sollicitudinem gerere, quos de sua promissione perpendit diffidere, in humanis prouidentiis spem habentes. Coruum non consideratis nec lilia, quos pascit et uestit Altissimus; 
 Danielem et Habacuc cocti pulmenti discophorum non pensatis, nec Eliam recolitis nunc in torrente per coruos, nunc in deserto per angelum, nunc in Sarepta per uiduam, largitate diuina quae dat escam omni carni tempore opportuno, a famis inedia liberatum. Climate miserabili, ut timetur, descenditis, dum diuinae pietatis diffidentia prudentiae propriae producit inisum, innisusuero prudentiae propriae sollicitudinem generat terrenorum, nimiaque terrenorum sollicitudo librorum adimit tam amorem quam studium, et sic cedit paupertas hodie per abusum in uerbi Dei dispendium, quam propter ipsius solum adminiculum elegistis.
Uncinis pomorum, ut populus fabulatur, puerulos ad religionem attrahitis, quos professos doctrinis non instruitis ui et metu, sicut exigit aetas illa, sed mendicatiuis discursibus sustinetis intendere atque tempus quo possent addiscere, in captandis fauoribus amicorum consumere sinitis in offensam parentum, puerorum periculum et ordinis detrimentum. Sicque nimirum contingit quod qui paruuli discere minime cogebantur inuiti, grandiores effecti docere praesumunt, indigni penitus et indocti, et paruus error in principio maximus fit in fine. Succrescit namque in grege uestro promiscuo laicorum quaedam multitudo plurimum onerosa, qui tamen se ad praedicationis officium tanto improbius ingerunt, quanto minus ea quae loquuntur intelligunt, in contemptum sermonis diuini et in perniciem animarum.
Sane contra legem in boue aratis et asino, cum indoctis et doctis culturam agri dominici committitis pari passu. Scriptum est: Boues arabant et asinae pascebantur iuxta eos; quoniam discretorum interest praedicare, simplicium uero per auditum sacri eloquii sub silentio se cibare. Quot lapides mittitis in aceruum Mercurii his diebus! quot eunuchis sapientiae nuptias procuratis! quot caecos speculatores super Ecclesiae muros circumire praecipitis!
O piscatores inertes! solis retibus alienis utentes, qui rupta uix imperite reficitis, noua uero nullatenus connodatis, aliorurn labores intratis, aliorum studia recitatis, aliorum sapientiam superficialiter repetitam theatrali strepitu labiatis. Quemadmodum psittacus idiota auditas uoces effigiat, sic tales recitatores fiunt omnium sed nullius auctores, asinam Balaam imitantes, quae licet esset intrinsecus insensata, lingua tamen diserta facta est, tam domini quam prophetae magistra. Resipiscite pauperes Christi et nos libros inspicite studiose, sine quibus in praeparatione euangelii pacis nunquam poteritis debite calceari.
Paulus apostolus, praedicator ueritatis et doctor eximius gentium, ista sibi per Timotheum pro omni supellectile tria iussit afferri, paenulam, libros et membranas, secunda ad Timotheum ultimo, uiris euangelicis formam praebens, ut habitum deferant ordinatum, libros habeant ad studendi subsidium et membranas, quas apostolus maxime ponderat, ad scribendum: maxime, inquit, membranas.
 Reuera mancus est clericus et ad multorum iacturam turpiter mutilatus, qui artis scribendi totaliter est ignarus. Aerem uocibus uerberat et praesentes tantum aedificat, absentibus et posteris nihil parat. Atramentarium scriptoris gestabat in renibus uir qui frontes gementium Tau signabat, Ezechiel. nono; insinuans figurate quod, si quis scribendi peritia careat, praedicandi paenitentiam officium non praesumat.
Tandem in praesentis calce capituli supplicant uobis libri: Iuuenes uestros aptos ingenio studiis applicate, necessaria ministrantes, quos non solummodo bonitatem uerum etiam disciplinam et scientiam doceatis, uerberibus terreatis, attrahatis blanditiis, molliatis munusculis et poenosis rigoribus urgeatis, ut et Socratici moribus et doctrinis Peripatetici simul fiant. Heri quasi hora undecima uos discretus paterfamilias introduxit in uineam; ante sero penitus pigeat otiari. Utinam cum prudenti uillico mendicandi tam improbe uerecundiam haberetis! Tunc enim proculdubio libris et studio propensius uacaretis.

[7] Capitulum VII. Querimonia librorum contra bella.
PACIS auctor et amator Altissime! dissipa gentes bella uolentes, quae super omnes pestilentias libris nocent. Bella namque carentia rationis iudicio furiosos efficiunt impetus in aduersa et dum rationis moderamine non utuntur, sine differentia discretionis progressa, uasa destruunt ratloms.  Tunc prudens Apollo Pythoni subicitur et tunc Phronesis pia mater in phrenesis redigitur potestatem. Tunc pennatus Pegasus stabulo Corydonis includitur et facundus Mercurius suffocatur. Tunc Pallas prudens erroris mucrone conciditur et iocundae Pierides truculenta furoris tyrannide supprimuntur. O crudele spectaculum! ubi Phoebum philosophorum, archisophum Aristotelem, cui in orbis dominum Deus ipse commisit dominium, scelerosis manibus uinculatum, ferramentis infamibus compeditum lanistarum humeris a sacratis aedibus asportari, et qui in mundi magistratum magisterium atque super imperatorem imperium meruit obtinere, iniustissimo belli iure uideres subici uili scurrae. O potestas iniquissima tenebrarum, quae Platonis non ueretur pessumdare deitatem probatam, qui solus conspectui Creatoris prius quam bellantis chaos placaret litigium, et ante quam hylen endelechia induisset, species ideales obicere dignus fuit, ut mundum archetypum demonstraret auctori, quo de superno exemplo mundus sensibilis duceretur. O lacrimosus intuitus! quo moralis Socrates, cuius actus uirtus et sermo doctrina, qui de naturae principiis politiae pro- duxit iustitiam, uitiosi uispilionis addictus cernitur seruituti. Pythagoram plangimus, harmoniae parentem, bellorum incentricibus furiis flagellatum atrociter uice cantus gemitus edere columbinos. Miseremur Zenonis, principis Stoicorum, qui ne consilium proderet linguam morsu secuit et exspuit in tyrannum intrepide. Heu, iam rursus a Diomedonte tritus in mortario pistillatur!
Certe non sufficimus singulos libros luctu lamentaricon digno, qui in diuersis mundi partibus bellorum discrimine perierunt. Horribilem tamen stragem, quae per auxiliares milites secundo bello Alexandrino contigit in Aegypto, stilo flebili memoramus, ubi septinginta millia uoluminum ignibus conflagrarunt, quae sub regibus Ptolemaeis per multa curricula temporum sunt collecta, sicut recitat Aulus Gellius, Noctium Atticarum libro septimo, capitulo septimo decimo. Quanta proles Atlantica tunc occubuisse putabitur, orbium motus omnes, coniunctione planetarum, galaxiae naturam et generationes prognosticas cometarum ac quaecunque in caelo fiunt uel aethere, comprehendens! Quis tam infaustum holocaustum, ubi loco cruoris incaustum offertur, non exhorreat? 
ubi prunae candentes pergameni crepitantis sanguine uernabantur, ubi tot innocentium millia, in quorum ore non est inuentum mendacium, fiamma uorax consumpsit, ubi tot scrinia ueritatis aeternae ignis parcere nesciens in faetentem cinerem commutauit. Minoris facinoris aestimatur tam Iepue quam Agamemnonis uicttma, ubi pia filia uirgo patris gladio iugulatur. Quot labores celebris Herculis tunc periisse putabimus, qui ob astronomiae peritiam collo irreflexo caelum describitur sustulisse, cum iam secundo flammis Hercules sit iniectus.
Arcana caelorum, quae Ionithus non ab homine neque per hominem didicit sed diuinitus inspiratus accepit; quaeque Zoroastes germanus eiusdem, immundorum seruitor spirituum, Bactrianis disseruit; quae etiam sanctus Enoch Paradisi praefectus prius quam transferretur de saeculo prophetauit; immo quae primus Adam filios docuit, sicut raptus in ecstasi in libro aeternitatis praeuiderat, flammis illis nefandis probabiliter aestimantur destructa. Aegyptiorum religio, quam liber Logostilios sic commendat egregie, politia ueterum Athenarum, quae nouem millibus annorum Athenas Graeciae praecesserunt; carmina Chaldaeorum; considerationes Arabum et Indorum; caerimoniae Iudaeorum; architectura Babyloniorum; Noe georgica; Moysis praestigia; Iosuae planimetria; Samsonis aenigmata; Salomonis problemata, a cedro Libani usque ad hyssopum planissime disputata; Aesculapii antidota; Cadmi grammatica; Parnasi poemata; Apollinis oracula; Argonautica Iasonis; strategematon Palamedis; et alia infinita scientiarum secreta huius incendii tempestate creduntur sublata. 
Numquid Aristotelem de circuli quadratura syllogismus apodicticon latuisset, si libros ueterum methodos naturae totius habentium permisissent nefanda praelia superesse? Nec enim de mundi aeternitate problema neutrum fecisset; nec de intellectuum humanorum pluralitate eorundemque perpetuitate, ut uerisimiliter creditur, dubitasset ullatenus, si perfectae scientiae ueterum inuisorum bellorum pressuris obnoxiae non fuissent. Per bella namque ad patrias peregrinas distrahimur, obtruncamur, uulneramur et enormiter mutilamur, sub terra suffodimur, in mari submergimur, flammis exurimur et omni necis genere trucidamur. Quantum sanguinis nostri fudit Scipio bellicosus, cum euersioni Carthaginis, Romani imperii impugnatricis et aemulae, anxius incumbebat! Quot millia millium praelium decennale Troianum ab hac luce transmisit! Quot per Antonium, Tullio iam occiso, externarum prouinciarum latebras adierunt! Quot de nobis per Theodoricum, exulante Boetio, in diuersa mundi climata, sicut oues pastore percusso, sunt dispersi! Quot Seneca succumbente Neronis malitiae, cum et uolens et nolens portas mortis adiret, ab eo diuisi retrocessimus lacrimantes et in quibus partibus hospitari possemus penitus ignorantes!
Felix fuit illa librorum translatio, quam in Persas de Athenis Xerxes fecisse describitur, quos rursus de Persis in Athenas Seleucus reduxit. O postliminium gratiosum! O mira laetitia! quam tunc cerneres in Athenis, cum proli suae genitrix obuiaret tripudians matricemque thalamum senescenti iam soboli denuo demonstraret. Reassignatis hospitiis ueteribus inquilinis, mox tabulata cedrina cum lignis et trabibus leuigatis aptissime complanantur; auro et ebore epigrammata designantur camerulis singulis, quibus ipsa uolumina reuerenter illata suauissime collocantur sic, ut nullum alterius ingressum impediat uel propinquitate nimia fratrem laedat.
Caeterum infinita sunt dispendia quae per seditiones bellorum librorum generi sunt illata. Et quoniam infinita nullatenus pertransire contingit, hic statuemus finaliter querimoniae nostrae Gades, et ad preces a quibus incepimus regiramus habenas, rogantes suppliciter ut rector Olympi ac mundi totius dispensator altissimus firmet pacem et bella remoueat ac tempora faciat sua protectione tranquilla.

[8] Capitulum VIII. De multiplici opportunitate quam habuimus librorum copiam conquirendi.
CUM OMNI negotio tempus sit et opportunitas, ut testatur sapiens Ecclesiastes, octauo, iam progredimur enarrare multiplices opportunitates, quibus in adquisitione librorum, nostris propositis diuinitate propitia, iuuabamur. Quamuis enim ab adolescentia nostra semper socialem communionem cum uiris litteratis et librorum dilectoribus delectaremur habere, succedentibus tamen prosperis, regiae maiestatis consecuti notitiam et in ipsius acceptati familia, facultatem accepimus ampliorem ubilibet uisitandi pro libito et uenandi quasi saltus quosdam delicatissimos, tum priuatas, tum communes, tum regularium, tum saecularium librarias. 
 Sane dum inuictissimi principis ac semper magnifice triumphantis regis Angliae Eduardi Tertii post conquestum, -- cuius tempora serenare dignetur Altissimus diutine et tranquille --, primo quidem suam concernentibus curiam, deinde uero rempublicam regni sui, cancellarii uidelicet ac thesaurarii, fungeremur officiis, patescebat nobis aditus facilis, regalis fauoris intuitu, ad librorum latebras libere perscrutandas.
Amoris quippe nostri fama uolatilis iam ubique percrebuit, tantumque librorum et maxime ueterum ferebamur cupiditate languescere, posse uero queml ibet nostrum per quaternos facilius quam per pecuniam adipisci fauorem. Quamobrem cum supra dicti principis recolendae memoriae bonitate suffulti possemus obesse et prodesse, officere et proficere uehementer tam maioribus quam pusillis, affluxerunt loco xeniorum et munerum locoque donorum et iocalium caenulenti quaterni ac decrepiti codices, nostris tam aspectibus quam affectibus pretiosi.
 Tunc nobilissimorum monasteriorum aperiebantur armaria, reserabantur scrinia et cistulae soluebantur, et per longa saecula in sepulcris soporata uolumina expergiscunt attonita, quaeque in locis tenebrosis latuerant nouae lucis radiis perfunduntur. Delicatissimi quondam libri, corrupti et abominabiles iam effecti, murium quidem foetibus cooperti et uermium morsibus terebrati, iacebant exanimes; et qui olim purpura uestiebantur et bysso, nunc in cinere et cilicio recubantes obliuioni traditi uidebantur domicilia tinearum. Inter haec nihilominus, captatis temporibus, magis uoluptuose consedimus quam fecisset medicus delicatus inter aromatum apothecas, ubi amoris nostri obiectum reperimus et fomentum. Sic sacra uasa scientiae ad nostrae dispensationis prouenerunt arbitrium, quaedam data, quaedam uendita ac nonnulla pro tempore commodata.
Nimirum cum nos plerique de huiusmodi donariis cernerent contentatos, ea sponte nostris usibus studuerunt tribuere, quibus ipsi libentius caruerunt, quam ea quae nostris assistentes seruitiis abstulerunt. Quorum tamen negotia sic expedire curauimus gratiose, ut et eisdem emolumentum accresceret, nullum tamen detrimentum iustitia sentiret. 
Porro, si scyphos aureos et argenteos, si equos egregios, si nummorum summas non modicas amassemus, tunc temporis diues nobis aerarium instaurasse possemus. Sed reuera libros non libras maluimus, codicesque plus dileximus quam florenos, ac panfletos exiguos incrassatis praetulimus palefridis.
Ad haec eiusdem principis illustrissimi sempiternae memoriae legationibus crebris functi, et ob multiplicia regni negotia nunc ad sedem Romanam, nunc ad curiam Franciae, nunc ad mundi diuersa dominia, taediosis ambassiatibus ac periculosis temporibus mittebamur, circumferentes tamen ubique illam, quam aquae plurimae nequiuerunt exstinguere, caritatem librorum. Haec omnium peregrinationum absinthia quasi quaedam pigmentaria potio dulcorauit. Haec post perplexas intricationes et scrupulosos causarum anfractus ac uix egressibiles rei publicae labyrinthos ad respirandum ,parumper temperiem aurae lenis aperult.
O beate Deus Deorum in Sion, quantus fluminis impetus uoluptatis laetificauit cor nostrum, quotiens paradisum mundi Parisius uisitare uacauimus moraturi, ubi nobis semper dies pauci prae amoris magnitudine uidebantur! Ibi bibliothecae iocundae super cellas aromatum redolentes, ibi uirens uiridarium uniuersorum uoluminum, ibi prata academica terrae motu trementia, Athenarum diuerticula, Peripateticorum Itinera, Parnasi promontoria et porticus Stoicorum. Ibi cernitur tam artis quam scientiae mensurator Aristoteles, cuius est totum quod est optimum in doctrinis, in regione dumtaxat transmutabili sublunari; ibi Ptolemaeus eplcyclos et eccentricos auges atque geuzahar planetarum figuris et numeris emetitur; ibi Paulus arcana reuelat; ibi Dionyslus conuicinus hierarchias coordinat et distinguit; ibi quicquid Cadmus grammate recolligit Phoeniceo, totum uirgo Carmenta charactere repraesentat Latino; ibi reuera, apertis thesauris et sacculorum corrigiis resolutis, pecuniam laeto corde dispersimus, atque libros impretiabiles luto redemimus et arena. Nequaquam malum est, malum est, insonuit omnis emptor; sed ecce quam bonum et quam iocundum arma clericalis militiae congregare in unum, ut suppetat nobis, unde haereticorum bella conterere, si insurgant! Amplius opportunitatem maximam nos captasse cognoscimus per hoc, quod ab aetate tenera magistrorum et scholarium ac diuersarum artium professorum quos ingenii perspicacitas ac doctrinae celebritas clariores effecerant, relegato quolibet partiali fauore, exquisitissima sollicitudine nostrae semper coniunximus comitiuae, quorum consolatiuis colloquiis confortati, nunc argumentorum ostensiuis inuestigationibus, nunc physicorum processuum ac catholicorum doctorum tractatuum recitationibus, nunc moralitatum excitatiuis collationibus, uelut alternatis et multiplicatis ingenii ferculis, dulctus fouebamur. Tales in nostro tirocinio commilitones elegimus, tales in thalamo collaterales habuimus, tales in itinere comites, tales in hospitio commensales, et tales penitus in omni fortuna sodales. Verum quia nulla felicitas diu durare permittitur, priuabamur nonnunquam luminum aliquorum praesentia corporali, cum eisdem promotiones ecclesiasticae ac dignitates debitae, prospiciente de caelo iustitia, prouenerunt. Quo fiebat, ut incumbentes sicut oportuit curae propriae se a nostris cogerentur obsequiis absentare.
 Rursus compendiosissimam semitam subiungemus, per quam ad manus nostras peruenit librorum tam ueterum quam nouorum plurima multitudo. Religiosorum siquidem mendicantium paupertatem susceptam pro Christo nunquam indignantes horruimus, uerum ipsos ubique terrarum in nostrae compassionis ulnas admisimus mansuetas, affabilitate familiarissima in personae nostrae deuotionem alleximus, allectosque beneficiorum liberalitate munifica fouimus propter Deum; quorum sic eramus omnium benefactores communes, ut nihilominus uideremur quadam paternitatis proprietate singulos adoptasse. Istis in statu quolibet facti sumus refugium, istis nunquam clausimus gratiae nostrae sinum; quamobrem istos uotorum nostrorum peculiarissimos zelatores meruimus habere, et tam opere quam opera promotores. Qui circuentes mare et aridam ac orbis ambitum perlustrantes, uniuersitates quoque diuersarumque prouinciarum generalia studia perscrutantes, nostris desideriis militare studebant certissima spe mercedes.
Quis inter tot argutissimos uenatores lepusculus delitesceret? Quis pisciculus istorum nunc hamos, nunc retia, nunc sagenas euaderet? 
A corpore sacrae legis diuinae usque ad quaternum sophismatum hesternorum, nihil istos praeterire potuit scrutatores. Si in fonte fidei Christianae, curia sacrosancta Romana, sermo deuotus insonuit, uel si pro nouis causis quaestio uentilabatur extranea, si Parisiensis soliditas, quae plus antiquitati discendae quam ueritati subtiliter producendae iam studet, si Anglicana perspicacitas, quae antiquis perfusa Iuminaribus nouos semper radios emittit ueritatis, quicquam ad augmentum scientiae uel declarationem fidei promulgabat, hoc statim nostris recens infundebatur auditibus nullo denigratum seminiuerbio nulloque nugace corruptum, sed de praelo purissimi torcularis in nostrae memoriae dolia defaecandum transibat.
Cum uero nos ad ciuitates et loca contingeret declinare, ubi praefati pauperes conuentus habebant, eorum armaria ac quaecunque librorum repositoria uisitare non piguit; immo ibi in altisstma paupertate altissimas diuitias sapientiae thesaurizatas inuenimus, et non solum in eorum sarcinulis et sportellis micas de mensa dominorum cadentes repperimus pro catellis, uerum panes propositionis absque fermento panemque angeIorum omne delectamentum in se habentem, immo horrea Ioseph plena frumentis totamque Aegypti supellectilem atque dona ditissima, quae regina Saba detulit Salomoni.
Hi sicut formicae continue congregantes in messem et apes argumentosae fabricantes iugiter cellas mellis. Hi successores Bezeleel ad excogitandum quicquid fabrefieri poterit in argento et auro ac gemmis, quibus templum Ecclesiae decoretur. Hi prudentes polymitarii, qui superhumerale et rationale pontificis sed et uestes uarias efficiunt sacerdotum. Hi cortinas, saga pellesque arietum rubricatas resarciunt quibus Ecclesiae militantis tabernaculum contegatur. Hi agricolae seminantes, boues triturantes, tubae buccinantes, pleiades emicantes et stellae manentes in ordine suo, quae Sisaram expugnare non cessant. Et ut ueritas honoretur, saluo praeiudicio cuiuscunque, licet hi nuper hora undecima uineam sint ingressi dominicam, sicut amantissimi nobis libri capitulo sexto supra anxius allegabant, plus tamen in hac hora breuissima sacratorum librorum adiecerunt propagini quam omnes residui uinitores; Pauli sectantes uestigia, qui uocatione nouissimus praedicatione primus, multo latius aliis euangelium Christi sparsit. De istis ad statum pontificalem assumpti nonnullos habuimus de duobus ordinibus, Praedicatorum uidelicet et Minorum, nostris assistentes lateribus nostraeque familiae commensales, uiros utique tam moribus insignitos quam litteris, qui diuersorum uoluminum correctionibus, expositionibus, tabulationibus ac compilationibus indefessis studiis incumbebant.
Sane quamuis omnium religiosorum communicatione multiplici plurimorum operum copiam tam nouorum quam ueterum assecuti fuerimus, Praedicatores tamen extollimus merito speciali praeconio in hac parte, quod eos prae cunctis reltgiosis suorum sine muidia gratissime communicatiuos inuenimus, ac diuina quadam liberalitate perfusos sapientiae luminosae probauimus non auaros sed idoneos possessores.
Praeter has omnes opportunitates praetactas, stationariorum ac librariorum notitiam, non solum infra natalis soli prouinciam, sed per regnum Franciae, Teutoniae et Italiae dispersorum comparauimus, faciliter pecunia praeuolante, nec eos ullatenus impediuit distantia, neque furor maris absterruit, nec aes eis pro expensa defecit, quin ad nos optatos libros transmitterent uel afferrent. Sciebant profecto quod spes eorum in sinu nostro reposita defraudari non poterat, sed restabat apud nos copiosa redemptio cum usuris.
Denique nec rectores scholarum ruralium puerorumque rudium paedagogos nostra neglexit communio, singulorum captatrix amoris; sed potius cum uacaret, eorum hortulos et agellos ingressi, flores superficietenus redolentes collegimus ac radices effodimus obsoletas, studiosis tamen accommodas et quae possent, digesta barbarie rancida, pectorales arterias eloquentiae munere medicari. Inter huiusmodi pleraque comperimus renouari dignissima quae, solerter elimata robigine turpi, larua uetustatis deposita, merebantur uenustis uultibus denuo reformari. Quae nos, adhibita necessariorum suflicientia, in futurae resurrectionis exemplum resuscitata quodammodo rediuiuae reddidimus sospitati.
Caeterum apud nos in nostris maneriis multitudo non modica semper erat antiquariorum, scriptorum, correctorum, colligatorum, illuminatorum et generaliter omnium, qui poterant librorum seruitiis utiliter insudare. Postremo omnis utriusque sexus omnisque status uel dignitatis conditio, cuius erat cum libris aliquale commercium, cordis nostri ianuas pulsu poterat aperire facillime et in nostrae commodosum reperire cubile. Sic omnes admisimus codices afferentes, ut nunquam praecedentium multitudo fastidium posterorum efficeret, uel hesternum beneficium praecollatum praeiudicium pareret hodierno. Quapropter cum omnibus memoratis personis quasi quibusdam adamantibus attractiuis librorum iugiter uteremur, fiebat ad nos desideratus accessus uasorum scientiae et uolatus multifarius uoluminum optimorum. 
Et hoc est quod praesenti capitulo sumpsimus enarrare.

[9] Capitulum IX. Quod licet opera ueterum amplius amaremus, non tamen damnauimus studia modernorum.
LICET nostris desideriis nouitas modernorum nunquam fuerit odiosa, qui uacantes studiis ac priorum patrum sententiis quicquam uel subtiliter uel utiliter adicientes grata semper affectione coluimus, antiquorum tamen examinatos labores securiori auiditate cupiuimus perscrutari. Siue enim naturaliter uiguerunt perspicaciori mentis ingenio, siue instantiori studio forsitan indulserunt, siue utriusque suffulti subsidio profecerunt, hoc unum comperimus euidenter, quod uix sufficiunt successores priorum comperta discutere, atque ea per doctrinae captare compendium, quae antiqui anfractuosis adinuentionibus effoderunt. Sicut enim in corporis probitate praestantiores legimus praecessisse, quam moderna tempora exhibere noscantur, ita luculentioribus sensibus praefulsisse plerosque ueterum opinari nullatenus est absurdum, cum utrosque opera, quae gesserunt, inattingibiles posteris aeque probent. Unde Phocas in prologo Grammaticae suae scribit:
"Omnia cum ueterumm sint explorata libellis,
Multa loqui breuiter sit nouitatis opus".
Nempe si de fenore discendi ac diligentia studii fiat sermo, illi philosophiae uitam totam integre deuouerunt; nostri uero saecult contemporanet paucos annos feruidae iuuentutis, aestuantis uicissim mincendiis uitiorum, segniter applicant, et cum, sedatis passionibus, discernendae ambiguae ueritatlis acumen attigerint, mox externis tmplicati negotiis retrocedunt et philosophiae gymnasiis ualedicunt. Mustum fumosum iuuenilis ingenii philosophicae difficultati delibant, uinumque maturius defaecatum oeconomicae sollictudini largiuntur. Amplius sicut Ouidius, primo "De Vetula", merito lamentatur:
"Omnes declinat ad ea lucra ministrant,
Utque sciant discunt pauci, plures ut abundent;
Sic te prostituunt, O uirgo Scientia! sic te
Venalem faciunt castis amplexibus aptam,
Non te propter te quaerentes, sed lucra per te,
Ditarique uolunt potius, quam philosophari";
et infra:
"sic Philosophia
Exilium patitur, et Philopecunia regnat",
quam constat esse uiolentissimum toxicum disciplinae.
Qualiter uero non alium terminum studio posuerunt antiqui quam uitae, declarat Valerius ad Tiberium, libro octauo, capitulo septimo, per exempla multorum. Carneades, inquit, laboriosus ac diutinus sapientiae miles fuit; siquidem expletis nonaginta annis idem illi uiuendi ac philosophandi finis fuit. Isocrates nonagesimum quartum annum agens nobilissimum librum scripsit; Sophocles prope centesimum annum agens; Simonides octogesimo anno carmina scripsit. A. Gellius non affectauit diutius uiuere, quam esset idoneus ad scribendum, teste seipso in prologo Noctium Atticarum. Feruorem uero studii, quem habebat Euclides Socraticus, reatare solebat Taurus philosophus, ut iuuenes ad studium animaret, sicut refert A. Gellius libro septimo, capitulo decimo, uoluminis memorati. Athenienses namque cum Megarenses odirent, decreuerunt quod si quis de Megarensibus Athenas intraret, capite plecteretur. Tunc Euclides, qui Megarensis erat et ante illud decretum Socratem audierat, muliebri ornamento contectus de nocte, ut Socratem audiret, ibat de Megaris ad Athenas uiginti millia passuum et redibat. Imprudens et nimius fuit feruor Archimedis, qui geometricae facultatis amator nomen edisserere noluit nec a figura protracta caput erigere, quo uitae mortalis fatum poterat prolongasse, sed indulgens studio plus quam uitae studiosam figuram uitali sanguine cruentauit. Quam plurima huius nostri propositi sunt exempla, nec ea quidem transcurrere breuitas affectata permittit. Sed, quod dolentes referimus, iter prorsus diuersum incedunt clerici celebres his diebus. Ambitione siquidem in aetate tenera laborantes, ac praesumptionis pennas Icarias inexpertis lacertis fragiliter coaptantes, pileum magistralem immaturi praeripiunt, fiuntque pueruli facultatum plurium professores immeriti, quas nequaquam pedetentim pertranseunt, sed ad instar caprearum saltuatim ascendunt; cumque parum de grandi torrente gustauerint, arbitrantur se totum funditus sorbuisse, uix faucibus humectatis; et quia in primis rudimentis tempore congruo non fundantur, super debile fundamentum opus aedificant ruinosum. Iamque prouectos pudet addiscere, quae tenellos decuerat didicisse, et sic profecto coguntur perpetuo luere quod ad fasces indebitos praepropere salierunt Propter haec et his similia, tirones scholastici soliditatem doctrinae, quam ueteres habuerunt, tam paucis lucubratiunculis non attingunt, quantumcunque fungantur honoribus, censeantur nominibus, auctorizentur habitibus, locenturque solemniter in cathedris seniorum. Prisciani regulas et Donati statim de cunis erepti et celeriter ablactati perlingunt; Categorias, Perihermenias, in cuius scriptura summus Aristoteles calamum in corde tinxisse confingitur, infantili balbutie resonant impuberes et imberbes. Quarum facultatum itinera dispendioso compendio damnosoque diplomate transmeantes, in sacrum Moysen manus iniciunt uiolentas, ac se tenebrosis aquis in nubibus aeris facialiter aspergentes, ad pontificatus infulam caput parant, nulla decoratum canitie senectutis. Promouent plurimum istam pestem iuuantque ad istum phantasticum clericatum tam pernicibus passibus attingendum papalis prouisio seductiuis precibus impetrata necnon et preces, quae repelli non possunt, cardinalium et potentum, amicorum cupiditas et parentum , qui aedificantes Sion in sanguinibus, prius suis nepotibus et alumnis ecclesiasticas dtgnitates anticipant, quam naturae successu uel doctrinae temperie maturescant.
Isto, pro dolor! paroxysmo, quem plangimus, Parisiense palladium nostris maestis temporibus cernimus iam sublatum, ubi tepuit, immo fere friguit zelus scholae tam nobiIis, cuius olim radii lucem dabant uniuersis angulis orbis terrae. Quiescit ibidem iam calamus omnis scribae, nec librorum generatio propagatur ulterlus, nec est qui incipiat nouus auctor haberi. 
Inuoluunt sententias sermonibus imperitis, et omnis logicae proprietate priuantur; nisi quod Anglicanas subtilitates, quibus palam detrahunt, uigiliis furtiuis addiscunt.
Minerua mirabilis nationes hominum circuire uidetur, et a fine usque ad finem attingit fortiter, ut se ipsam communicet uniuersis. Indos, Babylonios, Aegyptios atque Graecos, Arabes et Latinos eam pertransisse iam cernimus. Iam Athenas deseruit, iam a Roma recessit, iam Parisius praeteriuit, iam ad Britanniam, insularum insignissimam quin potius microcosmum, accessit feliciter, ut se Graecis et barbaris debitricem ostendat. Quo miraculo perfecto, conicitur a plerisque quod, sicut Galliae iam sophia tepescit, sic eiusdem millitia penitus euirata languescit.

[10] Capitulum X. De successiua perfectione librorum.
SAPIENTIAM ueterum exquirentes assidue, iuxta sapientis consilium, Ecclesiastici nono et tricensimo: Sapientiam, inquit, omnium antiquorum exquiret sapiens, non in illam opinionem dignum duximus declinandum, ut primos artium fundatores omnem ruditatem elimasse dicamus, scientes adinuentionem cuiusque fideli canonio ponderatam pusillam efficere scientiae portionem. Sed per plurimorum inuestigationes sollicitas, quasi datis symbolis singillatim, scientiarum ingentia corpora ad immensas, quas cernimus, quantitates successiuis augmentationibus succreuerunt. Semper namque discipuli, magistrorum sententias iterata fornace liquantes, praeneglectam scoriam excoxerunt, donec fieret aurum electum probatum terrae purgatum septuplum et perfecte, nullius erronei uel dubii admixtione fucatum.
 Neque enim Aristoteles, quamuis ingenio giganteo floreret, in quo naturae complacuit experiri quantum mortalitati rationis posset annectere, quemque paulo minus minorauit ab angelis Altissimus, illa mira uolumina, quae totus uix capit orbis, ex digitis suis suxit. Quinimmo Hebraeorum, Babyloniorum, Aegyptiorum, Chaldaeorum, Persarum etiam et Medorum, quos omnes diserta Graecia in thesauros suos transtulerat, sacros libros oculis lynceis penetrando peruiderat. Quorum recte dicta recipiens, aspera complanauit, superflua rescauit, diminuta suppleuit et errata deleuit; ac non solum sincere docentibus sed etiam oberrantibus regratiandum censuit, quasi uiam praebentibus ueritatem facilius inquirendi, sicut ipsemet secundo Metaphysicae clare docet. Sic multi iurisperiti condidere Pandectam, sic medici multi Tegni, sic Auicenna Canonem, sic Plinius molem illam Historiae Naturalis, sic Ptolemaeus edidit Almagesti. Quemadmodum namque in scriptoribus annalium considerare non est difficile quod semper posterior praesupponit priorem, sine quo praelapsa tempora nullatenus enarrare ualeret, sic est in scientiarum auctoribus aestimandum. Nemo namque solus est in quancunque scientiam generauit, cum inter uetustissimos et nouellos intermedios reperimus, antiquos quidem si nostris aetatibus comparentur, nouos uero si ad studiorum fundamenta referantur, et istos doctissimos arbitramur.
Quid fecisset Vergilius, Latinorum poeta praecipuus, si Theocritum, Lucretium et Homerum minime spoliasset et in eorum uitula non arasset? quid nisi Parthenium Pindarumque, cuius eloquentiam nullo modo potuit imitari, aliquatenus lectitasset? Quid Sallustius, Tullius, Boetius, Macrobius, Lactantius, Martianus, immo tota cohors generaliter Latinorum, si Athenarum studia uel Graecorum uolumina non uidissent? Parum certe in scripturae gazophylacium Hieronymus, trium linguarum peritus, Ambrosius, Augustinus, qui tamen Graecas litteras se fatetur odisse, immo Gregorius, qui prorsus eas se nescisse describit, ad doctrinam ecclesiae contulissent, si nihil eisdem doctior Graecia commodasset. Cuius riuulis Roma rigata, sicut prius generauit philosophos ad Graecorum effigiem, pari forma postea protulit orthodoxae fidei tractatores. Sudores sunt Graecorum symbola quae cantamus, eorundem declarata consiliis et multorum martyrio confirmata. Cedit tamen ad gloriam Latinorum per accidens hebetudo natiua, quoniam sicut fuerunt in studiis minus docti, sic in erroribus minus mali. Arriana nempe malitia fere totam eclipsarat ecclesiam, Nestoriana nequitia, quae blasphema rabie debacchari praesumpsit in uirginem, tam nomen quam definitionem Theotokos abstulisset reginae non pugnando sed disputando, nisi miles inuictus Cyrillus, ad monomachiae congressum paratus, eam fauente consilio Ephesino in spiritu uehementi penitus exsufflasset.
Innumerabiles nobis sunt Graecorum haeresium tam species quam auctores; nam sicut fuerunt sacrosanctae fidei primitiui cultores, ita et primi zizaniorum satores produntur historiis fide dignis. Sicque posterius profecerunt in peius quod, dum Domini inconsutilem tunicam scindere molirentur, claritatem doctrinae praehabitam perdiderunt totaliter ac nouis tenebris excaecati decidunt in abyssum, nisi ille sua occulta dispenset potentia, cuius sapientiam numerus non metitur. Haec hactenus; nam hic nobis subducitur iudicandi facultas. Unum tamen elicimus ex praedictis, quod damnosa nimis est hodie studio Lationorum Graeci sermonis inscitia, sine quo scriptorum ueterum dogmata siue Christianorum siue gentilium nequeunt comprehendi. Idemque de Arabico in plerisque tractatibus astronomicis, ac de Hebraico pro textu sacrae bibliae, uerisimiliter est censendum, quibus defectibus proinde Clemens quintus occurrit, si tamen praelati quae faciliter statuunt, fideliter obseruarent. Quamobrem grammaticam, tam Hebraeam quam Graecam, nostris scholaribus prouidere curauimus cum quibusdam adiunctis, quorum adminiculo studiosi lectores in dictarum linguarum scriptura, lectura necnon etiam intellectu, plurimum poterunt informari, licet proprietatem idiomatis solus auditus aurium animae repraesentet.

[11] Capitulum XI. Quare libros liberalium litterarum praetulimus libris iuris.
IURIS positiui lucratiua peritia dispensandis terrenis accommoda, quanto huius saeculi filiis famulatur utilius, tanto minus ad capescenda sacrae scripturae mysteria et arcana fidei sacramenta filiis lucis confert, utpote quae disponit peculiariter ad amicitiam huius mundi, per quam homo, Iacobo attestante, Dei constituitur inimicus. Haec nimirum lites humanas, quas infinita producit cupiditas, intricatis legibus, quae ad utrumlibet duci possunt, extendit crebrius quam exstinguit; ad quas tamen sedandas a iurisconsultis et piis principibus noscitur emanasse. Sane cum contrariorum sit eadem disciplina potentiaque rationalis ad opposita ualeat, simulque sensus humanus procliuior sit ad malum, huius facultatis exercitatoribus accidit, ut plerumque litibus intendendis indulgeant plus quam paci, et iura non ad IegisIatoris intentum referant sed ad suae machinationis effectum uerba retorqueant uiolenter.
Quamobrem, licet mentem nostram librorum amor hereos possideret a puero, quorum zelo languere uice uoluptatis accepimus, minus tamen librorum ciuiIium appetitus nostris adhesit affectibus minusque huiusmodi uoluminibus adquirendis concessimus tam operae quam impensae. Sunt enim utilia, sicut scorpio in theriaca, quemadmodum libro de Pomo Aristoteles, sol doctrinae, de logica definiuit. Cernebamus etiam inter leges et scientias quamdam naturae differentiam manifestam, dum omnis scientia iocundatur et appetit quod suorum principiorum praecordia, introspectis uisceribus, pateant et radices suae pullulationis emineant suaeque scaturiginis emanatio luceat euidenter; sic enim ex cognato et consono lumine ueritatis conclusionis ad principia ipsum corpus scientiae lucidum fiet totum, non habens aliquam partem tenebrarum. At uero leges, cum sint pacta et humana statuta ad ciuiliter conuiuendum uel iuga principum superiecta ceruicibus subditorum, recusant reduci ad ipsam synderesim, aequitatis originem, eo quod plus habere se timeant de uoluntatis imperio quam de rationis arbitrio. Quapropter causas legum discutiendas non esse suadet in pluribus sententia sapientum. Nempe consuetudine sola leges multae uigorem adquirunt non necessitate syllogistica, sicut artes, prout secundo Politicorum adstruit Aristoteles, Phoebus scholae, ubi politiam redarguit Hippodami, quae nouarum legum inuentoribus praemia pollicetur, quia leges ueteres abrogare et nouellas statuere est ipsarum, quae fiunt, ualitudinem infirmare. Quae enim sola consuetudine stabilitatem accipiunt, haec necesse est desuetudine dirimantur.
Ex quibus liquido satis constat quod, sicut leges nec artes sunt nec scientiae, sic nec libri legum libri scientiarum uel artium proprie dici possunt. Nec est haec facultas inter scientias recensenda, quam licet geologiam appropriato uocabulo nominare. Libri uero liberalium litterarum tam utiles sunt scripturae diuinae, quod sine ipsorum subsidio frustra ad ipsius notitiam intellectus aspiret.

[12] Capitulum XII. Quare libros grammaticales tanta diligentia curauimus renouare.
CUM LIBRORUM lectionibus foueremur assidue, quos moris erat cotidie legere uel audire, perpendimus euidenter quantum impediat intellectus officium uel unius uocabuli semiplena notitia, dum nullius enuntiationis sententia capitur, cuius pars quantalibet ignoratur. Quapropter exoticorum uerborum interpretationes mira sedulitate iussimus annotari antiquorumque grammaticorum orthographiam, prosodiam, etymologiam ac diasyntheticam inconcussa curiositate considerauimus terminosque uetustate nimia caligantes descriptionibus congruis lucidare curauimus, quatenus iter planum nostris studentibus pararemus. Haec est sane summa totalis quare tot grammaticorum antiquata uolumina emendatis codicibus renouare studuimus, ut stratas regias sterneremus, quibus ad arte quascunque nostri futuri scholares incederent inoffense.

[13] Capitulum XIII. Quare non omnino negleximus fabulas poetarum.
OMNIA genera machinarum quibus contra poetas solius nudae ueritatis amatores obiciunt duplici refelluntur umbone, quia uel in obscena materia gratus cultus sermonis addiscitur uel, ubi ficta sed honesta tractatur sententia, naturalis uel historialis ueritas indagatur sub eloquio typicae fictionis.
Quamuis nimirum omnes homines natura scire desiderent, non tamen omnes aequaliter delectantur addiscere, quinimmo studii labore gustato et sensuum fatigatione percepta plerique nucem abiciunt inconsulte prius quam testa soluta nucleus attingatur. Innatus est enim homini duplex amor, uidelicet propriae libertatis in regimine et aliquantae uoluptatis in opere; unde nullus sine causa alieno se subdit imperio uel opus quodcunque exercet cum taedio sua sponte. Delectatio namque perficit operationem, sicut pulcritudo iuuentutem: sicut Aristoteles uerissime dogmatizat decimo Ethicorum. Idcirco prudentia ueterum adinuenit remedium, quo lasciuum humanum caperetur ingenium quodammodo pio dolo, dum sub uoluptatis iconio deIicata Minerua delitesceret in occulto. Muneribus paruulos ascolemus allicere ut illa gratis uelint addiscere, quibus eos uel inuitos intendimus applicare. Non enim natura corrupta eo impetu, quo prona se pellit ad uitia, transmigrat ad uirtutes. Hoc in breui uersiculo nobis declarat Horatius, ubi artem tradit poeticam, ita dicens:
"Aut prodesse uolunt aut delectare poetae".
Hoc idem in alio uersu eiusdem libri patenter insinuat, ita scribens:
"Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci".
Quot Euclidis discipulos retroiecit Elefuga, quasi scopulus eminens et abruptus, qui nullo scalarum suffragio scandi posset! Durus, inquiunt, est hic sermo; quis potest eum audire? Filius inconstantiae, qui tandem in asinum transformari uolebat, philosophiae studium nullatenus forsitan dimisisset, si eidem contecta uoluptatis uelamine familiariter occurrisset. Sed mox Cratonis cathedra stupefactus et quaestionibus infinitis, quasi quodam fulmine subito repercussus, nullum prorsus uidebat refugium nisi fugam.
Haec in excusationem adduximus poetarum; iam studentes intentione debita in eisdem ostendimus inculpandos. Ignorantia quidem solius unius uocabuli praegrandis sententiae impedit intellectum, sicut proximo capitulo est assumptum. Cum igitur dicta sanctorum poetarum figmentis frequenter alludant, eueniet, necesse est ut nescito poemate introducto tota ipsius auctoris intentio penttus obstruatur. Et certe, sicut dicit Cassiodorus libro suo, De Institutione Diuinarum Litterarum, non sunt parua censenda sine quibus in magna constare non possunt. Restat igitur ut ignoratis poesibus ignoretur Hieronymus, Augustinus, Boetius, Lactantius, Sidonius et plerique alii, quorum litaniam prolixum capitulum non teneret.
Venerabilis uero Beda huius dubitationis articulum distinctione declarauit dilucida, sicut recitat compilator egregius Gratianus, plurium repetitor auctorum, qui sicut fuit auarus in compilationis materia, sic confusus reperitur in forma. Scribit tamen sic distinctione septimo et tricensimo, Turbat asumen: saeculares litteras quidam legunt ad uoluptatem, poetarum figmentis et uerborum ornatu delectati; quidam uero ad eruditionem eas addiscunt, ut errores gentium legendo detestentur et utilia, quae in eis inuenerint, ad usum sacrae eruditionis deuoti conuertant: tales laudabiliter saeculares litteras addiscunt. Haec Beda
 Hac institutione salutifera moniti sileant detrahentes studentibus in poetis ad tempus , nec ignorantes huiusmodi connescientes desiderent, quia hoc est simile solatio miserorum. Statuat igitur sibi quisque piae intentionis affectum et de quacunque materia, obseruatis uirtutis circumstantiis, faciet studium Deo gratum; et si in poeta profecerit, quemadmodum magnus Maro se fatetur in Ennio, non amisit.

[14] Capitulum XIV. Qui deberet esse librorum potissimi dilectores.
RECOLLIGENTI praedicta palam est et perspicuum qui deberet esse librorum praecipui dilectores. Qui namque sapientia magis egent ad sui status officium utiliter exsequendum, hi potissimum sacris uasis sapientiae propensiorem proculdubio exhibere tenentur sollicitum grati cordis affectum. Est autem sapientis officium bene ordinare et alios et seipsum: secundum Phoebum philosophorum, Aristotelem, primo Metaphysicae, qui nec fallit nec fallitur in humanis. 
Quapropter principes et praelati, iudices et doctores et quicunque rei publicae directores, sicut prae aliis sapientia opus habent, ita prae aliis uasis sapientiae zelum debent. Philosophiam nimirum conspexit Boetius in sinistra quidem sceptrum et in dextra libros gestantem, per quod uniuersis euidenter ostenditur nullum posse rempublicam debite regere sine libris. Tu, inquit Boetius loquens Philosophiae, hanc sententiam Platonis ore sanxisti beatus fore re publicas si eas uel studiosi sapientiae regerent uel earum rectores studere sapientiae contigisset. Rursus hoc nobis insinuat ipse gestus imaginis, quod quanto dextra sinistram praecellit, tanto contemplatiua dignior est actiua, simulque sapientis interesse monstratur nunc studio ueritatis, nunc dispensatione temporalium indulgere uicissim.
Philippum legimus diis regratiatum deuote, quod Alexandrum concesserant temporibus Aritotelis esse natum, cuius instructionibus educatus regni paterni moderamine dignus esset. Dum Phaeton ignarus regiminis fit currus auriga paterni, nunc uicinitate nimia nunc remota distantia infeliciter administrat mortalibus aestum Phoebi ac, ne omnes periclitarentur subiecti propinquo regimine, iuste meruit fulminare. Referunt tam Graecorum quam Latinorum historiae, quod nobiles inter eos principes non fuerunt, qui litterarum peritia caruerunt. Sacra lex Mosaica, praescribens regi regulam, per quam regat, librum legis diuinae sibi praecipit habere descriptum, Deut. septemdecimo, secundum exemplar a sacerdotibus exhibendum, in quo sibi legendum esset omnibus diebus uitae suae. Sane labilitatem humanae memoriae et instabilitatem uirtuosae uoluntatis in homine satis nouerat Deus ipse, qui condidit et qui fingit cotidie corda hominum singillatim. Quamobrem quasi omnium malorum antidotum uoluit esse librum, cuius lectionem et usum tanquam saluberrimum spiritus alimentum cotidianum iugiter esse iussit, quo refocillatus intellectus nec eneruis nec dubius trepidaret ullatenus in agendis. Istud eleganter Ioannes Saresberiensis pertractat in suo Policraticon, libro quarto. Caeterum omne genus hominum, qui tonsura uel signo clericali praefulgent, contra quos libri quarto, quinto et sexto capitulis querebantur, libris tenentur ueneratione perpetua famulari.

[15] Capitulum XV. Quot commoda confert amor librorum.
HUMANUM transcendit ingenium, quanrumcunque de fonte fuerit Pegaseo potatum, instantis capituli titulum explicare perfecte. Si linguis angelorum et hominum quis loquatur, si in Mercurium transformetur aut Tullium, si dulcescat Titi Liuii eloquentia lactea, si Demosthenis suauitate peroret, aut Moysi balbutiem allegabit, uel cum Ieremia se puerum nescientem fatebitur adhuc loqui, uel imitabitur resonantem in montibus altis echo. Amorem namque librorum amorem sapientiae constat esse, sicut secundo capitulo est probatum. Hic autem amor philosophia Graeco uocabulo nuncupatur, cuius uirtutem nulla creata intelligentia comprehendit, quoniam uere creditur bonorum omnium esse mater.  Aestus quippe carnalium uitiorum quasi caelicus ros exstingulit, dum motus intensus uirtutum animalium uires naturalium uirtutum remittit, otio penitus effugato, quo sublato "periere Cupidinis arcus omnes".
Hinc Plato in Phaedone: In hoc, inquit, manifestus est philosophus, si absoluit animam a corporis communione differentius aliis hominibus. Ama, inquit Hieronymus, scientiam scripturarum et carnis uitia non amabis. Demonstrauit hoc Xenocrates, deiformis in constanta rationis, quem nobile scortum, Phryne nomine, statuam definiuit non hominem cum nullis eum ualeret illecebris euirare, quemadmodum Valerius libro quarto, capitulo tertio plene refert. Hoc ipsum noster Origenes ostendit, qui ne eum ab omnipotenti femina effeminari contingeret, utriusque sexus medium per abnegationem extremorum elegit: animosum quippe remedium, nec naturae: tamen consentaneum nec uirtuti, cuius est hominem non insensibilem facere passionum sed subortas a fomite rationis enecare mucrone.
Rursus mundanas pecunias paruipendunt ex animo, quotquot amor affecit librorum, dicente Hieronymo contra Vigilantium, epistola quarta et quinquagensima: non est eiusdem hominis aureos nummos et scripturas probare. Unde a quodam metrice sic dictum est:
"Nulla libris erit apta manus ferrugine tincta,
Nec nummata queunt corda uacare libris.
Non est eiusdem nummos librosque probare;
Persequitur libros grex, Epicure, tuus.
Nummipatae cum libricolis nequeunt simul esse;
Ambos, crede mihi, non tenet una domus".
Nullus igitur potest libris et Mammonae deseruire. Vitiorum deformitas in libris maxime reprobatur, ut inducatur omnimode uitia detestari, qui libros dilexerit perscrutari. Daemon, qui a scientia nomen habet, per librorum scientiam potissime triumphatur, cuius fraudes multipliciter flexuosae milleque perniciosi maeandri per libros panduntur legentibus, ne se transfigurans in angelum lucis dolis circumueniat innocentes. Diuina nobis per libros reuerentia reuelatur, uirtutes quibus colitur propalantur expressius, atque merces describitur, quam quae nec fallit nec fallitur ueritas pollicetur.
Imago simillima futurae beatitudinis est sacrarum contemplatio litterarum, in quibus nunc Creator nunc creatura conspicitur, ac de torrente perpetuae iocunditatis hauritur. Fides fundatur potentia litterarum. Spes Iibrorum solatio confirmatur, ut per patientiam et consolationem scripturarum spem habeamus. Caritas non inflatur sed aedificatur per ueram notitiam litterarum; immo super libros sacros constat luce clarius Ecclesiam stabilitam.
Delectant libri, prosperitate feliciter arridente, consolantur indiuidue, nubila fortuna terrente: pactis humanis robur attribuunt, nec feruntur sententiae graues sine libris. Artes et scientiae in libris consistunt, quarum emolumenta nulla mens sufIiceret enarrare. Quanti pendenda est mira librorum potentia, dum per eos fines tam orbis quam temporis cernimus, et ea quae non sunt, sicut ea quae sunt, quasi in quodam aeternitatis speculo contemplamur. Montes scandimus, abyssorum uoragines perscrutamur, spectes piscium, quos communis aer nequaquam salubriter continet, intuemur codicibus; fluuiorum et fontium diuersarum terrarum proprietates distinguimus; metallorum atque gemmarum genera et minerae cuiusque materias de libris effodimus, herbarumque uires, arborum et plantarum addiscimus, prolemque totam pro libito cernimus Neptuni, Cereris et Plutonis. Quod si nos caelicolas uisitare delectat, suppeditantes Taurum, Caucasum et Olympum, Iunonis regna transcendimus, ac septena territoria planetarum funiculis et circulis emetimur. Ipsum tandem firmamentum supremum, signis, gradibus et imaginibus uarietate maxima decoratum, lustramus. Ibi polum antarcticum, quem nec oculus uidit nec auris audiuit, inspicimus; luminosum iter galaxiae et animalibus caelestibus picturatum zodiacum delectabili iocunditate miramur. Hinc per libros ad separatas transimus substantias, ut cognatas intelligentias intellectus salutet primamque causam omnium ac motorem immobilem infinitae uirtutis oculo mentis cernat et amore inhaereat sine fine. Ecce per libros adiuti beatitudinis nostrae mercedem attingimus, dum adhuc existimus uiatores. Quid plura? proculdubio, sicut Seneca docente didicimus, "otium sine litteris mors est et uiui hominis sepultura", ita reuera a sensu contrario litterarum seu librorum negotium concludimus hominis esse uitam. Rursus per libros tam amicis quam hostibus intimamus, quae nequaquam secure nuntiis commendamus: quoniam libro plerumque ad principum thalamos ingressus conceditur, quo repelleretur penitus uox auctoris, sicut Tertullianus in principio Apologetici sui dicit. Carceribus et uinculis custoditi, ademptaque penitus corporis libertate, librorum legationibus utimur ad amicos, eisque causas nostras expediendas committimus, atque illuc transmittimus, quo nobis fieret causa mortis accessus. Per libros praeteritorum reminiscimur, de futuris quodammodo prophetamus, praesentia quae labuntur et fluunt scripturae memoria stabilimus. Felix studiositas et studiosa felicitas praepotentis eunuchi, de quo Actuum octauo narratur, quem amor propheticae lectionis succenderat tam ardenter, quod nec ratione itineris a legendo cessaret, reginae Candacis regiam populosam obliuioni tradiderat, gazas quibus praeerat a cura cordis semouerat, et tam iter quam currum quo ferebatur neglexerat. Solus amor libri totum sibi uindicauerat domicilium castitatis, quo disponente mox fidei ianuam meruit introire. O gratiosus amor librorum, qui Gehennae filium et alumnum Tartari per gratiam baptismalem filium fecit regni!
Cesset iam stilus impotens infiniti negotii consummare tenorem, ne uideatur aggredi temere, quod in principio fatebatur impossibile cuiquam esse.

[16] Capitulum XVI. Quam meritorium sit libros nouos scribere et ueteres renouare.
SICUT necessarium est reipublicae pugnaturis militibus arma prouidere Vulcania et congestas uictualium copias praeparare, sic Ecclesiae militanti contra paganorum et haereticorum insultus operae pretium constat esse sanorum librorum multitudine communiri. Verum quia omne quod seruit mortalibus, per prolapsum temporis mortalitatis dispendium patitur, necesse est uetustate tabefacta uolumina innouatis successoribus instaurari, ut perpetuitas, quae naturae repugnat indiuidui, concedatur priuilegio speciei. Hinc est, quod signanter dicitur, Ecclesiastes, duodecimo: faciendi plures libros nullus est finis. Sicut enim librorum corpora, ex contrariorum commixtione compacta, suae compositionis continuum sentiunt detrimenturn, sic per prudentiam clericorum reperiri debet remedium, per quod liber sacer, soluens naturae debitum, haereditarium obtineat substitutum et simile semen fratri mortuo suscitetur uerificeturque statim illud Ecdesiastici tricensimo: "Mortuus est pater illius et quasi non est mortuus, similem enim sibi reliquit post se".
Sunt igitur transcriptiones ueterum quasi quaedam propagationes recentium filiorum, ad quos paternum deuoluatur officium, ne librorum municipium minuatur. Sane huiusmodi transcriptores antiquarii nominantur, quorum studia inter ea quae complentur labore corporeo plus sibi placere. Cassiodorus confitetur, De Institutione Diuinarum Litterarum, capitulo tricensimo, ita subdens: "Felix, inquit, intentio, laudanda sedulitas, manu hominibus praedicare, linguas digitis aperire, salutem mortalibus tacitum dare, et contra diaboli surreptiones illicitas calamo et atramento pugnare". Haec ille. Porro scriptoris officium Saluator exercuit, dum inclinans se deorsum digito scribebat in terra, Ioh. octauo, ut nullus quantumcunque nobilis dedignetur hoc facere, quod sapientiam Dei patris intuetur fecisse. O scripturae serenitas singularis, ad cuius fabricam inclinatur artifex orbis terrae, in cuius tremendo nomine flectitur omne genu! O uenerandum artificium singulariter prae cunctis praxibus, quae hominis manu fiunt, cui pectus Dominicum incuruatur humiliter, cui digitus Dei applicatur uice calami functus! Seuisse Dei filium uel arasse, texuisse uel fodisse non legimus; nec quicquam aliud de mechanicis diuinam decebat sapientiam humanatam, nisi scribendo litteras exarare, ut discat quilibet generosus aut sciolus, quod hominibus digiti tribuuntur diuinitus ad scribendi negotium potius quam ad bellum. Unde librorum sententiam plurimum approbamus, qua clericum inertem scripturae censuerunt quodammodo fore mancum, capitulo sexto supra.
Scribit iustos in libro uiuentium Deus ipse; lapideas quidem tabulas digito Dei scriptas Moyses accepit. Scribat librum ipse qui iudicat, Iob proclamat; digitos scribentis in pariete "Mane Thecel Phares" Nabuchodonosor tremens uidit, Danielis quinto. Ego, inquit Ieremias, scribebam in uolumine atramento, Ieremiae sexto et tricensimo. Quod uides, scribe in libro, Christus Ioanni praecipit caro suo, Apoc. primo. Sic Isaiae, sic Iosuae officium scriptoris iniungitur, ut tam actus quam peritia futuris in posterum commendetur. In uestimento et femore scriptum habet Rex regum et Dominus dominantium Christus ipse, ut sine scriptura nequeat apparere perfectum Omnipotentis regium ornamentum. Defuncti docere non desinunt, qui sacrae scientiae libros scribunt. Plus Paulus scribendo sacras epistolas Ecclesiae profuit fabricandae quam gentibus et Iudaeis euangelizando sermone. Nempe per libros cotidie continuat comprehensor, quod olim in terrapositus inchoauit uiator; sicque uerificatur de doctoribus libros scribentibus sermo propheticus Danielis duodecimo: qui ad iustitiam erudiunt multos, quasi stellae in perpetuas aeternitates. Porro polychronitudinem antiquorum, prius quam Deus originalem mundum cataclysmo dilueret, adscribendam miraculo, non naturae catholici decreuere doctores, ut Deus ipse tantum eis uitae concederet, quantum reperiendis et in libris scribendis scientiis conueniret: inter quas astronomiae miranda diuersitas, ut experimentaliter uisui subderetur, sexcentorum annorum periodum secundum Iosephum requirebat.
Caeterum, si ad mundi principes diuertamus sermonem, imperatores egregios inuenimus non solum artis scribendi peritia floruisse, sed et ipsius operi plurimum indulsisse. Iulius Caesar, primus omnium et tempore et uirtute, Commentarios reliquit tam belli Gallici quam ciuilis a semetipso conscriptos; item de Analogia duos libros, et Anticatones totidem , et poema quod inscribitur Iter, et opuscula alia multa fecit.
 Tam Iulius quam Augustus cautelas scribendi litteram pro littera adinuenit, ut quae scriberent occultarent. Nam Iulius quartam litteram proposuit loco primae, et sic deinceps alphabetum expendit; Augustus uero secunda pro prima, et pro secunda tertia, et ita deinceps usus fuit. Hic in Mutinensi bello, in maxima mole rerum, cotidie et legisse et scripsisse traditur ac etiam dedamasse. Tiberius lyricum carmen scripsit, et poemata quaedam Graeca. Claudius similiter, tam Graeci quam Latini sermonis peritus, uarios libros fecit. Sed prae his et aliis Titus in scribendi peritia floruit, qui cuiuscunque uolebat litteram imitabatur facillime, unde se profitebatur falsarium maximum, si libuisset, fieri potuisse. Haec omnia Suetonius, De Vita Duodecim Caesarum, annotauit.

[17] Capitulum XVII. De debita honestate circa librorum custodiam adhibenda.
NON SOLUM Deo praestamus obsequium nouorum librorum praeparando uolumina, sed sacratae pietatis exercemus oicium, si eosdem nunc illaese tractemus, nunc locis idoneis redditos illibatae custodiae commendemus; ut gaudeant puritate, dum habentur in manibus, et quiescant secure, dum in suis cubilibus reconduntur. Nimirum post uestes et uascula corpori dedicata dominico, sacri libri merentur a clericis honestius contrectari, quibus totiens irrogatur iniuria, quotiens eos praesumit attingere manus foeda. Quamobrem exhortari studentes super negligentiis uanis reputamus expediens, quae uitari faciliter semper possent et mirabiliter libris nocent.
 In primis quidem circa claudenda et aperienda uolumina sit matura modestia, ut nec praecipiti festinatione soluantur, nec inspectione finita sine clausura debita dimittantur. Longe namque diligentius librum quam calceum conuenit conseruari.
Est enim gens scholarium perperam educata communiter et, nisi maiorum regulis refraenetur, infinitis infantiis insolesat. Aguntur petulantia, praesumptione tumescunt; de singulis iudicant tanquam certi, cum sint in omnibus inexperti.
Videbis fortassis iuuenem ceruicosum, studio segniter residentem, et dum hiberno tempore hiems alget, nasus irriguus frigore comprimente distillat, nec prius se dignatur emunctorio tergere, quam subiectum librum madefecerit turpi rore; cui utinam loco codicis corium subderetur sutoris Unguem habet fimo fetente refertum, gagati simillimum, quo placentis materiae signat locum. Paleas dispertitur innumeras, quas diuersis in locis collocat euidenter, ut festuca reducat quod memoria non retentat. Hae paleae, quia nec uenter libri digerit nec quisquam eas extrahit, primo quidem librum a solita iunctura distendunt, et tandem negligenter obliuioni commissae putrescunt. Fructus et caseum super librum expansum non ueretur comedere, atque scyphum hinc inde dissolute transferre; et quia non habet eleemosynarium praeparatum, in libris dimittit reliquias fragmentorum. Garrulitate continua sociis oblatrare non desinit , et dum multitudinem rationum adducit a sensu physico uacuarum, librum in gremio subexpansum humectat aspergine saliuarum. Quid plura? statim duplicatis cubitis reclinatur in codicem et per breue studium soporem inuitat prolixum, ac reparandis rugis limbos replicat foliorum, ad libri non modicum detrimentum. Iam imber abiit et recessit et flores apparuerunt in terra nostra. Tunc scholaris quem describimus, librorum neglector potius quam inspector, uiola, primula atque rosa necnon et quadrifolio farciet librum suum. Tunc manus aquosas et scatentes sudore uoluendis uoluminibus applicabit. Tunc puluerulentis undique chirothecis in candidam membranam impinget et indice ueteri pelle uestito uenabitur paginam lineatim. Tunc ad pulicis mordentis aculeum sacer liber abicitur, qui tamen uix clauditur infra mensem, sed sic pulueribus introiectis tumescit quod claudentis instantiae non obedit.
Sunt autem specialiter coercendi a contrectatione librorum iuuenes impudentes, qui cum litterarum figuras effigiare didicerint, mox pulcherrimorum uoluminum, si copia concedatur, incipiunt fieri glossatores incongrui et ubi largiorem marginem circa textum perspexerint, monstruosis apparitant alphabetis; uel aliud friuolum qualecunque quod imaginationi occurrit celerius, incastigatus calamus protinus exarare praesumit. Ibi Latinista, ibi sophista, ibi quilibet scriba indoctus aptitudinem pennae probat, quod formosissimis codicibus quo ad usum et pretium creberrime uidimus obfuisse.
Sunt iterum fures quidam libros enormiter detruncantes, qui pro epistolarum chartulis schedulas laterales abscindunt, Iittera sola salua; uel finalia folia, quae ad libri custodiam dimittuntur, ad uarios abusus assumunt; quod genus sacrilegii sub interminatione anathematis prohiberi deberet.
Conuenit autem prorsus scholarium honestati ut, quotiens ad studium a refectione reditur, praecedat omnino lotio lectionem, nec digitus sagimine delibutus aut folia prius uoluat, aut signacula libri soluat. Puerulus lacrimosus capitalium litterarum non admiretur imagines, ne manu fluida polluat pergamenum; tangit enim illico quicquid uidet. Porro laici, qui librum aeque respiciunt resupine transuersum sicut serie naturali expansum, omni librorum communione penitus sunt indigni.
Hoc etiam clericus disponat, ut olens ab ollis lixa cinereus librorum lilia non contingat illotus, sed qui ingreditur sine macula pretiosis codicibus ministrabit. Conferret autem plurimum tam libris quam scholaribus manuum honestarum munditia, si non essent scabies et pustulae characteres clericales. Librorum defectibus, quoties aduertuntur, est otius occurrendum; quoniam nihil grandescit citius quam scissura, et fractura, quae ad tempus negligitur, reparabitur postea cum usura. De librorum armariis mundissime fabricandis, ubi ab omni laesione saluentur securi, Moyses mitissimus nos informat, Deuteron. uno et tricensimo: Tollite, inquit, librum istum et ponite illum in latere arcae foederis Domini Dei uestri. O locus idoneus et bibliothecae conueniens, quae de lignis sethim imputribilibus facta fuit auroque per totum interius et exterius circumtecta! Sed omnem inhonestatis negligentiam circa libros tractandos suo Saluator exclusit exemplo, sicut legitur Lucae quarto. Cum enim scripturam propheticam de se scriptam in libro tradito perlegisset, non prius librum ministro restituit, quam eundem suis sacratissimis manibus plicuisset. Quo facto studentes docentur clarissime circa librorum custodiam quantumcunque minima negligi debere.

[18] Capitulum XVIII. Quod tantam librorum collegimus copiam ad communem profectum scholarium et non solum ad propriam uoluptatem.
NIHIL iniquius in humanis perpenditur quam quodea quae geruntur iustissime malignorum obloquiis peruertuntur, et inde quis reportat infamiam criminis, unde magis meruit spem honoris. Oculo simplici perpetrantur quam plurima, nec sinistra dextrae se comiscet, nullo fermento massa corrumpitur, neque ex lino uestis lanaque contexitur. Peruersorum tamen praestigiis opus pium mendaciter transformatur in monstrum. Haec est nimirum peccatricis naturae reprobanda conditio. quod non solum in factis moraliter dubiis pro peiore parte sententiat, immo frequenter illa, quae speciem boni habent, nequitiosa subuersione deprauat.
Quamuis enim amor librorum in clerico ex obiecti natura praeferat honestatem, miro tamen modo obnoxios nos effecit iudiciis plurimorum, quorum admirationibus obstrectati, nunc de curiositate superflua, nunc de cupiditate in illa dumtaxat materia, nunc de uanitatis apparentia, nunc de uoluptatis intemperantia circa litteras notabamur, quorum reuera uituperiis non plus quam caniculorum latratibus mouebamur, illius solius testimonio contentati, ad quem renes et corda pertinet perscrutari. Cum enim uoluntatis secretae finalis intentio homines lateat unicoque Deo pateat, cordium inspectori, perniciosae temeritatis merentur redargui, qui humanis actibus, quorum fontale non uident principium, epigramma tam faciliter superscribunt sinistrum. Finis enim se habet in operabilibus, sicut principia in speculatiuus uel suppositiones in mathematicis, teste Aristotele, septimo Ethicorum. Quapropter, sicut ex principiorum euidentia conclusionis ueritas declaratur, ita plerumque in aibilibus ex honesti finis intentione bonitas moralis in opere sigillatur, ubi alias opus ipsum iudicari deberet indifferens quo ad mores.
Nos autem ab olim in praecordiis mentis nostrae propositum gessimus radicatum, quatenus opportunis temporibus exspectatis diuinitus aulam quamdam in reuerenda uniuersitate Oxoniensi, omnium liberalium artium nutrice praecipua, in perpetuam eleemosynam fundaremus, necessariisque redditibus dotaremus; quam numerosis scholaribus occupatam, nostrorum librorum iocalibus ditaremus, ut ipsi libri et singuli eorundem communes fierent, quantum ad usum et studium, non solum scholaribus aulae tactae, sed per eos omnibus uniuersitatis praedictae studentibus in aeternum, secundum formam et modum, quem sequens capitulum declarabit. Quapropter sincerus amor studii zelusque orthodoxae fidei ad aedificationem ecclesiae confirmandae pepererunt in nobis sollicitudinem hanc stupendam nummicolis, ut collectos codices undecunque uenales neglectis sumptibus emeremus, et qui uenumdari non debebant, transcribi honestius facaremus.
Cum enim delactationes hominum ex dispositione caelestium corporum, cui mixtorum complexio frequenter obedit, diuersimode distinguantur; ut hi in architectura, illi in agricultura, hi in uenationibus, illi in nauigationibus, hi in bellis, illi in ludis eligant conuersari; cecidit circa libros nostrae Mercurialis species uoluptatis honestae, quam ex rectae rationis arbitrio, cuius nulla sidera dominantur imperio, in honorem ordinauimus maiestatis supremae ut, unde mens nostra tranquillitatem reperit requiei, inde deuotissimus cresceret cultus Dei. Quamobrem desinant obtrectantes, sicut caeci de coloribus iudicare; uerspertiliones de luminibus disceptare non audeant, atque trabes gestantes in oculis propriis alienas festucas eruere non praesumant. Cessent commentis satiricis sugillare quae nesciunt et occulta discutere, quae humanis experientiis beneuolo, si ferarum uenatui, alearum lusui, dominarum applausui uacassemus.

[19] Capitulum XIX. De moduo communicandi studentibus omnes libros nostros.
DIFFICILE semper fuit sic homines limitare legibus honestatis, quin astutia successorum terminos niteretur praecedentium transilire et statutas infringere regulas insolentia libertatis. Quamobrem de prudentum consilio certum modum praefiximus, per quem ad utilitatem studentium librorum nostrorum communicationem et usum uolumus deuenire. In primis enim libros omnes et singulos, de quibus catalogum fecimus specialem, concedimus et donamus intuitu caritatis communitati scholarium in aula N Oxoniensi degentium, in perpetuam eleemosynam pro anima nostra et parentum nostrorum necnon pro animabus illustrissimi regis Angliae Edwardi tertii post conquestum ac deuotissimae dominae reginae Philippae consortis eiusdem, ut iidem libri omnibus et singulis uniuersitatis dictae uillae scholaribus et magistris tam regularibus quam saecularibus commodentur pro tempore ad profectum et usum studendi, iuxta modum quem immediate subiungimus, qui est talis. Quinque de scholaribus in aula preafata commorantibus assignentur per eiusdem aulae magistrum, quibus omnium librorum custodia deputetur, de quibus quinque personis tres et nullatenus pauciores librum uel libros ad inspectionem et usum dumtaxat studii ualeant commodare; ad copiandum uero uel transcribendum nullum librum uolumus extra saepta domus concedi.
Igitur cum scholaris quicunque saecularis uel religiosus, quos in praesenti fauore ad paria iudicamus, librum aliquem commodandum periuerit, considerent diligenter custodes an librum talem habuerint duplicatem; et si sic, commodent ei librum cautione recepta, quae librum traditum in ualore transcendat iudicio commodato memorialis scriptura, continens nomina personarum quae librum tradunt et illius qui recipit, cum die et anno Domini quo continget fieri commodatum. Si uero custodes inuenerint, quod ille liber qui petitur duplicatus non fuerit, talem librum nullatenus commodent cuicunque, nisi fuerit de comitiua scholarium dictae aulae, nisi forte ad inspectionem et infra saepta domus uel aulae praedictae, sed non ad ulterius deferendum. Scholari uero cuilibet praedictae aulae liber quicunque per tres de praedictis custodibus ualeat commodari, nomine tamen suo cum die quo librum recipit prius annotato. Nec tamen ipse possit librum sibi traditum alteri commodare, nisi de assensu trium de custodibus supradictis, et tunc deleto nomine primi nomen secundi cum tempore traditionis scribatur.
Ad haec omnia obseruandum custodes singuli fidem praestent, quando eis custodia huiusmodo deputatur. Recipientes autem librum uel libros ibidem iurabunt quod eum uel eos ad alium usum nisi ad inspectionem et studium nullatenus applicabunt, quodque illum et illos extra uillam Oxoniensem cum suburbio nec deferent nec deferri permittent.
Singulis autem annis computum reddent praedicti custodes magistro domus et duobus quos secum duxerit de suis scholaribus assumendos, uel si eidem non uacauerit, tres deputet inspectores alios a custodibus, qui librorum catalogum perlegentes uideant quod omnes habeant uel in uoluminibus propriis uel saltem per cautiones praesentes. Ad hunc autem computum persoluendum tempus credimus opportunum a kalendis Iulii usque ad festum sequens translationis gloriosi martyris sancti Thomae.
Hoc autem omnino adicimus quod quilibet, cui liber aliquis fuerit commodatus, semel in anno librum praesentet custodibus et suam si uoluerit uideat cautionem. Porro si contingat fortuito per mortem, furtum, fraudem uel incuriam librum perdi, ille qui perdidit uel eiusdem procurator seu etiam executor pretium libri soluat et eiusdem recipiat cautionem. Quod si qualitercunque custodibus ipsis lucrum euenerit, in nihil aliud quam in librorum reparationem et subsidium conuertatur.

[20] Capitulum XX. Exhortatio scholarium ad rependedum pro nobis suffragia debitae pietatis.
TEMPUS iam efflagitat terminare tractatum, quem de amore librorum compegimus, in quo contemporaneorum nostrorum admirationibus de eo quod tantum libros dileximus rationem reddere nisi sumus. Verum quia uix datur aliquid operari mortalibus, quod nullius respergatur puluere uanitatis, studiosum amorem, quem ita diuturnum ad libros habuimus, iustificare penitus non audemus, quin fuerit forsan nobis quandoque occasio alicuis negligentiae uenialis, quamuis amoris materia sit honesta et intentio regulata. Si namque cum omnia fecerimus, seruos nos inutiles dicere teneamur; si Iob sanctissimus sua opera uerebatur; si iuxta Isaiam quasi pannus menstruatae omnes sunt iustitiae nostrae; quis se de perfectione cuiuscunque uirtutis praesumet iactare, quin forsitan a seipso non poterit deprehendi? Bonum enin ex integris causis, malum autem omnifarie, sicut Dionysius, De diuinis nominibus, nos informat. Quamobrem in nostratum iniquitatum remedium, quibus nos omnium Creatorem crebius offendisse cognoscimus, orationum suffragia petituri, studentes nostros futuros dignum duximus exhortati, quatenus sic tam nobis quam aliis eorundem futuris benefactoribus fiant grati, quod beneficiorum nostrorum prouidentiam spiritalibus recompensent retributionibus. Viuamus in eorum memoriis funerati, qui in nostris uixerunt beneuolentiis nondum nati nostrisque nunc uiuunt beneficiis sustentati. Clementiam Redemptoris implorent instantiis indefessis, quatenus negligentiis nostris parcat, peccatorum nostrorum reatibus pius iudex indulgeat, lapsus nostrae fragilitatis pallio pietatis operiat et offensas, quas et pudet et paeniet commisisse, diuina benignitate remittat. Conseruet in nobis ad sufficiens spatium paenitendi suarum munera gratiarum, fidei firmitatem, spei sublimitatem et ad omnes homines latissimam caritatem. Flectat superbum arbitrium ad culparum suarum lamentum, ut deploret transactas elationes uanissimas et retractet indignationes amarissimas ac delectationes insanissimas detestetur. Vigeat sua uirtus in nobis, cum nostra defecerit, et qui nostrum ingressum sacro baptismate consecrauit gratuito, nostrum progressum ad statum apostolicum sublimauit immerito, nostrum dignetur egressum sacramentis idoneis communire. Laxetur a nostro spiritu amor carnis, euanescat penitus metus mortis, desideret dissolui et esse cum Christo, et in terris solo corpore constituti cogitatione et auiditate in aeterna patria conuersemur. Pater misericordiarum et Deus totius consolationis filio prodigo de siliquis reuertenti benignus occurrat, drachmam denuo repertam recipiat et in thesauros aeternas per angelos sanctos transmittat. Castiget uultu terrifico exitus nostri hora spiritus tenebrarum, ne latens in limine portae mortis Leuiathon, serpens uetus, insidias improuisas calcaneo nostro paret. Cum uero ad terrendum tribunal fuerimus aduocati, ut cuncta quae corpore gessimus attestante conscientia referamus, consideret humanitas iuncta Deo effusi sui sancti sanguinis pretium et aduertat diuinitas humanata carnalis naturae figmentum, ut ibi transeat fragilitas impunita ubi clemens pietas cernitur infinita, et ibi respiret spiritus miseri ubi exstat proprium iudicis misereri. 
Amplius refugium spei nostrae post Deum uirginem et reginam Theotokon benedictam nostri semper studentes salutationibus satagant frequentare deuotis, ut qui per nostra facinora replicata meruimus iudicem inuenire turbatum, per ipsius suffragia semper grata mereamur eundem reperire placatum. Deprimat pia manus brachium aequilibre, quo nostra tam parua quam pauca merita pensabuntur ne, quod absit, praeponderet grauitas criminum et nos damnandos deiciat in abyssum. Clarissimum meritis confessorem Cuthbertum, cuius gregem indigni pascendum suscepimus, omni cultu studeant uenerari deuote, rogantes assidue, ut suum licet indignum uicarium precibus excusare dignetur et quem successorem admisit in terris, procuret effici consessorum in caelis. Puris denique tam mentis quam corporis precibus rogent Deum, ut spiritum ad imaginem Trinitatis creatum post praesentis miseriae incolatum ad suum reducat primordiale prototypum ac eiusdem concedat perpetuum fruibilis faciei conspectum, Amen.
EXPLICET Philobiblon domini Ricardi de Aungeruile, cognominate  de Bury, quondam episcopi Dunelmensis. Completus est autem tractatus iste in manerio nostro de Aukeland uicesimo quarto die Ianuarii anno Domini millesimo trecentesimo quarto, aetatis nostrae quinquagesimo octauo
 praecise completo, pontificatus uero nostri anno undecimo finiente.
 Ad laudem Dei feliciter et Amen.