[9,0] LIVRE IX. Scipio prouectus pelago Romanaque classis Iam placidum sulcabat iter. Non rauca procellis Equora feruebant; uentisque silentibus undas Victorem sensisse putes. Tranquillior illis Vultus erat, celo facies composta sereno. Sic hostile fretum, sic cunta elementa uideres Obsequio mulcere ducem. Iam litora longe Africa linquebant alacres et bella canentes Ibant ac ualido frangebant remige fluctus. 10 Puppe ducis media tacitus meditansque sedebat Ennius, assiduus rerum testisque comesque; Scipio quem tandem aggreditur uerbisque benignis Excitat incipiens: "Nunquamne silentia rumpes, O michi multorum solamen dulce laborum? Fare, precor; nam perpetuis tabentia curis Pectora nostra uides. Placido sermone leuare Illa soles; faciesque modo, tantum ora resolue, Si tibi nascenti, quo polles, summus Apollo Ingenium celeste dedit, si turba dearum 20 Castalio infantem demersum gurgite lauit Ex Elicone sacro, collesque eduxit in altos, Et calamum et uocem tribuit mentemque poete." Ennius auditis caput extulit atque ita fatur: "O flos Italie, iuuenis, stirpisque deorum Certa fides, quid nunc nostro placet ore moueri, Quidue iubes? Equidem tacito modo pectore mecum Voluebam quod nulla ferent iam secula maius Eximie uirtutis opus, quam nostra quod etas Leta uidet, nullusque unquam sub mente mouebit 30 Grande aliquid, cui non, magnas spes inter, honestum Nomen in ore sonet, qui non uenturus ad actum Scipiade meminisse uelit, pro munere uultus Non cupiat uidisse tuos. Maiorque sepulcri Post cineres te fama manet. Mortalia Liuor Carpit enim; at Mors Inuidiam consumit et arcet Ac procul a bustis abigit. Tua gloria pridem Vicerat hanc pestem, iamque altas tuta per auras Fugit humum morbosque hominum moresque malignos, Seque parem tulit alma deis. Tamen ecce supremum 40 Incrementa diem fame tibi multa daturum Promisi expertus; quoque ipse a morte recedes Longius, hoc maior meritum te fama sequetur. Tempore crescet honos perque ultima secula mundi Clarus eris. Virtus quoniam non altius ibis: Descensus uereor. Sed nostra peritia fandi Nondum propositam ualuit contingere metam, Nuper ab exiguis radicibus orta, nec ante Cognita per Latium, Argolicis contenta colonis. Hoc igitur mecum indignans sub mente mouebam, [9,50] Precones meritos tua quod notissima uirtus Non habitura foret. Macedum rex magnus amici Forte uidens saxum Eacide titulosque sepulcri, 'Fortunate' inquit 'iuuenis, cui nominis illum Preconem reperire fuit!' Non parue profecto Est claris fortuna uiris habuisse poetam Altisonis qui carminibus cumulare decorem Virtutis queat egregie monimentaque laudum. At tibi, summe ducum, claro quo nullus Homero est Dignior, in reliquis blanda inque hoc durior uno 60 Me solum Fortuna dedit. Currentibus annis Nascetur forsan digno qui carmine celo Efferat emeritas laudes et fortia facta Et cui mellifluo melius resonantia plectro Calliope det fila lire uocemque sonoram." "Parce, precor, uerbis: tibi non, me iudice, uates Meonius nec iure tibi preponitur altus Euripides aut quos claro cognomine Grai Concelebrant. Alio nolim me carmine dici, Si dicendus ero. Quin quod te poscimus" inquit 70 Scipio "prosequere; et que sint permissa poetis, Famoseque rei certos agnoscere fines Te liceat monstrante michi: quid laurea signet Tam ducibus claris quam uatibus addita sacris. Neue tibi indignus uidear cui talia forte Narrentur, nobis animum dulcedine quadam Pulcra mouent, et continuis hoc pectus ab armis Dulcia concussum placide capit otia lingue." Ille autem "Nulla est, fateor, tam dura feroxque Mens" ait "alme ducum, cui non sit pulcra uoluptas 80 Interdum curas inter uiteque labores Pyerios audisse modos dulcesque dearum Irrepsisse choros. Sed enim hec precordia nunquam A Musis auersa reor. Non talibus astris Tam magnum genuisse uirum Natura uidetur. Errasset, si cui dederat cupidissima fame Pectora, Musarum non ingessisset amorem. Quisquis enim se magna uidet gessisse, necesse est Diligat eternos uates et carmina sacra. At nunc quod nostro poscis sermone doceri, 90 Accipe quam breuibus. Non illa licentia uatum est Quam multis placuisse palam est. Scripturum iecisse prius firmissima ueri Fundamenta decet, quibus inde innixus amena Et uaria sub nube potest abscondere sese, Lectori longum cumulans placidumque laborem, Quesitu asperior quo sit sententia, uerum Dulcior inuentu. Quicquid labor historiarum est Quicquid uirtutum cultus documentaque uite, Nature studium quicquid, licuisse poetis [9,100] Crede: sub ignoto tamen ut celentur amictu, Nuda alibi, et tenui frustrentur lumina uelo, Interdumque palam ueniant, fugiantque uicissim. Qui fingit quodcumque refert, non ille poete Nomine censendus, nec uatis honore, sed uno Nomine mendacis. Potes hinc perpendere quicquid Scire petis: nostri que sit mensura laboris, Et latos fines, et quanta licentia nobis. Laurea restat adhuc: cuius dignare parumper Participes nos esse tibi. Si gloria bello, 110 Nec minus ingenio constat, patiere uirenti Fronde duces uatesque simul sacra tempora cingant. Immortale decus uiror immortalis utrisque Indicat et longe promittit tempora uite. Hinc deus ingenii lauros amat almus Apollo, Pyeridum solitus cithara modulante choreas Incola Cirreo totiens duxisse sub antro. Preterea hanc frondem rapido non fulmine uexat Iupiter ex cuntis, talemque meretur honorem Laurus: ab ethereo tanta est clementia rege. 120 Iam fame quod fulmen erit, nisi sola uetustas Omnia prosternens? Hunc gloria nostra pauorem Non habet, atque ideo spernentis fulmina frondis Serta gerit sanctoque legit de stipite ramos." Dixerat. At Scipio subridens: "Omnia mulcent; Sed ledis breuitate tua; et dum dulcius inter Ista sonant, medio sitientes calle relinquis. Ergo age! nam nullum iam litus cernitur, et sol Transiuit celi medium. Tu dulcia prome Verba, quibus mens alma scatet, placidoque uolentes 130 Et longo sermone feras, partemque diei Et partes pelagi minuens." Tunc ille coactus Incipit - hic omnes tenuerunt murmure naute Et comites siluere ducis: "Vestigia Fame Rara sequens, quantum licuit per secula retro Omnia peruigili studio uagus ipse cucurri, Donec ad extremas animo rapiente tenebras Peruentum primosque uiros, quos Fama perenni Fessa uia longe ignotos post terga reliquit. Hic quisquis merito fulgens fuit obuius, illum 140 Amplexu tenuisse animi michi gloria summa est Inque locum cari semper coluisse parentis. Precipue illustres calamo florente poetas Admisi atque ima cordis sub parte locaui. Milibus ex tantis unus michi summus Homerus, Unus habet quod suspiciam, quod mirer amemque. Ille michi e celo ueniens tam sepe uidetur, Ut stupeam potuisse hominem sic alta tenere, Astrorum sic nosse uias, sic climata terre! Qui licet ante nouos reges et tempora Rome [9,150] Floruerit, tamen hoc in tempus mente reduxi Presentemque animo ficta sub ymagine feci. Hoc sine nulla dies abiit, nox nulla sine illo. Ille breues cenas in longum traxit, et idem Nunc longam breuiare uiam, nunc tramite plano Edocuit rigidi transire cacumina montis: Denique quicquid agens, nullo discrimine secum Sopitus uigilansque fui, noctemque diemque. Hic michi nunc etiam dubii sub tempore belli Affuit in somnis. Quis somnum dixerit illum? 160 Peruigil astabam. Fracta nam pace sub armis Omnia feruebant; seroque in castra reuersus Contigeras animum. Iubeas si uera fateri, Non timui; tamen in dubio spes fessa pependit Usque sub occasum solis. Tum maxime pernox Cura animum tenuit, quid secum postera ferret Tot motus clausura dies. Hic nocte sub alta Aspicio aduentare senem, quem rara tegebant Frusta toge et canis immixta et squalida barba. Sedibus exierant oculi. Caua frontis ymago 170 Horrorem inculta cum maiestate ferebat. Dirigui. Tunc ille manu similisque uidenti Occupat ancipitem Graioque hec more profatur: 'Salue, care michi Latie telluris amice Unice! quodque diu uotis animoque petisti, Aspice qualis erat quondam dum uixit Homerus. Huc ego uix tandem reserato carcere Ditis Emersi, tacite perrumpens uiscera terre'. Procubui uoluique pedes contingere pronus: Umbra fuit nudeque heserunt oscula terre. 180 'Surge' ait 'et mecum ex equo, nam dignus es, ultro Congredere et, dum tempus habes, tam sepe negato Colloquio satiare meo'. Tum protinus ardens Exsurgo 'Gentisque ingens o gloria' dixi 'Argolice summumque decus, quis talia tanto Supplitia inflixit? Sacre quis lumina frontis Natureque duces rapuit, tantumque nocere Sustinuit mundo? Non hic michi creditus olim: Lincea quin acies animo occursabat amanti Visque oculis immensa tuis. Quos Grecia portus 190 Diues habet gemino late circumflua ponto; Quos colles, que rura colit, que uallibus imis Antra tenet, quenam frondosa cacumina siluis Aut pelago scopulos, quos non michi lumine certo Monstraris? Cernenda aliis longinqua dedisti, Ipse propinqua uidens minime? Miracula menti Quanta mee! Egeo diffusas ecce profundo Cicladas hinc numero; uideo quot litore flexus Hellespontiaco: tu me nequis ipse tueri, Ostendens tam multa michi!' Tum suscipit ille: [9,200] 'Vera quidem memoras; sed non miranda. Quid ergo? Qui michi corporeos Deus abstulit, ille nequibat Restituisse alios quibus hec archana uiderem? Desine iussa Dei solitis onerare querelis, Mortalis! Namque iste hominum stultissima lis est. Iusta facit quecumque facit. Sed noscere cunta Vestra nequit grauitas sub opaci carceris umbra. Quam multis nocuere oculi uisusque uagari Compulit et cepto forsan semouit honesto! Hinc ea sponte quidem, grauis ut nocituraque multis, 210 Sarcina deposita est. Quin hinc modo pergimus ultra? Tu cecum ne sperne ducem. Fortasse uidebis Multa animo placitura tuo. Nec cura futuri Solicitet casus. Quoniam lux crastina campos Sanguine Penorum Latio uictore rigabit'. Prosequor augurio letus. (- - -) Hic ego - nam longe clausa sub ualle sedentem Aspexi iuuenem -: 'Dux o carissime, quisnam est, Quem uideo teneras inter consistere lauros' 220 Et uiridante comas meditantem incingere ramo? Nescio quid, nisi fallor, enim sub pectore uersat Egregiumque altumque nimis'. 'Non falleris' inquit: 'Agnosco iuuenem sera de gente nepotum, Quem regio Italie, quemue ultima proferet etas. Hunc tibi Tusca dabit latis Florentia muris Romulea radice oriens, urbs inclita quondam, Nunc nichil. Utue queas ortus confinia nosse, Diuitis egregius muros interluet urbis Arnus in Ausonie descendens litora Pise. 230 Ille diu profugas reuocabit carmine Musas Tempus in extremum, ueteresque Elicone Sorores Restituet, uario quamuis agitante tumultu; Francisco cui nomen erit; qui grandia facta, Vidisti que cunta oculis, ceu corpus in unum Colliget: Hispanas acies Libieque labores Scipiadamque tuum: titulusque poematis illi AFRICA. Quin etiam ingeniu fiducia quanta, Quantus aget laudum stimulus! seroque triumpho Hic tandem ascendet Capitolia uestra, nec ipsum 240 Mundus iners studiisque aliis tunc ebria turba Terrebit quin insigni florentia lauro Tempora descendens referat comitante Senatu. Hinc modo tantus amor, tanta est reuerentia lauri. Omnibus ex siluis iam nunc sibi gratior una est Delphica; iamque nouas discit connectere frondes Serta gerens; iam uenturi presagia mulcent. Iste senescenti tantum illo in tempore Rome Carior, annose quantum contingere matri Filius ille solet, quem post lacrimosa sepulcra [9,250] Natorum uidue sterilis tandem attulit aluus. Illa quidem, que iam lustris nil tale ducentis Viderit, hunc magno spectabit leta fauore, Laurea dum capiet, dum templis serta relinquet Primitiasque suas sanctas affiget ad aras. Florentina omnis magis ut sit grata propago Idem unus tibi, Roma, dabit, nec protinus urbem Peniteat Tusci fundasse ad gurgitis undam. Hic quoque magnorum laudes studiosus auorum Digeret extrema relegens ab origine fortes 260 Romulidas, uestrumque genus sermone soluto Historicus, titulosque urbis et nomina reddet. In medio effulgens nec corpore paruus eodem Magnus erit Scipio; seque ipse fatebitur ultro Plus nulli debere uiro. At si uita manebit Longior, et nullo preuertet turbine ceptum Impetus alter iter, tunc ampla uolumina cernes Magnarum rerum uario distincta colore In tempus perducta suum. Quis cunta renarret Que clausa sub mente gerit? Pulsabar hanelo 270 Pectore, uisendi cupidus cupidusque loquendi Interea, et magnum - quis credere posset? - Homerum Dulcibus optabam uerbis imponere metam. Iam michi carus erat te propter et alta relatu Cetera. Procedo sensim propiorque parumper Conspicio curis grauidum sub flore iuuente Et calamo herentem uiridique in gramine septum Arboribus uariis nitidissima flumina iuxta Ac gelidos inter fontes rupesque prealtas. 'Respice' dux inquit 'que sint umbracula ruris 280 Effigiesque sui. Namque hic ad talia primum Eriget ingenium; uarius mox partibus Orbis Et terra pelagoque uagus concepta per annos Desperata sinet. Vix rerum turbine tandem Explicitus magno transibit plurima cursu'. Singula mirabar, uix auditaque salute Sustulerat grauis ille oculos et dicta parabat, Cum matutino litui clangore repente Excutior uisis, somnusque recessit inanis, Teque aciem uideo mediis educere campis 290 Sublimem hortantemque uiros et signa mouentem." Ennius, interea, dum talibus ore disertus Equoreum permulcet iter - iam fessus hanelos Phebus Athlanteo recreabat gurgite currus - Haud aliter quam qui leuibus per plana quadrigis Vectus et irriguo perfusus membra sopore Non sentit transire diem longamque repente Decreuisse uiam stupet et uix credulus audit, Hesperio leuus Zephirus surgebat ab axe. Vela leuat classis; tum dextro tramite prore [9,300] Voluuntur, fratrisque locum uice Cinthia pernox Inuigilat, lassisque datum requiescere nautis. Remigis ut strepitus siluit stridorque rudentum, Scipio mitis ait: "Seu sunt, seu talia fingis, Dulcia sunt, fateor, sensusque et pectora mulcent. Illum equidem iam nunc iuuenemque nouumque poetam Complector, tibi nunc uisum quondamque parenti, Promissumque michi gemino sponsore profecto Diligo, quisquis erit; si nullus, diligo nullum." Dixerat, et facili prebebant corpora somno. 310 Sol pelago rediens ubi primum emersit Eoo, Ingentesque procul iactabat carbasus umbras, Litora prospiciunt alacres Lilibeia naute Trinacriamque pari concordes uoce salutant. Iam Drepanum preteruecti iamque omne remensi Inde latus Siculum, solide telluris in aruis Ut primum posuere pedes, pulcerrima rura Terrestri secuere uia. Non carmine nostro Letitia Italie, non occursantia passim Agmina uictori, populi non urbibus haustis 320 Seruata grates pro libertate canentes Stare queant; donec patrie sub menia uentum est Et luxit sperata dies tempusque triumphi. Hic quoque, Calliope, quamquam sub fine uoceris, Dextra ueni seroque fauens assiste labori. Pulcrior Ausonio nunquam surrexerat orbi Ulla dies. Roseo uultum suffusa rubore Phebeos frenabat agens Aurora iugales; Letior ipse quidem solito et formosior alte Imperiis urgebat equos, iam lumine Romam 330 Appenninigene spectans de uertice silue. Conueniunt proceres, portis ruit obuia turba. Sexus uterque frequens, etas se proripit omnis, Omnis honor omnisque gradus: substernitur auro Omne solum et uariis resplendent pulpita gemmis. Purpura per uicos sparsa est et purpura tectis Obtentu factura uiris uictoribus umbras. Inde senum miti descendunt agmina uultu, Hinc iuuenum phalerata phalanx in limine primo Exceptura ducem. Facie subit ille serena 340 Ardua purpureo residens sua menia curru Et niueis inuectus equis; generisque ferebat Etherei frons alma fidem. Tum milia uinctis Post tergum manibus captiui tristia uulgi Procedunt: Macedum proceres, quo bella Philippus Fouerat auxilio: Sopater dux primus et ipsum Sanguine contingens regem mestissimus ibat; Post omnis legio grauibus connexa cathenis Insequitur. Tum parte alia spectacula magni Siphacis: miseranda habitu namque obruta uinclis [9,350] Maiestas lacrimis pectus terramque rigabat Flensque retro ad magnum referebat lumina crebro Humida uictorem: qualem spreuisset amicum Mente notans tacita. Preter tot dura ruine Angebat miserum pudor. Ingens turba suorum Regia consequitur tremulo uestigia gressu. Hinc meriti ciues, laqueis gens perfida iustis Penorum perplexa uenit, pulcerrima Rome Menia suspiciens: dox frater Hanibalis illis Primus erat; Maure subeunt post agmina gentis 360 Gallorumque manus; Italus namque ordine in illo Nemo fuit: digna meritos mulctauerat omnes Morte simul, terreque hostes mandauerat Afre Indignos patrie aspectu et tellure sepulcri. Ante ebur et radians aurum et pretiosa supellex Et uestes ostro insignes penitusque potentum Diuitie regum pompa celebrante uehuntur. Inde graues clipei prereptaque fortibus arma Signaque et horrentes galee cristeque trementes; Post tristes ducuntur equi domitique elephantes 370 Demissa ceruice graues. Puerilia circum Milia funduntur: turba obstrepit inscia rerum, Bellua Barbarico quod tanta ueniret ab orbe. Hinc illinc Romana acies erepta nefando Seruitio letumque canens ex more triumphum Concelebrat, nequeuntque oculos satiare uidendo Seruatore suo. Prior it Terentius horum Culleo: uir clarus, Latia tunc urbe senator, Libertus ueluti carum coluisse patronum Scipiadam fertur uitam obsequiosus in omnem. 380 Ultimus it uictor. Latiis exercitus armis Atque equitum peditumque acies, uelut obuius esset Hanibal in primo uenturus limine contra, Tum tube et horrisonis uictricia classica late Perstrepuere modis: tremuerunt Tybridis unde Ac circum pauet omne nemus; fragor horridus Albam Argolicumque quatit Tibur gelidumque Soracte Et Prenestinis rigidas in collibus arces. Sic tandem insueto Capitolia celsa triumpho Ingreditur, gratesque deis persoluit amicis; 390 Immensumque auri montem ingentesque recondit Thesauros in templa Iouis, tempusque per omne Ditauit patriam. Sibi sed cognomine solo Contentus nichil hic proprias inuexit in edes. Nec dubium quin ad reliquos per bella triumphos Strauerit ense uiam atque Orbis patefecerit Urbi Imperium: puduit neminem Carthagine uicta Subdere colla iugo, dominosque agnoscere mundi Romanos bello indomitos populumque Quirini. Ipse coronatus lauro frondente per urbem [9,400] Letus iit totam Tarpeia rupe reuersus. Ennius ad dextram uictoris, tempora fronde Substringens parili, studiorum almeque Poesis Egit honoratum sub tanto auctore triumphum. Post alii atque alii studio certante secuti. Ipse ego ter centum labentibus ordine lustris Dumosam tentare uiam et uestigia rara Viribus imparibus fidens utcumque peregi, Frondibus atque loco simul et cognomine claro Heroum ueterum tantos imitatus honores, 410 Irrita ne Grai fierent presagia uatis. Nunc ego non ausim uos hinc ad tristia, Diue, Materiamque trucem post tot modo leta uocare. Quin potius longe fugite atque auertite uultus. Certe ego uobiscum fugiam tristesque querelas Inuidie, procerum crimen culpamque Senatus Non referam, populique nefas ac sponte receptum Exilium mortemque ducis titulumque dolentis Aspera marmoreo subscriptaque iurgia busto. Hec memorent alii: michi nam certissima mens est 420 Hic metam posuisse operi; patiarque nec unquam Carmine tam mesto sacras maculare Sorores. O mea non paruo michi consummata labore Africa! dum crescis, dum te comens relegensque Mulceo, magnanimum Mors importuna Robertum Intempestiue mundo subtraxit egenti; Et michi prerepta penitus dulcedine uite, Speratum tibi clausit iter. Quo tramite perges, Infelix? Monstrabo uiam. Non atria luctu Turbida funereo, non dulcia limina quondam 430 Parthenopea petes. Tepidi noua saxa sepulcri Tristis adi lacrimisque riga. Cum uideris illic Ingentem exigua regem tellure iacentem, Te sibi uiuenti promissam redde sepulto Ac cineri persolue sacro: nam spiritus astra Iam repetens, terrasque retro despectat inertes; Sceptra caduca fugit, mortales negligit actus. Ille tamen, quamquam regni diadema relicti Rideat et curas ueteres, nimiosque labores Erroresque hominum solio miseratus ab alto, 440 Nos, nisi fallor, amat; nostri mitissimus olim Arbiter ingenii. Quo terris sidere rapto Heu heu quam uereor ne quid tibi durior etas Obstrepat et titulis insultet ceca decoris! Hospes Pyeridum nostro iam solus in euo Reddere promeritum studiis qui nosset honorem, Interiit: secumque simul spes nostra recessit. Felices quos illa prius meliora tulerunt Tempora! Nosque utinam - - -. Nequicquam uana precamur! Non licet ire retro. Nos cunta nouissima seros [9,450] Et ferus aduerso prospexit Iupiter axe. Utendum sorte est et sidera nostra sequenda, Qua ducunt, ne forte trahant. Michi degere uitam Impositum uaria rerum turbante procella. At tibi fortassis, si - quod mens sperat et optat - Es post me uictura diu, meliora supersunt Secula: non omnes ueniet Letheus in annos Iste sopor! Poterunt discussis forte tenebris Ad purum priscumque iubar remeare nepotes. Tunc Elicona noua reuirentem stirpe uidebis, 460 Tunc lauros frondere sacras; tunc alta resurgent Ingenia atque animi dociles, quibus ardor honesti Pyeridum studii ueterem geminabit amorem. Tu nomen renouare meum studiosa memento: Qua potes, hac redeat saltem sua fama sepulto Et cineri reddatur honos. Michi dulcior illo Vita erit in populo et contemptrix gloria busti. Interea tamen hec, iubeo, per inertia transi Agmina solicito populorum incognita passu, Vix procul extremo salutata a limine linquens, 470 Heu paucas habitura domos et rara per Orbem Hospitia! At si quem uere uirtutis amicum Obtulerint tua fata tibi, secura repostum Angustumque precare locum sub paupere tecto, Atque ibi, sola quidem potius peregrinaque semper Quam comitata malis, annosa fronte senesces, Donec ad alterius primordia ueneris eui. Tum iuuenesce precor, cum iam lux alma poetis Commodiorque bonis cum primum affulserit etas. Si iuuenem iuueni mediis auellere flammis 480 Contigit incolumem tumidasque efferre per undas, Per te ipsam iam facta senex, precor, ista cauere Post mea fata uelis, quodque omnia proterit unum Tempus edax rapidosque dies solemque uorantem 484 Secula et Inuidie tristes contemnere morsus.