DE TITO MANLIO TORQUATO. [1] Titus Manlius Torquatus a patre Lucio Manlio Imperioso, uiro asperioris ingenii, propter lingue tarditatem ex urbe quodammodo relegatus et rure iussus habitare, cum audisset patrem ipsum a tribuno plebis Pomponio accusatum, eique inter cetera crimini datum quod filium male tractaret, non asperitatis memor sed pietatis egreque ferens uel iure uel iniuria in parentem calumnie materiam ex se queri, diluculo ad urbem tribunique domum uenit, opinantis aliquid illum noui consilii afferre ad criminationem male de se meriti patris. [2] Hac spe submotis astantibus, solus admissus, stricto raptim supra tribuni caput gladio, tremebundum in re subita et ferri acie micantis et impetuosi adolescentis uiribus ferociaque perterritum iurare compulit se ab accusatione desiturum. Ita durum patrem pius filius liberauit. [3] Idem mox, cum Gallorum exercitus super ripas Anienis castra posuisset Romanique obuiam exissent, et Gallus magnitudine insolita ponte occupato prouocaret ad prelium singulare, siquis esset Romanorum fortis uir, hesitantibus aliis, dictatorem suum adiit et 'Nunquam', inquit 'o dictator, tuo iniussu extra ordinem pugnare ausim, non si michi uictoria certa sit; sed, si tu permiseris, ostendam ego illi belue me ex illa stirpe natum esse, que Gallos Tarpeia de rupe deiecerit'. 'Imo uero' inquit dictator 'i felix bene iuuantibus diis, egregie adolescens et in patrem et in patriam nota pietate memorabilis'. [4] Hac obtenta licentia, hostem exultantem more gentis et armis aureis gloriantem, fortis ipse magis quam ornatus miles et utilibus magis quam fulgentibus armis instructus, repetito uulnere confixum strauit. [5] Cui exanimi nichil amplius intulit ludibrii, sed torquem unum aureum duntaxat illi ereptum collo suo, ut erat cruentus, aptauit; hinc militari suorum gaudio ac fauore ortum Torquati nomen. Coronam preter hec auream dictator illi dono dedit ob insigne uirtutis. Tantum denique momenti in hoc duello fuit, ut nocte proxima clam Gallorum exercitus abscederet. [6] Vir hic «magnus in primis», ut ait Cicero, «et qui perindulgens in patrem, idem acerbe seuerus in filium» fuit; quem, quia contra consulum edictum prouocatus cum hoste pugnasset, quamuis uictorem, iussit interfici bello latino, quod eius tertio consulatu ad Veserim gestum est; quo fusi cesique adeo Latini fuere, ut ingentis exercitus uix pars quarta superfuerit, atque ubi ea consulis uirtus fuit, ut constet quacunque in parte dux fuisset eo inclinaturam fuisse uictoriam. [7] His peractis, cum post dies paucos Latini stultis consiliis instigati in aciem rediissent, idem consul Manlius ad Trifanum illis obuius tanta eos strage deleuit, ut Latini omnes et Campani, exemplum secuti, se se dederent. [8] Ipse gemina clarus uictoria domum rediit, apprime patribus carus, inuentuti autem et tunc et semper inuisus, sic ut reduci iuuenum nullus occurreret; et siue hec siue alia est causa, uictorias uiri lego, triumphum quod meminerim apud Liuium non lego; est tamen apud alios profecto clarissimus. [9] Quarto demum consul, cum ad etruscum simul et gallicum bellum isset et forte cum aliis equestri exercitio experiretur, cursu precipiti prolapsus post triduum expirauit. Ita sepe inopini uirorum illustrium casus sunt.