[0] PANEGYRICUS.

[1] I.
Bene ac sapienter, Patres Conscripti, maiores instituerunt, ut rerum agendarum, 
ita dicendi initium a precationibus capere: quod nihil rite, nihilque 
prouidenter homines, sine deorum immortalium ope, consilio, honore, 
auspicarentur. Qui mos cui potius, quam consuli, aut quando magis usurpandus 
colendusque est, quam quum imperio senatus, auctoritate reipublicae, ad agendas 
optimo principi gratias excitamur? Quod enim praestabilius est aut pulchrius 
munus deorum, quam castus et sanctus et diis simillimus princeps? Ac si adhuc 
dubium fuisset, forte casuque rectores terris, an aliquo numine darentur: 
principem tamen nostrum liqueret diuinitus constitutum. Non enim occulta 
potestate fatorum, sed ab Ioue ipso coram ac palam repertus, electus est: quippe 
inter aras et altaria, eodemque loci, quem deus ille tam manifestus ac praesens, 
quam caelum ac sidera, insedit. Quo magis aptum piumque est, te, Iupiter optime 
maxime, antea conditiorem, nunc conseruatorem imperii nostri, precari, ut mihi 
digna consule, digna senatu, digna principe contingat oratio: utque omnibus, 
quae dicentur a me, libertas, fides, ueritas constet: tantumque a specie 
adulationis absit gratiarum actio mea, quantum abest a necessitate. 

[2] II.
Equidem non Consuli modo, sed omnibus ciuibus enitendum reor, ne quid de 
Principe nostro ita dicant, ut idem illud de alio dici potuisse uideatur. Quare 
abeant ac recedant uoces illae, quas metus exprimebat: nihil, quale ante, 
dicamus; nihil enim, quale antea, patimur: nec eadem de principe [palam], quae 
prius, praedicemus; neque enim eadem secreto loquimur, quae prius. Discernatur 
orationibus nostris diuersitas temporum, et ex ipso genere gratiarum agendarum 
intelligatur, cui, quando sint actae. Nusquam ut deo, nusquam ut numini 
blandiamur: non enim de tyranno, sed de ciue; non de domino, sed de parente 
loquimur. Unum ille se ex nobis, et hoc magis excellit atque eminet, quod unum 
ex nobis putat; nec minus hominem se, quam hominibus praeesse meminit. 
Intelligamus ergo bona nostra, dignosque nos illis usu probemus, atque identidem 
cogitemus, quam sit indignum, si maius principibus praestemus obsequium, qui 
seruitute ciuium, quam qui libertate laetantur. Et populus quidem Romanus 
dilectum principum seruat, quantoque paullo ante concentu formosum alium, hunc 
fortissimum personat; quibusque aliquando clamoribus gestum alterius et uocem, 
huius pietatem, abstinentiam, mansuetudinem laudat. Quid nos ipsi? diuinitatem 
principis nostri, an humanitatem, temperantiam, facilitatem, ut amor et gaudium 
tulit, celebrare uniuersi solemus? Iam quid tam ciuile, tam senatorium, quam 
illud additum a nobis OPTIMI cognomen? quod peculiare huius et proprium 
arrogantia priorum principum fecit. Enimuero quam commune, quam ex aequo, quod 
FELICES NOS, FELICEM ILLUM praedicamus? alternisque uotis, HAEC FACIAT, HAEC 
AUDIAT, quasi non dicturi, nisi fecerit, comprecamur? Ad quas ille uoces 
lacrymis etiam ac multo pudore suffunditur. Agnoscit enim sentitque, sibi, non 
principi, dici. 

[3] III.
Igitur quod temperamentum omnes in illo subito pietatis calore seruauimus, hoc 
singuli quoque meditatique teneamus; sciamusque, nullum esse neque sincerius, 
neque acceptius genus gratiarum, quam quod illas acclamationes aemuletur, quae 
fingendi non habent tempus. Quantum ad me attinet, laborabo, ut orationem meam 
ad modestiam Principis moderationemque submittam, nec minus considerabo, quid 
aures eius pati possint, quam quid uirtutibus debeatur. Magna et inusitata 
Principis gloria, cui gratias acturus, non tam uereor, ne me in laudibus suis 
parcum, quam ne nimium putet. Haec me cura, haec difficultas sola circumstat: 
nam merenti gratias agere facile est, Patres Conscripti. Non enim periculum est, 
ne, quum loquar de humanitate, exprobrari sibi superbiam credat; quum de 
frugalitate, luxuriam; quum de clementia, crudelitatem; quum de liberalitate, 
auaritiam; quum de benignitate, liuorem; quum de continentia, libidinem; quum de 
labore, inertiam; quum de fortitudine, timorem. Ac ne illud quidem uereor, ne 
gratus ingratusue uidear, prout satis aut parum dixero. Animaduerto enim, etiam 
deos ipsos non tam accuratis adorantium precibus, quam innocentia et sanctitate, 
laetari; gratioremque existimari, qui delubris eorum puram castamquem mentem, 
quam qui meditatum carmen intulerit. 

[4] IV.
Sed parendum est Senatusconsulto, quo ex utilitate publica placuit, ut Consulis 
uoce, sub titulo gratiarum agendarum, boni principes, quae facerent, 
recognoscerent; mali, quae facere deberent. Id nunc eo magis solemne ac 
necessarium est, quod parens noster priuatas gratiarum actiones cohibet et 
comprimit, intercessurus etiam publicis, si permitteret sibi uetare, quod 
Senatus iuberet. Utrumque, Caesar Auguste, moderate, et quod alibi tibi gratias 
agi non sinis, et quod hic sinis. Non enim a te ipso tibi honor iste, sed 
agentibus habetur. Cedis affectibus nostris, nec nobis munera tua praedicare, 
sed audire tibi necesse est. Saepe ego mecum, Patres Conscripti, tacitus 
agitaui, qualem quantumque esse oporteret, cuius ditione nutuque maria, terrae, 
pax, bella regerentur: quum interea fingenti formantique mihi principem, quem 
aequata diis immortalibus potestas deceret, nunquam uoto saltem concipere 
succurrit similem huic, quem uidemus. Enituit aliquis in bello, sed obsoleuit in 
pace: alium toga, sed non et arma honestarunt: reuerentiam ille terrore, alius 
amorem humanitate captauit: ille quaesitam domi gloriam in publico, hic in 
publico partam domi perdidit. Postremo adhuc nemo exstitit, cuius uirtutes nullo 
uitiorum confinio laederentur. At Principi nostro quanta concordia, quantusque 
concentus omnium laudum omnisque gloriae contigit! Ut nihil seueritati eius 
hilaritate, nihil grauitati simplicitate, nihil maiestati humanitate detrahitur! 
Iam firmitas, iam proceritas corporis, iam honor capitis, et dignitas oris, ad 
hoc aetatis indeflexa maturitas, nec sine quodam munere deum festinatis 
senectutis insignibus ad augendam maiestatem ornata caesaries, nonne longe 
lateque principem ostentant? 

[5] V.
Talem esse oportuit, quem non bella ciuilia nec armis oppressa respublica, sed 
pax, et adoptio, et tandem exorata terris numina, dedissent. An fas erat, nihil 
differre inter imperatorem, quem homines, et quem dii fecissent? quorum quidem 
in te, Caesar Auguste, iudicium et fauor, tunc statim, quum ad exercitum 
proficiscereris, et quidem inusitato indicio enituit. Nam ceteros principes aut 
largus cruor hostiarum, aut sinister uolatus auium consulentibus nuntiauit: tibi 
ascendenti de more Capitolium, quamquam non id agentium ciuium clamor, ut iam 
principi, occurrit. Siquidem omnis turba, quae limen insederat, ad ingressum 
tuum foribus reclusis, illa quidem ut tunc arbitrabatur, deum, ceterum, ut 
docuit euentus, te consalutauit imperatorem. Nec aliter a cunctis omne acceptum 
est. Nam ipse intelligere nolebas: recusabas enim imperare, recusabas; quod bene 
erat imperaturi. Igitur cogendus fuisti. Cogi porro non poteras, nisi periculo 
patriae, et nutatione reipublicae. Obstinatum enim tibi non suscipere imperium, 
nisi seruandum fuisset. Quare ego illum ipsum furorem motumque castrensem reor 
exstitisse, quia magna ui magnoque terrore modestia tua uincenda erat. Ac sicut 
maris coelique temperiem turbines tempestatesque commendant; ita ad augendam 
pacis tuae gratiam illum tumultum praecessisse crediderim. Habet has uices 
conditio mortalium, ut aduersa ex secundis, ex aduersis secunda nascantur. 
Occultat utrorumque semina deus, et plerumque bonorum malorumque caussae sub 
diuersa specie latent. 

[6] VI.
Magnum quidem illud seculo dedecus, magnum reipublicae uulnus impressum est. 
Imperator, et parens generis humani, obsessus, captus, inclusus: ablata 
mitissimo seni seruandorum hominum potestas; ereptumque principi illud in 
principatu beatissimum, quod nihil cogitur. Si tamen haec sola erat ratio, quae 
te publicae salutis gubernaculis admoueret; prope est ut exclamem, tanti fuisse. 
Corrupta est disciplina castrorum, ut tu corrector emendatorque contingeres: 
inductum pessimum exemplum, ut optimum opponeretur: postremo coactus princeps, 
quos nollet, occidere, ut daret principem, qui cogi non posset. Olim tu quidem 
adoptari merebare; sed nescissemus, quantum tibi deberet imperium, si ante 
adoptatus esses. Exspectatum est tempus, in quo liqueret, non tam accepisse te 
beneficium, quam dedisse. Confugit in sinum tuum concussa respublica, ruensque 
imperium super imperatorem imperatoris tibi uoce delatum est. Imploratus 
adoptione, et accitus es, ut olim duces magni a peregrinis externisque bellis ad 
opem patriae ferendam reuocari solebant. Ita filius ac parens uno eodemque 
momento rem maximam inuicem praestitistis: ille tibi imperium dedit, tu illi 
reddidisti. Solus ergo ad hoc aeui pro munere tanto paria accipiendo fecisti, 
immo ultro dantem obligasti: communicato enim imperio, solicitior tu, ille 
securior factus est. 

[7] VII.
O nouum atque inauditum ad principatum iter! Non te propria cupiditas, proprius 
metus; sed aliena utilitas, alienus timor principem fecit. Videaris licet quod 
est amplissimum consequutus inter homines; felicius tamen erat illud, quod 
reliquisti: sub bono principe priuatus esse desiisti. Assumptus es in laborum 
curarumque consortium, nec te laeta et prospera stationis istius, sed aspera et 
dura ad capessendam eam compulerunt. Suscepisti imperium, postquam alium 
suscepti poenitebat. Nulla adoptati cum eo, qui adoptabat, cognatio, nulla 
necessitudo, nisi quod uterque optimus erat, dignusque alter eligi, alter 
eligere. Itaque adoptatus es, non, ut prius alius atque alius, in uxoris 
gratiam. Adsciuit enim te filium non uitricus, sed princeps, eodemque animo 
diuus Nerua pater tuus factus est, quo erat omnium. Nec decet aliter filium 
adsumi, si adsumatur a principe. An Senatum Populumque Romanum, exercitus, 
prouincias, socios transmissurus uni, successorem e sinu uxoris accipias? 
summaeque potestatis heredem tantum intra domum tuam quaeras? non per totam 
ciuitatem circumferas oculos? et hunc tibi proximum, hunc coniunctissimum 
existimes, quem optimum, quem diis simillimum inueneris? Imperaturus omnibus, 
eligi debet ex omnibus. Non enim seruulis tuis dominum, ut possis esse contentus 
quasi necessario herede, sed principem ciuibus daturus es imperator. Superbum 
istud et regium, nisi adoptes eum, quem constet imperaturum fuisse, etiamsi non 
adoptasses. Fecit hoc Nerua, nihil interesse arbitratus, genueris an elegeris, 
si perinde sine iudicio adoptentur liberi, ac nascuntur: nisi tamen quod 
aequiore animo ferunt homines, quem princeps parum feliciter genuit, quam quem 
male elegit. 

[8] VIII.
Sedulo ergo uitauit hunc casum, nec iudicia hominum, sed deorum etiam in 
consilium assumsit. Itaque non tua in cubiculo, sed in templo; nec ante genialem 
torum, sed ante puluinar Iouis optimi maximi, adoptio peracta est: qua tandem 
non seruitus nostra, sed libertas et salus et securitas fundabatur. Sibi enim 
dii gloriam illam uindicauerunt: horum opus, horum illud imperium; Nerua tantum 
minister fuit: teque qui adoptaret, tam paruit, quam tu, qui adoptabaris. Allata 
erat ex Pannonia laurea, id agentibus diis, ut inuicti imperatoris exortum 
uictoriae insigne decoraret. Hanc Imperator Nerua in gremio Iouis collocarat: 
quum repente solito maior et augustior, aduocata hominum concione deorumque, te 
filium sibi, hoc est, unicum auxilium fessis rebus adsumsit. Inde quasi deposito 
imperio, qua securitate, qua gloria laetus (nam quantulum refert, deponas, an 
partiaris imperium, nisi quod difficilius hoc est?) non secus ac praesenti tibi 
innixus, tuis humeris se patriamque sustentans, tua iuuenta, tuo robore 
inualuit! Statim consedit omnis tumultus. Non adoptionis opus istud fuit, sed 
adoptati: atque adeo temere fecerat Nerua, si adoptasset alium. Oblitine sumus, 
ut nuper post adoptionem non desierit seditio, sed coeperit? Irritamentum istud 
irarum et fax tumultus fuisset, nisi incidisset in te. An dubium est, ut dare 
posset imperium imperator, qui reuerentiam amiserat, auctoritate eius effectum 
esse, cui dabatur? Simul filius, simul Caesar, mox Imperator, et consors 
Tribuniciae potestatis, et omnia pariter, et statim factus es: quae proxime 
parens uerus tantum in alterum filium contulit. 

[9] IX.
Magnum hoc tuae moderationis indicium, quod non solum successor imperii, sed 
particeps etiam sociusque placuisti. Nam successor, etiamsi nolis, habendus est: 
non est habendus socius, nisi uelis. Credentne posteri, patricio et consulari et 
triumphali patre genitum, quum fortissimum, amplissimum, amantissimum sui 
exercitum regeret, imperatorem non ab exercitu factum? eidem, quum Germaniae 
praesideret, Germanici nomen hinc missum? nihil ipsum, ut imperator fieret 
agitasse? nihil fecisse, nisi quod meruit et paruit? Paruisti enim, Caesar, et 
ad principatum obsequio peruenisti, nihilque magis a te subiecti animi factum 
est, quam quod imperare coepisti. Iam Caesar, iam imperator, iam Germanicus, 
absens et ignarus, et post tanta nomina, quantum ad te pertinet, priuatus. 
Magnum uideretur, si dicerem, Nescisti te imperatorem futurum: eras imperator, 
et esse te nesciebas. Ut uero ad te fortunae tuae nuntius uenit, malebas quidem 
hoc esse, quod fueras, sed non erat liberum. Annon obsequereris principi ciuis, 
legatus imperatori, filius patri? Ubi deinde disciplina? ubi mos a maioribus 
traditus, quodcunque imperator munus iniungeret, aequo animo paratoque subeundi? 
Quid enim, si prouincias ex prouinciis, ex bellis bella mandaret? Eodem illum 
uti iure posse putes, quum ad imperium reuocet, quo sit usus, quum ad exercitum 
miserit; nihilque interesse, ire legatum, an redire principem iubeat, nisi quod 
maior sit obsequii gloria in eo, quod quis minus uelit. 

[10] X.
Augebat auctoritatem iubentis in summum discrimen auctoritas eius adducta: utque 
magis parendum imperanti putares, efficiebatur eo, quod ab aliis minus 
parebatur. Ad hoc audiebas Senatus Populique consensum. Non unius Neruae 
iudicium illud, illa electio fuit. Nam qui ubique sunt homines, hoc idem uotis 
expetebant; ille tantum iure principis occupauit, primusque fecit, quod omnes 
facturi erant. Nec Hercule tantopere cunctis factum placeret, nisi placuisset, 
antequam fieret. At quo, dii boni, temperamento potestatem tuam fortunamque 
moderatus es! Imperator titulis et imaginibus et signis, ceterum modestia, 
labore, uigilantia dux et legatus et miles, quum iam tua uexilla, tuas aquilas 
magno gradu anteires, neque aliud tibi ex illa adoptione, quam filii pietatem, 
filii obsequium adsereres, longamque huic nomini aetatem, longamque gloriam 
precarere. Te prouidentia deorum primum in locum prouexerat; tu adhuc in secundo 
resistere atque etiam senescere optabas: priuatus tibi uidebaris, quamdiu 
imperator et alius esset. Audita sunt uota tua, sed in quantum optimo illi et 
sanctissimo seni utile fuit, quem dii coelo uindicauerunt, ne quid post illud 
diuinum et immortale factum mortale faceret. Deberi quippe maximo operi hanc 
uenerationem, ut nouissimum esset, auctoremque eius statim consecrandum, ut 
quandoque inter posteros quaereretur, an illud iam deus fecisset. Ita ille nullo 
magis nomine publicus parens, quam quia tuus. Ingens gloria, ingensque fama, 
quum abunde expertus esset, quam bene humeris tuis sederet imperium, tibi 
terras, te terris reliquit; eo ipso carus omnibus ac desiderandus, quod 
prospexerat, ne desideraretur. 

[11] XI.
Quem tu lacrymis primum, ita ut filium decuit, mox templis honestasti, non 
imitatus illos, qui hoc idem, sed alia mente, fecerunt. Dicauit coelo Tiberius 
Augustum, sed ut maiestatis crimen induceret: Claudium Nero, sed ut irrideret: 
Vespasianum Titus, Domitianus Titum: sed ille, ut dei filius, hic, ut frater 
uideretur. Tu sideribus patrem intulisti, non ad metum ciuium, non in 
contumeliam numinum, non in honorem tuum, sed quia deum credis. Minus est hoc, 
quum fit ab his, qui et sese deos putant. Sed licet illum aris, puluinaribus, 
flamine colas; non alio magis tamen deum et facis et probas, quam quod ipse 
talis es. In principe enim, qui electo successore fato concessit, una itemque 
certissima diuinitatis fides est bonus successor. Num ergo tibi ex immortalitate 
patris aliquid arrogantiae accessit? num hos proximos diuinitate parentum 
desides ac superbos potius, quam illos ueteres et antiquos aemularis? qui hoc 
ipsum imperium peperere, quod modo hostes inuaserant contemserantque; quoniam 
imperatoris pulsi fugatique non aliud maius habebatur indicium, quam si 
triumpharetur. Ergo sustulerant animos, et iugum excusserant: nec iam nobiscum 
de sua libertate, sed de nostra seruitute, certabant: ac ne inducias quidem, 
nisi aequis conditionibus inibant, legesque ut acciperent, dabant.



[12] XII.
At nunc rediit omnibus terror et metus, et uotum imperata faciendi. Vident enim 
Romanum ducem, unum ex illis ueteribus et priscis; quibus imperatorium nomen 
addebant contecti caedibus campi et infecta uictoriis maria. Accipimus obsides 
ergo, non emimus: nec ingentibus damnis immensisque muneribus paciscimur, ut 
uicerimus. Rogant, supplicant; largimur, negamus, utrumque ex imperii maiestate: 
agunt gratias, qui impetrauerunt; non audent queri, quibus negatum est. An 
audeant, qui sciant, te adsedisse ferocissimis populis eo ipso tempore, quod 
amicissimum illis, difficillimum nobis: quum Danubius ripas gelu iungit, 
duratusque glacie ingentia tergo bella transportat: quum ferae gentes non telis 
magis, quam suo coelo, suo sidere armantur? Sed ubi in proximo tu, non secus ac 
si mutatae temporum uices essent, illi quidem latibulis suis clausi tenebantur; 
nostra agmina percursare ripas, et aliena occasione, si permitteres, uti, 
ultroque hiemem suam barbaris inferre, gaudebant. 

[13] XIII.
Haec tibi apud hostes ueneratio: quid apud milites? Quam admirationem 
quemadmodum comparasti? quum tecum inediam, tecum ferrent sitim; quum in illa 
meditatione campestri militaribus turmis imperatorium puluerem sudoremque 
misceres, nihil a ceteris, nisi robore ac praestantia differens; quum libero 
Marte nunc cominus tela uibrares, nunc uibrata susciperes, alacer uirtute 
militum et laetus, quoties aut cassidi tuae aut clypeo grauior ictus incideret; 
(laudabas quippe ferientes, hortabarisque, ut auderent: et audebant iam:) quum 
spectator moderatorque ineuntium certamina uirorum, arma componeres, tela 
tentares, ac si quid durius accipienti uideretur, ipse uibrares. Quid quum 
solatium fessis, aegris opem ferres? Non tibi moris tua inire tentoria, nisi 
commilitonum ante lustrasses; nec requiem corpori, nisi post omnes, dare. Hac 
mihi admiratione dignus imperator non uideretur, si inter Fabricios, et 
Scipiones, et Camillos talis esset. Tunc enim illum imitationis ardor, semperque 
melior aliquis accenderet. Postquam uero studium armorum a manibus ad oculos, ad 
uoluptatem a labore translatum est; postquam exercitationibus nostris non 
ueteranorum aliquis, cui decus muralis aut ciuica, sed Graeculus magister 
assistit: quam magnum est, [unum] ex omnibus patrio more, patria uirtute 
laetari, et sine aemulo ac sine exemplo secum certare, secum contendere, ac 
sicut imperat solus, solum ita esse, qui debeat imperare! 

[14] XIV.
Nonne incunabula haec tibi, Caesar, et rudimenta, quum puer admodum Parthica 
lauro gloriam patris augeres, nomenque Germanici iam tum mererere, quum ferociam 
superbiamque barbarorum ex proximo auditus magno terrore cohiberes, Rhenumque et 
Euphratem admirationis tuae fama coniungeres? quum orbem terrarum non pedibus 
magis, quam laudibus peragrares? apud eos semper maior et clarior, quibus postea 
contigisses. Et necdum imperator, necdum dei filius eras. Germaniam quidem quum 
plurimae gentes, ac prope infinita uastitas interiacentis soli, tum Pyrenaeus, 
Alpes, immensique alii montes, nisi his comparentur, muniunt dirimuntque. Per 
hoc omne spatium quum legiones duceres, seu potius (tanta uelocitas erat) 
raperes: non uehiculum unquam, non equum respexisti. Leuis hic, non subsidium 
itineris, sed decus, et cum ceteris subsequebatur: ut cuius nullus tibi usus, 
nisi quum die statiuorum proximum campum alacritate, discursu, puluere 
attolleres. Initium laboris mirer, an finem? Multum est, quod perseuerasti: plus 
tamen, quod non timuisti, ne perseuerare non posses. Nec dubito, quin ille, qui 
te inter illa Germaniae bella ab Hispania usque, ut ualidissimum praesidium, 
exciuerat, iners ipse alienisque uirtutibus tunc quoque inuidus imperator, quum 
ope earum indigeret, tantam admirationem tui non sine quodam timore conceperit, 
quantam ille genitus Ioue post saeuos labores duraque imperia regi suo indomitus 
semper indefessusque referebat; quum aliis super alias expeditionibus munere 
alio dignus inuenireris. 

[15] XV.
Tribunus uero disiunctissimas terras, teneris adhuc annis, uiri firmitate 
lustrasti: iam tunc praemonente Fortuna, ut diu penitus perdisceres, quae mox 
praecipere deberes. Neque enim prospexisse castra, breuemque militiam quasi 
transisse contentus, ita egisti tribunum, ut esse statim dux posses, nihilque 
discendum haberes tempore docendi. Cognouisti per stipendia decem mores gentium, 
regionum situs, opportunitates locorum, et diuersam aquarum coelique temperiem, 
ut patrios fontes patriumque sidus, ferre consuesti. Quoties equos, quoties 
emerita arma mutasti! Veniet ergo tempus, quo posteri uisere, uisendum tradere 
minoribus suis gestient, quis sudores tuos hauserit campus, quae refectiones 
tuas arbores, quae somnum saxa praetexerint, quod denique tectum magnus hospes 
impleueris: ut tunc ipsi tibi ingentium ducum sacra uestigia, iisdem in locis, 
monstrabantur. Verum haec olim: in praesentia quidem, quisquis paullo uetustior 
miles, hic te commilitone censetur. Quotus enim quisque, cuius tu non ante 
commilito, quam imperator? Inde est, quod prope omnes nomine appellas: quod 
singulorum fortia facta commemoras: nec habent adnumeranda tibi pro republica 
uulnera, quibus statim laudator et testis contigisti. 

[16] XVI.
Sed magis praedicanda moderatio tua, quod innutritus bellicis laudibus pacem 
amas: nec quia uel pater tibi triumphalis, uel adoptionis tuae die dicata 
Capitolino Ioui laurus, idcirco ex occasione omni quaeris triumphos. Non times 
bella, nec prouocas. Magnum est, Imperator Auguste, magnum est stare in Danubii 
ripa, si transeas, certum triumphi; nec decertare cupere cum recusantibus: 
quorum alterum fortitudine, alterum moderatione efficitur. Nam ut ipse nolis 
pugnare, moderatio; fortitudo tua praestat, ut neque hostes tui uelint. Accipiet 
ergo aliquando Capitolium non mimicos currus, nec falsae simulacra uictoriae; 
sed imperatorem ueram ac solidam gloriam reportantem, pacem, tranquillitatem, et 
tam confessa hostium obsequia, ut uincendus nemo fuerit. Pulchrius hoc omnibus 
triumphis. Neque enim unquam, nisi ex contemptu imperii nostri factum est, ut 
uinceremus. Quod si quis barbarus rex eo insolentiae furorisque processerit, ut 
iram tuam indignationemque mereatur: nae ille, siue interfuso mari, seu 
fluminibus immensis, seu praecipiti monte defenditur, omnia haec tam prona, 
tamque cedentia uirtutibus tuis sentiet, ut subsedisse montes, flumina 
exaruisse, interceptum mare, illatasque non classes nostras, sed terras ipsas 
arbitretur. 

[17] XVII.
Videor iam cernere non spoliis prouinciarum, et extorto sociis auro, sed 
hostilibus armis captorumque regum catenis triumphum grauem. Videor ingentia 
ducum nomina, nec indecora nominibus corpora noscitare. Videor intueri immanibus 
ausis barbarorum onusta fercula, et sua quemque facta uinctis manibus sequentem: 
mox ipsum te sublimem, instantemque curru domitarum gentium tergo; ante currum 
autem clypeos, quos ipse perfoderis. Nec tibi opima defuerint, si quis regum 
uenire in manus audeat, nec modo telorum tuorum, sed etiam oculorum minarumque 
coniectum toto campo, totoque exercitu opposito, perhorrescat. Meruisti proxima 
moderatione, ut, quandocunque te uel inferre uel propulsare bellum coegerit 
imperii dignitas, non ideo uicisse uidearis, ut triumphares, sed triumphare, 
quia uiceris. 

[18] XVIII.
Aliud ex alio mihi occurrit. Quam speciosum est enim, quod disciplinam castrorum 
lapsam exstinctamque refouisti, depulso prioris seculi malo, inertia et 
contumacia et dedignatione parendi? Tutum est reuerentiam, tutum caritatem 
mereri: nec ducum quisquam, aut non amari a militibus, aut amari timet: et inde 
offensae gratiaeque pariter securi, instant operibus, adsunt exercitationibus, 
arma, moenia, uiros aptant. Quippe non is princeps, qui sibi imminere, sibi 
intendi putet, quod in hostes paretur: quae persuasio fuit illorum, qui hostilia 
quum facerent, timebant. Iidem ergo torpere militaria studia, nec animos modo, 
sed et corpora ipsa languescere, gladios etiam incuria hebetari retundique 
gaudebant. Duces porro nostri, non tam regum exterorum, quam suorum principum 
insidias, nec tam hostium, quam commilitonum manus ferrumque metuebant. 

[19] XIX.
Est haec natura sideribus, ut parua et exilia ualidiorum exortus obscuret: 
similiter Imperatoris aduentu Legatorum dignitas inumbratur. Tu tamen maior 
omnibus quidem eras, sed sine ullius deminutione maior: eandem auctoritatem 
praesente te quisque, quam absente, retinebat: quin etiam plerisque ex eo 
reuerentia accesserat, quod tu quoque illos reuerebare. Itaque perinde summis 
atque infimis carus, sic imperatorem commilitonemque miscueras, ut studium 
omnium laboremque, et tanquam exactor intenderes, et tanquam particeps sociusque 
releuares. Felices illos, quorum fides et industria non per internuntios et 
interpretes, sed ab ipso te, nec auribus tuis, sed oculis probabantur! Consecuti 
sunt, ut absens quoque de absentibus nemini magis, quam tibi crederes. 

[20] XX.
Iam te ciuium desideria reuocabant, amoremque castrorum superabat caritas 
patriae. Iter inde placidum ac modestum, ut plane a pace redeuntis. Nec uero ego 
in laudibus tuis ponam, quod aduentum tuum non pater quisquam, non maritus 
expauit. Affectata aliis castitas, tibi ingenita et innata, interque ea, quae 
imputare non possis. Nullus in exigendis uehiculis tumultus, nullum circa 
hospitia fastidium; annona, quae ceteris; ad hoc comitatus accinctus et parens: 
diceres magnum aliquem ducem, ac te potissimum, ad exercitus ire: adeo nihil, 
aut certe parum intererat inter imperatorem factum, et breui futurum. Quam 
dissimilis nuper alterius principis transitus! si tamen transitus ille, non 
populatio fuit, cum abactus hospitum exerceret, omniaque dextra laeuaque perusta 
et attrita, ut si uis aliqua, uel ipsi illi barbari, quos fugiebat, inciderent. 
Persuadendum prouinciis erat, illud iter Domitiani fuisse, non principis. Itaque 
non tam pro tua gloria, quam pro utilitate communi, edicto subiecisti, quid in 
utrumque uestrum esset impensum. Adsuescat imperator cum imperio calculum 
ponere: sic exeat, sic redeat, tanquam rationem redditurus; edicat, quid 
absumpserit. Ita fiet, ut non absumat, quod pudeat dicere. Praeterea futuri 
principes, uelint nolint, sciant tamen, propositisque duobus exemplis 
meminerint, perinde coniecturam de moribus suis homines esse facturos, prout hoc 
uel illud elegerint. 

[21] XXI.
Nonne his tot tantisque meritis nouos aliquos honores, nouos titulos merebare? 
At tu etiam nomen patris patriae recusabas. Quam longa nobis cum modestia tua 
pugna! quam tarde uicimus! Nomen illud, quod alii primo statim principatus die, 
ut Imperatoris et Caesaris, receperunt, tu usque eo distulisti, donec tu quoque, 
beneficiorum tuorum parcissimus aestimator, iam te mereri fatereris. Itaque soli 
omnium contigit tibi, ut pater patriae esses, ante quam fieres; eras enim in 
animis, in iudiciis nostris: nec publicae pietatis intererat, quid uocarere; 
nisi quod ingrata sibi uidebatur, si te imperatorem potius uocaret et Caesarem, 
quum patrem experiretur. Quod quidem nomen qua benignitate, qua indulgentia 
exerces! ut cum ciuibus tuis, quasi cum liberis parens, uiuis! ut reuersus 
imperator, qui priuatus exieras, agnoscis, agnosceris! Eosdem nos, eundem te 
putas: par omnibus, et hoc tantum ceteris maior, quo melior. 

[22] XXII.
Ac primum, qui dies ille, quo exspectatus desideratusque urbem tuam ingressus 
es! Iam hoc ipsum, quod ingressus es, quam mirum laetumque! Nam priores inuehi 
et importari solebant: non dico quadriiugo curru, et albentibus equis, sed 
humeris hominum, quod arrogantius erat. Tu sola corporis proceritate elatior 
aliis et excelsior, non de patientia nostra quendam triumphum, sed de superbia 
principum egisti. Ergo non aetas quemquam, non ualetudo, non sexus retardauit, 
quo minus oculos insolito spectaculo impleret. Te paruuli noscere, ostentare 
iuuenes, mirari senes; aegri quoque, neglecto medentium imperio, ad conspectum 
tui, quasi ad salutem sanitatemque prorepere. Inde alii, se satis uixisse te 
uiso, te recepto; alii, nunc magis esse uiuendum, praedicabant. Feminas etiam 
tunc foecunditatis suae maxima uoluptas subiit, quum cernerent, cui principi 
ciues, cui imperatori milites peperissent. Videres referta tecta ac laborantia, 
ac ne eum quidem uacantem locum, qui non nisi suspensum et instabile uestigium 
caperet; oppletas undique uias, angustumque tramitem relictum tibi; alacrem hinc 
atque inde populum, ubique par gaudium paremque clamorem. Tam aequaliter ab 
omnibus ex aduentu tuo laetitia percepta est, quam omnibus uenisti: quae tamen 
ipsa cum ingressu tuo creuit, ac prope in singulos gradus adaucta est. 

[23] XXIII.
Gratum erat cunctis, quod senatum osculo exciperes, ut dimissus osculo fueras; 
gratum, quod equestris ordinis decora honore nominum sine monitore signares; 
gratum, quod tantum non ultro clientibus salutatis quasdam familiaritatis notas 
adderes. Gratius tamen, quod sensim et placide, et quantum respectantium turba 
pateretur, incederes; quod occursantium populus te quoque, te immo maxime, 
adstaret; quod primo statim die latus tuum crederes omnibus. Neque enim stipatus 
satellitum manu, sed circumfusus undique nunc senatus, nunc equestris ordinis 
flore, prout alterutrum frequentiae genus inualuisset, silentes quietosque 
lictores tuos subsequebare: nam milites nihil a plebe habitu, tranquillitate, 
modestia differebant. Ubi uero coepisti Capitolium adscendere, quam laeta 
omnibus adoptionis tuae recordatio! quam peculiare gaudium eorum, qui te primi 
eodem loco salutauerant imperatorem! Quin etiam deum ipsum tuum praecipuam 
uoluptatem operis sui percepisse crediderim. Ut quidem iisdem uestigiis 
institisti, quibus parens tuus ingens illud deorum prolaturus arcanum, quae 
circumstantium gaudia! quam recens clamor! quam similis illi dies, qui hunc 
genuit diem! ut plena altaribus, augusta uictimis cuncta! ut in unius salutem 
collata omnium uota! quum sibi se ac liberis suis intelligerent precari, quae 
pro te precarentur. Inde tu in Palatium quidem, sed eo uultu, sed ea 
moderatione, ut si priuatam domum peteres: ceteri ad penates suos quisque, 
iteraturus gaudii fidem, ubi nulla necessitas gaudendi est. 

[24] XXIV.
Onerasset alium eiusmodi introitus; tu quotidie admirabilior et melior, talis 
denique, qualis alii principes futuros se tantum pollicentur. Solum ergo te 
commendat augetque temporis spatium. Iunxisti enim ac miscuisti res 
diuersissimas, securitatem olim imperantis, et incipientis pudorem. Non tu 
ciuium amplexus ad pedes tuos deprimis, nec osculum manu reddis. Manet 
Imperatori, quae prior oris humanitas, dexterae uerecundia. Incedebas pedibus; 
incedis: laetabaris labore; laetaris: eademque omnia illa circa te, nihil in 
ipso te Fortuna mutauit. Liberum est, ingrediente per publicum principe, 
subsistere, occurrere, comitari, praeterire: ambulas inter nos, non quasi 
contingas; et copiam tui, non ut imputes, facis. Haeret lateri tuo, quisquis 
accessit, finemque sermoni suus cuique pudor, non tua superbia, facit. Regimur 
quidem a te, et subiecti tibi, sed quemadmodum legibus, sumus. Nam et illae 
cupiditates nostras libidinesque moderantur, nobiscum tamen et inter nos 
uersantur. Emines, excellis, ut honor, ut potestas, quae super homines quidem, 
hominum sunt tamen. Ante te principes, fastidio nostri, et quodam aequalitatis 
metu, usum pedum amiserant. Illos ergo humeri ceruicesque seruorum super ora 
nostra; te fama, te gloria, te ciuium pietas super ipsos principes uehunt; te ad 
sidera tollit humus ita communis, et confusa principis uestigia. 

[25] XXV.
Nec uereor, Patres Conscripti, ne longior uidear, quum sit maxime optandum, ut 
ea, pro quibus aguntur principi gratiae, multa sint: quae quidem reuerentius 
fuerit integra illibataque cogitationibus uestris reseruari, quam carptim 
breuiterque perstringi; quia fere sequitur, ut illa quidem, de quibus taceas, 
tanta, quanta sunt, esse uideantur. Nisi uero leuiter attingi placet, 
locupletatas tribus, datumque congiarium populo, et datum totum, quum donatiui 
partem milites accepissent. An mediocris animi est, his potius repraesentare, 
quibus magis negari potest? quamquam in hac quoque diuersitate aequalitatis 
ratio seruata est. Aequati sunt enim populo milites, eo quod partem, sed 
priores; populus militibus, quod posterior, sed totum statim accepit. Enimuero 
qua benignitate diuisum est! quantae curae tibi fuit, ne quis expers 
liberalitatis tuae fieret! Datum est iis, qui post edictum tuum in locum 
erasorum subditi fuerant: aequatique sunt ceteris illi etiam, quibus non erat 
promissum. Negotiis aliquis, ualetudine alius, hic mari, ille fluminibus 
distinebatur: exspectatum est prouisumque, ne quis aeger, ne quis occupatus, ne 
quis denique longe fuisset: ueniret quisque, quum uellet: ueniret quisque, quum 
posset. Magnificum, Caesar, et tuum, disiunctissimas terras munificentiae 
ingenio uelut admouere, immensaque spatia liberalitate contrahere: intercedere 
casibus, occursare fortunae, atque omni ope adniti, ne quis e plebe Romana, 
dante congiarium te, hominem magis sentiret se fuisse, quam ciuem. 

[26] XXVI.
Aduentante congiarii die, obseruare principis egressum in publicum, insidere 
uias examina infantium futurusque populus solebat. Labor parentibus erat, 
ostentare paruulos, impositosque ceruicibus adulantia uerba blandasque uoces 
edocere: reddebant illi, quae monebantur. Ac plerique irritis precibus surdas 
principis aures adstrepebant; ignarique quid rogassent, quid non impetrassent, 
donec plane scirent, differebantur. Tu ne rogari quidem sustinuisti, et quamquam 
laetissimum oculis tuis esset, conspectu Romanae sobolis impleri, omnes tamen, 
antequam te uiderent adirentue, recipi, incidi iussisti: ut iam inde ab infantia 
parentem publicum munere educationis experirentur; crescerent de tuo, qui 
crescerent tibi, alimentisque tuis ad stipendia tua peruenirent, tantumque omnes 
uni tibi quantum parentibus suis quisque deberet. Recte, Caesar, quod spem 
Romani nominis sumptibus tuis suscipis. Nullum est enim magno principe 
immortalitatemque merituro impendii genus dignius, quam quod erogatur in 
posteros. Locupletes ad tollendos liberos ingentia praemia, et pares poenae, 
cohortantur; pauperibus educandis una ratio est, bonus princeps. Hic fiducia sui 
procreatos nisi larga manu fouet, auget, amplectitur, occasum imperii, occasum 
reipublicae accelerat, frustraque proceres, plebe neglecta, ut defectum corpore 
caput nutaturumque instabili pondere, tuetur. Facile est coniectare, quod 
perceperis gaudium, quum te parentum, liberorum, senum, infantium, puerorum 
clamor exciperet. Haec prima paruulorum ciuium uox aures tuas imbuit, quibus tu 
daturus alimenta, hoc maximum praestitisti, ne rogarent. Super omnia est tamen, 
quod talis es, ut sub te liberos tollere libeat, expediat. 

[27] XXVII.
Nemo iam parens filio, nisi fragilitatis humanae uices horret; nec inter 
insanabiles morbos principis ira numeratur. Magnum quidem est educandi 
incitamentum, tollere liberos in spem alimentorum, in spem congiariorum; maius 
tamen, in spem libertatis, in spem securitatis. Atque adeo nihil largiatur 
princeps, dum nihil auferat; non alat, dum non occidat: nec deerunt, qui filios 
concupiscant. Contra, largiatur et auferat; alat et occidat: nae ille iam breui 
tempore effecerit, ut omnes non posterorum modo, sed sui parentumque poeniteat. 
Quocirca nihil magis in tua tota liberalitate laudauerim, quam quod congiarium 
das de tuo, alimenta de tuo: neque a te liberi ciuium, ut ferarum catuli, 
sanguine et caedibus nutriuntur: quodque gratissimum est accipientibus, sciunt 
dari sibi, quod nemini est ereptum, locupletatisque tam multis, pauperiorem esse 
factum principem tantum: quamquam nec hunc quidem. Nam cuius est, quidquid est 
omnium, tantum ipse, quantum omnes, habet. 

[28] XXVIII.
Alio me uocat numerosa gloria tua: alio autem? quasi uero iam satis ueneratus 
miratusque sim, quod tantam pecuniam profudisti, non ut flagitii tibi conscius 
ab insectatione eius auerteres famam; nec ut tristes hominum moestosque sermones 
laetiore materia detineres. Nullam congiario culpam, nullam alimentis 
crudelitatem redemisti, nec tibi bene faciendi fuit caussa, ut, quae male 
feceras, impune fecisses. Amor impendio isto, non uenia quaesita est; populusque 
Romanus obligatus a tribunali tuo, non exoratus recessit. Obtulisti enim 
congiarium gaudentibus gaudens, securusque securis; quodque antea principes ad 
odium sui leniendum tumentibus plebis animis obiectabant, id tu tam innocens 
populo dedisti, quam populus accepit. Paullo minus, Patres Conscripti, quinque 
millia ingenuorum fuerunt, quae liberalitas principis nostri conquisiuit, 
inuenit, adsciuit. Hi subsidium bellorum, ornamentum pacis, publicis sumptibus 
aluntur, patriamque non ut patriam tantum, uerum ut altricem amare condiscunt. 
Ex his castra, ex his tribus replebuntur; ex his quandoque nascentur, quibus 
alimentis opus non sit. Dent tibi, Caesar, aetatem dii, quam mereris, seruentque 
animum, quem dederunt: et quanto maiorem infantium turbam iterum atque iterum 
uidebis incidi! Augetur enim quotidie et crescit: non quia cariores parentibus 
liberi; sed quia principi ciues. Dabis congiaria, si uoles; [praestabis 
alimenta, si uoles:] illi tamen propter te nascuntur. 

[29] XXIX.
Instar ego perpetui congiarii reor affluentiam annonae. Huius aliquando cura 
Pompeio non minus addidit gloriae, quam pulsus ambitus campo, exactus hostis 
mari, Oriens triumphis Occidensque lustratus. Nec uero ille ciuilius, quam 
parens noster, auctoritate, consilio, fide reclusit uias, portus patefacit, 
itinera terris, litoribus mare, litora mari reddidit, diuersasque gentes ita 
commercio miscuit, ut, quod genitum esset usquam, id apud omnes natum esse 
uideretur. Nonne cernere datur, ut sine ullius iniuria omnis usibus nostris 
annus exuberet? Quippe non, ut ex hostico raptae perituraeque in horreis messes, 
nequidquam quiritantibus sociis auferuntur. Deuehunt ipsi, quod terra genuit, 
quod sidus aluit, quod annus tulit: nec nouis indictionibus pressi ad uetera 
tributa deficiunt. Emit fiscus, quidquid uidetur emere. Inde copiae, inde 
annona, de qua inter licentem uendentemque conueniat: inde hic satietas, nec 
fames usquam. 

[30] XXX.
Aegyptus alendis augendisque seminibus ita gloriata est, ut nihil imbribus 
coeloque deberet: siquidem proprio semper amne perfusa, nec alio genere aquarum 
solita pinguescere, quam quas ipse deuexerat, tantis segetibus induebatur, ut 
cum feracissimis terris, quasi nunquam cessura, certaret. Haec inopina siccitate 
usque ad iniuriam sterilitatis exaruit: quia piger Nilus cunctanter alueo sese 
ac languide extulerat, ingentibus quoque tunc quidem ille fluminibus 
conferendus. Hinc pars magna terrarum, mergi palanti amne consueta, alto puluere 
incanduit. Frustra tunc Aegyptus nubila optauit, coelumque respexit, quum ipse 
foecunditatis parens contractior et exilior, iisdem ubertatem eius anni 
angustiis, quibus abundantiam suam, cohibuisset. Neque enim solum uagus ille, 
quum expanditur, amnis intra usurpata semper collium substiterat atque haeserat; 
sed supino etiam ac detinenti solo placido se mollique lapsu refugum abstulerat, 
necdum satis humentes terras addiderat arentibus. Igitur inundatione, id est 
ubertate, regio fraudata, sic opem Caesaris inuocauit, ut solet amnem suum: nec 
longius illi aduersorum fuit spatium, quam dum nuntiat. Tam uelox, Caesar, 
potentia tua est, tamque in omnia pariter intenta bonitas et accincta, ut 
tristius aliquid seculo tuo passis, ad remedium salutemque sufficiat, ut scias. 

[31] XXXI.
Omnibus equidem gentibus fertiles annos gratasque terras precor: crediderim 
tamen per hunc Aegypti statum tuas Fortunam uires experiri, tuamque uigilantiam 
exspectare uoluisse. Nam quum omnia ubique secunda merearis: nonne manifestum 
est, si quid aduersi cadat, tuis laudibus, tuisque uirtutibus materiem campumque 
prosterni, quum secunda felices, aduersa magnos probent? Percrebuerat 
antiquitus, urbem nostram nisi opibus Aegypti ali sustentarique non posse. 
Superbiebat uentosa et insolens natio, quod uictorem quidem populum, pasceret 
tamen; quodque in suo flumine, in suis nauibus uel abundantia nostra uel fames 
esset. Refudimus Nilo suas copias: recepit frumenta, quae miserat, deportatasque 
messes reuexit. Discat igitur Aegyptus, credatque experimento, non alimenta se 
nobis, sed tributa praestare: sciat, se non esse Populo R. necessariam, et tamen 
seruiat. Post haec, si uolet, Nilus amet alueum suum, et fluminis modum seruet: 
nihil hoc ad urbem, ac ne ad Aegyptum quidem, nisi ut inde nauigia inania et 
uacua et similia redeuntibus, hinc plena et onusta et qualia solent uenire, 
mittantur; conuersoque munere maris, hinc potius uenti ferentes et breuis cursus 
optentur. Mirum, Caesar, uideretur, si desidem Aegyptum cessantemque Nilum non 
sensisset urbis annona: quae tuis opibus, tua cura usque illuc redundauit, ut 
simul probaretur, et nos Aegypto posse, et nobis Aegyptum carere non posse. 
Actum erat de foecundissima gente, si libera fuisset: pudebat sterilitatis 
insolitae, nec minus erubescebat fame, quam torquebatur; quum pariter a te 
necessitatibus eius pudorique subuentum est. Stupebant agricolae plena horrea, 
quae non ipsi refersissent, quibus de campis illa subuecta messis, quaue in 
Aegypti parte alius amnis. Ita beneficio tuo, nec maligna tellus, et obsequens 
Nilus Aegypto quidem saepe, sed gloriae nostrae nunquam largior fluxit. 

[32] XXXII.
Quam nunc iuuat prouincias omnes in fidem nostram ditionemque uenisse, postquam 
contigit princeps, qui terrarum foecunditatem nunc huc, nunc illuc, ut tempus et 
necessitas posceret, transferret referretque! qui diremptam mari gentem, ut 
partem aliquam populi plebisque Romanae, aleret ac tueretur! Et coelo quidem 
nunquam benignitas tanta, ut omnes simul terras uberet foueatque: hic omnibus 
pariter, si non sterilitatem, at mala sterilitatis exturbat: hic, si non 
foecunditatem, at bona foecunditatis importat: hic alternis commeatibus orientem 
occidentemque connectit, ut, quae ubique feruntur, quaeque expetuntur, omnes 
gentes inuicem capiant, et discant, quanto libertate discordi seruientibus sit 
utilius, unum esse, cui seruiant. Quippe discretis quidem bonis omnium, sua 
cuiusque ad singulos mala; sociatis autem atque permixtis, singulorum mala ad 
neminem, ad omnes omnium bona pertinent. Sed siue terris diuinitas quaedam, siue 
aliquis amnibus genius, et solum illud et flumen ipsum precor, ut hac principis 
benignitate contentum, molli gremio semina recondat, multiplicata restituat. Non 
equidem reposcimus foenus: putet tamen esse soluendum, fallacemque unius anni 
fidem, omnibus annis, omnibusque postea seculis tanto magis, quia non exigimus, 
excuset. 

[33] XXXIII.
Satisfactum qua ciuium, qua sociorum utilitatibus. Visum est spectaculum inde 
non enerue, nec fluxum, nec quod animos uirorum molliret et frangeret, sed quod 
ad pulchra uulnera contemptumque mortis accenderet: quum in seruorum etiam 
noxiorumque corporibus amor laudis et cupido uictoriae cerneretur. Quam deinde 
in edendo liberalitatem, quam iustitiam exhibuit, omni affectione aut intactus, 
aut maior! Impetratum est, quod postulabatur: oblatum, quod non postulabatur. 
Institit ultro, et, ut concupisceremus, admonuit: ac sic quoque plura inopinata, 
plura subita. Iam quam libera spectantium studia, quam securus fauor! Nemini 
impietas, ut solebat, obiecta, quod odisset gladiatorem: nemo e spectatore 
spectaculum factus, miseras uoluptates unco et ignibus expiauit. Demens ille, 
uerique honoris ignarus, qui crimina maiestatis in arena colligebat, ac se 
despici et contemni, nisi etiam gladiatores eius ueneraremur, sibi maledici in 
illis, suam diuinitatem, suum numen uiolari, interpretabatur; quum se idem quod 
deos, idem gladiatores quod se putabat. 

[34] XXXIV.
At tu, Caesar, quam pulchrum spectaculum pro illo nobis exsecrabili reddidisti! 
Vidimus delatorum iudicium, quasi grassatorum quasi latronum. Non solitudinem 
illi, non iter, sed templum, sed forum insederant: nulla iam testamenta secura, 
nullus status certus: non orbitas, non liberi proderant. Auxerat hoc malum 
principum auaritia. Aduertisti oculos, atque ut ante castris, ita postea pacem 
foro reddidisti: exscidisti intestinum malum: et prouida seueritate cauisti, ne 
fundata legibus ciuitas euersa legibus uideretur. Licet ergo cum fortuna, tum 
liberalitas tua uisenda nobis praebuerit, ut praebuit, nunc ingentia robora 
uirorum, et pares animos, nunc immanitatem ferarum, nunc mansuetudinem 
incognitam; nunc secretas illas et arcanas, ac sub te primum communes opes: 
nihil tamen gratius, nihil seculo dignius, quam quod contigit desuper intueri 
delatorum supina ora, retortasque ceruices. Agnoscebamus et fruebamur, quum 
uelut piaculares publicae solicitudinis uictimae, supra sanguinem noxiorum, ad 
lenta supplicia grauioresque poenas ducerentur. Congesti sunt in nauigia raptim 
conquisita, ac tempestatibus dediti. Abirent, fugerentque uastatas delationibus 
terras: ac, si quem fluctus ac procellae scopulis reseruassent, hic nuda saxa et 
inhospitale litus incoleret: ageret duram et anxiam uitam, relictaque post 
tergum totius generis humani securitate, moereret. 

[35] XXXV.
Memoranda facies, delatorum classis permissa omnibus uentis, coactaque uela 
tempestatibus pandere, iratosque fluctus sequi, quoscunque in scopulos 
detulissent. Iuuabat, prospectare statim a portu sparsa nauigia, et apud illud 
ipsum mare agere principi gratias, qui, clementia sua salua, ultionem hominum 
terrarumque diis maris commendasset. Quantum diuersitas temporum posset, tum 
maxime cognitum est, quum iisdem, quibus antea cautibus innocentissimus quisque, 
tunc nocentissimus affigeretur; quumque insulas omnes, quas modo senatorum, iam 
delatorum turba compleret, quos quidem non in praesens tantum, sed in aeternum 
repressisti, in illa poenarum indagine inclusos. Ereptum alienas pecunias eunt? 
perdant, quas habent: expellere penatibus gestiunt? suis exturbentur: neque, ut 
antea, exsanguem illam et ferream frontem nequidquam conuulnerandam praebeant 
punctis, et notas suas rideant; sed spectent paria praemio damna, nec maiores 
spes, quam metus habeant, timeantque, quantum timebantur. Ingenti quidem animo 
diuus Titus securitati nostrae ultionique prospexerat, ideoque numinibus 
aequatus est: sed quanto tu quandoque dignior caelo, qui tot res illis 
adiecisti, propter quas illum deum fecimus! Id hoc magis arduum fuit, quod 
imperator Nerua, te filio, te successore dignissimus, postquam magna quaedam 
edicto Titi adstruxerat, nihil reliquisse tibi uidebatur, qui tam multa 
excogitasti, ut si ante te nihil esset inuentum. Quae singula quantum tibi 
gratiae dispensata adiecissent! At tu simul omnia profudisti; ut sol et dies non 
parte aliqua, sed statim totus, nec uni aut alteri, sed omnibus in commune, 
profertur. 

[36] XXXVI.
Quam iuuat cernere aerarium silens et quietum, et quale ante delatores erat! 
Nunc templum illud, nunc uere deus, non spoliarium ciuium, cruentarumque 
praedarum saeuum receptaculum, ac toto in orbe terrarum adhuc locus unus, in 
quo, optimo principe, boni malis impares essent. Manet tamen honor legum, 
nihilque ex publica utilitate conuulsum: nec poena cuiquam remissa, sed addita 
est ultio, solumque mutatum, quod iam non delatores, sed leges timentur. At 
fortasse non eadem seueritate fiscum, qua aerarium, cohibes. Immo tanto maiore, 
quanto plus tibi licere de tuo, quam de publico credis. Dicitur actori, atque 
etiam procuratori tuo: In ius ueni: sequere ad tribunal. Nam tribunal quoque 
excogitatum principatui est, par ceteris, nisi illud litigatoris amplitudine 
metiaris. Sors et urna fisco iudicem assignat: licet reiicere, licet exclamare: 
Hunc nolo, timidus est, et bona seculi parum intelligit: illum nolo, quia 
Caesarem fortiter amat. Eodem foro utuntur principatus et libertas. Quae 
praecipua tua gloria est, saepius uincitur fiscus; cuius mala caussa nunquam 
est, nisi sub bono principe. Ingens hoc meritum: maius illud, quod eos 
procuratores habes, ut plerumque ciues tui non alios iudices malint. Liberum est 
autem disceptanti dicere: Nolo eum eligere. Neque enim ullam necessitatem 
muneribus tuis addis, ut qui scias, hanc esse beneficiorum principalium summam, 
si illis et non uti licet. 

[37] XXXVII.
Onera imperii pleraque uectigalia institui, ut pro utilitate communi, ita 
singulorum iniuriis coegerunt. His Vicesima reperta est, tributum tolerabile et 
facile heredibus dumtaxat extraneis, domesticis graue. Itaque illis irrogatum 
est, his remissum: uidelicet, quod manifestum erat, quanto cum dolore laturi, 
seu potius non laturi homines essent, destringi aliquid et abradi bonis, quae 
sanguine, gentilitate, sacrorum denique societate, meruissent, quaeque nunquam 
ut aliena et speranda, sed ut sua semperque possessa, ac deinceps proximo cuique 
transmittenda cepissent. Haec mansuetudo legis ueteribus ciuibus seruabatur: 
noui, seu per Latium in ciuitatem, seu beneficio principis uenissent, nisi simul 
cognationis iura impetrassent, alienissimi habebantur, quibus coniunctissimi 
fuerant. Ita maximum beneficium uertebatur in grauissimam iniuriam, ciuitasque 
Romana instar erat odii et discordiae et orbitatis, quum carissima pignora, 
salua ipsorum pietate, distraheret. Inueniebantur tamen, quibus tantus amor 
nominis nostri inesset, ut Romanam ciuitatem non Vicesimae modo, uerum etiam 
affinitatum damno bene compensari putarent; sed iis maxime debebat gratuita 
contingere, a quibus tam magno aestimabatur. Igitur pater tuus sanxit, ut, quod 
ex matris ad liberos, ex liberorum bonis peruenisset ad matrem, etiamsi 
cognationum iura non recepissent, quum ciuitatem adipiscerentur, eius Vicesimam 
ne darent. Eandem immunitatem in paternis bonis filio tribuit, si modo reductus 
esset in patris potestatem: ratus, improbe et insolenter ac paene impie his 
nominibus inseri publicanum, nec sine piaculo quodam sanctissimas necessitudines 
uelut intercedente Vicesima scindi; nullum esse tanti uectigal, quod liberos ac 
parentes faceret extraneos. 

[38] XXXVIII.
Hactenus ille: parcius fortasse, quam decuit optimum principem, sed non parcius, 
quam optimum patrem, qui Optimum adoptaturus, hoc quoque parentis 
indulgentissimi fecit, quod delibasse quaedam, seu potius demonstrasse 
contentus, largam ac prope intactam benefaciendi materiam filio reseruauit. 
Statim ergo muneri eius liberalitas tua adstruxit, ut, quemadmodum in patris 
filius, sic in hereditate filii pater esset immunis, nec eodem momento, quo 
pater esse desisset, hoc quoque amitteret, quod fuisset. Egregie, Caesar, quod 
lacrymas parentum uectigales esse non pateris. Bona filii pater sine deminutione 
possideat, nec socium hereditatis accipiat, qui non habet luctus: nemo recentem 
et attonitam orbitatem ad computationem uocet, cogatque patrem, quid reliquerit 
filius, scire. Augeo Patres Conscripti principis munus, quum ostendo, 
liberalitati eius inesse rationem. Ambitio enim et iactantia, et effusio, et 
quiduis potius, quam liberalitas existimanda est, cui ratio non constat. Dignum 
ergo, Imperator, mansuetudine tua, minuere orbitatis iniurias, nec pati 
quemquam, filio amisso, insuper affici alio dolore. Sic quoque abunde misera res 
est, pater filio solus heres: quid si coheredem non a filio accipiat? Adde, 
quod, quum diuus Nerua sanxisset, ut in paternis bonis liberi necessitate 
Vicesimae soluerentur, congruens erat, eandem immunitatem parentes in liberorum 
bonis obtinere. Cur enim posteris amplior honor, quam maioribus, haberetur? 
curue non retro quoque recurreret aequitas eadem? Tu quidem, Caesar, illam 
exceptionem remouisti, si modo filius in potestate patris fuisset: intuitus, 
opinor, uim legemque naturae, quae semper in ditione parentum esse liberos 
iussit, nec, uti inter pecudes, sic inter homines potestatem et imperium 
ualentioribus dedit. 

[39] XXXIX.
Nec uero contentus primum cognationis gradum abstulisse Vicesimae, secundum 
quoque exemit, cauitque, ut in sororis bonis frater, et contra, in fratris 
soror, utque auus, auia, in neptis nepotisque, et inuicem illi, seruarentur 
immunes. His quoque, quibus per Latium ciuitas Romana patuisset, idem indulsit, 
omnibusque inter se cognationum iura commisit, simul et pariter, et more 
naturae; quae priores principes a singulis rogari gestiebant, non tam praestandi 
animo, quam negandi. Ex quo intelligi potest, quantae benignitatis, quanti 
spiritus fuerit, sparsas, atque, ut ita dicam, laceras gentilitates colligere 
atque connectere, et quasi renasci iubere; deferre, quod negabatur, atque id 
praestare cunctis, quod saepe singuli non impetrassent, postremo, ipsum sibi 
eripere tot beneficiorum occasiones, tam numerosam obligandi imputandique 
materiam. Indignum credo ei uisum, ab homine peti, quod dii dedissent. Sorores 
estis et frater, auus et nepotes, quid est ergo, cur rogetis, ut sitis? uobis 
estis. Quid? pro cetera sua moderatione non minus inuidiosum putat dare 
hereditatem, quam auferre. Laeti ergo adite honores, capessite ciuitatem, 
neminem hoc necessitudinis abruptum, uelut truncum amputatumque destituet: 
iisdem omnes quibus ante pignoribus, sed honestiores perfruentur. 

[40] XL.
Ac ne remotus quidem, iamque deficientis affinitatis gradus, a qualibet quantitate 
Vicesimam inferre cogetur. Statuit enim communis omnium parens summam, quae 
publicanum pati possit. 
Carebit onere Vicesimae parua et exilis hereditas: et si ita gratus heres uolet, 
tota sepulcro, tota funeri seruiet. Nemo obseruator, nemo castigator adsistet. 
Cuicumque modica pecunia ex hereditate alicuius obuenerit, securus habeat 
quietusque possideat. Ea lex Vicesimae dicta est, ut ad periculum eius 
perueniri, nisi opibus, non possit. Conuersa est iniquitas in gratulationem; 
iniuria in uotum: optat heres, ut Vicesimam debeat. Additum est, ut, qui 
eiusmodi ex caussis in diem edicti Vicesimam deberent, nondum tamen intulissent, 
non inferrent. At in praeteritum subuenire ne dii quidem possunt: tu tamen 
subuenisti, cauistique, ut desineret quisque debere, quod non esset postea 
debiturus. Idem effecisti, ne malos principes habuissemus; quo ingenio, si 
natura pateretur, quam libenter tot spoliatis, tot trucidatis sanguinem et bona 
refudisses! Vetuisti exigi, quod deberi non tuo seculo coeperat. Alius ut 
contumacibus irasceretur, tarditatemque soluendi dupli uel et quadrupli 
irrogatione mulctaret: tu nihil referre iniquitatis existimas, exigas, quod 
deberi non oportuerit, an constituas, ut debeatur? 

[41] XLI.
Feres, Caesar, curam et solicitudinem consularem. Nam mihi cogitanti, eundem te 
collationes remisisse, donatiuum reddidisse, congiarium obtulisse, delatores 
abegisse, uectigalia temperasse, interrogandus uideris, satisne computaueris 
imperii reditus, an tantas uires habeat frugalitas principis, ut tot impendiis, 
tot erogationibus sola sufficiat. Nam quid est caussae, cur aliis quidem, quum 
omnia raperent, et rapta retinerent, ut si nihil rapuissent, defuerint omnia? 
tibi, quum tam multa largiaris, et nihil auferas, omnia supersint? Nunquam 
principibus defuerunt, qui fronte graui et tristi supercilio utilitatibus fisci 
contumaciter adessent; et erant principes ipsi sua sponte auidi et rapaces, et 
qui magistris non egerent: plura tamen semper a nobis contra nos didicerunt. Sed 
ad tuas aures quum ceteris omnibus, tum uel maxime auaris adulationibus 
obstructus est aditus. Silent ergo et quiescunt, et postquam non est, cui 
suadeatur, qui suadeant, non sunt. Quo euenit, ut tibi quum plurimum pro tuis, 
plus tamen pro nostris moribus debeamus. 

[42] XLII.
Locupletabant et fiscum et aerarium non tam Voconiae et Iuliae leges, quam 
maiestatis singulare et unicum crimen eorum, qui crimine uacarent. Huius tu 
metum penitus sustulisti, contentus magnitudine, qua nulli magis caruerunt, quam 
qui sibi maiestatem uindicabant. Reddita est amicis fides, liberis pietas, 
obsequium seruis: uerentur, et parent, et dominos habent. Non enim iam serui 
nostri principis amici, sed nos sumus: nec pater patriae alienis se mancipiis 
cariorem, quam ciuibus suis credit. Omnes accusatore domestico liberasti, unoque 
salutis publicae signo illud, ut sic dixerim, seruile bellum sustulisti, in quo 
non minus seruis, quam dominis praestitisti. Hos enim securos, illos bonos 
fecisti. Non uis interea laudari; nec fortasse laudanda sint: grata sunt tamen 
recordantibus principem illum in capita dominorum seruos subornantem, 
monstrantemque crimina, quae tanquam delata puniret magnum et ineuitabile, ac 
toties cuique experiendum malum, quoties quisque similes principi seruos 
haberet. 

[43] XLIII.
In eodem genere ponendum est, quod testamenta nostra secura sunt: nec unus 
omnium, nunc quia scriptus, nunc quia non scriptus, heres. Non tu falsis, non tu 
iniquis tabulis aduocaris. Nullius ad te iracundia, nullius impietas, nullius 
furor confugit: nec quia offendit alius, nuncuparis, sed quia ipse meruisti. 
Scriberis ab amicis, ab ignotis praeteriris: nihilque inter priuatum et 
principem interest, nisi quod nunc a pluribus amaris: nam et plures amas. Tene, 
Caesar, hunc cursum, et probabitur experimento, sitne feracius et uberius, non 
ad laudem modo, sed ad pecuniam, principi, si herede illo mori homines uelint, 
quam si cogantur. Donauit pater tuus multa, et ipse donasti. Cesserit parum 
gratus: manent tamen ii, qui bonis eius fruantur, nihilque ex illis ad te nisi 
gloria redit. Nam liberalitatem iucundiorem debitor gratus, clariorem ingratus 
facit. Sed quis ante te laudem istam pecuniae praetulit? quotusquisque principum 
ne id quidem in patrimoniis nostris suum duxit, quod esset de suo? Nonne ut 
regum, ita Caesarum munera illitos cibis hamos, opertos praeda laqueos, 
aemulabantur; quum priuatis facultatibus uelut hausta et implicata, retro secum, 
quidquid attingerant, referrent? 

[44] XLIV.
Quam utile est, ad usum secundorum per aduersa uenisse! Vixisti nobiscum, 
periclitatus es, timuisti, quae tunc erat innocentium uita. Scis et expertus es, 
quantopere detestentur malos principes etiam, qui malos faciunt. Meministi, quae 
optare nobiscum, quae sis queri solitus. Nam priuato iudicio principem geris, 
meliorem immo te praestas, quam tibi alium precabare. Itaque sic imbuti sumus, 
ut, quibus erat summa uotorum melior pessimo princeps, iam non possimus nisi 
optimum ferre. Nemo est ergo tam tui, tam ignarus sui, ut locum istum post te 
concupiscat. Facilius est, ut esse aliquis successor tuus possit, quam ut uelit. 
Quis enim curae tuae molem sponte subeat? quis comparari tibi non reformidet? 
Expertus et ipse es, quam sit onerosum succedere bono principi, et afferebas 
excusationem adoptanti. An prona paruaque sunt ad aemulandum, quod nemo 
incolumitatem turpitudine rependit? Salua est omnibus uita, et dignitas uitae: 
nec iam consideratus ac sapiens, qui aetatem in tenebris agit. Eadem quippe sub 
principe uirtutibus praemia, quae in libertate: nec benefactis tantum ex 
conscientia merces. Amas constantiam ciuium, rectosque ac uiuidos animos non, ut 
alii, contundis ac deprimis, sed foues et attollis. Prodest bonos esse, quum sit 
satis abundeque, si non nocet: his honores, his sacerdotia, his prouincias 
offers: hi amicitia tua, hi iudicio florent. Acuuntur isto integritatis et 
industriae pretio similes, dissimiles alliciuntur: nam praemia bonorum 
malorumque bonos ac malos faciunt. Pauci adeo ingenio ualent, ut non turpe 
honestumque, prout bene ac secus cessit, expetant fugiantue; ceteri, ubi laboris 
inertiae, uigilantiae somno, frugalitatis luxuriae merces datur, eadem ista, 
quibus alios artibus assequutos uident, consectantur: qualesque sunt illi, tales 
esse et uideri uolunt; et dum uolunt, fiunt. 

[45] XLV.
Et priores quidem principes, excepto patre tuo, praeterea uno aut altero, (et 
nimis dixi,) uitiis potius ciuium, quam uirtutibus laetabantur: primum, quod in 
alio sua quemque natura delectat; deinde, quod patientiores seruitutis 
arbitrabantur, quos non deceret esse nisi seruos. Horum in sinum omnia 
congerebant: bonos autem otio aut situ abstrusos, et quasi sepultos, non nisi 
delationibus et periculis in lucem ac diem proferebant. Tu amicos ex optimis 
legis, et hercule aequum est, esse eos carissimos bono principi, qui inuisi malo 
fuerint. Scis, ut sunt diuersa natura dominatio et principatus, ita non aliis 
esse principem gratiorem, quam qui maxime dominum grauentur. Hos ergo prouehis, 
et ostentas quasi specimen et exemplar, quae tibi secta uitae, quod hominum 
genus placeat: et ideo non censuram adhuc, non praefecturam morum recepisti, 
quia tibi beneficiis potius, quam remediis ingenia nostra experiri placet. Et 
alioquin nescio, an plus moribus conferat princeps, qui bonos esse patitur, quam 
qui cogit. Flexibiles quamcunque in partem ducimur a principe, atque, ut ita 
dicam, sequaces sumus. Huic enim cari, huic probati esse cupimus; quod frustra 
sperauerint dissimiles: eoque obsequii continuatione peruenimus, ut prope omnes 
homines unius moribus uiuamus. Porro, non tam sinistre constitutum est, ut, qui 
malum principem possumus, bonum non possimus imitari. Perge modo, Caesar, et uim 
effectumque censurae tuum propositum, tui actus obtinebunt. Nam uita principis 
censura est, eaque perpetua: ad hanc dirigimur, ad hanc conuertimur: nec tam 
imperio nobis opus est, quam exemplo. Quippe infidelis recti magister est metus. 
Melius homines exemplis docentur, quae in primis hoc in se boni habent, quod 
approbant, quae praecipiunt, fieri posse. 

[46] XLVI.
Et quis terror ualuisset efficere, quod reuerentia tui effecit? Obtinuit 
aliquis, ut spectaculum pantomimorum populus Romanus tolli pateretur; sed non 
obtinuit, ut uellet. Rogatus es tu, quod cogebat alius, coepitque esse 
beneficium, quod necessitas fuerat. Neque enim a te minore concentu, ut tolleres 
pantomimos, quam a patre tuo, ut restitueret, exactum est. Utrumque recte: nam 
et restitui oportebat, quos sustulerat malus princeps; et tolli restitutos. In 
his enim, quae a malis bene fiunt, hic tenendus est modus, ut appareat, auctorem 
displicuisse, non factum. Idem ergo populus ille aliquando scenici imperatoris 
spectator et applausor, nunc in pantomimis quoque auersatur et damnat 
effeminatas artes, et indecora seculo studia. Ex quo manifestum est, principum 
disciplinam capere etiam uulgus: quum rem, si ab uno fiat, seuerissimam, 
fecerint omnes. Macte hac grauitatis gloria, Caesar, qua consequutus es, ut, 
quod antea uis et imperium, nunc mores uocarentur. Castigauerunt uitia sua ipsi, 
qui castigari merebantur: iidemque emendatores, qui emendandi fuerunt. Itaque 
nemo de seueritate tua queritur, et liberum est queri. Sed quum ita comparatum 
sit, ut de nullo minus principe querantur homines, quam de quo maxime licet; tuo 
in seculo nihil est, quo non omne hominum genus laetetur et gaudeat. Boni 
prouehuntur; mali, qui est tranquillissimus status ciuitatis, nec timent nec 
timentur. Mederis erroribus, sed implorantibus: omnibusque, quos bonos facis, 
hanc adstruis laudem, ne coegisse uidearis. 

[47] XLVII.
Quid uitam? quid mores iuuentutis? quam principaliter formas! Quem honorem 
dicendi magistris, quam dignationem sapientiae doctoribus habes! Ut sub te 
spiritum et sanguinem et patriam receperunt studia! quae priorum temporum 
immanitas exsiliis puniebat, quum sibi uitiorum omnium conscius princeps 
inimicas uitiis artes non odio magis, quam reuerentia, relegaret. At tu easdem 
artes in complexu, oculis, auribus habes. Praestas enim, quaecunque praecipiunt, 
tantumque eas diligis, quantum ab illis probaris. An quisquam studia humanitatis 
professus, non quum omnia tua, tum uel in primis laudibus ferat admissionum 
tuarum facilitatem? Magno quidem animo parens tuus hanc ante uos principes arcem 
PUBLICARUM AEDIUM nomine inscripserat; frustra tamen, nisi adoptasset, qui 
habitare, ut in publicis, posset. Quam bene cum titulo isto moribus tuis 
conuenit! quamque omnia sic facis, tanquam non alius inscripserit! Quod enim 
forum, quae templa tam reserata? Non Capitolium, ipsaque illa adoptionis tuae 
sedes magis publica, magis omnium. Nullae obices, nulli contumeliarum gradus: 
superatisque iam mille liminibus, ultra semper aliqua dura et obstantia. Magna 
ante te, magna post te, iuxta tamen maxima quies: tantum ubique silentium, tam 
altus pudor, ut ad paruos penates et larem angustum ex domo principis, modestiae 
et tranquillitatis exempla referantur. 

[48] XLVIII.
Ipse autem ut excipis omnes! ut exspectas! ut magnam partem dierum inter tot 
imperii curas quasi per otium transigis! Itaque non ut alias attoniti, nec ut 
periculum capitis adituri tarditate, sed securi et hilares, quum commodum est, 
conuenimus. Et admittente principe, interdum est aliquid, quod nos domi quasi 
magis necessarium teneat: excusati semper tibi, nec unquam excusandi sumus. Scis 
enim sibi quemque praestare, quod te uideat, quod te frequentet: ac tanto 
liberalius ac diutius uoluptatis huius copiam praebes. Nec salutationes tuas 
fuga et uastitas sequitur. Remoramur, resistimus, ut in communi domo, quam nuper 
immanissima bellua plurimo terrore munierat: quum uelut quodam specu inclusa, 
nunc propinquorum sanguinem lamberet, nunc se ad clarissimorum ciuium strages 
caedesque proferret. Obuersabantur foribus horror et minae, et par metus 
admissis et exclusis. Ad haec ipse occursu quoque uisuque terribilis: superbia 
in fronte, ira in oculis, femineus pallor in corpore, in ore impudentia multo 
rubore suffusa. Non adire quisquam, non adloqui audebat tenebras semper 
secretumque captantem, nec unquam ex solitudine sua prodeuntem, nisi ut 
solitudinem faceret. 

[49] XLIX.
Ille tamen, quibus sibi parietibus et muris salutem suam tueri uidebatur, dolum 
secum et insidias, et ultorem scelerum deum inclusit. Dimouit perfregitque 
custodias poena, angustosque per aditus et obstructos, non secus ac per apertas 
fores et inuitantia limina, irrupit: longeque tunc illi diuinitas sua, longe 
arcana illa cubilia saeuique secessus, in quos timore, et superbia, et odio 
hominum agebatur. Quanto nunc tutior, quanto securior eadem domus, postquam non 
crudelitatis, sed amoris excubiis, non solitudine et claustris, sed ciuium 
celebritate defenditur! Ecquid ergo discimus experimento, fidissimam esse 
custodiam principis ipsius innocentiam? Haec arx inaccessa, hoc inexpugnabile 
munimentum, munimento non egere. Frustra se terrore succinxerit, qui septus 
caritate non fuerit: armis enim arma irritantur. Num autem serias tantum partes 
dierum in oculis nostris coetuque consumis? non remissionibus tuis eadem 
frequentia, eademque illa socialitas interest? Non tibi semper in medio cibus, 
semperque mensa communis? Non ex conuictu nostro mutua uoluptas? Non prouocas 
reddisque sermones? Non ipsum tempus epularum tuarum, quum frugalitas contrahat, 
extendit humanitas? Non enim ante medium diem distentus solitaria coena 
spectator adnotatorque conuiuis tuis immines: nec ieiunis et inanibus plenus 
ipse et eructans, non tam apponis, quam obiicis cibos, quos dedigneris 
attingere, aegreque perpessus superbam illam conuictus simulationem, rursus te 
ad clandestinam ganeam occultumque luxum refers. Ergo non aurum, nec argentum, 
nec exquisita ingenia coenarum, sed suauitatem tuam iucunditatemque miramur: 
quibus nulla satietas adest, quando sincera omnia, et uera, et ornata grauitate. 
Neque enim aut peregrinae superstitionis mysteria, aut obscena petulantia, 
mensis principis oberrat: sed benigna inuitatio, et liberales ioci, et studiorum 
honor. Inde tibi parcus et breuis somnus, nullumque amore nostri angustius 
tempus, quam quod sine nobis agis. 

[50] L.
Sed quum rebus tuis ut participes perfruamur: quae habemus ipsi, quam propria, 
quam nostra sunt! Non enim exturbatis prioribus dominis, omne stagnum, omnem 
lacum, omnem etiam saltum, immensa possessione circumuenis: nec unius oculis 
flumina, fontes, maria deseruiunt. Est, quod Caesar non suum uideat; tandemque 
imperium principis, quam patrimonium, maius est. Multa enim ex patrimonio refert 
in imperium, quae priores principes occupabant, non ut ipsi fruerentur, sed ne 
quis alius. Ergo in uestigia sedesque nobilium immigrant pares domini, nec iam 
clarissimorum uirorum receptacula habitatore seruo teruntur aut foeda uastitate 
procumbunt. Datur intueri pulcherrimas aedes, deterso situ auctas ac uigentes. 
Magnum hoc tuum non erga homines modo, sed erga tecta ipsa meritum, sistere 
ruinas, solitudinem pellere, ingentia opera eodem quo exstructa sunt animo ab 
interitu uindicare. Muta quidem illa et anima carentia, sentire tamen et laetari 
uidentur, quod niteant, quod frequententur, quod aliquando coeperint esse domini 
scientis. Circumfertur sub nomine Caesaris tabula ingens rerum uenalium; quo sit 
detestanda auaritia illius, qui tam multa concupiscebat, quum haberet superuacua 
tam multa. Tum exitialis erat apud principem, huic laxior domus, illi amoenior 
uilla. Nunc princeps in haec eadem dominos quaerit, ipse inducit: ipsos illos 
magni aliquando imperatoris hortos, illud nunquam nisi Caesaris suburbanum, 
licemur, emimus, implemus. Tanta benignitas principis, tanta securitas temporum 
est, ut ille nos principalibus rebus existimet dignos, nos non timeamus, quod 
digni esse uidemur. Nec uero emendi tantum ciuibus tuis copiam praebes, sed 
amoenissima quaeque largiris et donas: ita, inquam, donas, in quae electus, in 
quae adoptatus es: transfers, quod iudicio accepisti, ac nihil magis tuum 
credis, quam quod per amicos habes. 

[51] LI.
Idem tam parcus in aedificando, quam diligens in tuendo. Itaque non, ut ante, 
immanium transuectione saxorum urbis tecta quatiuntur. Stant securae domus, nec 
iam templa nutantia. Satis est tibi, nimiumque, quum successeris frugalissimo 
principi; mauis recidere aliquid et amputare ex his, quae princeps tanquam 
necessaria reliquit. Praeterea pater tuus usibus suis detrahebat, quae fortuna 
imperii dederat: tu tuis, quod pater. At quam magnificus in publicum es? Hinc 
porticus, inde delubra occulta celeritate properantur, ut non consummata, sed 
tantum commutata uideantur. Hic immensum latus Circi templorum pulchritudinem 
prouocat, digna populo uictore gentium sedes, nec minus ipsa uisenda, quam quae 
ex illa spectabuntur: uisenda autem cum cetera specie, tum quod aequatus plebis 
ac principis locus. Siquidem per omne spatium una facies, omnia continua et 
paria, nec magis proprius spectanti Caesari suggestus, quam propria, quae 
spectet. Licebit ergo ciuibus tuis inuicem contueri: dabitur, non cubiculum 
principis, sed ipsum principem cernere: in publico, in populo sedentem: populo, 
cui locorum quinque millia adiecisti. Auxeras enim numerum eius congiarii 
facilitate, maioremque in posterum suscipi liberalitatis tuae fide iusseras. 

[52] LII.
Horum unum si praestitisset alius, illi iam dudum radiatum caput, et media inter 
deos sedes auro staret aut ebore, augustioribusque aris et grandioribus uictimis 
inuocaretur. Tu delubra non nisi adoraturus intras, tibi maximus honor excubare 
pro templis, postibusque praetexi. Sic fit, ut dei summum inter homines 
fastigium seruent, quum deorum ipse non adpetas. Itaque tuam statuam in 
uestibulo Iouis Optimi Maximi unam alteramue, et hanc aeream, cernimus. At 
paullo ante aditus omnes, omnes gradus, totaque area hinc auro, hinc argento 
relucebat, seu potius polluebatur: quum incesti principis statuis permixta 
deorum simulacra sorderent. Ergo istae quidem aereae et paucae manent, 
manebuntque, quam diu templum ipsum: illae autem aureae et innumerabiles strage 
et ruina publico gaudio litauerunt. Iuuabat illidere solo superbissimos uultus, 
instare ferro, saeuire securibus, ut si singulos ictus sanguis dolorque 
sequeretur. Nemo tam temperans gaudii seraeque laetitiae, quin instar ultionis 
uideretur, cernere laceros artus, truncata membra, postremo truces horrendasque 
imagines abietas, excoctasque flammis; ut ex illo terrore et minis in usum 
hominum ac uoluptates ignibus mutarentur. Simili reuerentia, Caesar, non apud 
Genium tuum bonitati tuae gratias agi, sed apud numen Iouis Optimi Maximi 
pateris: illi debere nos, quidquid debeamus, illius, quod bene facias, muneris 
esse, qui te dedit. Ante quidem ingentes hostiarum greges per Capitolinum iter, 
magna sui parte uelut intercepti, deuertere uia cogebantur: quum saeuissimi 
domini atrocissima effigies tanto uictimarum cruore coleretur, quantum ipse 
humani sanguinis profundebat. 

[53] LIII.
Omnia, Patres Conscripti, quae de aliis principibus a me aut dicuntur, aut dicta 
sunt, eo pertinent, ut ostendam, quam longa consuetudine corruptos deprauatosque 
mores principatus parens noster reformet et corrigat. Alioqui nihil non parum 
grate sine comparatione laudatur. Praeterea hoc primum erga optimum imperatorem 
piorum ciuium officium est, insequi dissimiles. Neque enim satis amarit bonos 
principes, qui malos satis non oderit. Adiice, quod imperatoris nostri non aliud 
amplius ac diffusius meritum est, quam quod insectari malos principes tutum est. 
An excidit dolori nostro modo uindicatus Nero? Permitteret, credo, famam 
uitamque eius carpi, qui mortem ulciscebatur: nec ut in se dicta 
interpretaretur, quae de simillimo dicerentur. Quare ego, Caesar, muneribus tuis 
omnibus comparo, multis antepono, quod licet nobis et in praeteritum de malis 
imperatoribus quotidie uindicari, et futuros sub exemplo praemonere, nullum 
locum, nullum esse tempus, quo funestorum principum manes a posterorum 
exsecrationibus conquiescant. Quo constantius, Patres Conscripti, et dolores 
nostros et gaudia proferamus: laetemur his, quibus fruimur; ingemiscamus illis, 
quae patiebamur. Simul utrumque faciendum est sub bono principe. Hoc secreta 
nostra, hoc sermones, hoc ipsae gratiarum actiones agant; meminerintque, sic 
maxime laudari incolumem imperatorem, si priores secus meriti reprehendantur. 
Nam quum de malo principe posteri tacent, manifestum est, eadem facere 
praesentem. 

[54] LIV.
Et quis iam locus miserae adulationis manebat ignarus, quum laudes imperatorum 
ludis etiam et commissionibus celebrarentur, saltarentur, atque in omne 
ludibrium effeminatis uocibus, modis, gestibus, frangerentur? Sed illud 
indignum, quod eodem tempore in senatu et in scena, ab histrione et a consule 
laudabantur. Tu procul a tui cultu ludicras artes remouisti. Seria ergo te 
carmina, honorque aeternus annalium, non haec breuis et pudenda praedicatio 
colit: quin etiam tanto maiore consensu in uenerationem tui theatra ipsa 
consurgent, quanto magis de te scenae silebunt. Sed quid ego istud admiror, quum 
eos quoque honores, qui tibi a nobis offeruntur, aut delibare parcissime, aut 
omnino soleas recusare? Nihil ante tam uulgare, tam paruum in senatu agebatur, 
ut non laudibus principum immorarentur, quibuscumque censendi necessitas 
accidisset. De ampliando numero gladiatorum, aut de instituendo collegio 
fabrorum consulebamur: et quasi prolatis imperii finibus nunc ingentes arcus, 
excessurosque templorum fastigium titulos, nunc menses etiam, nec hos singulos, 
nomini Caesarum dicabamus. Patiebantur illi, et, quasi meruissent, laetabantur. 
At nunc quis nostrum, tanquam oblitus eius, de quo refertur, censendi officium 
principis honore consumit? Tuae moderationis laus haec constantia nostra: tibi 
obsequimur, quod in curiam non ad certamen adulationum, sed ad usum munusque 
iustitiae conuenimus, hanc simplicitati tuae ueritatique gratiam relaturi, ut 
te, quae uis, uelle, quae non uis, nolle credamus. Incipimus inde, desinimus 
ibi, a quo incipi, in quo desini sub alio principe non posset. Nam plerosque ex 
decretis honoribus et alii non receperunt; nemo ante tantus fuit, ut crederetur 
noluisse decerni. Quod ego titulis omnibus speciosius reor, quando non trabibus 
aut saxis nomen tuum, sed monumentis aeternae laudis inciditur. 

[55] LV.
Ibit in secula, fuisse principem, cui florenti et incolumi, nunquam nisi modici 
honores, saepius nulli decernerentur. Et sane, si uelimus cum priorum temporum 
necessitate certare, uincemur: ingeniosior est enim ad excogitandum simulatio 
ueritate, seruitus libertate, metus amore. Simul quum iampridem nouitas omnis 
adulatione consumpta sit, non alius erga te nouus honor superest, quam si 
aliquando de te tacere audeamus. Age, si quando pietas nostra silentium rupit, 
et uerecundiam tuam uicit, quae qualiaque decernimus nos, tu non recusas! ut 
appareat, non superbia et fastidio te amplissimos honores repudiare, qui minores 
non dedigneris. Pulchrius hoc, Caesar, quam si recusares omnes: nam recusare 
omnes, ambitionis; moderationis est, eligere parcissimos. Quo temperamento et 
nobis et aerario consulis: nobis quidem, quod omni liberas suspicione; aerario 
autem, quod sumptibus eius adhibes modum, ut qui exhaustum non sis innocentium 
bonis repleturus. Stant igitur effigies tuae, quales olim ob egregia in 
rempublicam merita priuatis dicabantur. Visuntur eadem e materia Caesaris 
statuae, qua Brutorum, qua Camillorum. Nec discrepat caussa. Illi enim reges 
hostemque uictorem moenibus depulerunt: hic regnum ipsum, quaeque alia 
captiuitas gignit, arcet ac submouet; sedemque obtinet principis, ne sit domino 
locus. Ac mihi, intuenti sapientiam tuam, minus mirum uidetur, quod mortales 
istos caducosque titulos, aut depreceris, aut temperes. Scis enim, ubi uera 
principis, ubi sempiterna sit gloria: ubi sint honores, in quos nihil flammis, 
nihil senectuti, nihil successoribus liceat. Arcus enim et statuas, aras etiam 
templaque demolitur et obscurat obliuio, negligit carpitque posteritas: contra, 
contemptor ambitionis, et infinitae potestatis domitor ac frenator animus ipsa 
uetustate florescit, nec ab ullis magis laudatur, quam quibus minime necesse 
est. Praeterea, ut quisque factus est princeps, extemplo fama eius, incertum 
bona an mala, ceterum aeterna est. Non ergo perpetua principi fama quae inuitum 
manet, sed bona concupiscenda est: ea porro non imaginibus et statuis, sed 
uirtute ac meritis prorogatur. Quin etiam leuiora haec, formam principis 
figuramque, non aurum melius, uel argentum, quam fauor hominum exprimat 
teneatque. Quod quidem prolixe tibi cumulateque contingit, cuius laetissima 
facies et amabilis uultus in omnium ciuium ore, oculis, animo sedet. 

[56] LVI.
Adnotasse uos credo, Patres Conscripti, iamdudum me non eligere, quae referam: 
propositum est enim mihi, principem laudare, non principis facta. Nam laudabilia 
multa etiam mali faciunt; ipse laudari, nisi optimus, non potest. Quare non alia 
maior, imperator auguste, gloria tua, quam quod agentibus tibi gratias nihil 
uelandum est, nihil omittendum est. Quid est enim in principatu tuo, quod 
cuiusquam praedicatio uel transsilire uel praeteruehi debeat? Quod momentum, 
quod immo temporis punctum, aut beneficio sterile, aut uacuum laude? Nonne omnia 
eiusmodi, ut is optime te laudasse uideatur, qui narrauerit fidelissime? Quo 
fit, ut prope in immensum diffundatur oratio mea: et necdum de biennio loquor. 
Quam multa dixi de moderatione, et quanto plura adhuc restant! ut illud, quod 
secundum consulatum recepisti, quia princeps et pater deferebat. At postquam ad 
te imperii summam, et quum omnium rerum, tum etiam tui potestatem dii 
transtulerunt; tertium consulatum recusasti, quum agere tam bonum consulem 
posses. Magnum est, differre honorem: gloriam, maius. Gestum consulatum mirer, 
an non receptum? gestum non in hoc urbis otio, et intimo sinu pacis; sed iuxta 
barbaras gentes: ut illi solebant, quibus erat moris paludamento mutare 
praetextam, ignotasque terras uictoria sequi. Pulchrum imperio, gloriosum tibi, 
quum te socii atque amici, sua in patria, suis in sedibus adierunt. Decora 
facies consulis: multa post secula tribunal uiridi cespite exstructum, nec 
fascium tantum, sed pilorum signorumque honore circumdatum. Augebant maiestatem 
praesidentis, diuersi postulantium habitus, ac dissonae uoces, raraque sine 
interprete oratio. Magnificum est, ciuibus iura; quid, hostibus reddere? 
speciosum, certam fori partem; quid, immanes campos sella curuli uictorisque 
uestigio premere? imminere minacibus ripis tutum quietumque; quid, spernere 
barbaros fremitus, hostilemque terrorem non armorum magis, quam togarum, 
ostentatione compescere? Itaque non te apud imagines, sed ipsum praesentem 
audientemque consalutabant imperatorem: nomenque, quod alii domitis hostibus, tu 
contemptis merebare. 

[57] LVII.
Haec laus acti consulatus; illa dilati, quod adhuc initio principatus, ut iam 
excusatus honoribus et expletus, consulatum recusasti: quem noui imperatores 
destinatum aliis, in se transferebant. Fuit etiam, qui in principatus sui fine 
consulatum, quem dederat ipse, magna ex parte iam gestum, extorqueret et 
raperet. Hoc ergo honore, quem et incipientes principes et desinentes adeo 
concupiscunt, ut auferant, tu, otioso ac uacante, priuatis cessisti. 
Inuidiosusne erat aut tibi tertius consulatus, aut principi primus? Nam secundum 
imperator quidem, sub imperatore tamen, inisti: nihilque imputari in eo uel 
honori potest, uel exemplo, nisi obsequium. Ita uero, quae ciuitas quinquies, 
atque etiam sexies, consules uidit, non illos, qui exspirante iam libertate per 
uim ac tumultum creabantur, sed quibus sepositis et absentibus, in rura sua 
consulatus ferebantur: in hac ciuitate tertium consulatum princeps generis 
humani, ut praegrauem, recusasti? Tantone Papyriis etiam et Quinctiis moderatior 
Augustus, et Caesar, et Pater patriae? At illos respublica ciebat. Quid? te non 
eadem respublica? non senatus? non consulatus ipse? qui sibi tuis humeris 
attolli et augescere uidetur? 

[58] LVIII.
Non te ad exemplar eius uoco, qui continuis consulatibus fecerat longum quendam 
et sine discrimine annum: his te confero, quos certum est, quoties consules 
fuerunt, non sibi praestitisse. Erat in senatu ter consul, quum tu tertium 
consulatum recusabas. Onerosum nescio quid uerecundiae tuae consensus noster 
indixerat, ut princeps toties consul esses, quoties senator tuus: nimia modestia 
istud, etiam priuatus, recusasses. An consularis uiri triumphalisque filius, 
quum tertio consul creatur, adscendit? non debitum hoc illi? non uel sola 
generis claritate promeritum? Contigit ergo priuatis aperire annum, fastosque 
reserare: et hoc quoque redditae libertatis indicium fuit, quod consul alius, 
quam Caesar, esset. Sic exactis regibus coepit liber annus: sic olim seruitus 
pulsa, priuata fastis nomina induxit. Miseros ambitionis, qui ita consules 
semper, ut semper principes erant! Quamquam non ambitio magis, quam liuor et 
malignitas uideri potest, omnes annos possidere, summumque illud purpurae decus 
non nisi praecerptum praefloratumque transmittere. Tuam uero magnanimitatem, an 
modestiam, an benignitatem prius mirer? Magnanimitas fuit, expetito semper 
honore abstinere; modestia, cedere; benignitas, per alios frui. 

[59] LIX.
Sed iam tempus est, te ipsi consulatui praestare, ut maiorem eum suscipiendo 
gerendoque augustiorem facias. Nam saepius recursare, ambiguam ac potius illam 
interpretationem habet, tanquam minorem putes. Tu quidem ut maximum recusasti; 
sed hoc persuadere nemini poteris, nisi aliquando et non recusa ueris. Quum 
arcus, quum tropaea, quum statuas deprecaris: tribuenda est uerecundiae tuae 
uenia; illa enim sane tibi dicantur. Nunc uero postulamus, ut futuros principes doceas 
inertiae renuntiare, paullisper delicias differre, paullisper et saltem ad breuissimum 
tempus, ex illo felicitatis somno uelut excitatos, induere praetextam quam quum 
dare possent, occuparint; adscendere curulem, quam detineant; esse denique, quod 
concupierunt, nec ideo tantum uelle consules fieri, ut fuerint. Gessisti alterum 
consulatum, scio: illum exercitibus, illum prouinciis, illum etiam ceteris 
gentibus poteris imputare, non potes nobis. Audimus quidem, te omne munus 
consulis obiisse; sed audimus. Diceris iustissimus, humanissimus, patientissimus 
fuisse; sed diceris. Aequum est aliquando nos iudicio nostro, nostris oculis, 
non famae semper et rumoribus credere. Quousque absentes de absente gaudebimus? 
Liceat experiri, an aliquid superbiae tibi ille ipse secundus consulatus 
attulerit. Multum in commutandis moribus hominum medius annus ualet, in 
principum plus. Didicimus quidem, cui uirtus aliqua contingat, omnes inesse: 
cupimus tamen experiri, an nunc quoque una eademque res sit, bonus consul et 
bonus princeps. Nam praeter id, quod est arduum, duas, easque summas, simul 
capere potestates, tum inest utrique nonnulla diuersitas, quum principem quam 
simillimum esse priuato, consulem quam dissimillimum, deceat. 

[60] LX.
Atque ego uideo, proximo anno consulatus recusandi hanc praecipuam fuisse 
rationem, quod eum absens gerere non poteras: sed iam urbi uotisque publicis 
redditus, quid est, in quo magis sis approbaturus, quae quantaque fuerint, quae 
desiderabamus? Parum est, ut in curiam uenias, nisi et conuocas: ut intersis 
senatui, nisi et praesides; ut censentes audias, nisi et perrogas. Vis illud 
augustissimum consulum aliquando tribunal maiestati suae reddere? adscende. Vis 
constare reuerentiam magistratibus, legibus auctoritatem, modestiam 
postulantibus? adi. Quod enim interesset reipubliciae, si priuatus esses, 
consulem te haberet tantum, an et senatorem; hoc nunc scito interesse, principem 
te habeat tantum, an et consulem. His tot tantisque rationibus, quamquam multum 
reluctata uerecundia Principis nostri, tandem tamen cessit. At quemadmodum 
cessit? Non se ut priuatis, sed ut priuatos pares sibi faceret. Recepit enim 
tertium consulatum, ut daret. Nouerat moderationem hominum, nouerat pudorem, qui 
non sustinerent tertio consules esse, nisi cum ter consule. Bellorum istud 
sociis olim, periculorum consortibus, parce tamen tribuebatur; quod tu 
singularibus uiris, ac de te quidem bene ac fortiter meritis praestitisti, sed 
in toga meritis. Utriusque cura, utriusque uigilantia obstrictus es, Caesar. Sed 
in principe rarum ac prope insolitum est, ut se putet obligatum, aut, si putet, 
amet. Debes ergo, Caesar, et soluis. Sed quum ter consules facis, non tibi 
magnus princeps, sed non ingratus amicus uideris. Quin etiam perquam modica 
quaedam ciuium merita fortunae tuae uiribus in maius extollis. Efficis enim, ut 
tantum tibi quisque praestitisse uideatur, quantum a te recepit. Quid isti 
benignitati precer? nisi ut semper obliges, obligeris; incertumque facias, utrum 
magis expediat ciuibus tuis debere tibi, an praestitisse. 

[61] LXI.
Equidem illum antiquum senatum contueri uidebar, quum ter consule assidente, 
tertio consulem designatum rogari sententiam cernerem. Quanti tunc illi, 
quantusque tu! Accidit quidem, ut corpora quamlibet ardua et excelsa, 
procerioribus admota, decrescant; item, ut altissimae ciuium dignitates 
collatione fastigii tui quasi deprimantur, quantoque propius ad magnitudinem 
tuam adscenderint, tantum etiam a sua descendisse uideantur. Illos tamen tu, 
quamquam non potuisti tibi aequare, quum uelles, adeo in edito collocasti, ut 
tantum super ceteros, quantum infra te cernerentur. Si unius tertium consulatum 
eundem in annum, in quem tuum, contulisses: ingentis animi specimen haberetur. 
Ut enim felicitatis est, quantum uelis, posse: sic magnitudinis, uelle, quantum 
possis. Laudandus quidem et ille, qui tertium consulatum meruit; sed magis, sub 
quo meruit: magnus memorandusque, qui tantum praemium cepit; sed maior, qui 
capienti dedit. Quid? quod duos pariter tertio consulatu collegii tui sanctitate 
decorasti? ut sit nemini dubium, hanc tibi praecipuam caussam fuisse extendendi 
consulatus tui, ut duorum consulatus amplecteretur, et collegam te non uni 
daret. Uterque nuper consulatum alterum gesserat a patre tuo, id est, quanto 
minus quam a te? datum: utriusque adhuc oculis paullo ante dimissi fasces 
oberrabant: utriusque solemnis ille lictorum et praenuntius clamor auribus 
insederat; quum rursus curulis, rursusque purpura: ut olim, quum hostis in 
proximo, et in summum discrimen adducta respublica, expertum honoribus uirum 
posceret, non consulatus hominibus iisdem, sed iidem homines consulatibus 
reddebantur. Tanta tibi benefaciendi uis, ut indulgentia tua necessitates 
aemuletur. Modo praetextas exuerant; resumant: modo lictores abire iusserant; 
reuocent: modo gratulantes amici recesserant; reuertantur. Hominisne istud 
ingenium est? hominis potestas? renouare gaudia, redintegrare laetitiam, 
nullamque requiem gratulationibus dare, neque alia repetendis consulatibus 
interualla permittere, nisi dum finiuntur? Facias ista semper, nec unquam in hoc 
opere aut animus tuus, aut fortuna lassetur. Des quam plurimis tertios 
consulatus, et, quum plurimis tertios consulatus dederis, semper tamen plures, 
quibus debeas dare, supersint. 

[62] LXII.
Omnium quidem beneficiorum, quae merentibus tribuuntur, non ad ipsos gaudium 
magis, quam ad similes redundat: praecipue tamen ex horum consulatu non ad 
partem aliquam senatus, sed ad totum senatum tanta laetitia peruenit, ut eundem 
honorem omnes sibi et dedisse et accepisse uideantur. Nempe enim hi sunt, quos 
senatus, quum publicis sumptibus minuendis optimum quemque praeficeret, elegit, 
et quidem primos. Hoc est igitur, hoc est, quod penitus illos animo Caesaris 
insinuauit. An parum saepe experti sumus, hanc esse rerum conditionem, ut 
senatus fauor apud principem aut prosit aut noceat? Nonne paullo ante nihil 
magis exitiale erat, quam illa principis cogitatio? Hunc senatus probat, hic 
senatui carus est. Oderat, quos nos amaremus; sed et nos, quos ille. Nunc inter 
principem senatumque dignissimi cuiusque caritate certatur. Demonstramus 
inuicem, credimus inuicem, quodque maximum amoris mutui signum est, eosdem 
amamus. Proinde, Patres Conscripti, fauete aperte, diligite constanter. Non iam 
dissimulandus est amor, ne noceat: non premendum odium, ne prosit. Eadem Caesar, 
quae senatus, probat improbatque. Vos ille praesentes, uos etiam absentes in 
consilio habet. Tertio consules fecit, quos uos elegeratis: et fecit hoc ordine, 
quo electi a uobis erant. Magnus utique honor uester, siue eosdem maxime 
diligit, quos scit uobis esse carissimos: siue illis neminem praefert, quamuis 
aliquem magis amet. Proposita sunt senioribus praemia, iuuenibus exempla: 
adeant, frequentent securas tandem ac patentes domos: quisquis probatos senatui 
uiros suspicit, hic maxime principem promeretur. Sibi enim accrescere putat, 
quod cuique adstruatur: nullamque in eo gloriam ponit, quod sit omnibus maior, 
nisi maximi fuerint, quibus maior est. Persta, Caesar, in ista ratione 
propositi, talesque nos crede, qualis fama cuiusque est. Huic aures, huic oculos 
intende: ne respexeris clandestinas existimationes, nullisque magis quam 
audientibus insidiantes susurros. Melius omnibus, quam singulis creditur: 
singuli enim decipere et decipi possunt: nemo omnes, neminem omnes fefellerunt. 

[63] LXIII.
Reuertor iam ad consulatum tuum: etsi sunt quaedam ad consulatum quidem 
pertinentia, ante consulatum tamen. In primis quod comitiis tuis interfuisti, 
candidatus, non consulatus tantum, sed immortalitatis, et gloriae, et exempli, 
quod sequerentur boni principes, mali mirarentur. Vidit te populus Romanus in 
illa uetere potestatis suae sede: perpessus es longum illud carmen comitiorum, 
nec iam irridendam moram: consulque sic factus es, ut unus ex nobis, quos facis 
consules. Quotusquisque principum antecedentium honorem istum aut consulatui 
habuit, aut populo? Non alii marcidi somno hesternaque coena redundantes, 
comitiorum suorum nuntios opperiebantur? Alii sane peruigiles et insomnes, sed 
intra cubilia sua illis ipsis consulibus, a quibus consules renuntiabantur, 
exsilia et caedem machinabantur. O praua et inscia uerae maiestatis ambitio, 
concupiscere honorem, quem dedigneris, dedignari, quem concupieris: quumque ex 
proximis hortis campum et comitia prospectes, sic ab illis abesse, tanquam 
Danubio Rhenoque dirimare! Auerseris tu honori tuo sperata suffragia, 
renuntiarique te consulem iussisse contentus, liberae ciuitatis ne simulationem 
quidem serues? Abstineas denique comitiis, abstrusus atque abditus, quasi illic 
tibi non consulatus detur, sed abrogetur imperium? Haec persuasio superbissimis 
dominis erat, ut sibi uiderentur principes esse desinere, si quid facerent 
tanquam senatores. Plerique tamen non tam superbia, quam metu quodam 
submouebantur. An stuprorum sibi incestarumque noctium conscii, auspicia 
polluere, sacratumque campum nefario auderent contaminare uestigio? Non adeo 
deos hominesque contemserant, ut in illa spatiosissima sede hominum deorumque 
coniectos in se oculos ferre ac perpeti possent. Tibi contra et moderatio tua 
suasit, et sanctitas, ut te et religioni deorum et iudiciis hominum exhiberes. 

[64] LXIV.
Alii consulatum ante quam acciperent, tu et dum accipis, meruisti. Peracta erant 
solennia comitiorum, si principem cogitares, iamque se omnis turba commouerat, 
quum tu, mirantibus cunctis, accedis ad consulis sellam: adigendum te praebes in 
uerba principibus ignota, nisi quum iurare cogerent alios. Vides, quam 
necessarium fuerit consulatum non recusare? Non putassemus istud facturum te 
fuisse, si recusasses. Stupeo, Patres Conscripti, necdum satis aut oculis meis 
aut auribus credo: atque identidem me, an audierim, an uiderim, interrogo. 
Imperator ergo, et Caesar, et Augustus, Pontifex maximus, stetit ante gremium 
consulis? seditque consul, principe ante se stante? et sedit inturbatus, 
interritus, et tanquam ita fieri soleret? Quin etiam sedens stanti praeiuit 
iusiurandum, et ille iurauit, expressit, explanauitque uerba, quibus caput suum, 
domum suam, si sciens fefellisset, deorum irae consecraret. Ingens, Caesar, et 
par gloria tua, siue fecerint istud postea principes, siue non fecerint. Ullane 
satis praedicatio digna est, idem tertio consulem fecisse, quod primo? idem 
principem, quod priuatum? idem imperatorem, quod sub imperatore? Nescio iam, 
nescio, pulchriusne sit istud, quod praeeunte nullo, an hoc, quod alio praeeunte 
iurasti. 

[65] LXV.
In rostris quoque simili religione ipse te legibus subiecisti: legibus, Caesar, 
quas nemo principi scripsit. Sed tu nihil amplius uis tibi licere, quam nobis: 
sic fit, ut nos tibi plus uelimus. Quod ego nunc primum audio, nunc primum 
disco: non est princeps supra leges, sed leges supra principem: idem Caesari 
consuli, quod ceteris, non licet. Iurat in legem attendentibus diis; nam cui 
magis quam Caesari attendant? Iurat obseruantibus his, quibus idem iurandum est: 
non ignarus alioqui, nemini religiosius, quod iurauerit, custodiendum, quam 
cuius maxime interest, non peierari. Itaque et abiturus consulatu iurasti, te 
nihil contra leges fecisse. Magnum hoc erat, quum promitteres; maius, postquam 
praestitisti. Iam toties procedere in rostra, inascensumque illum superbiae 
principum locum terere, hic suscipere, hic ponere magistratus, quam dignum te, 
quamque diuersum consuetudine illorum, qui pauculis diebus gestum consulatum, 
immo non gestum, abiiciebant per edictum! Hoc pro concione, pro rostris, pro 
iureiurando: scilicet ut primis extrema congruerent: utque hoc solo 
intelligerentur ipsi consules fuisse, quod alii non fuissent. 

[66] LXVI.
Non transsiliui, Patres Conscripti, Principis nostri consulatum; sed eundem in 
locum contuli, quidquid de iureiurando dicendum erat. Neque enim, ut in sterili 
ieiunaque materia, eandem speciem laudis diducere ac spargere, atque identidem 
tractare debemus. Illuxerat primus consulatus tui dies, quo tu curiam ingressus, 
nunc singulos, nunc uniuersos adhortatus es resumere libertatem, capessere quasi 
communis imperii curas, inuigilare publicis utilitatibus et insurgere. Omnes 
ante te eadem ista dixerunt, nemini tamen ante te creditum est. Erant sub oculis 
naufragia multorum, quos insidiosa tranquillitate prouectos improuisus turbo 
perculerat. Quod enim tam infidum mare, quam blanditiae principum illorum, 
quibus tanta leuitas, tanta fraus, ut facilius esset iratos, quam propitios 
habere? Te uero securi et alacres, quo uocas, sequimur. Iubes esse liberos; 
erimus. Iubes, quae sentimus, promere in medium: proferemus. Neque enim adhuc 
ignauia quadam et insito torpore cessauimus: terror, et metus, et misera illa ex 
periculis facta prudentia monebat, ut a republica (erat autem omnino nulla 
respublica) oculos, aures, animos auerteremus. At nunc tua dextera tuisque 
promissis freti et innixi, obsepta diutina seruitute ora reseramus, frenatamque 
tot malis linguam resoluimus. Vis enim tales esse nos, quales iubes, nihilque 
exhortationibus tuis fucatum, nihil subdolum, denique nihil, quod credentem 
fallere paret, non sine periculo fallentis. Neque enim unquam deceptus est 
princeps, nisi qui prius ipse decepit. 

[67] LXVII.
Equidem hunc parentis publici sensum, cum ex oratione eius, tum pronuntiatione 
ipsa perspexisse uideor. Quae enim illa grauitas sententiarum! quam inaffectata 
ueritas uerborum! quae asseueratio in uoce! quae affirmatio in uultu! quanta in 
oculis, habitu, gestu, toto denique corpore fides! Tenebit ergo semper, quod 
suaserit: scietque nos, quoties libertatem, quam dedit, experiemur, sibi parere. 
Nec uerendum est, ne incautos putet, si fidelitate temporum constanter utamur, 
quos meminit sub malo principe aliter uixisse. Nuncupare uota et pro aeternitate 
imperii, et pro salute ciuium? immo pro salute principum, ac propter illos pro 
aeternitate imperii solebamus. Haec pro imperio nostro, in quae sint uerba 
suscepta, operae pretium est annotare: SI BENE REMPUBLICAM ET EX UTILITATE 
OMNIUM REXERIS. Digna uota, quae semper suscipiantur, semperque soluantur. Egit 
cum diis, ipso te auctore, Caesar, respublica, ut te sospitem incolumemque 
praestarent, si tu ceteros praestitisses: si contra, illi quoque a custodia tui 
[capitis] oculos dimouerent, teque relinquerent uotis, quae non palam 
susciperentur. Alii se superstites reipublicae optabant, faciebantque: tibi 
salus tua inuisa est, si non sit cum reipublicae salute coniuncta. Nihil pro te 
pateris optari, nisi expediat optantibus: omnibusque annis in consilium de te 
deos mittis; exigisque, ut sententiam suam mutent, si talis esse desieris, 
qualis electus es. Sed ingenti conscientia, Caesar, pacisceris cum diis, ut te, 
si mereberis, seruent: quum scias, an merearis, neminem magis, quam deos scire. 
Nonne uobis, Patres Conscripti, haec diebus ac noctibus agitare secum uidetur? 
Ego quidem in me, si omnium utilitas ita posceret, etiam praefecti manum armaui: 
sed ne deorum quidem aut iram aut negligentiam deprecor: quaeso immo et 
obtestor, ne unquam pro me uota respublica inuita suscipiat; aut, si susceperit 
inuita, ne debeat. 

[68] LXVIII.
Capis ergo, Caesar, salutis tuae gloriosissimum fructum ex consensu deorum. Nam 
quum excipias, ut ITA DEMUM TE DII SERVENT, SE BENE REMPUBLICAM ET EX UTILITATE 
OMNIUM REXERIS: certus es, te bene rempublicam gerere, cum seruent. Itaque 
securus tibi et laetus dies exit, qui principes alios cura et metu distinebat: 
quum suspensi et attoniti, parumque confisi patientia nostra, hinc atque inde 
publicae seruitutis nuntios exspectarent. Ac si forte aliquos flumina, niues, 
uenti praepedissent, statim hoc illud esse credebant, quod merebantur; nec erat 
discrimen ullum pauoris: propterea quod, quum a malo principe tanquam successor 
timeatur, quisquis est dignior, quum sit nemo non dignior, omnes timentur. Tuam 
securitatem non mora nuntiorum, non literarum tarditas differt. Scis tibi ubique 
iurari, quum ipse iuraueris omnibus. Nemo hoc sibi non praestat. Amamus quidem 
te, in quantum mereris; istud tamen non tui facimus amore, sed nostri: nec 
unquam illucescat dies, quo pro te nuncupet uota non utilitas nostra, sed fides, 
Caesar. Turpis tutela principis, cui potest imputari. Queri libet, quod in 
secreta nostra non inquirant principes, nisi quos odimus. Nam si eadem cura 
bonis, quae malis essent, quam ubique admirationem tui, quod gaudium 
exsultationemque deprehenderes! quos omnium cum coniugibus ac liberis, quos 
etiam cum domesticis aris focisque sermones! Scires mollissimis illis auribus 
parci. Et alioqui, quum sint odium amorque contraria, hoc perquam simile habent, 
quod ibi intemperantius amamus bonos principes, ubi liberius malos odimus. 

[69] LXIX.
Cepisti tamen et affectus nostri et iudicii experimentum, quantum maximum 
praesens capere potuisti, illo die, quo solicitudini pudorique candidatorum ita 
consuluisti, ne ullius gaudium alterius tristitia turbaret. Alii cum laetitia, 
alii cum spe recesserunt: multis gratulandum, nemo consolandus fuit. Nec ideo 
segnius iuuenes nostros exhortatus es, senatum circumirent, senatui 
supplicarent, atque ita a principe sperarent honores, si a senatu petissent. Quo 
quidem in loco, si quibus opus exemplo, adiecisti, ut te imitarentur. Arduum, 
Caesar, exemplum, et quod imitari non magis quisque candidatorum, quam principum 
possit. Quis enim uel uno die reuerentior senatus candidatus, quam tu, cum omni 
uita, tum illo ipso tempore, quo iudicas de candidatis? An aliud a te, quam 
senatus reuerentia obtinuit, ut iuuenibus clarissimae gentis debitum generi 
honorem, sed antequam deberetur, offerres? Tandem ergo nobilitas non obscuratur, 
sed illustratur a principe: tandem illos ingentium uirorum nepotes, illos 
posteros libertatis, nec terret Caesar, nec pauet: quin immo festinatis 
honoribus amplificat atque auget, et maioribus suis reddit. Si quid usquam 
stirpis antiquae, si quid residuae claritatis; hoc amplexatur, et refouet, et in 
usum reipublicae promit. Sunt in honore hominum, et in honore famae magna nomina 
ex tenebris obliuionis, indulgentia Caesaris, cuis est, ut nobiles et conseruet 
et efficiat. 

[70] LXX.
Praefuerat prouinciae quaestor unus ex candidatis, inque ea ciuitatis 
amplissimae reditus egregia constitutione fundauerat. Hoc senatui allegandum 
putasti. Cur enim te principe, qui generis tui claritatem uirtute superasti, 
deterior esset conditio eorum, qui posteros habere nobiles mererentur, quam 
eorum, qui parentes habuissent? O de dignum, qui de magistratibus nostris semper 
haec nunties, nec poenis malorum, sed bonorum praemiis bonos facias! Accensa est 
iuuentus, erexitque animos ad aemulandum, quod laudari uidebat: nec fuit 
quisquam, quem non haec cogitatio subiret, quum sciret, quidquid a quoque in 
prouinciis bene fieret, omnia te scire. Utile est, Caesar, et salutare 
praesidibus prouinciarum, hanc habere fiduciam: paratum esse sanctitati, 
industriae suae maximum praemium, iudicium principis, suffragium principis. 
Adhuc autem quamlibet sincera rectaque ingenia, etsi non detorquebat, hebetabat 
tamen misera, sed uera reputatio. Vides enim: si quid bene fecero, nesciet 
Caesar; aut si scierit, testimonium non reddet. Ita eadem illa seu negligentia, 
seu malignitas principum, quum male consultis impunitatem, recte factis nullum 
praemium polliceretur, nec illos a crimine, et hos deterrebat a laude. At nunc, 
si bene aliquis prouinciam rexerit, huic quaesita uirtute dignitas offertur. 
Patet enim omnibus honoris et gloriae campus: ex hoc quisque, quod cupit, petat, 
et assecutus, sibi debeat. Prouinciis quoque in posterum, et iniuriarum metum, 
et accusandi necessitatem remisisti. Nam si profuerint, quibus gratias egerint, 
de nullo queri cogentur. Et alioqui [liquet,] nihil magis prodesse candidato ad 
sequentes honores, quam peractos. Optime magistratus magistratu, honore honor 
petitur. Volo ego, qui prouinciam rexerit, non tantum codicillos amicorum, nec 
urbana coniuratione eblanditas preces, sed decreta coloniarum, decreta ciuitatum 
alleget. Bene suffragiis consularium uirorum urbes, populi, gentes inseruntur. 
Efficacissimum pro candidato genus est rogandi, gratias agere. 

[71] LXXI.
Iam quo assensu senatus, quo gaudio exceptum est, quum candidatis, ut quemque 
nominaueras, osculo occurreres! deuexus quidem in planum, et quasi unus ex 
gratulantibus. Te mirer magis, an improbem illos, qui effecerunt, ut istud 
magnum uideretur? quum uelut affixi curulibus suis manum tantum, et hanc 
cunctanter et pigre, et imputantibus similes, promerent. Contigit ergo oculis 
nostris insolita facies, princeps et candidatus [equitis] simul stantes: 
[contigit] intueri parem accipientibus, honorem qui dabat. Quod factum tuum a 
cuncto senatu quam uera acclamatione celebratum est, TANTO MAIOR, TANTO 
AUGUSTIOR! Nam cui nihil ad augendum fastigium superest, hic uno modo crescere 
potest, si se ipse submittat, securus magnitudinis suae. Neque enim ab ullo 
periculo fortuna principum longius abest, quam ab humilitate. Mihi quidem non 
tam humanitas tua, quam intentio eius admirabilis uidebatur. Quippe quum 
orationi oculos, uocem, manum commodares: ut si alii eadem ista mandasses, omnes 
comitatis numeros obibas. Atque etiam, quum suffragatores candidatorum nomina 
honore, quo solent, exciperent: tu quoque inter excipientes eras, et ex ore 
principis ille senatorius assensus audiebatur: quodque apud principem perhibere 
testimonium merentibus gaudebamus, perhibebatur a principe. Faciebas ergo, quum 
diceres, OPTIMOS: nec ipsorum modo uita a te, sed iudicium senatus 
comprobabatur, ornarique se non illos magis, quos laudabas, laetabatur. 

[72] LXXII.
Nam quod precatus es, ut illa ipsa ordinatio comitiorum bene ac feliciter 
eueniret NOBIS, REI PUBLICAE, TIBI; nonne tale est, ut nos hunc ordinem uotorum 
conuertere debeamus? deos denique obsecrare, ut omnia, quae facis quaeque 
facies, prospere cedant TIBI, REI PUBLICAE, NOBIS? uel, si breuius sit optandum, 
ut uni tibi? in quo et res publica et nos sumus. Fuit tempus, ac nimium diu 
fuit, quo alia aduersa, alia secunda principi et nobis: nunc communia tibi 
nobiscum tam laeta, quam tristia: nec magis sine te nos esse felices, quam tu 
sine nobis potes. An, si posses, in fine uotorum adiecises, ut ita precibus tuis 
dii annuerent, si iudicium nostrum mereri perseuerasses? Adeo nihil tibi amore 
ciuium antiquius, ut ante a nobis, deinde a diis, atque ita ab illis amari 
uelis, si a nobis ameris. Et sane priorum principum exitus docuit, ne a diis 
quidem amari, nisi quos homines ament. Arduum erat, has precationes tuas 
laudibus adaequare: adaequauimus tamen. Qui amoris ardor, qui stimuli, quae 
faces illas nobis acclamationes subiecerunt! Non nostri, Caesar, ingenii, sed 
tuae uirtutis tuorumque meritorum uoces fuerunt: quas nulla unquam adulatio 
inuenit, nullus cuiusquam terror expressit. Quem sic timuimus, ut haec 
fingeremus? quem sic amauimus, ut haec fateremur? Nosti necessitatem seruitutis: 
quando simile aliquid audisti, et quando dixisti? Multa quidem excogitat metus, 
sed quae appareant quaesita ab inuitis; aliud solicitudinis, aliud securitatis 
ingenium est; alia tristium inuentio, alia gaudentium; neutrum simulationes 
expresserint. Habent sua uerba miseri, sua uerba felices: utque iam maxime eadem 
ab utrisque dicantur, aliter dicuntur. 

[73] LXXIII.
Testis ipse es, quae in omnium ore laetitia. Non amictus cuiquam, non habitus, 
quem modo extulerat. Inde resultantia uocibus tecta, nihilque tantis clamoribus 
satis clausum. Quis tunc non e uestigio suo exsiluit? quis exsiluisse sensit? 
Multa fecimus sponte, plura instinctu quodam et imperio. Nam gaudio quoque 
cogendi uis inest. Num ergo modum ei tua saltem modestia imposuit? Nam quanto 
magis a te reprimebatur, exarsimus, non contumacia, Caesar: sed ut in tua 
potestate est, an gaudeamus; ita, in quantum, nec in nostra. Comprobasti et ipse 
acclamationum nostrarum fidem lacrymarum tuarum ueritate. Vidimus humescentes 
oculos tuos, demissumque gaudio uultum, tantumque sanguinis in ore, quantum in 
animo pudoris. Atque hoc magis incensi sumus, ut precaremur, ne quando tibi non 
eadem caussa lacrymarum, utque nunquam frontem tuam [abstergeres]. Hoc ipsum 
[templum], has sedes nobis quasi responsuras interrogemus, uiderintne unquam 
principis lacrymas: at senatus saepe uiderunt. Onerasti futuros principes: sed 
et posteros nostros. Nam et hi a principibus suis exigent, ut eadem audire 
mereantur: et illi, quod non audiant, indignabuntur. 

[74] LXXIV.
Nihil magis possum proprie dicere, quam quod dictum est a cuncto senatu: O TE 
FELICEM! Quod quum diceremus, non opes tuas, sed animum mirabamur. Est enim 
demum uera felicitas, felicitate dignum uideri. Sed cum multa illo die dicta 
sunt sapienter et grauiter, tum uel inprimis hoc: CREDE NOBIS, CREDE TIBI. 
Magna hoc fiducia nostri, maiore tamen tui diximus. Alius enim fortasse alium, 
ipsum se nemo deceperit. Introspiciat modo uitam, seque, quid mereatur, 
interroget. Proinde dabat uocibus nostris fidem apud optimum principem, quod 
apud malos detrahebat. Quamuis enim faceremus, quae amantes solent: illi tamen, 
non amari se, credebant sibi. Super haec precati sumus, ut SIC TE AMARENT DII, 
QUEMADMODUM TU NOS. Quis hoc aut de se, aut principi diceret mediocriter amanti? 
Pro nobis ipsis quidem haec fuit summa uotorum, ut NOS SIC AMARENT DII, QUOMODO 
TU. Estne uerum, quod inter ista clamauimus: O NOS FELICES! Quid enim felicius 
nobis, quibus non iam illud optandum est, ut nos diligat princeps, sed dii, 
quemadmodum princeps? Ciuitas religionibus dedita, semperque deorum indulgentiam 
pie merita, nihil felicitati suae putat adstrui posse, nisi ut dii Caesarem 
imitentur. 

[75] LXXV.
Sed quid singula consector et colligo? Quasi uero aut oratione complecti, aut 
memoria consequi possim, quae uos, Patres Conscripti, ne qua interciperet 
obliuio, et in publica acta mittenda, et incidenda in aere censuistis. Ante, 
orationes principum tantum eiusmodi genere monumentorum mandari aeternitati 
solebant: acclamationes quidem nostrae parietibus curiae claudebantur. Erant 
enim, quibus nec senatus gloriari nec principes possent. Has uero et in uulgus 
exire, et posteris prodi, cum ex utilitate, tum ex dignitate publica fuit: 
primum, ut orbis terrarum pietatis nostrae adhiberetur testis et conscius: 
deinde, ut manifestum esset, audere nos de bonis malisque principibus, non 
tantum post ipsos iudicare: postremo, ut experimento cognosceretur, et ante nos 
gratos, sed miseros fuisse; quibus esse nos gratos probare antea non licuit. At 
qua contentione, quo nisu, quibus clamoribus expostulatum est, ne affectus 
nostros, ne tua merita supprimeres! denique, ut in posterum exemplo prouideres! 
Discant et principes acclamationes ueras falsasque discernere, habeantque 
muneris tui, quod iam decipi non poterunt. Non instruendum illis iter ad bonam 
famam, sed non deserendum: non submouenda adulatio, sed non reducenda est. 
Certum est, et quae facere, et quae debeant audire, si faciant. Quid nunc ego 
super ea, quae sum cum toto senatu precatus, pro senatu precer, nisi ut haereat 
animo tuo gaudium, quod tunc oculis protulisti? Ames illum diem, et tamen 
uincas: noua merearis, noua audias: eadem enim dici, nisi ob eadem facta, non 
possunt. 

[76] LXXVI.
Iam quam antiquum, quam consulare, quod triduum totum senatus sub exemplo tui 
sedit, quum interea nihil praeter consulem ageres! Interrogauit quisque, quod 
placuit: dissentire, discedere, et copiam iudicii sui reipublicae facere, tutum 
fuit: consulti omnes, atque etiam dinumerati sumus: uicitque sententia non 
prima, sed melior. At quis antea loqui, quis hiscere audebat, praeter miseros 
illos, qui primi interrogabantur? Ceteri quidem defixi et attoniti ipsam illam 
mutam ac sedentariam assentiendi necessitatem, quo cum dolore animi, quo cum 
totius corporis horrore perpetiebantur! Unus solusque censebat, quod sequerentur 
omnes, et omnes improbarent, in primis ipse, qui censuerat. Adeo nulla magis 
omnibus displicent, quam quae sic fiunt, tanquam omnibus placeant. Fortasse 
imperator in senatu ad reuerentiam eius componebatur: ceterum egressus, statim 
se recipiebat in principem, omniaque consularia officia abigere, negligere, 
contemnere solebat. Ille uero ita consul, ut si tantum consul foret: nihil infra 
se putabat, nisi quod infra consulem esset. Ac primum, ita domo progrediebatur, 
ut illum nullus apparatus arrogantiae principalis, nullus praecursorum tumultus 
detineret. Una erat in limine mora, consultare aues, reuererique numinum 
monitus. Nemo proturbabatur, nemo submouebatur: tanta uiatoribus quies, tantus 
pudor fascibus, ut plerumque aliena turba subsistere et consulem et principem 
cogeret. Ipsius quidem officium tam modicum, tam temperatum, ut antiquus aliquis 
magnusque consul sub bono principe incedere uideretur. 

[77] LXXVII.
Iter illi saepius in forum, frequenter tamen et in campum. 
Nam comitia consulum obibat ipse; tantum ex renuntiatione eorum uoluptatis, 
quantum prius ex destinatione capiebat. Stabant candidati ante curulem 
principis, ut ipse ante consulis steterat: adigebanturque in uerba, in quae 
paullo ante ipse iurauerat princeps; qui tantum putat esse in iureiurando, ut 
illud et ab aliis exigat. Reliqua pars diei tribunali dabatur. Ibi uero quanta 
religio aequitatis! quanta legum reuerentia! Adibat aliquis ut principem: 
respondebat, se consulem esse. Nullius ab eo magistratus ius, nullius auctoritas 
imminuta est: aucta etiam; siquidem pleraque ad praetores remittebat, atque ita, 
ut collegas uocaret: non quia populare gratumque audientibus, sed quia ita 
sentiebat. Tantum dignationis in ipso honore ponebat, ut non amplius esse 
censeret, quod aliquis collega appellaretur a principe, quam quod praetor esset. 
Ad haec tam assiduus in tribunali, ut labore refici ac reparari uideretur. Quis 
nostrum idem curae, idem sudoris sumit? quis adeo expetitis honoribus aut 
deseruit, aut sufficit? Et sane aequum est, tantum ceteris praestare consulibus 
ipsum, qui consules facit: quippe etiam Fortunae uidebatur indignum, si posset 
honores dare, qui gerere non posset. Facturus consules doceat, accepturisque 
amplissimum honorem persuadeat, scire se, quid sit, quod daturus sit: sic fit, 
ut illi quoque sciant, quid acceperit. 

[78] LXXVIII.
Quo iustius senatus, ut susciperes quartum consulatum, et rogauit et iussit. 
Imperii hoc uerbum, non adulationis esse, obsequio tuo crede: quod non alia in 
re magis aut senatus exigere a te, aut tu praestare senatui debes. Ut enim 
ceterorum hominum, ita principum, illorum etiam, qui dii sibi uidentur, aeuum 
omne ei breue et fragile est. Itaque optimum quemque niti et contendere decet, 
ut post se quoque reipublicae prosit, moderationis scilicet iustitiaeque 
monumentis, quae plurima statuere consul potest. Haec nempe intentio tua, ut 
libertatem reuoces ac reducas. Quem ergo honorem magis amare, quod nomen 
usurpare saepius debes, quam quod primum inuenit recuperata libertas? Non est 
minus ciuile, et principem esse pariter, et consulem, quam tantum consulem. Habe 
etiam rationem uerecundiae collegarum tuorum; collegarum inquam: ita enim et 
ipse loqueris, et nos loqui uis. Onerosa erit modestiae illorum tertii 
consulatus sui recordatio, donec te consulem uideant. Neque enim potest non 
nimium esse priuatis, quod principi satis est. Annuas, Caesar, optantibus, 
quibusque apud deos adesse consuesti, quorum potens es ipse, uotorum compotes 
facias. 

[79] LXXIX.
Fortasse sufficiat tibi tertius consulatus: sed nobis tanto minus sufficit. Ille 
nos instituit et induxit, ut te iterum interumque consulem habere cupiamus. 
Remissius istud contenderemus, si adhuc non sciremus, qualis esses futurus. 
Tolerabilius fuit, experimentum tui nobis, quam usum negari. Dabiturne rursus 
uidere consulem illum? Audiet, reddet, quas proxime, uoces? praestabitque 
gaudium, quantum ipse percipiet? Praesidebit laetitiae publicae, auctor eius et 
caussa? tentabitque affectus nostros, ut solet, cohibere, nec poterit? Erit 
pietati senatus cum modestia principis felix speciosumque certamen, seu fuerit 
uicta, seu uicerit? Equidem incognitam quandam, proximaque maiorem praesumo 
laetitiam. Quis enim est tam imbecilli ingenio, qui non tanto meliorem consulem 
speret, quanto saepius fuerit? Alius labores, si non continuo se desidiae ac 
uoluptati dedisset, otio tamen et quiete recreasset: hic consularibus curis 
exsolutus, principales resumpsit; tam diligens temperamenti, ut nec consulis 
officium princeps, nec principis consul appeteret. Videmus, ut prouinciarum 
desideriis, ut singularum etiam ciuitatum precibus occurat. Nulla in audiendo 
difficultas, nulla in respondendo mora: adeunt statim, dimittuntur statim: 
tandemque principis fores exclusa legationum turba non obsidet. 

[80] LXXX.
Quid? in omnibus cognitionibus, quam mitis seueritas, quam non dissoluta 
clementia! Non locupletando fisco sedes, nec aliud tibi sententiae tuae pretium, 
quam bene iudicasse. Stant ante te litigatores, non de fortunis suis, sed de tua 
aestimatione soliciti; nec tam uerentur, quid de caussa sua, quam quid de 
moribus sentias. O uere principis, atque etiam consulis, reconciliare aemulas 
ciuitates, tumentesque populos non imperio magis, quam ratione compescere: 
intercedere iniquitatibus magistratuum, infectumque reddere, quidquid fieri non 
oportuerit: postremo, uelocissimi sideris more, omnia inuisere, omnia audire, et 
undecunque inuocatum statim, uelut numen, adesse et adsistere! Talia esse 
crediderim, quae ipse mundi parens temperat nutu, si quando oculos demisit in 
terras et fata mortalium inter diuina opera numerare dignatus est: qua nunc 
parte curarum liber solutusque, caelo tantum uacat, postquam te dedit, qui erga 
omne hominum genus uice sua fungereris. Fungeris enim, sufficisque mandanti, 
quum tibi dies omnis summa cum utilitate nostra, cum tua laude, condatur. 

[81] LXXXI.
Quodsi quando cum influentibus negotiis paria fecisti, instar refectionis 
existimas mutationem laboris. Quae enim remissio tibi, nisi lustrare saltus, 
excutere cubilibus feras, superare immensa montium iuga, et horrentibus scopulis 
gradum inferre, nullius manu, nullius uestigio adiutum; atque inter haec pia 
mente adire lucos, et occursare numinibus? Olim haec experientia iuuentutis, 
haec uoluptas erat; his artibus futuri duces imbuebantur: certare cum fugacibus 
feris cursu, cum audacibus robore, cum callidis astu: nec mediocre pacis decus 
habebatur submota campis irruptio ferarum, et obsidione quadam liberatus 
agrestium labor. Usurpabant gloriam istam illi quoque principes, qui obire non 
poterant: usurpabant autem, ut domitas fractasque claustris feras, ac deinde in 
ipsorum quidem ludibrium emissas, mentita sagacitate colligerent. Huic par 
capiendi quaerendique sudor, summusque et idem gratissimus labor, inuenire. Enim 
uero, si quando placuit idem corporis robur in maria proferre, non ille 
fluitantia uela aut oculis sequitur aut manibus: sed nunc gubernaculis assidet, 
nunc cum ualentissimo quoque sodalium certat frangere fluctus, domitare uentos 
reluctantes, remisque transfretare obstantia freta. 

[82] LXXXII.
Quantum dissimilis illi, qui non Albani lacus otium, Baianique torporem et 
silentium ferre, non pulsum saltem fragoremque remorum perpeti poterat, quin ad 
singulos ictus turpi formidine horresceret. Itaque procul ab omni sono 
inconcussus ipse et immotus, religato reuinctoque nauigio, non secus ac piaculum 
aliquod, trahebatur. Foeda facies, quum Populi Romani Imperator alienum cursum, 
alienumque rectorem, uelut capta naue, sequeretur. Nec deformitate ista saltem 
flumina carebant atque amnes. Danubius ac Rhenus tantum illud nostri decoris 
uehere gaudebant, non minore cum pudore imperii, quod haec Romanae aquilae, 
Romana signa, Romana denique ripa, quam quod hostium prospectarent: hostium, 
quibus moris est, eadem illa nunc rigentia gelu flumina, aut campis superflua, 
nunc liquida ac deferentia, lustrare nauigiis, nandoque superare. Nec uero 
laudauerim per se magnopere duritiam corporis ac lacertorum: sed si his ualidior 
toto corpore animus imperitet, quem non fortunae indulgentia molliat, non copiae 
principales ad segnitiem luxumque detorqueant; tunc ego, seu montibus, seu mari 
exerceatur, et laetum opere corpus, et crescentia laboribus membra mirabor. 
Video enim iam inde antiquitus maritos dearum, ac deorum liberos, nec dignitate 
nuptiarum magis quam his artibus inclaruisse. Simul cogito, quum sint ista ludus 
et auocamentum huius, quae quantaeque sint illae seriae et intentae, et a quibus 
se in tale otium recipit, uoluptates. Sunt enim uoluptates, quibus optime de 
cuiusque grauitate, sanctitate, temperantia creditur. Nam quis adeo dissolutus, 
cuius non occupationibus aliqua species seueritatis insidat? Otio prodimur. An 
non plerique principes hoc idem tempus in aleam, stupra, luxum conferebant, quum 
seriarum laxamenta curarum uitiorum contentione supplerent? 

[83] LXXXIII.
Habet hoc primum magna fortuna, quod nihil tectum, nihil occultum esse patitur: 
principum uero non modo domus, sed cubicula ipsa intimosque secessus recludit, 
omniaque arcana noscenda famae proponit atque explicat. Sed tibi, Caesar, nihil 
accommodatius fuerit ad gloriam, quam penitus inspici. Sunt quidem praeclara, 
quae in publicum profers; sed non minora ea, quae limine tenes. Est magnificum, 
quod te ab omni contagione uitiorum reprimis ac reuocas, sed magnificentius, 
quod tuos. Quanto enim magis arduum est, alios praestare, quam se: tanto 
laudabilius, quod, quum ipse sis optimus, omnes circa te similes tui effecisti. 
Multis illustribus dedecori fuit aut inconsultius uxor assumpta, aut retenta 
patientius: ita foris claros domestica destruebat infamia: et ne maximi ciues 
haberentur, hoc efficiebat, quod mariti minores erant. Tibi uxor in decus et 
gloriam cedit. Quid enim illa sanctius? quid antiquius? Nonne, si Pontifici 
Maximo deligenda sit coniux, aut hanc, aut similem (ubi est autem similis?) 
elegerit? Quam illa nihil sibi ex fortuna tua, nisi gaudium, uendicat! quam 
constanter, non potentiam tuam, sed ipsum te reueretur! Idem estis inuicem, quod 
fuistis: probatis ex aequo: nihilque uobis felicitas addidit, nisi quod scire 
coepistis, quam bene uterque uestrum felicitatem ferat. Eadem quam modica cultu! 
quam parca comitatu! quam ciuilis incessu! Mariti hoc opus, qui ita imbuit, ita 
instituit: nam uxori sufficit obsequii gloria. An, quum uideat, quam te nullus 
terror, nulla comitetur ambitio, non et ipsa cum silentio incedat? 
ingredientemque pedibus maritum, in quantum patitur sexus, imitetur? Decuerit 
hoc illam, etiamsi diuersa tu facias. Sub hac uero modestia uiri, quantam debet 
uerecundiam uxor marito! femina sibi! 

[84] LXXXIV.
Soror autem tua, ut se sororem esse meminit! ut in illa tua simplicitas, tua 
ueritas, tuus candor agnoscitur! ut, si quis eam uxori tuae conferat, dubitare 
cogatur, utrum sit efficacius ad recte uiuendum, bene institui, aut feliciter 
nasci. Nihil est tam pronum ad simultates, quam aemulatio, in feminis 
praesertim: ea porro maxime nascitur ex coniunctione, aliter aequalitate, 
exardescit inuidia, cuius finis est odium. Quo quidem admirabilius existimandum 
est, quod mulieribus duabus in una domo, parique fortuna, nullum certamen, nulla 
contentio est. Suspiciunt inuicem, inuicem cedunt: quumque te utraque 
effusissime diligat, nihil sua putant interesse, utram tu magis ames. Idem 
utrique propositum, idem tenor uitae, nihilque, ex quo sentias duas esse. Te 
enim imitari, te subsequi student. Ideo utraque mores eosdem, quia utraque tuos, 
habet: inde moderatio, inde etiam perpetua securitas. Neque enim unquam 
periclitabuntur esse priuatae, quae non desierunt. Obtulerat illis senatus 
cognomen Augustarum, quod certatim deprecatae sunt, quam diu appellationem 
patris patriae tu recusasses: seu quod plus esse in eo iudicabant, si uxor et 
soror tua, quam si Augustae dicerentur. Sed quaecunque illis ratio tantam 
modestiam suasit, hoc magis dignae sunt, quae in animis nostris et sint et 
habeantur augustae, quia non uocantur. Quid enim laudabilius feminis, quam si 
uerum honorem non in splendore titulorum, sed in iudiciis hominum reponant, 
magnisque nominibus pares se faciant, etiam dum recusant? 

[85] LXXXV.
Iam etiam et in priuatorum animis exoleuerat priscum mortalium bonum, amicitia, 
cuius in locum migrauerant assentationes, blanditiae, et peior odio amoris 
simulatio. Etenim in principum domo nomen tantum amicitiae, inane scilicet 
irrisumque, manebat. Nam quae poterat esse inter eos amicitia, quorum sibi alii 
domini, alii serui uidebantur? Tu hanc pulsam et errantem reduxisti: habes 
amicos, quia amicus ipse es. Neque enim, ut alia subiectis, ita amor imperatur: 
neque est ullus affectus tam erectus, et liber, et dominationis impatiens, nec 
qui magis uices exigat. Potest fortasse princeps inique, potest tamen odio esse 
nonnullis, etiamsi ipse non oderit: amari, nisi ipse amet, non potest. Diligis 
ergo, quum diligaris, et in eo, quod utrinque honestissimum est, tota gloria tua 
est, qui superior factus, descendis in omnia familiaritatis officia, et in 
amicum ex imperatore submitteris; immo tunc maxime imperator, quum amicum ex 
imperatore agis. Etenim quum plurimis amicitiis fortuna principum indigeat, 
praecipuum est principis opus, amicos parare. Placeat tibi semper haec secta, et 
cum alias uirtutes tuas, tum hanc constantissime teneas: nec unquam 
persuadeatur, humile esse principi, nisi odisse. Iucundissimum est in rebus 
humanis amari, sed non minus amare: quorum utroque ita frueris, ut, quum ipse 
ardentissime diligas, adhuc tamen ardentius diligaris: primum, quia facilius 
est, unum amare, quam multos: deinde, quia tibi amicos tuos obligandi adest 
facultas tanta, ut nemo possit te, nisi ingratus, non magis amare. 

[86] LXXXVI.
Operae pretium est referre, quod tormentum tibi iniunxeris, ne quid amico 
negares. Dimisisti optimum uirum tibique carissimum, inuitus et tristis, et 
quasi retinere non posses. Quantum amares eum, desiderio expertus es, distractus 
separatusque, dum cedis et uinceris. Ita, quod fando inauditum, quum princeps et 
principis amicus diuersa uelletis, id potius factum est, quod amicus uolebat. O 
rem memoriae literisque mandandam! praefectum praetorii non ex ingerentibus, sed 
ex subtrahentibus legere: eundemque otio, quod pertinaciter amet, reddere: 
quumque sis ipse distentus imperii curis, non quietis gloriam cuiquam inuidere. 
Intelligimus, Caesar, quantum tibi pro laboriosa ista statione et exercita 
debeamus, quum otium a te, tanquam res optima, et petatur, et detur. Quam ego 
audio confusionem tuam fuisse, quum digredientem prosequeris! Prosequutus enim 
nec temperasti tibi, quo minus exeunti in litore amplexus osculum ferres. Stetit 
Caesar in illa amicitiae specula, precatusque maria, celeremque (si tamen ipse 
uoluisset) recursum, nec sustinuit recedentem non etiam atque etiam uotis, 
lacrymis, sequi. Nam de liberalitate taceo. Quibus enim muneribus aequari haec 
cura principis, haec patientia potest, qua meruisti, ut ille sibi nimium fortis, 
ac prope durus uideretur? Nec dubito, quin agitauerit secum, an gubernacula 
retorqueret: et fecisset, nisi quod paene ipso contubernio principis felicius 
iucundiusque est, desiderare principem desiderantem. Et ille quidem, ut maximo 
fructu suscepti, ita maiore depositi officii gloria fruitur: tu autem facilitate 
ista consequutus es, ne quem retinere uidearis inuitum. 

[87] LXXXVII.
Ciuile hoc erat, et parenti publico conuenientissimum, nihil cogere, semperque 
meminisse, nullam tantam potestatem cuiquam dari posse, ut non sit gratior 
potestate libertas. Dignus es, Caesar, qui officia mandes deponere optantibus; 
qui petentibus uacationem inuitus quidem, sed tamen tribuas; qui ab amicis 
orantibus requiem non te relinqui putes; qui semper inuenias, et quos ex otio 
reuoces, et quos otio reddas. Vos quoque, quos parens noster familiariter 
inspicere dignatur, fouete iudicium eius, quod de uobis habet: hic uester labor 
est. Princeps enim, quum in uno probauit amare se scire, uacat culpa, si alios 
minus amat. Ipsum quidem quis mediocriter diligat, quum leges amandi non det, 
sed accipiat? Hic praesens, ille mauult absens amari: uterque ametur, ut mauult; 
nemo in taedium praesentia, nemo in obliuionem absentia ueniat. Tenet quisque 
locum, quem semel meruit; faciliusque est, ut oculis eius uultus absentis, quam 
ut animo caritas excidat. 

[88] LXXXVIII.
Plerique principes, quum essent ciuium domini, libertorum erant serui: horum 
consiliis, horum nutu regebantur: per hos audiebant, per hos loquebantur: per 
hos praeturae etiam, et sacerdotia et consulatus, immo et ab his, petebantur. Tu 
libertis tuis summum quidem honorem, sed tamquam libertis, habes; abundeque 
sufficere his credis, si probi et frugi existimentur. Scis enim, praecipuum esse 
indicium non magni principis magnos libertos. Ac primum neminem in usu habes, 
nisi aut tibi, aut patri tuo, aut optimo cuique principum dilectum; statimque 
hos ipsos quotidie deinde ita formas, ut se non tua fortuna, sed sua, metiantur: 
et tanto magis digni, quibus honor omnis praestetur a nobis, quia non est 
necesse. Iustisne de causis Senatus Populusque Romanus OPTIMI tibi cognomen 
adiecit? Paratum id quidem, et in medio positum, nouum tamen. Scias neminem ante 
meruisse, quod non erat excogitandum, si quis meruisset. An satius fuit, FELICEM 
uocare? quod non moribus, sed fortunae datum est: satius, MAGNUM? cui plus 
inuidiae, quam pulchritudinis inest. Adoptauit te optimus princeps in suum, 
senatus in OPTIMI nomen. Hoc tibi tam proprium, quam paternum; nec magis 
definite distincteque designat, qui TRAIANUM, quam qui OPTIMUM appellat: ut olim 
frugalitate Pisones, sapientia Laelii, pietate Metelli monstrabantur. Quae simul 
omnia uno isto nomine continentur. Nec uideri potest optimus, nisi qui est 
omnibus optimis in sua cuiusque laude praestantior. Merito tibi ergo post 
ceteras appellationes haec est addita, ut maior. Minus est enim, imperatorem et 
Caesarem et Augustum, quam omnibus imperatoribus et Caesaribus et Augustis esse 
meliorem. Ideoque ille parens hominum deorumque OPTIMI prius, deinde MAXIMI 
nomine colitur. Quo praeclarior laus tua, quem non minus constat optimum esse, 
quam maximum. Adsequutus es nomen, quod ad alium transire non possit, nisi ut 
appareat in bono principe alienum, in malo falsum: quod licet omnes postea 
usurpent, semper tamen agnoscetur ut tuum. Etenim, ut nomine AUGUSTI admonemur 
eius, cui primum dicatum est, ita haec OPTIMI appellatio nunquam memoriae 
hominum sine te recurret, quotiesque posteri nostri OPTIMUM aliquem uocare 
cogentur, toties recordabantur, quis meruerit uocari. 

[89] LXXXIX.
Quanto nunc, diue Nerua, gaudio frueris, quum uides, et esse OPTIMUM et dici, 
quem tamquam optimum elegisti! quam laetum tibi, quod comparatus filio tuo 
uinceris! Neque enim alio magis approbatur animi tui magnitudo, quam quod 
optimus ipse non timuisti eligere meliorem. Sed et tu, pater Traiane, (nam tu 
quoque, si non sidera, proximam tamen sideribus obtines sedem) quantam percipis 
uoluptatem, quum illum tribunum, illum militem tuum, tantum imperatorem, tantum 
principem cernis! cumque eo, qui adoptauit, amicissime contendis, pulchrius 
fuisse genuisse talem, an elegisse! Macte uterque ingenti in rempublicam merito, 
cui hoc tantum boni contulistis! Licet alteri uestrum filii uirtus triumphalia, 
coelum alteri dederit: non minor tamen uestra laus, quod ista per filium, quam 
si ipsi meruissetis. 

[90] XC.
Scio, Patres Conscripti, cum ceteros ciues, tum praecipue consules, oportere sic 
affici, ut se publice magis, quam priuatim, obligatos putent. Ut enim malos 
principes rectius pulchriusque est ex communibus iniuriis odisse, quam propriis: 
ita boni speciosius amantur ob ea, quae generi humano, quam quae hominibus 
praestant. Quia tamen in consuetudinem uenit, ut consules, publica gratiarum 
actione perlata, suo quoque nomine, quantum debeant principi, profiteantur: 
concedite, me non pro me magis munere isto, quam pro collega meo, Cornuto 
Tertullo, clarissimo uiro, fungi. Cur enim non pro illo quoque gratias agam, pro 
quo non minus debeo? praesertim quum indulgentissimus imperator in concordia 
nostra ea praestiterit ambobus, quae si tantum in alterum contulisset, ambos 
tamen aequaliter obligasset. Utrumque nostrum ille optimi cuiusque spoliator et 
carnifex stragibus amicorum, et in proximum iacto fulmine afflauerat. Iisdem 
enim amicis gloriabamur, eosdem amissos lugebamus: ac sicut nunc spes 
gaudiumque, ita tunc communis nobis dolor et metus erat. Habuerat hunc honorem 
periculis nostris diuus Nerua, ut nos, etsi minus ut bonos, tamen promouere 
uellet: quia mutati seculi signum et hoc esset, quod florerent, quorum 
praecipuum uotum ante fuerat, ut memoriae principis elaberentur. 

[91] XCI.
Nondum biennium compleramus in officio laboriosissimo et maximo, quum tu nobis, 
optime principum, fortissime imperatorum, consulatum obtulisti, ut ad summum 
honorem gloria celeritatis accederet. Tantum inter te et illos principes 
interest, qui beneficiis suis commendationem ex difficultate captabant, 
gratioresque accipientibus honores arbitrabantur, si prius illos desperatio, et 
taedium, et similis repulsae mora, in notam quandam pudoremque uertissent. 
Obstat uerecundia, quo minus percenseamus, quo utrumque nostrum testimonio 
ornaris: ut amore recti, amore reipublicae, priscis illis consulibus aequaueris. 
Merito nec ne, neutram in partem decernere audeamus; quia nec fas est, 
affirmationi tuae derogare, et onerosum confiteri, uera esse, quae de nobis, 
praesertim tam magnifica, dixisti. Tu tamen dignus es, qui eos consules facias, 
de quibus possis ista praedicare. Tribuas ueniam, quod inter haec beneficia tua 
gratissimum est nobis, quod nos rursus collegas esse uoluisti. Ita caritas 
mutua, ita congruens tenor uitae, ita una eademque ratio propositi postulabat: 
cuius ea uis, ut morum similitudo concordiae nostrae gloriam minuat, ac perinde 
sit mirum, si alter nostrum a collega, ac si a seipso dissentiat. Non ergo 
temporarium et subitum est, quod uterque collegae consulatu, tamquam iterum suo 
gaudet; nisi quod tamen, qui rursus consules fiunt, bis quidem, sed temporibus 
diuersis obligantur: nos duos consulatus accipimus simul, simul gerimus, 
alterque in altero consul, sed iterum et pariter sumus. 

[92] XCII.
Illud uero quam insigne, quod nobis praefectis aerario consulatum ante, quam 
successorem dedisti! Aucta est dignitas dignitate: neque continuatus tantum, sed 
geminatus est honor, finemque potestatis alterius, tamquam parum esset excipere, 
praeuenit. Tanta tibi integritatis nostrae fiducia fuit, ut non dubitares, te 
salua diligentiae tuae ratione esse facturum, si nos post maximum officium 
priuatos esse non sineres. Quid, quod eundem in annum consulatum nostrum 
contulisti? Ergo non alia nos pagina, quam quae te consulem accipiet, et nostra 
quoque nomina addentur fastis, quibus ipse praescriberis. Tu comitiis nostris 
praesidere, tu nobis sanctissimum illud carmen praeire dignatus es, tuo iudicio 
consules facti, tua uoce renuntiati sumus: ut idem honoribus nostris suffragator 
in curia, in campo declarator exsisteres. Nam quod eum potissimum mensem 
attribuisti, quem tuus natalis exornat, quam pulchrum nobis! quibus edicto, 
quibus spectaculo celebrare continget diem illum, triplici gaudio laetum: qui 
principem abstulit pessimum, dedit optimum, meliorem optimo genuit. Nos sub 
oculis tuis augustior solito currus accipiet: nos inter secunda omina, et uota 
certantia, quae praesenti tibi conferentur, uehemur alacres, et incerti, ex utra 
parte maior auribus nostris accidat clamor. 

[93] XCIII.
Super omnia tamen praedicandum uidetur, quod pateris consules esse, quos 
fecisti: quippe nullum periculum, nullus ex principe metus consulares animos 
debilitat et frangit: nihil inuitis audiendum, nihil coactis decernendum erit. 
Manet manebitque honori ueneratio sua, nec securitatem auctoritate perdemus. Ac 
si quid forte ex consulatus fastigio fuerit diminutum, nostra haec erit culpa, 
non seculi. Licet enim, quantum ad principem, licet tales consules agere, quales 
ante principes erant. Ullamne tibi pro beneficiis referre gratiam parem 
possumus? nisi tantum illam, ut semper nos meminerimus consules fuisse, et 
consules tuos; ea sentiamus, ea censeamus, quae consularibus digna sunt; ita 
uersemur in republica, ut credamus esse rempublicam. Non consilium nostrum, non 
operam subtrahamus, nec disiunctos nos et quasi dimissos consulatu, sed quasi 
adstrictos et deuinctos putemus; eundemque locum laboris et curae, quem 
reuerentiae dignitatisque, teneamus. 

[94] XCIV.
In fine orationis praesides custodesque imperii deos, ego consul pro rebus 
humanis, ac te praecipue, Capitolone Iupiter, precor, ut beneficiis tuis faueas, 
tantisque addas muneribus perpetuitatem. Audisti, quae malo principi precabamur; 
exaudi, quae pro dissimillimo optamus. Non te distringimus uotis. Non enim 
pacem, non concordiam, non securitatem, non opes oramus, non honores: simplex 
cunctaque ista complexum unum omnium uotum est, SALUS PRINCIPIS. Nec uero noua 
tibi iniungimus. Tu enim iam tunc illum in tutelam recepisti, quum praedonis 
auidissimi faucibus eripuisti. Neque enim sine auxilio tuo, quum altissima 
quaeque quaterentur, hic, qui omnibus excelsior, inconcussus stetit. Praeteritus 
est a pessimo principe, qui praeteriri ab optimo non potuit. Tu clara iudicii 
tui signa misisti, quum proficiscenti ad exercitum tuo nomine, tuo honore 
cessisti. Tu uoce imperatoris quid sentires locutus, filium illi, nobis 
parentem, tibi pontificem maximum elegisti. Quo maiore fiducia iisdem illis 
uotis, quae ipse pro se nuncupari iubet, oro et obtestor, si bene rempublicam, 
si ex utilitate omnium regit, primum, ut illum nepotibus nostris ac pronepotibus 
serues: deinde, ut quandoque successorem ei tribuas, quem genuerit, quem 
formauerit, similemque fecerit adoptato; aut, si hoc fato negatur, in consilio 
sis eligenti, monstresque aliquem, quem adoptari in Capitolio deceat. 

[95] XCV.
Vobis, Patres Conscripti, quantum debeam, publicis etiam monimentis continetur. 
Vos mihi in tribunatu quietis, in praetura modestiae; uos in istis officiis 
etiam, quae e studiis nostris circa tuendos socios iniunxeratis, cuncti 
constantiae antiquissimum testimonium perhibuistis. Vos proxime destinationem 
consulatus mei his acclamationibus approbauistis, ut intelligam, etiam atque 
etiam enitendum mihi, ut hunc consensum uestrum complectar, et teneam, et in 
dies augeam. Etenim memini, tunc uerissime iudicari, meruerit quis honorem, nec 
ne, quum adeptus est. Vos modo fauete huic proposito, et credite, si cursu 
quodam prouectus ab illo insidiosissimo principe, antequam profiteretur odium 
bonorum, postquam professus est, substiti; quum uiderem, quae ad honores 
compendia paterent, longius iter malui; si malis temporibus inter moestos et 
pauentes, bonis inter securos gaudentesque numeror; si denique in tantum diligo 
optimum principem, in quantum inuisus pessimo fui. Ego reuerentiae uestrae sic 
semper inseruiam, non ut me consulem, et mox consularem, sed ut candidatum 
consulatus putem.