[2,0] De docta ignorantia. Liber II. Prologus.
Doctrina ignorantiae taliter circa absoluti maximi naturam expedita per symbolicos quosdam characteres amplius per ipsam aliquantulum in umbra nobis resplendentem eadem uia ea inquiramus, quae omne id, quod sunt, ab ipso absoluto maximo sunt.
Cum autem causatum sit penitus a causa et a se nihil et originem atque rationem, qua est id quod est, quanto propinquius et similius potest, concomitetur: patet difficile contractionis naturam attingi exemplari absoluto incognito. Supra igitur nostram apprehensionem in quadam ignorantia nos doctos esse conuenit, ut – praecisionem ueritatis uti est non capientes – ad hoc saltim ducamur, ut ipsam esse uideamus, quam nunc comprehendere non ualemus. Hic est mei laboris finis in hac parte. Quem clementia tua iudicet et acceptet.
 
[2,1] Capitulum I. Corollaria praeambularia ad inferendum unum infinitum uniuersum.
Proderit plurimum doctrinae ignorantiae corollaria praeambularia ex principio nostro praemitti. Praestabunt enim quandam facilitatem ad infinita similia, quae pari arte elici poterunt, et dicenda facient clariora.
Habuimus in radice dictorum in excessis et excedentibus ad maximum in esse et posse non deueniri. Hinc in prioribus ostendimus praecisam aequalitatem solum Deo conuenire. Ex quo sequitur omnia dabilia praeter ipsum differre. Non potest igitur unus motus cum alio aequalis esse nec unus alterius mensura, cum mensura a mensurato necessario differat.
Haec quidem, etsi ad infinita tibi deseruiant, tamen si ad astronomiam transfers, apprehendis calculatoriam artem praecisione carere, quoniam per solis motum omnium aliorum planetarum motum mensurari posse praesupponit. Caeli etiam dispositio, quoad qualemcumque locum siue quoad ortus et occasus signorum siue poli eleuationem ac quae circa hoc sunt, praecise scibilis non est. Et cum nulla duo loca in tempore et situ praecise concordent, manifestum est iudicia astrorum longe in sua particularitate a praecisione esse.
Si consequenter hanc regulam mathematicae adaptes in geometricis figuris, aequalitatem actu impossibilem uides et nullam rem cum alia in figura praecise posse concordare nec in magnitudine. Et quamuis regulae uerae sint in sua ratione datae figurae aequalem describere, in actu tamen aequalitas impossibilis est in diuersis. Ex quo ascende, quomodo ueritas abstracta a materialibus ut in ratione aequalitatem uidet, quam in rebus experiri per omnia impossibile est, quoniam ibi non est nisi cum defectu.
Age, in musica ex regula praecisio non est. Nulla ergo res cum alia in pondere concordat neque longitudine neque spissitudine; neque est possibile proportiones harmonicas inter uarias uoces fistularum, campanarum, hominum et ceterorum instrumentorum praecise reperiri, quin praecisior dari possit. Neque in diuersis instrumentis idem gradus ueritatis proportionis est, sicut nec in diuersis hominibus; sed in omnibus secundum locum, tempus, complexionem et alia diuersitas necessaria est. Praecisa itaque proportio in ratione sua uidetur tantum, et non possumus in rebus sensibilibus dulcissimam harmoniam absque defectu experiri, quia ibi non est. Ascende hic, quomodo praecisissima maxima harmonia est proportio in aequalitate, quam uiuus homo audire non potest in carne, quoniam ad se attraheret rationem animae nostrae, cum sit omnis ratio, sicut lux infinita omnem lucem; ita quod anima a sensibilibus absoluta sine raptu ipsam supreme concordantem harmoniam aure intellectus non audiret. Magna quaedam dulcedo contemplationis hic hauriri posset: tam circa immortalitatem intellectualis et rationalis nostri spiritus, qui rationem incorruptibilem in sua natura gestat, per quam similitudinem concordantem et discordantem ex se attingit in musicis; quam circa gaudium aeternum, in quod beati a mundanis absoluti transferuntur. Sed de hoc alias.
Praeterea, si regulam nostram arithmeticae applicemus, nulla duo in numero conuenire posse uidemus; et quoniam ad uarietatem numeri compositio, complexio, proportio, harmonia, motus et omnia uariantur extendendo infinita, ex hoc nos ignorare intelligimus.
Quoniam nemo est ut alius in quocumque – neque sensu neque imaginatione neque intellectu neque operatione aut scriptura aut pictura uel arte –: etiam si mille annis unus alium imitari studeret in quocumque, numquam tamen praecisionem attingeret, licet differentia sensibilis aliquando non percipiatur. Ars etiam naturam imitatur, quantum potest, sed numquam ad ipsius praecisionem poterit peruenire. Carent igitur medicina, alchimia, magica et ceterae artes transmutationum ueritatis praecisione, licet una uerior in comparatione ad aliam, ut medicina uerior quam artes transmutationum, ut ista ex se patent.
Adhuc, ex eodem fundamento elicientes dicamus: Quoniam in oppositis excedens et excessum reperimus, ut in simplici et composito, abstracto et concreto, formali et materiali, corruptibili et incorruptibili et ceteris: hinc ad alterum purum oppositorum non deuenitur, aut in quo concurrant praecise aequaliter. Omnia igitur ex oppositis sunt in gradus diuersitate, habendo de uno plus, de alio minus, sortiendo naturam unius oppositorum per uictoriam unius supra aliud. Ex quo rerum notitia rationabiliter inuestigatur, ut sciamus, quomodo compositio in uno est in quadam simplicitate et in alio simplicitas in compositione, et corruptibilitas in incorruptibilitate in uno, contrarium in alio, – ita de reliquis, prout extendemus in libro Coniecturarum, ubi de hoc latius agetur. Sufficiant ista pauca pro mirabili potestate doctae ignorantiae ostendenda.
Amplius, magis ad propositum descendendo dico: Quoniam ascensus ad maximum et descensus ad minimum simpliciter non est possibilis, ne fiat transitus in infinitum, ut in numero et diuisione continui constat, tunc patet, quod dato quocumque finito semper est maius et minus siue in quantitate aut uirtute uel perfectione et ceteris necessario dabile – cum maximum aut minimum simpliciter dabile in rebus non sit –, nec processus fit in infinitum, ut statim ostensum est. Nam cum quaelibet pars infiniti sit infinita, implicat contradictionem magis et minus ibi reperiri, ubi ad infinitum deueniretur, cum magis et minus, sicut nec infinito conuenire possunt, ita nec qualemcumque proportionem ad infinitum habenti, cum necessario ipsum etiam infinitum sit. Binarius enim non esset minor centenario in numero infinito, si per ascensum ad ipsum possit actu deueniri, sicut nec linea infinita ex infinitis bipedalibus esset minor linea infinita ex infinitis quadrupedalibus lineis. Nihil est itaque dabile, quod diuinam terminet potentiam; quare omni dato dabile est maius et minus per ipsam, nisi datum simul esset absolutum maximum, ut in tertio libello deducetur.
Solum igitur absolute maximum est negatiue infinitum; quare solum illud est id, quod esse potest omni potentia. Uniuersum uero, cum omnia complectatur, quae Deus non sunt, non potest esse negatiue infinitum, licet sit sine termino et ita priuatiue infinitum; et hac consideratione nec finitum nec infinitum est. Non enim potest esse maius quam est; hoc quidem ex defectu euenit; possibilitas enim siue materia ultra se non extendit. Nam non est aliud dicere ‘uniuersum posse semper actu esse maius’ quam dicere ‘posse esse transire in actum infinitum esse’; quod est impossibile, cum infinita actualitas, quae est absoluta aeternitas, ex posse exoriri nequeat, quae est actu omnis essendi possibilitas. Quare, licet in respectu infinitae Dei potentiae, quae est interminabilis, uniuersum posset esse maius: tamen resistente possibilitate essendi aut materia, quae in infinitum non est actu extendibilis, uniuersum maius esse nequit; et ita interminatum, cum actu maius eo dabile non sit, ad quod terminetur; et sic priuatiue infinitum. Ipsum autem non est actu nisi contracte, ut sit meliori quidem modo, quo suae naturae patitur condicio. Est enim creatura, quae necessario est ab esse diuino simpliciter absoluto, prout consequenter in docta ignorantia – quanto clarius et simplicius fieri poterit – quam breuiter ostendemus.
 
[2,2] Capitulum II. Quod esse creaturae sit inintelligibiliter ab esse primi.
Docuit nos sacra ignorantia in prioribus nihil a se esse nisi maximum simpliciter, ubi a se, in se, per se et ad se idem sunt: ipsum scilicet absolutum esse; necesseque esse omne, quod est, id quod est – inquantum est –, ab ipso esse. Quomodo enim id, quod a se non est, aliter esse posset quam ab aeterno esse? Quoniam autem ipsum maximum procul est ab omni inuidia, non potest esse diminutum ut tale communicare. Non habet igitur creatura, quae ab esse est, omne id quod est: corruptibilitatem, diuisibilitatem, imperfectionem, diuersitatem, pluralitatem et cetera huiusmodi a maximo aeterno, indiuisibili, perfectissimo, indistincto, uno, neque ab aliqua causa positiua. Sicut enim linea infinita est rectitudo infinita, quae est causa omnis esse linealis, linea uero curua, in hoc quod linea, ab infinita est, in hoc quod curua, non ab infinita est, sed curuitas sequitur finitatem, quoniam ex eo curua, quia non maxima – si enim maxima esset, curua non esset, ut superius est ostensum –: ita quidem contingit rebus, quoniam maximum esse non possunt, ut sint diminuta, altera, distincta et cetera huiusmodi, quae quidem causam non habent. Habet igitur creatura a Deo, ut sit una, discreta et connexa uniuerso et, quanto magis una, tanto Deo similior. Quod autem eius unitas est in pluralitate, discretio in confusione et connexio in discordantia, a Deo non habet neque ab aliqua causa positiua, sed contingenter.
Quis igitur copulando simul in creatura necessitatem absolutam, a qua est, et contingentiam, sine qua non est, potest intelligere esse eius? Nam uidetur, quod ipsa creatura, quae nec est Deus nec nihil, sit quasi post Deum et ante nihil, intra Deum et nihil, ut ait unus sapientum: «Deus est oppositio nihil mediatione entis.» Nec tamen potest esse ab esse et non-esse composita. Videtur igitur neque esse, per hoc quod descendit de esse; neque non esse, quia est ante nihil; neque compositum ex illis. Noster autem intellectus, qui nequit transilire contradictoria, diuisiue aut compositiue esse creaturae non attingit, quamuis sciat eius esse non esse nisi ab esse maximi. Non est igitur ab esse intelligibile, postquam esse, a quo, non est intelligibile, sicut nec adesse accidentis est intelligibile, si substantia, cui adest, non intelligitur. Et igitur non potest creatura ut creatura dici una, quia descendit ab unitate; neque plures, quia eius esse est ab uno; neque ambo copulatiue. Sed est unitas eius in quadam pluralitate contingenter. Ita de simplicitate et compositione et reliquis oppositis pariformiter dicendum uidetur.
Quoniam uero creatura per esse maximi creata est, in maximo uero idem est esse, facere et creare, tunc non aliud uidetur esse creare quam Deum omnia esse. Si igitur Deus est omnia et hoc est creare, quomodo intelligi hoc poterit, quod creatura non est aeterna, cum Dei esse sit aeternum, immo ipsa aeternitas? Inquantum enim ipsa creatura est esse Dei, nemo dubitat esse aeternitatem; inquantum igitur cadit sub tempore, non est a Deo, qui est aeternus. Quis igitur intelligit creaturam ab aeterno et cum hoc temporaliter esse? Non potuit enim creatura in esse ipso in aeternitate non esse neque potuit prius tempore esse, quando ante tempus non fuit prius; et ita semper fuit, quando esse potuit.
Quis denique intelligere potest Deum esse essendi formam nec tamen immisceri creaturae? Non enim ex infinita linea et finita curua potest unum exoriri compositum, quod absque proportione esse nequit. Proportionem uero inter infinitum et finitum cadere non posse nemo dubitat. Quomodo igitur capere potest intellectus esse lineae curuae ab infinita recta esse, quae tamen ipsam non informat ut forma, sed ut causa et ratio? Quam quidem rationem non potest participare partem capiendo, cum sit infinita et indiuisibilis; aut ut materia participat formam, ut Socrates et Plato humanitatem; aut ut totum participatur a partibus, sicut uniuersum a suis partibus; nec ut plura specula eandem faciem diuersimode, cum non sit esse creaturae ante ab esse, cum sit ipsum, – sicut speculum ante est speculum quam imaginem faciei recipiat.
Quis est igitur, qui intelligere queat, quomodo diuersimode una infinita forma participetur in diuersis creaturis, cum creaturae esse non possit aliud esse quam ipsa resplendentia, non in aliquo alio positiue recepta, sed contingenter diuersa? Quemadmodum fortassis, si penitus artificiatum ab idea artificis dependens non haberet aliud esse quam dependentiae, a quo haberet esse et sub cuius influentia conseruaretur, sicut imago speciei in speculo, – posito, quod speculum ante aut post per se et in se nihil sit.
Neque potest intelligi, quomodo Deus per creaturas uisibiles possit nobis manifestus fieri; nam non sicut intellectus noster solum Deo et nobis cognitus, qui, dum in cogitationem uenerit, ex quibusdam phantasiis formam quandam in memoria recipit coloris aut soni aut alterius, qui prius informis fuit et post hoc aliam assumens signorum, uocum aut litterarum formam se aliis insinuat. Nam quamuis Deus propter suam cognoscendam bonitatem – ut religiosi uolunt – aut ex eo, quia maxima absoluta necessitas, creauit mundum, qui ei oboediat, ut sint qui cogantur et eum timeant et quos iudicet, uel aliter: tamen manifestum est eum nec aliam formam induere, cum sit forma omnium formarum, nec in positiuis signis apparere, cum ipsa signa pariformiter in eo, quod sunt, alia requirerent, in quibus, et ita in infinitum.
Quis ista intelligere posset, quomodo omnia illius unicae infinitae formae sunt imago, diuersitatem ex contingenti habendo, quasi creatura sit Deus occasionatus sicut accidens substantia occasionata et mulier uir occasionatus? Quoniam ipsa forma infinita non est nisi finite recepta, ut omnis creatura sit quasi infinitas finita aut Deus creatus, ut sit eo modo, quo hoc melius esse possit; ac si dixisset creator: «Fiat», et quia Deus fieri non potuit, qui est ipsa aeternitas, hoc factum est, quod fieri potuit Deo similius. Ex quo subinfertur omnem creaturam ut talem perfectam, etiam si alterius respectu minus perfecta uideatur. Communicat enim piissimus Deus esse omnibus eo modo, quo percipi potest. Cum igitur Deus absque diuersitate et inuidia communicet et recipiatur, ita quod aliter et alterius contingentia recipi non sinat, quiescit omne esse creatum in sua perfectione, quam habet ab esse diuino liberaliter, nullum aliud creatum esse appetens tamquam perfectius, sed ipsum, quod habet a maximo, praediligens quasi quoddam diuinum munus, hoc incorruptibiliter perfici et conseruari optans.
 
[2,3] Capitulum III. Quomodo maximum complicet et explicet omnia intellectibiliter.
Nihil dici aut cogitari potest de ueritate inuestigabili, quod in prima parte non sit complicatum. Omnia enim, quae cum eo, quod de ueritate prima ibi dictum est, concordant, uera esse necesse est; cetera, quae discordant, falsa sunt. Ibi autem ostensum reperitur non posse esse nisi unum maximum omnium maximorum. Maximum autem est, cui nihil potest opponi, ubi et minimum est maximum. Unitas igitur infinita est omnium complicatio; hoc quidem dicit unitas, quae unit omnia. Non tantum ut unitas numeri complicatio est, est maxima, sed quia omnium; et sicut in numero explicante unitatem non reperitur nisi unitas, ita in omnibus, quae sunt, non nisi maximum reperitur.
Ipsa quidem unitas punctus dicitur in respectu quantitatis ipsam unitatem explicantis, quando nihil in quantitate reperitur nisi punctus; sicut undique in linea est punctus, ubicumque ipsam diuiseris, ita in superficie et corpore. Nec est plus quam unus punctus, qui non aliud quam ipsa unitas infinita, quoniam ipsa est punctus, qui est terminus, perfectio et totalitas lineae et quantitatis, ipsam complicans; cuius prima explicatio linea est, in qua non reperitur nisi punctus.
Ita quidem quies est unitas motum complicans, qui est quies seriatim ordinata, si subtiliter aduertis. Motus igitur est explicatio quietis. Ita nunc siue praesentia complicat tempus. Praeteritum fuit praesens, futurum erit praesens; nihil ergo reperitur in tempore nisi praesentia ordinata. Praeteritum igitur et futurum est explicatio praesentis; praesens est omnium praesentium temporum complicatio, et praesentia tempora illius seriatim sunt explicatio, et non reperitur in ipsis nisi praesens. Una est ergo praesentia omnium temporum complicatio. Et illa quidem praesentia est ipsa unitas. Ita identitas est diuersitatis complicatio, aequalitas inaequalitatis, et simplicitas diuisionum siue discretionum. Una est ergo omnium complicatio; et non est alia substantiae, alia qualitatis aut quantitatis et ita de reliquis complicatio, quoniam non est nisi unum maximum, cum quo coincidit minimum, ubi diuersitas complicata identitati complicanti non opponitur. Sicuti enim unitas alteritatem praecedit, ita et punctus, qui est perfectio, magnitudinem. Perfectum enim omne imperfectum antecedit, ita quies motum, identitas diuersitatem, aequalitas inaequalitatem et ita de reliquis, quae cum unitate conuertuntur, quae est ipsa aeternitas; plura enim aeterna esse non possunt. Deus ergo est omnia complicans in hoc, quod omnia in eo; est omnia explicans in hoc, quod ipse in omnibus.
Et ut in numeris intentionem declaremus: Numerus est explicatio unitatis. Numerus autem rationem dicit. Ratio autem ex mente est; propterea bruta, quae mentem non habent, numerare nequeunt. Sicut igitur ex nostra mente, per hoc quod circa unum commune multa singulariter intelligimus, numerus exoritur: ita rerum pluralitas ex diuina mente, in qua sunt plura sine pluralitate quia in unitate complicante. Per hoc enim, quod res non possunt ipsam aequalitatem essendi aequaliter participare, Deus in aeternitate unam sic, aliam sic intellexit, ex quo pluralitas, quae in ipso est unitas, exorta est. Non habet autem pluralitas siue numerus aliud esse quam ut est ab ipsa unitate. Unitas igitur, sine qua numerus non esset numerus, est in pluralitate; et hoc quidem est unitatem explicare, omnia scilicet in pluralitate esse. Excedit autem mentem nostram modus complicationis et explicationis. Quis rogo intelligeret, quomodo ex diuina mente rerum sit pluralitas, postquam intelligere Dei sit esse eius, qui est unitas infinita?
Si pergis ad numerum similitudinem considerando, quomodo numerus est unius communis per mentem multiplicatio, uidetur, quasi Deus, qui est unitas, sit in rebus multiplicatus, postquam intelligere eius est esse; et tamen intelligis non esse possibile illam unitatem, quae est infinita et maxima, multiplicari. Quomodo igitur intelligis pluralitatem, cuius esse est ab uno absque unius multiplicatione? Aut quomodo intelligis multiplicationem unitatis absque multiplicatione? Non quidem sicut speciei unius aut unius generis in multis speciebus aut indiuiduis, extra quae genus aut species non est nisi per intellectum abstrahentem.
Deus igitur, cuius esse unitatis non est per inellectum a rebus abstrahentem neque rebus unitum aut immersum, quomodo explicetur per numerum rerum, nemo intelligit. Si consideras res sine eo, ita nihil sunt sicut numerus sine unitate. Si consideras ipsum sine rebus, ipse est et res sunt nihil. Si consideras ipsum ut est in rebus, res aliquid esse, in quo ipse est, consideras; et in hoc erras, ut patuit in proximo capitulo, quoniam esse rei non est aliud, ut est diuersa res, sed eius esse est ab esse. Si consideras rem ut est in Deo, tunc est Deus et unitas.
Non restat nisi dicere, quod pluralitas rerum exoriatur eo, quod Deus est in nihilo. Nam tolle Deum a creatura, et remanet nihil; tolle substantiam a composito, et non remanet aliquod accidens et ita nihil remanet. Quomodo hoc possit per nostrum attingi intellectum? Nam quamuis accidens pereat sublata substantia, non est propterea accidens nihil. Perit autem, quia accidentis esse est adesse; et propterea, sicut quantitas non est nisi per esse substantiae, tamen quia adest, tunc substantia per quantitatem est quanta. Non sic hic; nam creatura ita Deo non adest. Nihil enim confert Deo, sicut accidens substantiae; immo accidens intantum confert substantiae, quod quamuis ab ea habeat esse, tamen ex consequenti substantia sine omni accidente esse nequit. Hoc quidem in Deo similiter esse nequit.
Quomodo igitur poterimus intelligere creaturam ut creaturam, quae a Deo est et nihil etiam ex consequenti ei tribuere potest, qui est maximus? Et si ut creatura non habet etiam tantum entitatis sicut accidens, sed est penitus nihil, quomodo intelligitur pluralitatem rerum per hoc explicari, quod Deus est in nihilo, cum nihil non sit alicuius entitatis? Si dicis: ‘Eius uoluntas omnipotens causa est, et uoluntas et omnipotentia sunt suum esse; nam tota est in circulo theologia’, necesse est igitur fateri te penitus et complicationem et explicationem, quomodo fiat, ignorare; hoc tantum scire, quod tu ignoras modum, licet etiam scias Deum omnium rerum complicationem et explicationem, et – ut est complicatio – omnia in ipso esse ipse, et – ut est explicatio – ipsum in omnibus esse id quod sunt, sicut ueritas in imagine. Ac si facies esset in imagine propria, quae ab ipsa multiplicatur distanter et propinque quoad imaginis mutliplicationem (non dico secundum distantiam localem, sed gradualem a ueritate faciei, cum aliter multiplicari non possit): in ipsis multiplicatis ab una facie diuersis imaginibus diuersimode et multipliciter una facies appareret supra omnem sensum et mentem inintelligibiliter.
 
[2,4] Capitulum IV. Quomodo uniuersum, maximum contractum tantum, est similitudo absoluti.
Si ea, quae in praemissis nobis per doctam ignorantiam manifestata sunt, subtili consideratione extenderimus, ex hoc tantum, quod omnia absolutum maximum esse aut ab eo esse scimus, de mundo seu uniuerso, quod maximum contractum tantum esse uolo, multa nobis patere poterunt. Nam ipsum contractum seu concretum cum ab absoluto omne id habeat, quod est, tunc illud, quod est maximum, maxime absolutum quantum potest concomitatur. Igitur quae in primo libro de absoluto maximo nobis nota facta sunt, illa, ut absoluto absolute maxime conueniunt, contracto contracte conuenire affirmamus.
Aliqua exemplificemus, ut inquirenti ingressum paremus: Deus est absoluta maximitas atque unitas, absolute differentia atque distantia praeueniens atque uniens, uti sunt contradictoria, quorum non est medium; quae absolute est id, quod sunt omnia, in omnibus absolutum principium atque finis rerum atque entitas. In quo omnia sunt sine pluralitate ipsum maximum absolutum simplicissime, indistincte, sicut infinita linea omnes figurae. Ita pariformiter mundus siue uniuersum est contractum maximum atque unum, opposita praeueniens contracta, ut sunt contraria; existens contracte id, quod sunt omnia; in omnibus principium contractum atque contractus finis rerum, ens contractum, infinitas contracta, ut sit contracte infinitus; in quo omnia sine pluralitate sunt ipsum maximum contractum cum contracta simplicitate et indistinctione, sicut linea maxima contracta est contracte omnes figurae.
Unde, quando recte consideratur de contractione, omnia sunt clara. Nam infinitas contracta aut simplicitas seu indistinctio per infinitum descendit in contractione ab eo, quod est absolutum, ut infinitus et aeternus mundus cadat absque proportione ab absoluta infinitate et aeternitate et unum ab unitate. Unde unitas absoluta ab omni pluralitate absoluta est. Sed contracta unitas, quae est unum uniuersum, licet sit unum maximum, cum sit contractum, non est a pluralitate absolutum, licet <non> sit nisi unum maximum contractum. Quare quamuis sit maxime unum, est tamen illa eius unitas per pluralitatem contracta, sicut infinitas per finitatem, simplicitas per compositionem, aeternitas per successionem, necessitas per possibilitatem et ita de reliquis, quasi absoluta necessitas se communicet absque permixtione et in eius opposito contracte terminetur. Ac si albedo haberet in se esse absolutum sine abstractione nostri intellectus, a qua album esset contracte album: tunc albedo per non-albedinem in actu albo terminatur, ut hoc sit album per albedinem, quod absque ea album non esset.
Ex his multa inuestigator elicere poterit. Nam sicut Deus, cum sit immensus, non est nec in sole nec in luna, licet in illis sit id, quod sunt, absolute: ita uniuersum non est in sole nec in luna, sed in ipsis est id, quod sunt, contracte. Et quia quidditas solis absoluta non est aliud a quidditate absoluta lunae – quoniam est ipse Deus, qui est entitas et quidditas absoluta omnium, – et quidditas contracta solis est alia a quidditate contracta lunae – quia, ut quidditas absoluta rei non est res ipsa, ita contracta non est aliud quam ipsa –: quare patet quod, cum uniuersum sit quidditas contracta, quae aliter est in sole contracta et aliter in luna, hinc identitas uniuersi est in diuersitate sicut unitas in pluralitate. Unde uniuersum, licet non sit nec sol nec luna, est tamen in sole sol et in luna luna; Deus autem non est in sole sol et in luna luna, sed id, quod est sol et luna, sine pluralitate et diuersitate. Uniuersum dicit uniuersalitatem, hoc est unitatem plurium; propter hoc, sicut humanitas non est nec Socrates nec Plato, sed in Socrate est Socrates, in Platone Plato, ita uniuersum ad omnia.
Quoniam uero dictum est uniuersum esse principium contractum tantum atque in hoc maximum, patet, quomodo per simplicem emanationem maximi contracti a maximo absoluto totum uniuersum prodiit in esse. Omnia autem entia, quae sunt partes uniuersi, sine quibus uniuersum – cum sit contractum – unum, totum et perfectum esse non posset, simul cum uniuerso in esse prodierunt, et non prius intelligentia, deinde anima nobilis, deinde natura, ut uoluit Auicenna et alii philosophi. Tamen, sicut in intentione artificis est prius totum, puta domus, quam pars, puta paries, ita dicimus, quia ex intentione Dei omnia in esse prodierunt, quod tunc uniuersum prius prodiit et in eius consequentiam omnia, sine quibus nec uniuersum nec perfectum esse posset. Unde, sicut abstractum est in concreto, ita absolutum maximum in contracto maximo prioriter consideramus, ut sit consequenter in omnibus particularibus, quia est absolute in eo, quod est omnia contracte. Est enim Deus quidditas absoluta mundi seu uniuersi; uniuersum uero est ipsa quidditas contracta. Contractio dicit ad aliquid, ut ad essendum hoc uel illud. Deus igitur, qui est unus, est in uno uniuerso; uniuersum uero est in uniuersis contracte.
Et ita intelligi poterit, quomodo Deus, qui est unitas simplicissima, existendo in uno uniuerso est quasi ex consequenti mediante uniuerso in omnibus, et pluralitas rerum mediante uno uniuerso in Deo.
 
[2,5] Capitulum V. Quodlibet in quolibet.
Si acute iam dicta attendis, non erit tibi difficile uidere ueritatis illius Anaxagorici ‘quodlibet esse in quolibet’ fundamentum fortassis altius Anaxagora. Nam cum manifestum sit ex primo libro Deum ita esse in omnibus, quod omnia sunt in ipso, et nunc constet Deum quasi mediante uniuerso esse in omnibus, hinc omnia in omnibus esse constat et quodlibet in quolibet. Uniuersum enim quasi ordine naturae ut perfectissimum praecessit omnia, ut quodlibet in quolibet esse posset. In qualibet enim creatura uniuersum est ipsa creatura, et ita quodlibet recipit omnia, ut in ipso sint ipsum contracte. Cum quodlibet non possit esse actu omnia, cum sit contractum, contrahit omnia, ut sint ipsum. Si igitur omnia sunt in omnibus, omnia uidentur quodlibet praecedere. Non igitur omnia sunt plura, quoniam pluralitas non praecedit quodlibet. Unde omnia sine pluralitate praecesserunt quodlibet ordine naturae. Non sunt igitur plura in quolibet actu, sed omnia sine pluralitate sunt id ipsum.
Non est autem uniuersum nisi contracte in rebus, et omnis res actu existens contrahit uniuersa, ut sint actu id, quod est. Omne autem actu existens in Deo est, quia ipse est actus omnium. Actus autem est perfectio et finis potentiae. Unde, cum uniuersum in quolibet actu existenti sit contractum, patet Deum, qui est in uniuerso, esse in quolibet et quodlibet actu existens immediate in Deo, sicut uniuersum. Non est ergo aliud dicere ‘quodlibet esse in quolibet’ quam Deum per omnia esse in omnibus et omnia per omnia esse in Deo. Subtili intellectu ista altissima clare comprehenduntur, quomodo Deus est absque diuersitate in omnibus, quia quodlibet in quolibet, et omnia in Deo, quia omnia in omnibus. Sed cum uniuersum ita sit in quolibet, quod quodlibet in ipso, est uniuersum in quolibet contracte id, quod est ipsum contracte, et quodlibet in uniuerso est ipsum uniuersum, – quamuis uniuersum in quolibet sit diuerse et quodlibet in uniuerso diuerse.
Vide exemplum: Manifestum est lineam infinitam esse lineam, triangulum, circulum et sphaeram. Omnis autem linea finita habet esse suum ab infinita, quae est omne id, quod est. Quare in linea finita omne id, quod est linea infinita (ut est linea, triangulus, et cetera), est id, quod est linea finita. Omnis igitur figura in linea finita est ipsa linea; et non est in ipsa aut triangulus aut circulus aut sphaera actu, quoniam ex pluribus actu non fit unum actu, cum quodlibet actu non sit in quolibet, sed triangulus in linea est linea, et circulus in linea est linea, et ita de reliquis. Et ut clarius uideas: Linea actu esse nequit nisi in corpore, ut ostendetur alibi. In corpore autem longo, lato et profundo omnes figuras complicari nemo dubitat. Sunt igitur in linea actu omnes figurae actu ipsa linea, et in triangulo triangulus, et ita de reliquis. Nam omnia in lapide lapis, et in anima uegetatiua ipsa anima, et in uita uita, et in sensu sensus, in uisu uisus, in auditu auditus, in imaginatione imaginatio, in ratione ratio, in intellectu intellectus, in Deo Deus. Et nunc uide, quomodo rerum unitas siue uniuersum est in pluralitate et e conuerso pluralitas in unitate.
Considera attentius et uidebis, quomodo quaelibet res actu existens ex eo quiescit, quia omnia in ipso sunt ipsum et ipsum in Deo Deus. Mirabilem rerum unitatem, admirandam aequalitatem et mirabilissimam uides connexionem, ut omnia sint in omnibus. Rerum etiam diuersitatem et connexionem in hoc exoriri intelligis. Nam cum quaelibet res actu omnia esse non potuit – quia fuisset Deus, et propterea omnia in quolibet essent eo modo, quo possent secundum id, quod est quodlibet, – nec potuit quodlibet esse consimile per omnia alteri, ut patuit supra: hoc fecit omnia in diuersis gradibus esse; sicut et illud esse, quod non potuit simul incorruptibiliter esse, fecit incorruptibiliter in temporali successione esse; ut ita omnia id sint, quod sunt, quoniam aliter et melius esse non potuerunt. 
Quiescunt igitur omnia in quolibet, quoniam non posset unus gradus esse sine alio, sicut in membris corporis quodlibet confert cuilibet et omnia in omnibus contentantur. Postquam enim oculus non potest esse manus et pedes et alia omnia actu, contentatur se esse oculum, et pes pedem; et omnia membra sibi mutuo conferunt, ut quodlibet sit meliori modo, quo potest, id quod est. Et non est manus nec pes in oculo, sed in oculo sunt oculus, inquantum ipse oculus est immediate in homine; et ita omnia membra in pede, inquantum pes immediate in homine, ut quodlibet membrum per quodlibet immediate sit in homine et homo siue totum per quodlibet membrum sit in quolibet, sicut totum in partibus est per quamlibet in qualibet.
Si igitur consideras humanitatem quasi esse quid absolutum, impermiscibile et incontrahibile, et hominem consideras, in quo est ipsa absoluta humanitas absolute et a quo est ipsa contracta humanitas, quae est homo: est ipsa humanitas absoluta quasi Deus et contracta quasi uniuersum. Et sicut ipsa absoluta humanitas est in homine principaliter seu prioriter et consequenter in quolibet membro aut qualibet parte, et ipsa contracta humanitas est in oculo oculus, in corde cor et ita de reliquis, et ita contracte in quolibet quodlibet: tunc secundum hanc quidem positionem reperta est similitudo Dei et mundi et eorum omnium manuductio, quae in istis duobus capitulis tacta sunt, cum aliis multis quae ex hoc sequuntur.
 
[2,6] Capitulum VI. De complicatione et gradibus contractionis uniuersi.
Supra omnem intellectum in prioribus uniuersum siue mundum esse comperimus unum, cuius unitas contracta est per pluralitatem, ut sit unitas in pluralitate. Et quia unitas absoluta est prima et unitas uniuersi ab ista, erit unitas uniuersi secunda unitas, quae in quadam pluralitate consistit. Et quoniam, ut in De coniecturis ostendetur, secunda unitas est denaria, decem uniens praedicamenta, erit uniuersum unum explicans primam absolutam unitatem simplicem denaria contractione. Complicantur autem omnia in denario, quoniam non est numerus supra ipsum. Quare unitas uniuersi denaria pluralitatem omnium contractorum complicat. Et quia illa uniuersi unitas ut principium contractum omnium est in omnibus, tunc, ut denarius est radix quadrata centenarii et cubica millenarii, ita unitas uniuersi est radix uniuersorum. A qua quidem radice primo oritur quasi numerus quadratus ut unitas tertia, et cubicus numerus ut unitas ultima siue quarta. Et est unitatis uniuersi prima explicatio unitas tertia, centenaria; et ultima explicatio unitas quarta, millenaria.
Et ita reperimus tres uniuersales unitates gradualiter descendentes ad particulare, in quo contrahuntur, ut sint actu ipsum. Prima absoluta unitas omnia complicat absolute, prima contracta omnia contracte. Sed ordo habet, ut absoluta unitas uideatur quasi primam contractam complicare, ut per eius medium alia omnia; et contracta prima uideatur secundam contractam complicare, et eius medio tertiam contractam; et secunda contracta tertiam contractam, quae est ultima uniuersalis unitas et quarta a prima, ut eius medio in particulare deueniat. Et sic uidemus, quomodo uniuersum per gradus tres in quolibet particulari contrahitur.
Est igitur uniuersum quasi decem generalissimorum uniuersitas, et deinde genera, deinde species. Et ita uniuersalia sunt illa secundum gradus suos, quae ordine quodam naturae gradatim ante rem, quae actu ipsa contrahit, existunt. Et quoniam uniuersum est contractum, tunc non reperitur nisi in generibus explicatum, et genera non reperiuntur nisi in speciebus; indiuidua uero sunt actu, in quibus sunt contracte uniuersa.
Et in ista consideratione uidetur, quomodo uniuersalia non sunt nisi contracte actu; et eo quidem modo uerum dicunt Peripatetici uniuersalia extra res non esse actu. Solum enim singulare actu est, in quo uniuersalia sunt contracte ipsum. Habent tamen uniuersalia ordine naturae quoddam esse uniuersale, contrahibile per singulare – non quod sint actu ante contractionem aliter quam naturali ordine, ut uniuersale contrahibile in se non subsistens, sed in eo, quod actu est; sicut punctus, linea, superficies ordine progressiuo corpus, in quo actu tantum sunt, praecedunt. Uniuersum enim quia non est actu nisi contracte, ita omnia uniuersalia: Non sunt uniuersalia solum entia rationis, licet non reperiantur extra singularia actu; sicut et linea et superficies, licet extra corpus non reperiantur, propterea non sunt entia rationis tantum, quoniam sunt in corpore sicut uniuersalia in singularibus. Intellectus tamen facit ea extra res per abstractionem esse. Quae quidem abstractio est ens rationis, quoniam absolutum esse eis conuenire non potest. Uniuersale enim penitus absolutum Deus est. Quomodo autem uniuersale per abstractionem sit in intellectu, in libro Coniecturarum uidebimus, licet ex superioribus hoc satis patere posset, cum non sint ibi nisi intellectus, et ita intellectualiter contracte; cuius intelligere, cum non sit esse clarius et altius, apprehendit uniuersalium contractionem in se et in aliis. Canes enim et cetera animalia eiusdem speciei uniuntur propter naturam communem specificam, quae in eis est; quae etiam in ipsis contracta esset, si Platonis intellectus species ex comparatione similitudinum sibi non fabricaret. Sequitur igitur intelligere esse et uiuere, quoad operationem suam, quoniam per operationem suam nec potest dare esse nec uiuere nec intelligere; sed intelligere ipsius intellectus, quoad res intellectas, sequitur esse et uiuere et intelligere naturae in similitudine. Quare uniuersalia, quae ex comparatione facit, sunt similitudo uniuersalium contractorum in rebus; quae in ipso intellectu iam sunt contracte, antequam etiam exteris illis notis explicet per intelligere, quod est operari ipsius. Nihil enim intelligere potest, quod non sit iam in ipso contracte ipsum. Intelligendo igitur mundum quendam similitudinarium, qui est in ipso contractus, notis et signis similitudinariis explicat.
De unitate et contractione uniuersi in rebus hoc loco satis dictum est. Amplius de trinitate eius subiciamus.
 
[2,7] Capitulum VII. De trinitate uniuersi.
Postquam unitas absoluta est necessario trina, non quidem contracte, sed absolute – nam non est aliud absoluta unitas quam trinitas, quae quidem in quadam correlatione humanius apprehenditur, ut de hoc satis in primo libro dictum est –: ita quidem unitas maxima contracta, etiam ut est unitas, est trina; non quidem absolute, ut trinitas sit unitas, sed contracte, ita quod unitas non sit nisi in trinitate, sicut totum in partibus contracte. In diuinis unitas non est contracte in Trinitate, ut totum in partibus seu uniuersale in particularibus, sed ipsa unitas est Trinitas. Propterea quaelibet personarum est ipsa unitas; et quoniam unitas est Trinitas, una persona non est alia. In uniuerso uero non potest ita esse. Propter hoc tres illae correlationes, quae in diuinis personae uocantur, non habent esse actu nisi in unitate simul.
Oportet acute ista aduertere. Nam in diuinis tanta est perfectio unitatis, quae est Trinitas, quod Pater est actu Deus, Filius actu Deus, Spiritus sanctus actu Deus; Filius et Spiritus sanctus actu in Patre, Filius et Pater in Spiritu sancto, Pater et Spiritus sanctus in Filio. Ita quidem in contracto esse nequit. Nam correlationes non sunt subsistentes per se nisi copulate; neque quaelibet propterea potest esse uniuersum, sed simul omnes; neque una est in aliis actu, sed sunt eo modo, quo hoc patitur condicio contractionis, perfectissime ad inuicem contractae, ut sit ex ipsis unum uniuersum, quod sine illa trinitate esse non posset unum. Non potest enim contractio esse sine contrahibili, contrahente et nexu, qui per communem actum utriusque perficitur.
Contrahibilitas uero dicit quandam possibilitatem, et illa ab unitate gignente in diuinis descendit, sicut alteritas ab unitate. Dicit enim mutabilitatem et alteritatem, cum in consideratione principii. Nihil enim praecedere uidetur posse. Quomodo enim quid esset, si non potuisset esse? Possibilitas igitur ab aeterna unitate descendit.
Ipsum autem contrahens, cum terminet possibilitatem contrahibilis, ab aequalitate unitatis descendit. Aequalitas enim unitatis est aequalitas essendi; ens enim et unum conuertuntur. Unde, cum contrahens sit adaequans possibilitatem ad contracte istud uel aliud essendum, recte ab aequalitate essendi, quae est Verbum in diuinis, descendere dicitur. Et quoniam ipsum Verbum, quod est ratio et idea atque absoluta rerum necessitas, possibilitatem per ipsum tale contrahens necessitat et constringit: hinc ipsum contrahens quidam formam aut animam mundi et possibilitatem materiam uocauerunt; alii fatum in substantia, alii, ut Platonici, necessitatem complexionis, quoniam a necessitate absoluta descendit, ut sit quasi quaedam contracta necessitas et forma contracta, in qua sint omnes formae in ueritate, – de quo infra dicetur.
Est deinde nexus contrahentis et contrahibilis siue materiae et formae aut possibilitatis et necessitatis complexionis, qui actu perficitur quasi quodam spiritu amoris motu quodam illa unientis. Et hic nexus determinata possibilitas a quibusdam nominari consueuit, quoniam posse esse ad actu esse hoc uel illud determinatur ex unione ipsius determinantis formae et determinabilis materiae. Hunc autem nexum a Spiritu sancto, qui est nexus infinitus, descendere manifestum est.
Est igitur unitas uniuersi trina, quoniam ex possibilitate, necessitate complexionis et nexu, quae potentia, actus et nexus dici possunt. Et ex hoc quattuor modos uniuersales essendi collige. Nam est modus essendi, qui absoluta necessitas dicitur, ut scilicet Deus est forma formarum, ens entium, rerum ratio siue quidditas; et in hoc essendi modo omnia in Deo sunt ipsa necessitas absoluta. Alius modus est, ut res sunt in necessitate complexionis, in qua sunt rerum formae in se uerae cum distinctione et ordine naturae, sicut in mente; an autem hoc ita sit, uidebimus infra. Alius modus essendi est, ut res sunt in possibilitate determinata actu hoc uel illud. Et infimus modus essendi est, ut res possunt esse, et est possibilitas absoluta.
Tres modi essendi ultimi sunt in una uniuersitate, quae est maximum contractum; ex quibus est unus uniuersalis modus essendi, quoniam nihil sine ipsis esse potest. Dico essendi modos, quoniam non est uniuersalis essendi modus quasi ex tribus illis ut partibus taliter compositus, sicut domus ex tecto, fundamento et pariete; sed ex essendi modis, quoniam rosa, quae est in rosario in potentia in hieme et in actu in aestate, transiuit de uno modo essendi possibilitatis ad determinatum actu. Ex quo uidemus alium esse essendi modum possibilitatis, alium necessitatis et alium actualis determinationis, ex quibus est unus uniuersalis modus essendi, quoniam sine illis nihil est; neque est unus sine alio actu.
 
[2,8] Capitulum VIII. De possibilitate siue materia uniuersi.
Ut summatim saltem ea, quae nostram ignorantiam doctam efficere possunt, hic enarremus, iam dictos essendi trinos modos aliquantulum discutiamus, a possibilitate inchoantes. De qua multa quidem per ueteres dicta sunt, quorum omnium sententia fuit ex nihilo nihil fieri; et ideo quandam absolutam omnia essendi possibilitatem et illam aeternam affirmarunt, in qua omnia possibiliter complicata credebant. Quam quidem materiam seu possibilitatem contrario modo ratiocinando sicut de absoluta necessitate conceperunt, ut per abstractionem formae corporeitatis a corpore, corpus non corporaliter intelligendo. Et ita non nisi ignoranter materiam attigerunt; quomodo enim intelligitur sine forma incorporee? Hanc omnem rem natura praeire dicebant, ita quod numquam uerum fuit dicere: ‘Deus est’, quin etiam uerum esset dicere: ‘Absoluta possibilitas est’. Non tamen affirmarunt eam Deo coaeternam, quoniam ab ipso est; quae nec est aliquid nec nihil, neque una neque plures, neque hoc neque illud, neque quid neque quale, sed possibilitas ad omnia, et nihil omnium actu.
Quam Platonici, quia omni forma caret, carentiam dixerunt. Et quia caret, appetit; et per hoc est aptitudo, quia oboedit necessitati, quae ei imperat – id est attrahit ad esse actu –, sicut cera artifici ex ea aliquid facere uolenti. Procedit autem informitas ex carentia et aptitudine, ipsa connectens, ut sit possibilitas absoluta quasi trina incomposite, quoniam carentia et aptitudo et informitas non possunt esse eius partes; alioquin possibilitatem absolutam praecederet aliquid, quod est impossibile. Unde sunt modi, sine quibus possibilitas absoluta talis non esset. Carentia enim contingenter est in possibilitate. Ex eo enim, quod formam non habet, quam habere potest, carere dicitur; ex quo carentia. Informitas uero est quasi forma possibilitatis, quae, ut uoluerunt Platonici, est quasi materia formarum. Nam anima mundi materiae secundum ipsam connectitur, quam stirpeam uegetabilem dixerunt, ita quod, cum anima mundi possibilitati immiscetur, uegetabilitas illa informis in actu uegetatiuam animam perducitur ex motu ab anima mundi descendente et ex mobilitate possibilitatis siue uegetabilitatis. Ex quo affirmarunt ipsam informitatem quasi materiam formarum, quae per sensitiuam, rationalem et intellectualem formatur, ut sit actu.
Unde Hermes aiebat g-hyle esse corporum nutricem et illam informitatem nutricem animarum; et ex nostris quidam aiebat chaos mundum naturaliter praecessisse et fuisse rerum possibilitatem, in quo ille informis spiritus fuit, in quo omnes animae sunt possibiliter.
Unde aiebant ueteres Stoici formas omnes in possibilitate actu esse, sed latitare et per sublationem tegumenti apparere, quemadmodum si coclear ex ligno fit per ablationem partium tantum.
Peripatetici uero solum possibiliter formas in materia esse dicebant et per efficientem educi. Unde istud uerius est, quod scilicet formae non solum sunt ex possibilitate, sed efficiente. Qui enim tollit in ligno partes, ut fiat ex ligno statua, addit de forma. Et hoc quidem manifestum est. Nam quod ex lapide non potest fieri arca per artificem, defectus est materiae; et quod quis alius ab artifice ex ligno eam efficere nequit, defectus est in efficiente. Requiritur igitur materia et efficiens. Et hinc formae quodammodo possibiliter sunt in materia, quae ad actum secundum conuenientiam efficientis deducuntur.
Sic in possibilitate absoluta uniuersitatem rerum possibiliter dixerunt. Et est ipsa possibilitas absoluta interminata et infinita propter carentiam formae et aptitudinem ad omnes, ut possibilitas figurandi ceram in leonis aut leporis figuram aut alterius cuiuscumque interminata est. Et ista infinitas contraria est infinitati Dei, quia ista est propter carentiam, Dei uero propter abundantiam, quoniam omnia in ipso ipse actu. Ita infinitas materiae est priuatiua, Dei negatiua. Haec est positio eorum, qui de possibilitate absoluta locuti sunt.
Nos autem per doctam ignorantiam reperimus impossibile fore possibilitatem absolutam esse. Nam cum inter possibilia nihil minus esse possit quam possibilitas absoluta, quae est propinquissime circa non-esse (secundum etiam positionem auctorum), hinc ad minimum deueniretur atque ad maximum in recipientibus magis et minus, quod est impossibile. Quare possibilitas absoluta in Deo est Deus, extra ipsum uero non est possibilis; numquam enim est dabile aliquid, quod sit in potentia absoluta, cum omnia praeter primum necessario sint contracta. Si enim reperiuntur diuersa in mundo ita se habentia, quod ex uno possunt plura esse quam ex alio, ad maximum et minimum simpliciter et absolute non deuenitur; sed quia ista reperiuntur, patet absolutam possibilitatem non esse dabilem.
Omnis igitur possibilitas contracta est; per actum autem contrahitur. Quare non reperitur pura possibilitas, penitus indeterminata per quemcumque actum; neque aptitudo possibilitatis potest esse infinita et absoluta, omni carens contractione. Deus enim, cum sit actus infinitus, non est nisi causa actus. Sed possibilitas essendi est contingenter. Si igitur possibilitas est absoluta, cui contingit? Contingit autem possibilitas per hoc, quod esse a primo non potest esse penitus et simpliciter et absolute actus. Quare contrahitur actus per possibilitatem, ut non sit absolute nisi in potentia; et potentia non est absolute, nisi per actum sit contracta.
Cadunt autem differentiae et graduationes, ut unum magis actu sit, aliud magis potentia, absque hoc quod deueniatur ad maximum et minimum simpliciter, quoniam maximus et minimus actus coincidunt cum maxima et minima potentia et sunt maximum absolute dictum, ut in primo libro est ostensum.
Amplius, nisi possibilitas rerum contracta esset, non posset ratio rerum haberi, sed casu omnia essent, ut uoluit falso Epicurus. Quod enim hic mundus prodiit rationabiliter ex possibilitate, ex eo necessario fuit, quod possibilitas ad essendum mundum istum tantum aptitudinem habuit. Contracta igitur et non absoluta fuit aptitudo possibilitatis. Ita de terra et sole et ceteris, quae, nisi quadam contracta possibilitate latitassent in materia, non maior ratio fuisset, cur ad actum potius quam non prodiissent.
Unde, quamuis Deus infinitus sit et mundum secundum hoc infinitum creare potuisset, tamen – quia possibilitas necessario contracta fuit, et non penitus absoluta nec infinita aptitudo – hinc secundum possibilitatem essendi mundus actu infinitus aut maior uel aliter esse non potuit. Contractio autem possibilitatis ex actu est, actus autem ab ipso maximo actu est. Quare, cum contractio possibilitatis sit ex Deo et contractio actus ex contingenti, hinc mundus necessario contractus ex contingenti finitus est. Unde ex notitia possibilitatis uidemus, quomodo maximitas contracta euenit ex possibilitate necessario contracta; quae quidem contractio non est ex contingenti, quia per actum. Et ita uniuersum rationabilem et necessariam causam contractionis habet, ut mundus, qui non est nisi esse contractum, non sit contingenter a Deo, qui est maximitas absoluta.
Et hoc quidem singularius considerandum. Unde, cum possibilitas absoluta sit Deus, si mundum consideramus ut in ipsa est, tunc est ut in Deo et est ipsa aeternitas; si ut est in possibilitate contracta consideramus, tunc possibilitas natura tantum mundum praecedit, et non est illa possibilitas contracta nec aeternitas nec Deo coaeterna, sed cadens ab ipsa, ut contractum ab absoluto, quae distant per infinitum
Hoc enim modo ea, quae de potentia aut possibilitate siue materia dicuntur, secundum regulas doctae ignorantiae limitari necesse est. Quomodo autem possibilitas ad actum gradatim progrediatur, libro De coniecturis tangendum relinquimus.
 
[2,9] Capitulum IX. De anima siue forma uniuersi.
Sapientes omnes in hoc concordant, quod posse esse ad actu esse non potest nisi per actu esse deduci, quoniam nihil se ipsum ad actu esse producere potest, ne sit sui ipsius causa; esset enim, antequam esset. Unde illud, quod possibilitatem actu esse facit, ex intentione agere dixerunt, ut ordinatione rationabili possibilitas ad actu esse deueniret et non casu.
Hanc excelsam naturam alii mentem, alii intelligentiam, alii animam mundi, alii fatum in substantia, alii – ut Platonici – necessitatem complexionis nominarunt, qui aestimabant possibilitatem necessitate per ipsam determinari, ut sit nunc actu, quod prius natura potuit. In illa enim mente formas rerum actu intelligibiliter esse aiebant sicut in materia possibiliter, et quod ipsa necessitas complexionis in se ueritatem habens formarum cum his, quae ipsas concomitantur, secundum naturae ordinem moueret caelum, ut mediante motu tamquam instrumento possibilitatem ad actum et, quanto conformius posset, conceptui ueritatis intelligibili aequale deduceret; concedentes formam, ut in materia est, per hanc operationem mentis mediante motu esse imaginem uerae intelligibilis formae, et ita non ueram, sed uerisimilem. Et ita aiebant Platonici non tempore, sed natura prius esse formas ueras in anima mundi quam in rebus. Quod Peripatetici non concedunt, quoniam dicunt formas aliud esse non habere nisi in materia et per abstractionem in intellectu, quae sequitur rem, ut patet. Placuit autem Platonicis talia distincta exemplaria in necessitate complexionis plura cum naturali ordine ab una infinita ratione esse, in qua omnia sunt unum. Non tamen ab illa ista exemplaria creata crediderunt, sed taliter descendere, quod numquam fuit uerum dicere ‘Deus est’, quin etiam esset uerum ‘anima mundi est’; affirmantes eam esse explicationem mentis diuinae, ut omnia, quae in Deo sunt unum exemplar, sint in mundi anima plura et distincta; addentes Deum naturaliter praecedere hanc complexionis necessitatem, et ipsam animam mundi praecedere naturaliter motum, et instrumentum explicationem temporalem rerum, ita quod illa, quae ueraciter essent in anima, possibiliter in materia per motum temporaliter explicarentur. Quae quidem temporalis explicatio sequitur ordinem naturalem, qui est in anima mundi et dicitur fatum in substantia; et eius explicatio temporalis est fatum ab illo descendens actu et opere nominatum a plerisque.
Et ita modus essendi in anima mundi est, secundum quem dicimus mundum intelligibilem. Modus essendi actu per determinationem possibilitatis actu per explicationem, ut iam dictum est, est modus essendi, secundum quem iste mundus est sensibilis secundum eos. Neque uoluerunt illas formas, ut sunt in materia, esse alias ab ipsis, quae sunt in anima mundi, sed tantum secundum modum essendi differenter, ut in anima mundi ueraciter et in se, in materia uerisimiliter, non in sua puritate, sed cum obumbratione; adicientes ueritatem formarum solum per intellectum attingi, per rationem, imaginationem et sensum non, sed imagines, prout formae sunt permixtae possibilitati; et quod propterea non uere attingerent quidquam, sed opinatiue.
Ab hac mundi anima omnem motum descendere putarunt, quam totam in toto et in qualibet parte mundi esse dixerunt, licet non easdem uirtutes in omnibus partibus exerceat; sicut anima rationalis in homine non exercet in capillis et in corde eandem operationem, licet tota sit in toto et in qualibet parte. Unde in ipsa omnes animas complicari uoluerunt, siue in corporibus siue extra, quoniam per totum uniuersum eam diffusam dixerunt, non per partes, quia simplex et impartibilis est, sed totam in terra, ubi terram connectit, totam in lapide, ubi partium tenacitatem operatur, totam in aqua, totam in arboribus, et ita de singulis. Et quoniam ipsa est prima explicatio circularis – mente diuina se ut puncto centrali habente et anima mundi ut circulo centrum explicante – et complicatio naturalis omnis temporalis ordinis rerum, ideo ipsam propter discretionem et ordinem ‘numerum se mouentem’ dixerunt ac esse ex eodem et diuerso affirmarunt. Quam etiam solo numero ab anima hominis differre putabant, ut, sicut hominis anima ad hominem se habet, ita ipsa ad uniuersum, credentes omnes animas ab ipsa et in ipsam finaliter resolui, si demerita non obstarent.
Multi Christianorum illi uiae Platonicae acquieuerunt. Ex eo praesertim, cum alia sit ratio lapidis, alia hominis, et in Deo non cadat distinctio et alietas, necessarium putabant has rationes distinctas, secundum quas res distinctae sunt, post Deum et ante res esse, cum ratio rem praecedat, et hoc in intelligentia rectrice orbium, quodque ipsae tales distinctae rationes notiones sint rerum in ipsa anima mundi numquam delebiles. Immo ipsam animam ex omnibus omnium notionibus esse uoluerunt, ita quod omnes notiones in ipsa substantia sint ipsius, licet dictu et cognitu hoc asserant difficile.
Hoc quidem auctoritate diuiniae Scripturae astruunt. «Dixit enim Deus ‘Fiat lux’, et facta est lux.» Si enim lucis ueritas prius naturaliter non fuisset, quomodo dixisset: ‘Fiat lux’? Postquam autem temporaliter fuit explicata illa lux, quare potius dicta lux quam aliquid aliud fuisset, si non fuisset prius lucis ueritas? Et multa consimilia tales adducunt pro fortificatione huius.
Peripatetici uero quamuis fateantur opus naturae esse opus intelligentiae, exemplaria tamen illa non admittunt; quos certe, nisi per intelligentiam Deum intelligant, deficere puto. Nam si non est notitia in intelligentia, quomodo mouet secundum propositum? Si est notitia rei explicandae temporaliter, quae est ratio motus, talis a re, quae nondum est temporaliter, abstrahi non potuit. Si igitur est notitia sine abstractione, certe tunc est illa, de qua loquuntur Platonici, quae non est a rebus, sed res secundum eam. Unde Platonici non uoluerunt tales rerum rationes esse quid distinctum et diuersum ab ipsa intelligentia, sed potius quod tales distinctae inter se unam quandam intelligentiam simplicem, in se omnes rationes complicantem, efficerent; ut quamuis ratio hominis non sit ratio lapidis, sed sint distinctae rationes, tamen ipsa humanitas, a qua descendit homo sicut ab albedine album, non habet aliud esse quam in ipsa intelligentia secundum naturam intelligentiae intelligibiliter et in ipsa re realiter; non quod sit alia humanitas Platonis et alia separata, sed eadem secundum diuersos modos essendi, existens prius naturaliter in intelligentia quam materia, non prius tempore, sed sicut ratio rem natura praecedit.
Acute satis atque rationabiliter locuti sunt Platonici, forte irrationabiliter per Aristotelem reprehensi, qui potius in cortice uerborum quam medullari intelligentia eos redarguere nisus est. Sed quid sit uerius, per doctam ignorantiam eliciemus. Nam ostensum est non perueniri ad maximum simpliciter, et ita non posse esse aut absolutam potentiam aut absolutam formam siue actum, qui non sit Deus; et quod non sit ens praeter Deum non contractum, et quod non est nisi una forma formarum et ueritas ueritatum, et non est alia ueritas maxima circuli quam quadranguli. Unde formae rerum non sunt distinctae, nisi ut sunt contracte; ut sunt absolute, sunt una indistincta, quae est Verbum in diuinis. Anima igitur mundi non habet esse nisi cum possibilitate, per quam contrahitur, et non est ut mens separata a rebus aut separabilis. Nam si de mente consideremus, prout separata est a possibilitate, ipsa est mens diuina, quae solum penitus actu est. Non est igitur possibile plura distincta exemplaria esse. Quodlibet enim a sua exemplata esset maximum atque uerissimum; sed hoc non est possibile, ut plura maxima et uerissima sint. Unum enim infinitum exemplar tantum est sufficiens et necessarium, in quo omnia sunt ut ordinata in ordine, omnes quantumcumque distinctas rerum rationes adaequatissime complicans; ita quod ipsa infinita ratio est uerissima ratio circuli, et non maior nec minor nec diuersa aut alia; et ipsamet est ratio quadranguli, non maior nec minor nec diuersa; et ita de reliquis, ut ex exemplo lineae infinitae comprehendi potest.
Nos autem rerum diuersitates uidentes admiramur, quomodo unica ratio simplicissima omnium sit etiam diuersa singulorum. Quod tamen necessarium scimus ex docta ignorantia, quae diuersitatem in Deo ostendit identitatem. In hoc enim, quod uidemus diuersitatem rationum rerum omnium uerissime esse, tunc in hoc, quod hoc est uerissimum, apprehendimus unam omnium rationem uerissimam, quae est ipsa ueritas maxima. Quando igitur dicitur Deum alia ratione creasse hominem, alia lapidem, uerum est habendo respectum ad res, non ad creantem, – sicut in numeris uidemus: Ternarius est ratio simplicissima non recipiens nec magis nec minus, in se una; ut autem ad res diuersas refertur, secundum hoc alia ratio existit. Nam alia est ratio ternarii triangulorum in triangulo; alia materiae, formae et compositi in substantia; alia patris, matris et filii, aut trium hominum et trium asinorum. Unde necessitas complexionis non est, ut posuerunt Platonici, scilicet mens minor gignente, sed est Verbum et Filius aequalis Patri in diuinis, et dicitur logos seu ratio, quoniam est ratio omnium. Nihil est ergo illud, quod de imaginibus formarum Platonici dixerunt, quoniam non est nisi una infinita forma formarum, cuius omnes formae sunt imagines, ut superius quodam loco diximus.
Oportet igitur acute intelligere ista, quoniam anima mundi est consideranda ut quaedam forma uniuersalis in se complicans omnes formas, non tamen existens actu nisi contracte in rebus, quae in qualibet re est forma contracta rei, uti de uniuerso superius dictum est. Est igitur Deus causa efficiens et formalis atque finalis omnium, qui efficit in Verbo uno omnia quantumcumque diuersa inter se; et nulla potest esse creatura, quae non sit ex contractione diminuta, ab isto opere diuino per infinitum cadens. Solus Deus est absolutus, omnia alia contracta.
Nec cadit eo modo medium inter absolutum et contractum, ut illi imaginati sunt, qui animam mundi mentem putarunt post Deum et ante contractionem mundi. Solus enim Deus anima et mens mundi est eo modo, quo anima quasi quid absolutum, in quo omnes rerum formae actu sunt, consideratur. Philosophi quidem de Verbo diuino et maximo absoluto sufficienter instructi non erant; ideo mentem et animam ac necessitatem in quadam explicatione necessitatis absolutae sine contractione considerarunt.
Non sunt igitur formae actu nisi in Verbo ipsum Verbum et in rebus contracte. Formae autem, quae sunt natura intellectuali creata, licet secundum intellectualem naturam sint magis absolute, tamen sine contractione non sunt, ut sint intellectus, cuius operatio est intelligere per similitudinem abstractiuam, ut ait Aristoteles. De quo quaedam in libro De coniecturis. Et ista de anima mundi dicta sufficiant.
 
[2,10] Capitulum X. De spiritu uniuersorum.
Motum, per quem est connexio formae et materiae, spiritum quendam esse, quasi inter formam et materiam medium, quidam opinati sunt et hunc in aplane, in planetis et rebus terrenis diffusum considerarunt. Primum Atropos, quasi sine conuersione, uocarunt, quia aplane simplici motu ab oriente in occidens moueri crediderunt. Secundum Clotho uocauerunt, id est conuersio, quoniam planetae per conuersionem contra aplane de occidente in oriens mouentur. Tertium Lachesis, id est sors, quoniam casus rebus terrenis dominatur.
Motus planetarum est ut euolutio primi motus, et motus temporalium et terrenorum est euolutio motus planetarum. In rebus terrenis latent quaedam prouentuum causae ut seges in semine; unde dixerunt, quod ea, quae in anima mundi quasi in glomo sunt complicata, per talem motum explicantur et extenduntur. Considerarunt enim sapientes, quasi, sicut artifex uult statuam in lapide exsculpere, formam statuae in se habens quasi ideam, per quaedam instrumenta, quae mouet, ipsam formam statuae in figura ideae et in eius imagine efficit, – ita putabant mentem siue animam mundi in se gestare exemplaria rerum et per motum illa in materia explicare; et hunc motum per omnia diffusum dixerunt sicut animam mundi. Quem in aplane, in planetis et rebus terrenis – quasi fatum descendens actu et opere a fato in substantia – dixerunt esse explicationem fati in substantia, quoniam res actu ad sic essendum per ipsum talem motum seu spiritum determinatur.
Hunc spiritum connexionis procedere ab utroque, scilicet possibilitate et anima mundi, dixerunt. Nam materia cum habeat ex aptitudine sui recipiendi formam quendam appetitum, ut turpe appetit bonum et priuatio habitum, et cum forma desideret esse actu et non possit absolute subsistere, cum non sit suum esse nec sit Deus, descendit, ut sit contracte in possibilitate; hoc est, ascendente possibilitate uersus actu esse descendit forma, ut sit finiens, perficiens et terminans possibilitatem. Et ita ex ascensu et descensu motus exoritur connectens utrumque; qui motus est medium connexionis potentiae et actus, quoniam ex possibilitate mobili et motore formali oritur ipsum mouere medium.
Est igitur hic spiritus per totum uniuersum et singulas eius partes diffusus et contractus; qui natura dicitur. Unde natura est quasi complicatio omnium, quae per motum fiunt. Quomodo autem hic motus ab uniuersali contrahatur usque in particulare seruato ordine per gradus suos, hoc exemplo consideratur. Nam dum dico ‘Deus est’, quodam motu progreditur haec oratio, sed ordine tali, ut primo proferam litteras, deinde syllabas, deinde dictiones, deinde orationem ultimo, licet auditus hunc ordinem gradatim non discernat. Ita quidem motus gradatim de uniuerso in particulare descendit et ibi contrahitur ordine temporali aut naturali. Hic autem motus siue spiritus descendit a Spiritu diuino, qui per ipsum motum cuncta mouet. Unde, sicut in loquente est quidam spiritus procedens ab eo, qui loquitur, qui contrahitur in orationem, ut praefertur, ita Deus, qui est Spiritus, est a quo descendit omnis motus. Ait enim Veritas: «Non uos estis, qui loquimini, sed Spiritus Patris uestri, qui loquitur in uobis.» Et ita de aliis omnibus motibus et operationibus.
Hic igitur spiritus creatus est spiritus, sine quo nihil est unum aut subsistere potest, sed totus iste mundus et omnia, quae in eo sunt, per ipsum spiritum, qui replet orbem terrarum, naturaliter id sunt connexiue, quod sunt, ut potentia per eius medium sit in actu et actus eius medio in potentia. Et hic est motus amorosae connexionis omnium ad unitatem, ut sit omnium unum uniuersum. Nam dum omnia mouentur singulariter, ut sint hoc, quod sunt, meliori modo et nullum sicut aliud aequaliter, tamen motum cuiuslibet quodlibet suo modo contrahit et participat mediate aut immediate – sicut motum caeli elementa et elementata et motum cordis omnia membra –, ut sit unum uniuersum. Et per hunc motum sunt res meliori quidem modo, quo possunt. Et ad hoc mouentur, ut in se aut in specie conseruentur per naturalem sexuum diuersorum connexionem, qui in natura complicante motum sunt uniti et diuisiue contracti in indiuiduis.
Non est igitur aliquis motus simpliciter maximus, quia ille cum quiete coincidit. Quare non est motus aliquis absolutus, quoniam absolutus motus est quies et Deus; et ille complicat omnes motus. Sicut igitur omnis possibilitas est in absoluta, quae est Deus aeternus, et omnis forma et actus in absoluta forma, quae est Verbum Patris et Filius in diuinis, ita omnis motus connexionis et proportio ac harmonia uniens est in absoluta connexione diuini Spiritus, ut sit unum omnium principium Deus, in quo omnia et per quem omnia sunt in quadam unitate Trinitatis, similitudinarie contracta secundum magis et minus intra maximum et minimum simpliciter secundum gradus suos, ut alius sit gradus potentiae, actus et connexionis motus in intelligentiis, ubi intelligere est mouere, et alius materiae, formae et nexus in corporalibus, ubi esse est mouere, de quibus alibi tangemus. Et ista de trinitate uniuersi sufficiant pro praesenti.
 
[2,11] Capitulum XI. Corrollaria de motu.
Fortassis admirabuntur, qui ista prius inaudita legerint, postquam ea uera esse docta ignorantia ostendit. Scimus nunc ex istis uniuersum trinum; et nihil uniuersorum esse, quod non sit unum ex potentia, actu et connexionis motu; et nullum horum sine alio absolute subsistere posse, ita quod necessario illa in omnibus sunt secundum diuersissimos gradus adeo differenter, quod nulla duo in uniuerso per omnia aequalia esse possunt simpliciter. Propter quod machinam mundanam habere aut istam terram sensibilem aut aerem uel ignem uel aliud quodcumque pro centro fixo et immobili uariis motibus orbium consideratis est impossibile. Non deuenitur enim in motu ad minimum simpliciter, puta fixum centrum, quia minimum cum maximo coincidere necesse est.
Centrum igitur mundi coincidit cum circumferentia. Non habet igitur mundus circumferentiam. Nam si centrum haberet, haberet et circumferentiam, et sic intra se haberet suum initium et finem, et esset ad aliquid aliud ipse mundus terminatus, et extra mundum esset aliud et locus; quae omnia ueritate carent. Cum igitur non sit possibile mundum claudi intra centrum corporale et circumferentiam, non intelligitur mundus, cuius centrum et circumferentia sunt Deus. Et cum non sit mundus infinitus, tamen non potest concipi finitus, cum terminis careat, intra quos claudatur.
Terra igitur, quae centrum esse nequit, motu omni carere non potest. Nam eam moueri taliter etiam necesse est, quod per infinitum minus moueri posset. Sicut igitur terra non est centrum mundi, ita nec sphaera fixarum stellarum eius circumferentia, quamuis etiam, comparando terram ad caelum, ipsa terra uideatur centro propinquior et caelum circumferentiae. Non est igitur centrum terra neque octauae aut alterius sphaerae, neque apparentia super horizontem sex signorum terram concludit in centro esse octauae sphaerae. Nam si esset etiam distanter a centro et circa axim per polos transeuntem, ita quod una parte esset eleuata uersus unum polum, in alia depressa uersus alium, tunc hominibus tantum a polis distantibus, sicut horizon se extendit, sola medietas sphaerae appareret, ut est manifestum. Neque etiam est ipsum mundi centrum plus intra terram quam extra, neque etiam terra ista neque aliqua sphaera habet centrum. Nam cum centrum sit punctus aequedistans circumferentiae et non sit possibile uerissimam sphaeram aut circulum esse, quin uerior dari possit, manifestum est non posse dari centrum, quin uerius etiam dari possit atque praecisius. Aequedistantia praecisa ad diuersa extra Deum reperibilis non est, quia ipse solus est infinita aequalitas. Qui igitur est centrum mundi, scilicet Deus benedictus, ille est centrum terrae et omnium sphaerarum atque omnium, quae in mundo sunt; qui est simul omnium circumferentia infinita.
Praeterea, non sunt in caelo poli immobiles atque fixi, quamuis etiam caelum stellarum fixarum uideatur per motum describere graduales in magnitudine circulos, minores <circulos minores> quam coluros <aut> aequinoctialem; et ita de intermediis. Sed necesse est omnem caeli partem moueri, licet inaequaliter comparatione circulorum per motum stellarum descriptorum. Unde, sicut quaedam stellae uidentur maximum circulum describere, ita quaedam minimum; sed non reperitur stella, quae nullum describat. Quoniam igitur non est polus in sphaera fixus, manifestum est neque aequale medium reperiri quasi aequedistanter a polis. Non est igitur stella in octaua sphaera, quae per reuolutionem describat maximum circulum, quoniam illam aequedistare a polis necesse esset, qui non sunt; et per consequens non est, quae minimum circulum describat.
Poli igitur sphaerarum coincidunt cum centro, ut non sit aliud centrum quam polus, quia Deus benedictus. Et quoniam nos motum non nisi comparatione ad fixum, scilicet polos aut centra, deprehendere possumus et illa in mensuris motuum praesupponimus: hinc in coniecturis ambulantes in omnibus nos errare comperimus et admiramur, quando secundum regulas antiquorum stellas in situ non reperimus concordare, quia eos recte de centris et polis et mensuris credimus concepisse.
Ex his quidem manifestum est terram moueri. Et quoniam ex motu cometae, aeris et ignis elementa experti sumus moueri et lunam minus de oriente in occasum quam Mercurium aut Venerem uel solem, et ita gradatim: hinc terra ipsa adhuc minus omnibus mouetur, sed tamen non est ut stella circa centrum aut polum minimum describens circulum; neque octaua sphaera describit maximum, ut statim probatum est.
Acute igitur considera, quoniam, sicut se habent stellae circa polos coniecturales in octaua sphaera, ita terra, luna et planetae sunt ut stellae circa polum distanter et differenter motae, coniecturando polum esse, ubi creditur centrum. Unde, licet terra quasi stella sit propinquior polo centrali, tamen mouetur et non describit minimum circulum in motu, ut est ostensum. Immo neque sol neque luna neque terra neque aliqua sphaera, licet nobis aliud uideatur, describere potest uerum circulum in motu, cum non moueantur super fixo. Neque uerus circulus dabilis est, quin uerior dari possit, neque umquam uno tempore sicut alio aequaliter praecise aut mouetur aut circulum uerisimilem aequalem describit, etiamsi nobis hoc non appareat.
Necesse est igitur, si de motu uniuersi aliquid quoad iam dicta uere intelligere uelis, centrum cum polis complices, te quantum potes cum imaginatione iuuando. Nam si quis esset supra terram et sub polo arctico et alius in polo arctico, – sicut existenti in terra appareret polum esse in zenith, ita existenti in polo appareret centrum esse in zenith. Et sicut antipodes habent sicut nos caelum sursum, ita existentibus in polis ambobus terra appareret esse in zenith; et ubicumque quis fuerit, se in centro esse credit. Complica igitur istas diuersas imaginationes, ut sit centrum zenith et e conuerso, et tunc per intellectum, cui tantum docta seruit ignorantia, uides mundum et eius motum atque figuram attingi non posse, quoniam apparebit quasi rota in rota et sphaera in sphaera, nullibi habens centrum uel circumferentiam, ut praefertur.
 
[2,12] Capitulum XII. De condicionibus terrae.
Ad ista iam dicta ueteres non attigerunt, quia in docta ignorantia defecerunt. Iam nobis manifestum est terram istam in ueritate moueri, licet nobis hoc non appareat. Non enim apprehendimus motum nisi per quandam comparationem ad fixum. Si enim quis ignoraret aquam fluere et ripas non uideret existendo in naui in medio aquae, nauem quomodo apprehenderet moueri? Et propter hoc, cum semper cuilibet uideatur, quod siue ipse fuerit in terra siue sole aut alia stella, quod ipse sit in centro quasi immobili et quod alia omnia moueantur, ille certe semper alios et alios polos sibi constitueret existens in sole et alios in terra et alios in luna et Marte, et ita de reliquis. Unde erit machina mundi quasi habens undique centrum et nullibi circumferentiam, quoniam eius circumferentia et centrum est Deus, qui est undique et nullibi.
Terra etiam ista non est sphaerica, ut quidam dixerunt, licet tendat ad sphaericitatem. Nam figura mundi contracta est in eius partibus, sicut et motus; quando autem linea infinita consideratur ut contracta taliter, quod ut contracta perfectior esse nequit atque capacior, tunc est circularis; nam ibi principium coincidit cum fine. Motus igitur perfectior est circularis, et figura corporalis perfectior ex hoc sphaerica. Quare omnis motus partis est propter perfectionem ad totum, ut grauia uersus terram et leuia sursum, terra ad terram, aqua ad aquam, aer ad aerem, ignis ad ignem; et motus totius, quantum potest, circularem concomitatur et omnis figura sphaericam figuram, ut in animalium partibus et arboribus et caelo experimur. Unde unus motus est circularior et perfectior alio, ita et figurae sunt differentes.
Terrae igitur figura est nobilis et sphaerica et eius motus circularis, sed perfectior esse posset. Et quia maximum aut minimum in perfectionibus, motibus et figuris in mundo non est, ut ex statim dictis patet, tunc non est uerum, quod terra ista sit uilissima et infima; nam quamuis uideatur centralior quoad mundum, est tamen etiam eadem ratione polo propinquior, ut est dictum. Neque est ipsa terra pars proportionalis seu aliquota mundi. Nam cum mundus non habeat nec maximum nec minimum, neque habet medium neque partes aliquotas, sicut nec homo aut animal; nam manus non est pars aliquota hominis, licet pondus eius ad corpus uideatur proportionem habere; et ita de magnitudine et figura. Neque color nigredinis est argumentum uilitatis eius; nam in sole si quis esset, non appareret illa claritas quae nobis. Considerato enim corpore solis, tunc habet quandam quasi terram centraliorem et quandam luciditatem quasi ignilem circumferentialem et in medio quasi aqueam nubem et aerem clariorem, quemadmodum terra ista sua elementa. Unde, si quis foret extra regionem ignis, terra ista in circumferentia regionis per medium ignis lucida stella appareret, sicut nobis, qui sumus circa circumferentiam regionis solis, sol lucidissimus apparet. Et non apparet luna adeo lucida, quoniam forte citra eius circumferentiam sumus uersus partes magis centrales, puta in regione quasi aquea ipsius; et hinc non apparet eius lumen, licet habeat lumen proprium illis in extremitatibus circumferentiae eius existentibus apparens, et solum lumen reflexionis solis nobis apparet. Etiam propterea calor lunae, quem sine dubio ex motu efficit plus in circumferentia, ubi est maior motus, nobis non communicatur sicut in sole. Unde ista terra inter regionem solis et lunae uidetur situata et per horum medium participat aliarum stellarum influentiam, quas nos non uidemus propter hoc, cum extra earum regiones simus; uidemus enim tantum regiones earum, quae scintillant.
Est igitur terra stella nobilis, quae lumen et calorem et influentiam habet aliam et diuersam ab omnibus stellis, sicut etiam quaelibet a qualibet lumine, natura et influentia differt. Et sicut quaelibet stella alteri communicat lumen et influentiam non ex intentione, quoniam omnes stellae mouentur tantum atque choruscant, ut sint meliori modo, unde ex consequenti participatio oritur, – sicut lux ex sua natura lucet, non ut ego uideam, sed ex consequenti participatio fit, dum utor lumine ad finem uidendi –: ita quidem Deus benedictus omnia creauit, ut dum quodlibet studet esse suum conseruare quasi quoddam munus diuinum, hoc agat in communione cum aliis; ut sicut pes non sibi tantum, sed oculo et manibus ac corpori et homini toti seruit per hoc, quod est tantum ad ambulandum; et ita de oculo et reliquis membris; pariformiter de mundi partibus. Plato enim mundum animal dixit; cuius animam absque immersione Deum si concipis, et multa horum, quae diximus, tibi clara erunt.
Neque dici debet, quod quia terra est minor sole et ab eo recipit influentiam, quod propterea sit uilior; quoniam regio tota terrae, quae usque ad ignis circumferentiam se extendit, magna est. Et quamuis terra minor sit quam sol, ut ex umbra et eclipsibus hoc notum nobis est, tamen non est nobis notum, quantum regio solis sit maior aut minor regione terrae. Aequalis autem ei praecise esse nequit; nulla enim stella alteri aequalis esse potest. Neque terra est minima stella, quia est maior luna, ut experientia eclipsium nos docuit, et Mercurio etiam, ut quidam dicunt, et forte aliis stellis. Unde ex magnitudine argumentum uilitatem non concludit.
Influentia etiam, quam recipit, non est argumentum concludens imperfectionem. Nam ipsa, ut est stella, soli et suae regioni forte pariformiter influit, ut praefertur; et cum non experiamur nos aliter quam in centro esse, in quo confluunt influentiae, de ista refluentia nihil experimur. Nam etsi terra quasi possibilitas se habeat et sol ut anima siue actualitas formalis eius respectu et luna ut medius nexus, ita ut istae stellae intra unam regionem positae suas ad inuicem influentias uniant, aliis – scilicet Mercurio et Venere et ceteris – supra existentibus, ut dixerunt antiqui et aliqui etiam moderni: tunc patet correlationem influentiae talem esse, quod una sine alia esse nequit; erit igitur una et trina in quolibet pariformiter secundum gradus suos. Quare patet per hominem non esse scibile, an regio terrae sit in gradu perfectiori et ignobiliori respectu regionum stellarum aliarum, solis, lunae et reliquarum, quoad ista.
Neque etiam quoad locum; puta quod hic locus mundi sit habitatio hominum et animalium atque uegetabilium, quae in gradu sunt ignobiliora in regione solis et aliarum stellarum habitantium. Nam etsi Deus sit centrum et circumferentia omnium regionum stellarum et ab ipso diuersae nobilitatis naturae procedant in qualibet regione habitantes, ne tot loca caelorum et stellarum sint uacua et solum ista terra fortassis de minoribus inhabitata, tamen intellectuali natura, quae hic in hac terra habitat et in sua regione, non uidetur nobilior atque perfectior dari posse secundum hanc naturam, etiamsi alterius generis inhabitatores sint in aliis stellis. Non enim appetit homo aliam naturam, sed solum in sua perfectus esse.
Improportionabiles igitur sunt illi aliarum stellarum habitatores, qualescumque illi fuerint, ad istius mundi incolas, etiamsi tota regio illa ad totam regionem istam ad finem uniuersi quandam occultam nobis proportionem gerat, ut sic inhabitatores istius terrae seu regionis ad illos inhabitatores per medium uniuersalis regionis hinc inde quandam ad se inuicem habitudinem gestent, sicut particulares articuli digitorum manus per medium manus proportionem habent ad pedem et particulares articuli pedis per medium pedis ad manum, ut omnia ad animal integrum proportionata sint.
Unde, cum tota nobis regio illa ignota sit, remanent inhabitatores illi ignoti penitus, sicut in hac terra accidit, quod animalia unius speciei quasi unam regionem specificam facientia se uniunt et mutuo propter communem regionem specificam participant ea, quae eorum regionis sunt, de aliis nihil aut se impedientes aut ueraciter apprehendentes. Non enim animal unius speciei conceptum alterius, quem per signa exprimit uocalia, apprehendere potest nisi in paucissimis signis extrinsecus, et tunc per longum usum et solum opinatiue. Minus autem de habitatoribus alterius regionis improportionabiliter scire poterimus, suspicantes in regione solis magis esse solares, claros et illuminatos intellectuales habitatores, spiritualiores etiam quam in luna, ubi magis lunatici, et in terra magis materiales et grossi; ut illi intellectuales naturae solares sint multum in actu et parum in potentia, terrenae uero magis in potentia et parum in actu, lunares in medio fluctuantes.
Hoc quidem opinamur ex influentia ignili solis et aquatica simul et aerea lunae et grauedine materiali terrae, consimiliter de aliis stellarum regionibus suspicantes nullam inhabitatoribus carere, quasi tot sint partes particulares mundiales unius uniuersi, quot sunt stellae, quarum non est numerus; ut unus mundus uniuersalis sit contractus triniter progressione sua quaternaria descensiua in tot particularibus, quod eorum nullus est numerus nisi apud eum, qui omnia in numero creauit.
Etiam corruptio rerum in terra, quam experimur, non est efficax argumentum ignobilitatis. Nobis enim constare non poterit, postquam est unus mundus uniuersalis et proportiones influentiales omnium particularium stellarum ad inuicem, quod aliquid sit corruptibile penitus, sed bene secundum alium et alium essendi modum, quando ipsae influentiae iam quasi contractae in uno indiuiduo resoluuntur, ut modus essendi sic uel sic pereat, ut non sit morti locus, ut ait Virgilius. Mors enim nihil esse uidetur nisi ut compositum ad componentia resoluatur; et an talis resolutio solum sit in terrenis incolis, quis scire poterit?
Dixerunt quidam tot esse rerum species in terra, quot sunt stellae. Si igitur terra omnium stellarum influentiam ita ad singulares species contrahit, quare similiter non fit in regionibus aliarum stellarum influentias aliarum recipientium? Et quis scire poterit, an omnes influentiae, contractae prius in compositione, in dissolutione redeant, ut animal nunc existens indiuiduum alicuius speciei in regione terrae contractum ex omni stellarum influentia resoluatur, ita ut ad principia redeat, forma tantum ad propriam stellam redeunte, a qua illa species actuale esse in terra matre recepit? Vel an forma tantum redeat ad exemplar siue animam mundi – ut dicunt Platonici – et materia ad possibilitatem, remanente spiritu unionis in motu stellarum, qui spiritus dum cessat unire, se retrahens ob organorum indispositionem uel alias, ut ex diuersitate motus separationem inducat, tunc quasi ad astra rediens, forma supra astrorum influentiam ascendente et materia infra descendente? Aut an formae cuiuslibet regionis in altiori quidem forma, puta intellectuali, quiescant, et per illam illum finem attingant, qui est finis mundi? Et quomodo hic finis attingitur per inferiores formas in Deo per illam, et quomodo illa ad circumferentiam, quae Deus est, ascendat corpore descendente uersus centrum, ubi etiam Deus est, ut omnium motus sit ad Deum; in quo aliquando, sicut centrum et circumferentia sunt unum in Deo, corpus etiam quamuis uisum sit quasi ad centrum descendere et anima ad circumferentiam, iterum in Deo unientur, cessante non omni motu, sed eo, qui ad generationem est; tamquam partes illae mundi essentiales necessario redeant tunc successiua generatione cessante, sine quibus mundus esse non possit, redeunte etiam spiritu unionis et connectente possibilitatem ad suam formam.
Haec quidem nemo hominum ex se, nisi singularius a Deo habuerit, scire poterit. Licet non dubitet quisquam Deum optimum ad se omnia creasse et non uelle quidquam perire eorum, quae fecit, sciatque eum remuneratorem largissimum omnium ipsum colentium, modum tamen diuinae operationis praesentis et futurae remunerationis Deus ipse solum scit, qui est sua operatio. Dicam tamen inferius iuxta inspiratam diuinitus ueritatem pauca circa hoc, de quibus nunc sufficit in ignorantia taliter tetigisse.
 
[2,13] Capitulum XIII. De admirabili arte diuina in mundi et elementorum creatione.
Quoniam sapientum concors sententia est per ista uisibilia et magnitudinem, pluchritudinem atque ordinem rerum nos duci in stuporem artis et excellentiae diuinae, et nonnulla mirabilis scientiae Dei artificia tetigimus, quam breuiter in uniuersi creatione pauca subiungamus admiratiue de elementorum situ et ordine.
Est autem Deus arithmetica, geometria atque musica simul et astronomia usus in mundi creatione, quibus artibus etiam et nos utimur, dum proportiones rerum et elementorum atque motuum inuestigamus. Per arithmeticam enim ipsa coadunauit; per geometriam figurauit, ut ex hoc consequerentur firmitatem et stabilitatem atque mobilitatem secundum condiciones suas; per musicam proportionauit taliter, ut non plus terrae sit in terra quam aquae in aqua et aeris in aere et ignis in igne, ut nullum elementorum in aliud sit penitus resolubile. Ex quo euenit mundi machinam perire non posse. Et licet pars unius in aliud resolui possit, numquam tamen totus aer, qui est permixtus aquae, in aquam conuerti potest propter aerem circumstantem hoc impedientem, ut elementorum semper sit permixtio. Unde egit Deus, ut partes elementorum resoluerentur mutuo. Et quando hoc fit cum mora, aliquid generatur ex concordia elementorum ad ipsum generabile durans, quamdiu durat concordia elementorum, qua rupta rumpitur et dissoluitur generatum.
Admirabili itaque ordine elementa constituta sunt per Deum, qui omnia in numero, pondere et mensura creauit. Numerus pertinet ad arithmeticam, pondus ad musicam, mensura ad geometriam. Grauitas enim leuitate constringente sustinetur – terra enim grauis quasi in medio suspensa ab igne –, leuitas autem grauitati innititur, ut ignis terrae. Et dum haec aeterna sapientia ordinaret, proportione inexpressibili usa est, ut, quantum quodlibet elementum aliud praecedere deberet, praesciret ponderans ita elementa, ut, quanto aqua terra leuior, tanto aer aqua et ignis aere, ut simul pondus cum magnitudine concurreret et continens maiorem locum occuparet contento. Et tali habitudine ipsa ad inuicem connexuit, ut unum in alio necessario sit; ubi terra est quasi animal quoddam – ut ait Plato – habens lapides loco ossium, riuos loco uenarum, arbores loco pilorum, et sunt animalia, quae intra illos terrae capillos nutriuntur ut uermiculi inter pilos animalium.
Et ad ignem terra se habet quasi ut mundus ad Deum. Multas enim Dei similitudines ignis habet in ordine ad terram, cuius potentiae non est finis, omnia in terra operans, penetrans, illustrans et distinguens atque formans per medium aeris et aquae, ut nihil quasi in omnibus sit, quae ex terra gignuntur, nisi alia et alia ignis operatio, ut rerum formae diuersae ex diuersitate resplendentiae ignis sint. Est tamen ipse ignis rebus immersus, sine quibus nec est nec res sunt terrenae. Deus autem non est nisi absolutus; unde quasi ignis consumens absolutus et claritas absoluta Deus, qui lux, in quo non sunt tenebrae, ab antiquis uocatur; cuius quasi igneitatem atque claritatem omnia, quae sunt, nituntur iuxta posse participare, ut in omnibus astris conspicimus, ubi reperitur ipsa talis claritas materialiter contracta; quae quidem discretiua et penetratiua claritas quasi immaterialiter est contracta in uita uiuentium uita intellectiua.
Quis non admiraretur hunc opificem, qui etiam tali siquidem arte in sphaeris et stellis ac regionibus astrorum usus est, ut sine omni praecisione cum omnium diuersitate sit omnium concordantia, in uno mundo magnitudines stellarum, situm et motum praeponderans et stellarum distantias taliter ordinans, ut, nisi quaelibet regio ita esset, sicut est, nec ipsa esse nec in tali situ et ordine esse nec ipsum uniuersum esse posset; dans omnibus stellis differentem claritatem, influentiam, figuram et colorem atque calorem, qui claritatem concomitatur influentialiter, et ita proportionaliter partium ad inuicem proportionem constituens, ut in qualibet sit motus partium ad totum, deorsum ad medium in grauibus et sursum a medio in leuibus, et circa medium, uti stellarum motum orbicularem percipimus.
In his tam admirandis rebus, tam uariis et diuersis, per doctam ignorantiam experimur iuxta praemissa nos omnium operum Dei nullam scire posse rationem, sed tantum admirari, quoniam magnus Dominus, cuius magnitudinis non est finis. Qui cum sit maximitas absoluta, ut est omnium operum suorum auctor et cognitor, ita et finis, ut in ipso sint omnia et extra ipsum nihil; qui est principium, medium et finis omnium, centrum et circumferentia uniuersorum, ut in omnibus ipse tantum quaeratur, quoniam sine eo omnia nihil sunt. Quo solum habito omnia habentur, quia ipse omnia; quo scito omnia sciuntur, quia ueritas omnium. Qui etiam uult, ut in admirationem ex mundi machina tam mirabili ducamur; quam tamen nobis occultat eo plus, quo plus admiramur, quoniam ipse tantum est, qui uult omni corde et diligentia quaeri. Et cum inhabitet ipsam lucem inaccessibilem, quae per omnia quaeritur, solus potest pulsantibus aperire et petentibus dare. Et nullam habent potestatem ex omnibus creatis se pulsanti aperire et se ostendere, quid sint, cum sine eo nihil sint, qui est in omnibus. Sed omnia quidem in docta ignorantia ab eis sciscitanti, quid sint aut quomodo aut ad quid, respondent:
«Ex nobis nihil neque ex nobis tibi aliud quam nihil respondere possumus, cum etiam scientiam nostri non nos habeamus, sed ille solus, per cuius intelligere id sumus, quod ipse in nobis uult, imperat et scit. Muta quidem sumus omnia; ipse est, qui in omnibus loquitur. Qui fecit nos, solus scit, quid sumus, quomodo et ad quid. Si quid scire e nobis optas, hoc quidem in ratione et causa nostra, non in nobis quaere. Ibi reperies omnia, dum unum quaeris. Et neque te ipsum nisi in eo reperire potes.»
«Fac itaque», ait nostra docta ignorantia, «ut te in eo reperias; et cum omnia in ipso sunt ipse, nihil tibi deesse poterit. Hoc autem non est nostrum, ut inaccessibilem accedamus, sed eius qui nobis dedit faciem ad ipsum conuersam cum summo desiderio quaerendi; quod dum fecerimus, piissimus est et nos non deseret, sed se ipso nobis ostenso, cum apparuerit gloria eius, aeternaliter satiabit.
Qui sit in saecula benedictus.»