[0] MINUCII FELICIS - OCTAVIUS. 

[1] I. 
Cogitanti mihi et cum animo meo Octaui boni et fidelissimi contubernalis 
memoriam recensenti tanta dulcedo et adfectio hominis inhaesit, ut ipse 
quodammodo mihi uiderer in praeterita redire, non ea quae iam transacta et 
decursa sunt, recordatione reuocare: ita eius contemplatio quantum subtracta est 
oculis, tantum pectori meo ac paene intimis sensibus inplicata est. Nec inmerito 
discedens uir eximius et sanctus inmensum sui desiderium nobis reliquit, utpote 
cum et ipse tanto nostri semper amore flagrauerit, ut et in ludicris et seriis 
pari mecum uoluntate concineret eadem uelle uel nolle: crederes unam mentem in 
duobus fuisse diuisam. Sic solus in amoribus conscius, ipse socius in erroribus: 
et cum discussa caligine de tenebrarum profundo in lucem sapientiae et ueritatis 
emergerem, non respuit comitem, sed quod est gloriosius, praecucurrit. Itaque 
cum per uniuersam conuictus nostri et familiaritatis aetatem mea cogitatio 
uolueretur, in illo praecipue sermone eius mentis meae resedit intentio, quo Q- 
Caecilium superstitiosis uanitatibus etiamnunc inhaerentem disputatione 
grauissima ad ueram religionem reformauit. 

[2] II. 
Nam negotii et uisendi mei gratia Romam contenderat, relicta domo, coniuge, 
liberis, et -- quod est in liberis amabilius -- adhuc annis innocentibus et 
adhuc dimidiata uerba temptantibus, loquellam ipso offensantis linguae fragmine 
dulciorem. Quo in aduentu eius non possum exprimere sermonibus, quanto quamque 
inpatienti gaudio exultauerim, cum augeret maxime laetitiam meam amicissimi 
hominis inopinata praesentia.
Igitur post unum et alterum diem, cum iam et auiditatem desiderii frequens 
adsiduitatis usus implesset et quae per absentiam mutuam de nobis nesciebamus, 
relatione alterna comperissemus, placuit Ostiam petere, amoenissimam ciuitatem, 
quod esset corpori meo siccandis umoribus de marinis lauacris blanda et adposita 
curatio: sane et ad uindemiam feriae iudiciariam curam relaxauerant. Nam id 
temporis post aestiuam diem in temperiem semet autumnitas dirigebat.
Itaque cum diluculo ad mare inambulando litori pergeremus, ut et aura 
adspirans leniter membra uegetaret et cum eximia uoluptate molli uestigio cedens 
harena subsideret, Caecilius simulacro Serapidis denotato, ut uulgus 
superstitiosus solet, manum ori admouens osculu, labiis pressit. 

[3] III. 
Tunc Octauius ait: "Non boni uiri est, Marce frater, hominem domi forisque 
lateri tuo inhaerentem sic in hac inperitiae uulgaris caecitate deserere, ut tam 
luculento die in lapides eum patiaris inpingere, effigiatos sane et unctos et 
coronatos, cum scias huius erroris non minorem ad te quam ad ipsum infamiam 
redundare."
Cum hoc sermone eius medium spatium ciuitatis emensi iam liberum litus 
tenebamus. Ibi harenas extimas, uelut sterneret ambulacro, perfundens lenis unda 
tendebat: et, ut semper mare etiam positis flatibus inquietum est, etsi non 
canis spumosisque fluctibus exibat ad terram, tamen crispis tortuosisque ibidem 
erroribus delectati perquam sumus, cum in ipso aequoris limine plantas 
tingueremus, quod uicissim nunc adpulsum nostris pedibus adluderet fluctus, nunc 
relabens ac uestigia retrahens in sese resorberet. Sensim itaque tranquilleque 
progressi oram curui molliter litoris iter fabulis fallentibus legebamus. Haec 
fabulae erant Octaui disserentis de nauigatione narratio. Sed ubi eundi spatium 
satis iustum cum sermone consumpsimus, eandem emensi uiam rursus uersis 
uestigiis terebamus, et cum ad id loci uentum est, ubi subductae nauiculae 
substratis roboribus a terrena labe suspensae quiescebant, pueros uidemus 
certatim gestientes testarum in mare iaculationibus ludere. Is lusus est testam 
teretem iactatione fluctuum leuigatam legere de litore, eam testam plano situ 
digitis comprehensam inclinem ipsum atque humilem quantum potest super undas 
inrotare, ut illud iaculum uel dorsum maris raderet enataret, dum leni impetu 
labitur, uel summis fluctibus tonsis emicaret emergeret, dum adsiduo saltu 
subleuatur. Is se in pueris uictorem ferebat, cuius testa et procurreret longius 
et frequentius exsiliret. 

[4] IV. 
Igitur cum omnes hac spectaculi uoluptate caperemur, Caecilius nihil 
intendere neque de contentione ridere, sed tacens, anxius, segregatus dolere 
nescio quid uultu fatebatur. Cui ego: "Quid hoc est rei? cur non agnosco, 
Caecili, alacritatem tuam illam et illam oculorum etiam in seriis hilaritatem 
requiro?"
Tum ille: "Iam dudum me Octaui nostri acriter angit et remordet oratio, qua 
in te inuectus obiurgauit neglegentiae, ut me dissimulanter grauius argueret 
inscientiae. Itaque progrediar ulterius: de toto integro mihi cum Octauio res 
est. Si placet, ut ipsius sectae homo cum eo disputem, iam profecto intelleget 
facilius esse in contubernalibus disputare quam conserere sapientiam. Modo in 
istis ad tutelam balnearum iactis et in altum procurrentibus petrarum obicibus 
residamus, ut et requiescere de itinere possimus et intentius disputare."
Et cum dicto eius adsedimus, ita ut me ex tribus medium lateris ambitione 
protegerent: nec hoc obsequi fuit aut ordinis aut honoris, quippe cum amicitia 
pares semper aut accipiat aut faciat, sed ut arbiter et utrisque proximus aures 
darem et disceptantes duos medius segregarem. 

[5] V. 
Tum sic Caecilius exorsus est: "Quamquam tibi, Marce frater, de quo cum 
maxime quaerimus non sit ambiguum, utpote cum diligenter in utroque uiuendi 
genere uersatus repudiaris alterum, alterum conprobaris, in praesentiarum tamen 
ita tibi informandus est animus, ut libram teneas aequissimi iudicis nec in 
alteram partem propensus incumbas, ne non tam ex nostris disputationibus nata 
sententia quam ex tuis sensibus prolata uideatur. Proinde, si mihi quasi nouus 
aliqui et quasi ignarus partis utriusque considas, nullum negotium est 
patefacere, omnia in rebus humanis dubia, incerta, suspensa magisque omnia 
uerisimilia quam uera: quo magis mirum est nonnullos taedio inuestigandae 
penitus ueritatis cuilibet opinioni temere succumbere quam in explorando 
pertinaci diligentia perseuerare. Itaque indignandum omnibus, indolescendum est 
audere quosdam, et hoc studiorum rudes, litterarum profanos, expertes artium 
etiam sordidarum, certum aliquid de summa rerum ac maiestate decernere, de qua 
tot omnibus saeculis sectarum plurimarum usque adhuc ipsa philosophia deliberat. 
Nec inmerito, cum tantum absit ab exploratione diuina humana mediocritas, ut 
neque quae supra nos caelo suspensa sublata sunt, neque quae infra terram 
profunda demersa sunt, aut scire sit datum aut ruspari religiosum, et beati 
satis satisque prudentes iure uideamur, si secundum illud uetus sapientis 
oraculum nosmet ipsos familiarius nouerimus. Sed quatenus indulgentes insano 
atque inepto labori ultra humilitatis nostrae terminos euagamur et in terram 
proiecti caelum ipsum et ipsa sidera audaci cupiditate transcendimus, uel hunc 
errorem saltem non uanis et formidulosis opinionibus implicemus. Sint principio 
omnium semina natura in se coeunte densata, quis hic auctor deus? Sint fortuitis 
concursionibus totius mundi membra coalita, digesta, formata, quis deus 
machinator? Sidera licet ignis accenderit et caelum licet sua materia 
suspenderit, licet terram fundauerit pondere et mare licet influxerit e liquore 
unde haec religio, unde formido, quae superstitio est? Homo et animal omne quod 
nascitur, inspiratur, attollitur, elementorum ut uoluntaria concretio est, in 
quae rursum homo et animal omne diuiditur, soluitur, dissipatur: ita in fontem 
refluunt et in semet omnia reuoluuntur, nullo artifice nec iudice nec auctore. 
Sic congregatis ignium seminibus soles alios atque alios semper splendere, sic 
exhalatis terrae uaporibus nebulas semper adolescere, quibus densatis coactisque 
nubes altius surgere, isdem labentibus pluuias fluere, flare uentos, grandines 
increpare, uel nimbis conlidentibus tonitrua mugire, rutilare fulgora, fulmina 
praemicare: adeo passim cadunt, montes inruunt, arboribus incurrunt, sine 
dilectu tangunt loca sacra et profana, homines noxios feriunt et saepe 
religiosos. Quid tempestates loquar uarias et incertas, quibus nullo ordine uel 
examine rerum omnium impetus uolutatur? in naufragiis bonorum malorumque fata 
mixta, merita confusa? in incendiis interitum conuenire insontium nocentumque? 
et cum tabe pestifera caeli tractus inficitur, sine discrimine omnes deperire? 
et cum belli ardore saeuitur, meliores potius occumbere? In pace etiam non 
tantum aequatur nequitia melioribus, sed et colitur, ut in pluribus nescias, 
utrum sit eorum detestanda prauitas an optanda felicitas. Quod si mundus diuina 
prouidentia et alicuius numinis auctoritate regeretur, numquam mereretur 
Phalaris et Dionysius regnum, numquam Rutilius et Camillus exilium, numquam 
Socrates uenenum. Ecce arbusta frugifera, ecce iam seges cana, iam temulenta 
uindemia imbri corrumpitur, grandine caeditur. Adeo aut incerta nobis ueritas 
occultatur et premitur, aut, quod magis credendum est, uariis et lubricis 
casibus soluta legibus fortuna dominatur. 

[6] VI. 
"Cum igitur aut fortuna certa aut incerta natura sit, quanto uenerabilius 
ac melius antistitem ueritatis maiorum excipere disciplinam, religiones traditas 
colere, deos, quos a parentibus ante inbutus es timere quam nosse familiarius, 
adorare, nec de numinibus ferre sententiam, sed prioribus credere, qui adhuc 
rudi saeculo in ipsius mundi natalibus meruerunt deos uel faciles habere uel 
reges! Inde adeo per uniuersa imperia, prouincias oppida uidemus singulos 
sacrorum ritus gentiles habere et deos colere municipes, ut Eleusinios Cererem, 
Phrygas Matrem, Epidaurios Aesculapium, Chaldaeos Belum, Astarten Syros, Dianam 
Tauros, Gallos Mercurium, uniuersa Romanos. Sic eorum potestas et auctoritas 
totius orbis ambitus occupauit, sic imperium suum ultra solis uias et ipsius 
oceani limites propagauit, dum exercent in armis uirtutem religiosam, dum urbem 
muniunt sacrorum religionibus, castis uirginibus, multis honoribus ac nominibus 
sacerdotum, dum obsessi et citra solum Capitolium capti colunt deos, quos alius 
iam spreuisset iratos, et per Gallorum acies mirantium superstitionis audaciam 
pergunt telis inermes, sed cultu religionis armati, dum captis in hostilibus 
moenibus adhuc ferociente uictoria numina uicta uenerantur, dum undique hospites 
deos quaerunt et suos faciunt, dum aras extruunt etiam ignotis numinibus et 
Manibus. Sic, dum uniuersarum gentium sacra suscipiunt, etiam regna meruerunt. 
Hinc perpetuus uenerationis tenor mansit, qui longa aetate non infringitur, sed 
augetur: quippe antiquitas caerimoniis atque fanis tantum sanctitatis tribuere 
consueuit quantum adstruxerit uetustatis. 

[7] VII. 
"Nec tamen temere (ausim enim interim et ipse concedere et sic melius 
errare) maiores nostri aut obseruandis auguriis aut extis consulendis aut 
instituendis sacris aut delubris dedicandis operam nauauerunt. Specta de libris 
memoriam; iam eos deprehendes initiasse ritus omnium religionum, uel ut 
remuneraretur diuina indulgentia, uel ut auerteretur imminens ira aut iam tumens 
et saeuiens placaretur. Testis Mater Idaea, quae aduentu suo et probauit 
matronae castitatem et urbem metu hostili liberauit; testes equestrium fratrum 
in lacu, sicut se ostenderant, statuae consecratae, qui anheli spumantibus equis 
atque fumantibus de Perse uictoriam eadem die qua fecerant nuntiauerunt; testis 
ludorum offensi Iouis de somnio plebei hominis iteratio: et Deciorum deuotio 
rata testis est; testis et Curtius, qui equitis sui uel mole uel honore hiatum 
profundae uoraginis coaequauit. Frequentius etiam, quam uolebamus, deorum 
praesentiam contempta auspicia contestata sunt. Sic Allia "nomen infaustum," sic 
Claudi et Iuni non proelium in Poenos, sed ferale naufragium est, et ut 
Trasimenus Romanorum sanguine et maior esset et decolor, spreuit auguria 
Flaminius, et ut Parthos signa repetamus, dirarum inprecationes Crassus et 
meruit et inrisit. Omitto uetera quae multa sunt, et de deorum natalibus, donis, 
muneribus neglego carmina poetarum, praedicta etiam de oraculis fata transilio, 
ne uobis antiquitas nimium fabulosa uideatur. Intende templis ac delubris 
deorum, quibus Romana ciuitas et protegitur et ornatur: magis sunt augusta 
numinibus incolis, praesentibus, inquilinis quam cultu, insignibus et muneribus 
opulenta. Inde adeo pleni et mixti deo uates futura praecerpunt, dant cautelam 
periculis, morbis medellam, spem adflictis, opem miseris, solacium 
calamitatibus, laboribus leuamentum. Etiam per quietem deos uidemus, audimus, 
agnoscimus, quos impie per diem negamus, nolumus, peieramus. 

[8] VIII. 
"Itaque cum omnium gentium de dis inmortalibus, quamuis incerta sit uel 
ratio uel origo, maneat tamen firma consensio, neminem fero tanta audacia tamque 
inreligiosa nescio qua prudentia tumescentem, qui hanc religionem tam uetustam, 
tam utilem, tam salubrem dissoluere aut infirmare nitatur. Sit licet ille 
Theodorus Cyrenaeus, uel qui prior Diagoras Melius, cui Atheon cognomen adposuit 
antiquitas, qui uterque nullos deos adseuerando timorem omnem, quo humanitas 
regitur, uenerationemque penitus sustulerunt: numquam tamen in hac impietatis 
disciplina simulatae philosophiae nomine atque auctoritate pollebunt. Cum 
Abderiten Protagoram Athenienses uiri consulte potius quam profane de diuinitate 
disputantem et expulerint suis finibus et in contione eius scripta deusserint, 
quid? homines (sustinebitis enim me impetum susceptae actionis liberius 
exerentem) homines, inquam, deploratae, inlicitae ac desperatae factionis 
grassari in deos non ingemescendum est? Qui de ultima faece collectis 
imperitioribus et mulieribus credulis sexus sui facilitate labentibus plebem 
profanae coniurationis instituunt, quae nocturnis congregationibus et ieiuniis 
sollemnibus et inhumanis cibis non sacro quodam, sed piaculo foederatur, 
latebrosa et lucifuga natio, in publicum muta, in angulis garrula, templa ut 
busta despiciunt, deos despuunt, rident sacra, miserentur miseri (si fas est) 
sacerdotum, honores et purpuras despiciunt, ipsi seminudi! Pro mira stultitia et 
incredibilis audacia! spernunt tormenta praesentia, dum incerta metuunt et 
futura, et dum mori post mortem timent, interim mori non timent: ita illis 
pauorem fallax spes solacia rediuiua blanditur! 

[9] IX. 
"Ac iam, ut fecundius nequiora proueniunt, serpentibus in dies perditis 
moribus per uniuersum orbem sacraria ista taeterrima impiae coitionis 
adolescunt. Eruenda prorsus haec et execranda consensio. Occultis se notis et 
insignibus noscunt et amant mutuo paene antequam nouerint: passim etiam inter 
eos uelut quaedam libidinum religio miscetur, ac se promisce appellant fratres 
et sorores, ut etiam non insolens stuprum intercessione sacri nominis fiat 
incestum. Ita eorum uana et demens superstitio sceleribus gloriatur. Nec de 
ipsis, nisi subsisteret ueritas, maxime nefaria et honore praefanda sagax fama 
loqueretur. Audio eos turpissimae pecudis caput asini consecratum inepta nescio 
qua persuasione uenerari: digna et nata religio talibus moribus! Alii eos ferunt 
ipsius antistitis ac sacerdotis colere genitalia et quasi parentis sui adorare 
naturam: nescio an falsa, certe occultis ac nocturnis sacris adposita suspicio! 
Et qui hominem summo supplicio pro facinore punitum et crucis ligna feralia 
eorum caerimonias fabulatur, congruentia perditis sceleratisque tribuit altaria, 
ut id colant quod merentur. Iam de initiandis tirunculis fabula tam detestanda 
quam nota est. Infans farre contectus, ut decipiat incautos, adponitur ei qui 
sacris inbuatur. Is infans a tirunculo farris superficie quasi ad innoxios ictus 
prouocato caecis occultisque uulneribus occiditur. Huius, pro nefas! sitienter 
sanguinem lambunt, huius certatim membra dispertiunt, hac foederantur hostia, 
hac conscientia sceleris ad silentium mutuum pignerantur. Haec sacra sacrilegiis 
omnibus taetriora. Et de conuiuio notum est; passim omnes locuntur, id etiam 
Cirtensis nostri testatur oratio. Ad epulas sollemni die coeunt cum omnibus 
liberis, sororibus, matribus, sexus omnis homines et omnis aetatis. Illic post 
multas epulas, ubi conuiuium caluit et incestae libidinis ebriatis feruor 
exarsit, canis qui candelabro nexus est, iactu offulae ultra spatium lineae, qua 
uinctus est, ad impetum et saltum prouocatur. Sic euerso et extincto conscio 
lumine inpudentibus tenebris nexus infandae cupiditatis inuoluunt per incertum 
sortis, etsi non omnes opera, conscientia tamen pariter incesti, quoniam uoto 
uniuersorum adpetitur quicquid accidere potest in actu singulorum. 

[10] X. 
"Multo praetereo consulto: nam et haec nimis multa sunt, quae aut omnia aut 
pleraque omnium uera declarat ipsius prauae religionis obscuritas. Cur etenim 
occultare et abscondere quicquid illud colunt magnopere nituntur, cum honesta 
semper publico gaudeant, scelera secreta sint? cur nullas aras habent, templa 
nulla, nulla nota simulacra, numquam palam loqui, numquam libere congregari, 
nisi illud, quod colunt et interprimunt, aut puniendum est aut pudendum? Unde 
autem uel quis ille aut ubi deus unicus, solitarius, destitutus, quem non gens 
libera, non regna, non saltem Romana superstitio nouerunt? Iudaeorum sola et 
misera gentilitas unum et ipsi deum, sed palam, sed templis, aris, uictimis 
caerimoniisque coluerunt, cuius adeo nulla uis nec potestas est, ut sit Romanis 
hominibus cum sua sibi natione captiuus. At etiam Christiani quanta monstra, 
quae portenta confingunt! Deum illum suum, quem nec ostendere possunt nec 
uidere, in omnium mores, actus omnium, uerba denique et occultas cogitationes 
diligenter inquirere, discurrentem scilicet atque ubique praesentem: molestum 
illum uolunt, inquietum, inpudenter etiam curiosum, siquidem adstat factis 
omnibus, locis omnibus intererrat, cum nec singulis inseruire possit per 
uniuersa districtus nec uniuersis sufficere in singulis occupatus. 

[11] XI. 
"Quid quod toto orbi et ipsi mundo cum sideribus suis minantur incendium, 
ruinam moliuntur, quasi aut naturae diuinis legibus constitutus aeternus ordo 
turbetur, aut, rupto elementorum omnium foedere et caelesti conpage diuisa, 
moles ista, qua continetur et cingitur, subruatur? Nec hac furiosa opinione 
contenti aniles fabulas adstruunt et adnectunt: renasci se ferunt post mortem et 
cineres et fauillas et nescio qua fiducia mendaciis suis inuicem credunt: putes 
eos iam reuixisse. Anceps malum et gemina dementia, caelo et astris, quae sic 
relinquimus, ut inuenimus, interitum denuntiare, sibi mortuis extinctis, qui 
sicut nascimur et interimus, aeternitatem repromittere! Inde uidelicet et 
execrantur rogos et damnant ignium sepulturas, quasi non omne corpus, etsi 
flammis subtrahatur, annis tamen et aetatibus in terram resoluatur, nec 
intersit, utrum ferae diripiant an maria consumant an humus contegat an flamma 
subducat, cum cadaueribus omnis sepultura, si sentiunt, poena sit, si non 
sentiunt, ipsa conficiendi celeritate medicina. Hoc errore decepti beatam sibi, 
ut bonis, et perpetem uitam mortui pollicentur, ceteris, ut iniustis, poenam 
sempiternam. Multa ad haec subpetunt, ni festinet oratio. Iniustos ipsos magis 
nec laboro; iam docui: quamquam, etsi iustos darem, culpam tamen uel innocentiam 
noui fato tribui sententiis plurimorum. Et haec uestra consensio est; nam 
quicquid agimus, ut alii fato ita uos deo dicitis: sic sectae uestrae non 
spontaneos cupere, sed electos. Igitur iniquum iudicem fingitis qui sortem in 
hominibus puniat, non uoluntatem.
"Vellem tamen sciscitari, utrumne cum corporibus an absque corporibus, et 
corporibus quibus, ipsisne an innouatis resurgatur. Sine corpore? hoc, quod 
sciam, neque mens neque anima nec uita est. Ipso corpore? sed iam ante dilapsum 
est. Alio corpore? ergo homo nouus nascitur, non prior ille reparatur. Et tamen 
tanta aetas abiit, saecula innumera fluxerunt; quis unus ullus ab inferis uel 
Protesilai sorte remeauit, horarum saltem permisso commeatu, uel ut exemplo 
crederemus? Omnia ista figmenta male sanae opinionis et inepta solacia a poetis 
fallacibus in dulcedinem carminis lusa a uobis nimirum credulis in deum uestrum 
turpiter reformata sunt. 

[12] XII. 
"Nec saltem de praesentibus capitis experimentum, quam uos inritae 
pollicitationis cassa uota decipiant: quid post mortem inpendeat, miseri, dum 
adhuc uiuitis, aestimate. Ecce pars uestrum et maior, melior, ut dicitis, egetis 
algetis, opere fame laboratis, et deus patitur dissimulat, non uult aut non 
potest opitulari suis; ita aut inualidus aut iniquus est! Tu, qui inmortalitatem 
postumam somnias, cum periculo quateris, cum febribus ureris, cum dolore 
laceraris, nondum condicionem tuam sentis? nondum adgnoscis fragilitatem? 
inuitus miser infirmitatis argueris nec fateris!
"Sed omitto communia. Ecce uobis minae, supplicia, tormenta, et iam non 
adorandae sed subeundae cruces, ignes etiam quos et praedicitis et timetis: ubi 
deus ille, qui subuenire reuiuescentibus potest, uiuentibus non potest? Nonne 
Romani sine uestro deo imperant regnant, fruuntur orbe toto uestrique 
dominantur? Vos uero suspensi interim atque solliciti honestis uoluptatibus 
abstinetis: non spectacula uisitis, non pompis interestis, conuiuia publica 
absque uobis; sacra certamina, praecerptos cibos et delibatos altaribus potus 
abhorretis. Sic reformidatis deos quos negatis! Non floribus caput nectitis, non 
corpus odoribus honestatis; reseruatis unguenta funeribus, coronas etiam 
sepulcris denegatis, pallidi trepidi, misericordia digni, sed nostrorum deorum. 
Ita nec resurgitis miseri nec interim uiuitis!
Proinde si quid sapientiae uobis aut uerecundiae est, desinite caeli plagas 
et mundi fata et secreta rimari: satis est pro pedibus aspicere maxime indoctis 
inpolitis, rudibus agrestibus, quibus non est datum intellegere ciuilia, multo 
magis denegatum est disserere diuina. 

[13] XIII. 
"Quamquam si philosophandi libido est, Socraten, sapientiae principem, 
quisque uestrum tantus est, si potuerit, imitetur. Eius uiri, quotiens de 
caelestibus rogabatur, nota responsio est: 'quod supra nos, nihil ad nos.' 
Merito ergo de oraculo testimonium meruit prudentiae singularis. Quod oraculum, 
idem ipse persensit, idcirco uniuersis esse praepositum, non quod omnia 
comperisset, sed quod nihil se scire didicisset: ita confessae inperitiae summa 
prudentia est. Hoc fonte defluxit Arcesilae et multo post Carneadis et 
Academicorum plurimorum in summis quaestionibus tuta dubitatio, quo genere 
philosophari et caute indocti possunt et docti gloriose. Quid? Simonidis Melici 
nonne admiranda omnibus et sectanda cunctatio? Qui Simonides, cum de eo, quid et 
quales arbitraretur deos, ab Hierone tyranno quaereretur, primo deliberationi 
diem petiit, postridie biduum prorogauit, mox alterum tantum admonitus adiunxit. 
Postremo, cum causas tantae morae tyrannus inquireret, respondit ille 'quod 
sibi, quanto inquisitio tardior pergeret, tanto ueritas fieret obscurior.' Mea 
quoque opinione quae sunt dubia, ut sunt, relinquenda sunt, nec, tot ac tantis 
uiris deliberantibus, temere et audaciter in alteram partem ferenda sententia 
est, ne aut anilis inducatur superstitio aut omnis religio destruatur." 

[14] XIV. 
Sic Caecilius et renidens (nam indignationis eius tumorem effusae orationis 
impetus relaxauerat): "Ecquid ad haec" ait "audet Octauius, homo Plautinae 
prosapiae, ut pistorum praecipuus, ita postremus philosophorum?"
"Parce," inquam, "in eum plaudere: neque enim prius exultare te dignum est 
concinnitate sermonis, quam utrimque plenius fuerit peroratum, maxime cum non 
laudi, set ueritati disceptatio uestra nitatur. Et quamquam magnum in modum me 
subtili uarietate tua delectarit oratio, tamen altius moueor, non de praesenti 
actione, sed de toto genere disputandi, quod plerumque pro disserentium uiribus 
et eloquentiae potestate etiam perspicuae ueritatis condicio mutetur. Id 
accidere pernotum est auditorum facilitate, qui dum uerborum lenocinio a rerum 
intentionibus auocantur, sine dilectu adsentiuntur dictis omnibus nec a rectis 
falsa secernunt, nescientes inesse et incredibile uerum et uerisimile mendacium. 
Itaque, quo saepius adseuerationibus credunt, eo frequentius a peritioribus 
arguuntur: sic adsidue temeritate decepti culpam iudicis tranferunt ad incerti 
querellam, ut damnatis omnibus malint uniuersa suspendere quam de fallacibus 
iudicare. Igitur nobis prouidendum est, ne odio identidem sermonum omnium 
laboremus ita, ut in execrationem et odium hominum plerique simpliciores 
efferantur. Nam incaute creduli circumueniuntur ab his quos bonos putauerunt: 
mox errore consimili iam suspectis omnibus ut improbos metuunt etiam quos 
optimos sentire potuerunt.
'Nos proinde solliciti, quod utrimque omni negotio disseratur et ex altera 
parte plerumque obscura sit ueritas, ex altero latere mira subtilitas quae 
nonnumquam ubertate dicendi fidem confessae probationis imitetur, diligenter 
quantum potest singula ponderemus, ut argutias quidem laudare, ea uero quae 
recta sunt, eligere, probare, suscipere possimus." 

[15] XV. 
"Decedis" inquit Caecilius "officio iudicis religiosi: nam periniurium est 
uires te actionis meae intergressu grauissimae disputationis infringere, cum 
Octauius integra et inlibata habeat singula, si potest, refutare."
"Id quod criminaris" inquam "in commune, nisi fallor, conpendium protuli, 
ut examine scrupuloso nostram sententiam non eloquentiae tumore, sed rerum 
ipsarum soliditate libremus. Nec auocanda, quod quereris, diutius intentio, cum 
toto silentio liceat responsionem Ianuari nostri iam gestientis audire." 

[16] XVI. 
Et Octauius: "Dicam equidem, ut potero, pro uiribus, et adnitendum tibi 
mecum est, ut conuiciorum amarissimam labem uerborum ueracium flumine diluamus.
"Nec dissimulabo principio ita Natalis mei errantem, uagam, lubricam 
nutasse sententiam, ut sit nobis ambigendum, utrum tuo eruditio turbata sit, an 
uacillauerit per errorem. Nam interim deos credere, interim se deliberare 
uariauit, ut propositionis incerto incertior responsionis nostrae intentio 
fundaretur. Sed in Natali meo uersutiam nolo, non credo: procul est ab eius 
simplicitate subtilis urbanitas. Quid igitur? Ut qui rectam uiam nescit, ubi, ut 
fit, in plures una diffinditur, quia uiam nescit, haeret anxius nec singulas 
audet eligere nec uniuersas probare: sic, cui non est ueri stabile iudicium, 
prout infida suspicio spargitur, ita eius dubia opinio dissipatur. Nullum itaque 
miraculum est, si Caecilius identidem in contrariis ac repugnantibus iactetur, 
aestuet, fluctuetur. Quod ne fiat ulterius, conuincam et redarguam quamuis 
diuersa, quae dicta sunt, una ueritate confirmata probataque: sic nec dubitandum 
ei de cetero est nec uagandum.
"Et quoniam meus frater erupit, aegre se ferre, stomachari, indignari, 
dolere, inliteratos, pauperes, inperitos de rebus caelestibus disputare, sciat 
omnes homines, sine dilectu aetatis, sexus, dignitatis, rationis et sensus 
capaces et habiles procreatos nec fortuna nanctos, sed natura insitos esse 
sapientiam: quin ipsos etiam philosophos, uel si qui alii artium repertores in 
memorias exierunt, priusquam sollertia mentis parerent nominis claritatem, 
habitos esse plebeios, indoctos, seminudos: adeo diuites facultatibus suis 
inligatos magis aurum suspicere consuesse quam caelum, nostrates pauperes et 
commentos esse prudentiam et tradidisse ceteris disciplinam. Unde apparet 
ingenium non dari facultatibus nec studio parari, sed cum ipsa mentis formatione 
generari. Nihil itaque indignandum uel dolendum, si quicumque de diuinis 
quaerat, sentiat, proferat, cum non disputantis auctoritas, sed disputationis 
ipsius ueritas requiratur. Atque etiam, quo imperitior sermo, hoc inlustrior 
ratio est, quoniam non fucatur pompa facundiae et gratiae, sed, ut est, recti 
regula sustinetur. 

[17] XVII. 
"Nec recuso, quod Caecilius adserere inter praecipua conisus est, hominem 
nosse se et circumspicere debere, quid sit, unde sit, quare sit: utrum elementis 
concretus an concinnatus atomis, an potius a deo factus, formatus, animatus. 
Quod ipsum explorare et eruere sine uniuersitatis inquisitione non possumus, cum 
ita cohaerentia, conexa, concatenata sint, ut nisi diuinitatis rationem 
diligenter excusseris, nescias humanitatis, nec possis pulchre gerere rem 
ciuilem, nisi cognoueris hanc communem omnium mundi ciuitatem, praecipue cum a 
feris beluis hoc differamus, quod illa prona in terramque uergentia nihil nata 
sint prospicere nisi pabulum, nos, quibus uultus erectus, quibus suspectus in 
caelum datus est, sermo et ratio, per quae deum adgnoscimus, sentimus, imitamur, 
ignorare nec fas nec licet ingerentem sese oculis et sensibus nostris caelestem 
claritatem: sacrilegii enim uel maxime instar est, humi quaerere quod in sublimi 
debeas inuenire.
"Quo magis mihi uidentur qui hunc mundi totius ornatum non diuina ratione 
perfectum uolunt, sed frustis quibusdam temere cohaerentibus conglobatum, 
mentem, sensum, oculos denique ipsos non habere. Quid enim potest esse tam 
apertum, tam confessum tamque perspicuum, cum oculos in caelum sustuleris et 
quae sunt infra circaque lustraueris, quam esse aliquod numen praestantissimae 
mentis, quo omnis natura inspiretur, moueatur, alatur, gubernetur?
"Caelum ipsum uide: quam late tenditur, quam rapide uoluitur, uel quod in 
noctem astris distinguitur, uel quod in diem sole lustratur: iam scies, quam sit 
in eo summi moderatoris mira et diuina libratio. Vide et annum, ut solis ambitus 
faciat, et mensem uide, ut luna auctu, senio, labore circumagat. Quid tenebrarum 
et luminis dicam recursantes uices, ut sit nobis operis et quietis alterna 
reparatio? Relinquenda uero astrologis prolixior de sideribus oratio, uel quod 
regant cursum nauigandi, uel quod arandi metendique tempus inducant. Quae 
singula non modo ut crearentur, fierent, disponerentur, summi opificis et 
perfectae rationis eguerunt, uerum etiam sentiri, perspici, intellegi sine summa 
sollertia et ratione non possunt.
"Quid? cum ordo temporum ac frugum stabili uarietate distinguitur, nonne 
auctorem suum parentemque testatur uer aeque cum suis floribus et aestas cum 
suis messibus et autumni maturitas grata et hiberna oliuitas necessaria? Qui 
ordo facile turbaretur, nisi maxima ratione consisteret. Iam prouidentiae 
quantae, ne hiems sola glacie ureret aut sola aestas ardore torreret, autumni et 
ueris inserere medium temperamentum, ut per uestigia sua anni reuertentis 
occulti et innoxii transitus laberentur!
"Mari intende: lege litoris stringitur. Quicquid arborum est uide: quam e 
terrae uisceribus animatur! Aspice oceanum: refluit reciprocis aestibus. Vide 
fontes: manant uenis perennibus. Fluuios intuere: eunt semper exercitis 
lapsibus.
"Quid loquar apte disposita recta montium, collium flexa, porrecta 
camporum? quidue animantium loquar aduersus sese tutelam multiformem? alias 
armatas cornibus, alias dentibus saeptas et fundatas ungulis et spicatas aculeis 
aut pedum celeritate liberas aut elatione pinnarum?
"Ipsa praecipue formae nostrae pulchritudo deum fatetur artificem: status 
rigidus, uultus erectus, oculi in summo uelut in specula constituti et omnes 
ceteri sensus uelut in arce compositi. 

[18] XVIII. 
"Longum est ire per singula. Nihil in homine membrorum est, quod non et 
necessitatis causa sit et decoris, et quod magis mirum est, eadem figura 
omnibus, sed quaedam unicuique liniamenta deflexa: sic et similes uniuersi 
uidemur et inter se singuli dissimiles inuenimur.
"Quid nascendi ratio? quid? cupido generandi nonne a deo data est, et ut 
ubera partu maturescente lactescant et ut tener fetus ubertate lactei roris 
adolescat?
"Nec uniuersitati solummodo deus, sed et partibus consulit. Britannia sole 
deficitur, sed circumfluentis maris tepore recreatur; Aegypti siccitatem 
temperare Nilus amnis solet, Euphrates Mesopotamiam pro imbribus pensat, Indus 
flumen et serere orientem dicitur et rigare.
"Quod si ingressus aliquam domum omnia exculta, disposita, ornata uidisses, 
utique praeesse ei crederes dominum et illis bonis rebus multo esse meliorem: 
ita in hac mundi domo, cum caelo terraque perspicias prouidentiam, ordinem, 
legem, crede esse uniuersitatis dominum parentemque ipsis sideribus et totius 
mundi partibus pulchriorem.
"Ni forte, quoniam de prouidentia nulla dubitatio est, inquirendum putas, 
utrum unius imperio an arbitrio plurimorum caeleste regnum gubernetur: quod 
ipsum non est multi laboris aperire cogitanti imperia terrena, quibus exempla 
utique de caelo. Quando umquam regni societas aut cum fide coepit aut sine 
cruore discessit? Omitto Persas de equorum hinnitu augurantes principatum, et 
Thebanorum par, mortuam fabulam, transeo. Ob pastorum et casae regnum de geminis 
memoria notissima est. Generi et soceri bella toto orbe diffusa sunt, et tam 
magni imperii duos fortuna non cepit.
"Vide cetera: rex unus apibus, dux unus in gregibus, in armentis rector 
unus. Tu in caelo summam potestatem diuidi credas et scindi ueri illius ac 
diuini imperii totam maiestatem, cum palam sit parentem omnium deum nec 
principium habere nec terminum, qui natiuitatem omnibus praestet, sibi 
perpetuitatem, qui ante mundum fuerit sibi ipse pro mundo: qui uniuersa, 
quaecumque sunt, uerbo iubet, ratione dispensat, uirtute consummat.
"Hic non uideri potest: uisu clarior est; nec conprehendi: tactu purior 
est; nec aestimari: sensibus maior est, infinitus, inmensus et soli sibi tantus, 
quantus est, notus. Nobis uero ad intellectum pectus angustum est, et ideo sic 
eum digne aestimamus, dum inaestimabilem dicimus. Eloquar quemadmodum sentio: 
magnitudinem dei qui se putat nosse minuit; qui non uult minuere, non nouit.
"Nec nomen deo quaeras: deus nomen est. Illic uocabulis opus est, cum per 
singulos propriis appellationum insignibus multitudo dirimenda est: deo, qui 
solus est, dei uocabulum totum est. Quem si patrem dixero, carnalem opineris; si 
regem, terrenum suspiceris; si dominum, intelleges utique mortalem. Aufer 
additamenta nominum et perspicies eius claritatem.
"Quid quod omnium de isto habeo consensum? Audio uulgus: cum ad caelum 
manus tendunt, nihil aliud quam 'deum' dicunt et 'deus magnus est' et 'deus 
uerus est' et 'si deus dederit.' Vulgi iste naturalis sermo est an Christiani 
confitentis oratio? Et qui Iouem principem uolunt, falluntur in nomine, sed de 
una potestate consentiunt. 

[19] XIX. 
"Audio poetas quoque unum patrem diuum atque hominum praedicantes, et talem 
esse mortalium mentem qualem parens omnium diem duxerit. Quid? Mantuanus Maro 
nonne apertius, proximius, uerius 'principio' ait 'caelum ac terras' et cetera 
mundi membra 'spiritus intus alit et infusa mens agitat, inde hominum pecudumque 
genus' et quicquid aliud animalium? Idem alio loco mentem istam et spiritum deum 
nominat. Haec enim uerba sunt:
  deum namque ire per omnes
   terrasque tractusque maris caelumque profundum,
   unde hominum genus et pecudes, unde imber et ignes.
"Quid aliud et a nobis deus quam mens et ratio et spiritus praedicatur?
"Recenseamus, si placet, disciplinam philosophorum: deprehendes eos, etsi 
sermonibus uariis, ipsis tamen rebus in hanc unam coire et conspirare 
sententiam. Omitto illos rudes et ueteres, qui de suis dictis sapientes esse 
meruerunt. Sit Thales Milesius omnium primus, qui primus omnium de caelestibus 
disputauit. Is autem Milesius Thales rerum initium aquam dixit, deum autem eam 
mentem quae ex aqua cuncta formauerit. Esto altior et sublimior aquae et 
spiritus ratio, quam ut ab homine potuerit inueniri, a deo traditum: uides 
philosophi principalis nobiscum penitus opinionem consonare. Anaximenes deinceps 
et post Apolloniates Diogenes aera deum statuunt infinitum et inmensum: horum 
quoque similis de diuinitate consensio est. Anaxagorae uero discriptio et motus 
infinitae mentis deus dicitur, et Pythagorae deus est animus per uniuersam rerum 
naturam commeans et intentus, ex quo etiam animalium omnium uita carpatur. 
Xenophanen notum est omne infinitum cum mente deum tradere, et Antisthenen 
populares deos multos, sed naturalem unum praecipuum, Speusippum uim animalem, 
qua omnia regantur, deum nosse. Quid? Democritus, quamuis atomorum primus 
inuentor, nonne plerumque naturam quae imagines fundat et intellegentiam deum 
loquitur? Straton quoque et ipse naturam. Etiam Epicurus ille, qui deos aut 
otiosos fingit aut nullos, naturam superponit. Aristoteles uariat et adsignat 
tamen unam potestatem: nam interim mentem, mundum interim deum dicit, interim 
mundo deum praeficit. Theophrastus etiam uariat, alias mundo, alias menti 
diuinae tribuens principatum. Heraclides Ponticus quoque mundo diuinam mentem 
quamuis uarie adscribit. Zenon et Chrysippus et Cleanthes sunt et ipsi 
multiformes, sed ad unitatem prouidentiae omnes reuoluuntur. Cleanthes enim 
mentem modo naturae atque animum, modo aethera, plerumque rationem deum 
disserit. Zenon, eiusdem magister, naturalem legem atque diuinam et aethera 
interim interdumque rationem uult omnium esse principium; idem interpretando 
Iunonem aera, Iouem caelum, Neptunum mare, ignem esse Vulcanum et ceteros 
similiter uulgi deos elementa esse monstrando publicum arguit grauiter et 
reuincit errorem. Eadem fere Chrysippus: uim diuinam rationalem, naturam et 
mundum, interim et fatalem necessitatem deum credit Zenonemque interpretatione 
physiologica in Hesiodi, Homeri Orpheique carminibus imitatur. Babylonio etiam 
Diogeni disciplina est exponendi et disserendi Iouis partum et ortum Mineruae et 
hoc genus cetera rerum uocabula esse, non deorum. Nam Socraticus Xenophon formam 
dei ueri negat uideri posse et ideo quaeri non oportere, Ariston Stoicus 
conprehendi omnino non posse: uterque maiestatem dei intellegendi desperatione 
senserunt. Platoni apertior de deo et rebus ipsis et nominibus oratio est et 
quae tota esset caelestis, nisi persuasionis ciuilis nonnunquam admixtione 
sordesceret. Platoni itaque in Timaeo deus est ipso suo nomine mundi parens, 
artifex animae, caelestium terrenorumque fabricator, quem et inuenire difficile 
prae nimia et incredibili potestate, et cum inueneris, in publicum dicere 
inpossibile praefatur.
"Eadem fere et ista, quae nostra sunt: nam et deum nouimus et parentem 
omnium dicimus at numquam publice nisi interrogati praedicamus. 

[20] XX. 
"Exposui opiniones omnium ferme philosophorum, quibus inlustrior gloria 
est, deum unum multis licet designasse nominibus, ut quiuis arbitretur, aut nunc 
Christianos philosophos esse aut philosophos fuisse iam tunc Christianos.
"Quod si prouidentia mundus regitur et unius dei nutu gubernatur, non nos 
debet antiquitas inperitorum fabellis suis delectata uel capta ad errorem mutui 
rapere consensus, cum philosophorum suorum sententiis refellatur, quibus et 
rationis et uetustatis adsistit auctoritas. Maioribus enim nostris tam facilis 
in mendaciis fides fuit, ut temere crediderint etiam alia monstruosa, mera 
miracula: Scyllam multiplicem, Chimaeram multiformem et Hydram felicibus 
uulneribus renascentem et Centauros equos suis hominibus inplexos, et quicquid 
famae licet fingere, illis erat libenter audire. Quid illas aniles fabulas, de 
hominibus aues et feras et de hominibus arbores atque flores? Quae si essent 
facta, fierent: quia fieri non possunt, ideo nec facta sunt. Similiter 
errauerunt erga deos quoque maiores nostri: inprouidi, creduli rudi simplicitate 
crediderunt. Dum reges suos colunt religiose, dum defunctos eos desiderant in 
imaginibus uidere, dum gestiunt eorum memorias in statuis detinere, sacra facta 
sunt quae fuerant adsumpta solacia. Denique et antequam commerciis orbis pateret 
et antequam gentes ritus suos moresque miscerent, unaquaeque natio conditorem 
suum aut ducem inclytum aut reginam pudicam sexu suo fortiorem aut alicuius 
muneris uel artis repertorem uenerabatur ut ciuem bonae memoriae: sic et 
defunctis praemium et futuris dabatur exemplum. 

[21] XXI. 
"Lege historicorum scripta uel scripta sapientium: eadem mecum recognosces.
"Ob merita uirtutis aut muneris deos habitos Euhemerus exsequitur, et eorum 
natales, patrias, sepulcra dinumerat et per prouincias monstrat, Dictaei Iouis 
et Apollinis Delphici et Phariae Isidis et Cereris Eleusiniae. Prodicus 
adsumptos in deos loquitur, qui errando inuentis nouis frugibus utilitati 
hominum profuerunt. In eandem sententiam et Persaeus philosophatur et adnectit 
inuentas fruges et frugum ipsarum repertores isdem nominibus, ut comicus sermo 
est 'Venerem sine Libero et Cerere frigere.' Alexander ille Magnus Macedo 
insigni uolumine ad matrem suam scripsit, metu suae potestatis proditum sibi de 
diis hominibus a sacerdote secretum: illic Vulcanum facit omnium principem, et 
postea Iouis gentem. 
" Considera denique sacra ipsa et ipsa mysteria: inuenies exitus tristes, 
fata et funera et luctus atque planctus miserorum deorum. Isis perditum filium 
cum Cynocephalo suo et caluis sacerdotibus luget, plangit, inquirit, et Isiaci 
miseri caedunt pectora et dolorem infelicissimae matris imitantur; mox inuento 
paruulo gaudet Isis, exultant sacerdotes, Cynocephalus inuentor gloriatur, nec 
desinunt annis omnibus uel perdere quod inueniunt uel inuenire quod perdunt. 
Nonne ridiculum est uel lugere quod colas uel colere quod lugeas? Haec tamen 
Aegyptia quondam nunc et sacra Romana sunt, ut desipias Isidis ad hirundinem et 
sistrum et adsparsis membris inanem tui Serapidis siue Osiridis tumulum.
"Ceres facibus accensis et serpente circumdata errore subreptam et 
corruptam Liberam anxia sollicita uestigat: haec sunt Eleusinia. Et quae Iouis 
sacra sunt? Nutrix capella est, et auido patri subtrahitur infans, ne uoretur, 
et Corybantum cymbalis, ne pater audiat uagitus, tinnitus eliditur. Cybelae 
Dindyma pudet dicere, quae adulterum suum infeliciter placitum, quoniam et ipsa 
deformis et uetula, ut multorum deorum mater, ad stuprum inlicere non poterat, 
exsecuit ut deum scilicet faceret eunuchum. Propter hanc fabulam Galli eam et 
semiuiri sui corporis supplicio colunt. Haec iam non sunt sacra, tormenta sunt.
"Quid? formae ipsae et habitus nonne arguunt ludibria et dedecora deorum 
uestrorum? Vulcanus claudus deus et debilis, Apollo tot aetatibus leuis, 
Aesculapius bene barbatus, etsi semper adulescentis Apollinis filius, Neptunus 
glaucis oculis, Minerua caesiis, bubulis Iuno, pedibus Mercurius alatis, Pan 
ungulatis, Saturnus compeditis. Ianus uero frontes duas gestat, quasi et auersus 
incedat; Diana interim est alte succincta uenatrix, et Ephesia mammis multis et 
uberibus extructa, et Triuia trinis capitibus et multis manibus horrifica. Quid? 
ipse Iuppiter uester modo inberbis statuitur, modo barbatus locatur; et cum 
Hammon dicitur, habet cornua, et cum Capitolinus, tunc gerit fulmina, et cum 
Latiaris, cruore perfunditur, et cum Feretrius corona induitur. Et ne longius 
multos Ioues obeam, tot sunt Iouis monstra quot nomina. Erigone suspensa de 
laqueo est, ut Virgo inter astra ignita sit, Castores alternis moriuntur ut 
uiuant, Aesculapius ut in deum surgat fulminatur, Hercules ut hominem exuat 
Oetaeis ignibus concrematur. 

[22] XXII. 
"Has fabulas et errores et ab inperitis parentibus discimus, et quod est 
grauius, ipsis studiis et disciplinis elaboramus, carminibus praecipue poetarum, 
qui plurimum quantum ueritati ipsi sua auctoritate nocuerunt. Et Plato ideo 
praeclare Homerum illum inclytum laudatum et coronatum de ciuitate, quam in 
sermone instituebat, eiecit. Hic enim praecipuus bello Troico deos uestros, etsi 
ludos facit, tamen in hominum rebus et actibus miscuit, hic eorum paria 
composuit, sauciauit Venerem, Martem uinxit, uulnerauit, fugauit. Iouem narrat 
Briareo liberatum, ne a diis ceteris ligaretur, et Sarpedonem filium, quoniam 
morti non poterat eripere, cruentis imbribus flere, et loro Veneris inlectum 
flagrantius, quam in adulteras soleat, cum Iunone uxore concumbere. Alibi 
Hercules stercora egerit et Apollo Admeto pecus pascit. Laomedonti uero muros 
Neptunus instituit, nec mercedem operis infelix structor accepit. Illic Iouis 
fulmen cum Aeneae armis in incude fabricatur, cum caelum et fulmina et fulgura 
longe ante fuerint, quam Iuppiter in Creta nasceretur, et flammas ueri fulminis 
nec Cyclops potuerit imitari nec ipse Iuppiter non uereri. Quid loquar Martis et 
Veneris adulterium deprehensum et in Ganymeden Iouis stuprum caelo consecratum? 
Quae omnia in hoc prodita, ut uitiis hominum quaedam auctoritas pararetur.
"His atque huiusmodi figmentis et mendaciis dulcioribus corrumpuntur 
ingenia puerorum et isdem fabulis inhaerentibus adusque summae aetatis robur 
adolescunt et in isdem opinionibus miseri consenescunt, cum sit ueritas obuia, 
sed requirentibus. 
Saturnum enim, principem huius generis et examinis, omnes 
scriptores uetustatis Graeci Romanique hominem tradiderunt. Scit hoc Nepos et 
Cassius in historia, et Thallus ac Diodorus hoc loquuntur. Is itaque Saturnus 
Creta profugus Italiam metu filii saeuientis accesserat, et Iani susceptus 
hospitio rudes illos homines et agrestes multa docuit ut Graeculus et politus, 
litteras inprimere, nummos signare, instrumenta conficere. Itaque latebram suam, 
quod tuto latuisset, uocari maluit Latium, et urbem Saturniam indito de suo 
nomine et Ianiculum Ianus ad memoriam uterque posteritatis reliquerunt. Homo 
igitur utique qui fugit, homo utique qui latuit, et pater hominis et natus ex 
homine: Terrae enim uel Caeli filius, quod apud Italos esset ignotis parentibus, 
proditus, ut in hodiernum inopinato uisos caelo missos, ignobiles et ignotos 
terrae filios nominamus. Eius filius Iuppiter Cretae excluso parente regnauit, 
illic obiit, illic filios habuit: adhuc antrum Iouis uisitur et sepulcrum eius 
ostenditur, et ipsis sacris suis humanitatis arguitur.
"Otiosum est ire per singulos et totam seriem generis istius explicare, cum 
in primis parentibus probata mortalitas in ceteros ipso ordine successionis 
influxerit. Nisi forte post mortem deos fingitis, et perierante Proculo deus 
Romulus, et Iuba Mauris uolentibus deus est, et diui ceteri reges, qui 
consecrantur non ad fidem numinis, sed ad honorem emeritae potestatis. Inuitis 
his denique hoc nomen adscribitur: optant in homine perseuerare, fieri se deos 
metuunt, etsi iam senes nolunt.
"Ergo nec de mortuis dii, quoniam deus mori non potest, nec de natis, 
quoniam moritur omne quod nascitur: diuinum autem id est, quod nec ortum habet 
nec occasum. Cur enim, si nati sunt, non hodieque nascuntur? Nisi forte iam 
Iuppiter senuit et partus in Iunone defecit et Minerua canuit antequam peperit. 
An ideo cessauit ista generatio, quoniam nulla huiusmodi fabulis praebetur 
adsensio?
"Ceterum si dii creare possent, interire non possent, plures totis 
hominibus deos haberemus, ut iam eos nec caelum contineret nec aer caperet nec 
terra gestaret. Unde manifestum est homines illos fuisse, quos et natos legimus 
et mortuos scimus. 

[23] "Quis ergo dubitat horum imagines consecratas uulgus orare et publice 
colere, dum opinio et mens imperitorum artis concinnitate decipitur, auri 
fulgore praestringitur, argenti nitore et candore eboris hebetatur? Quodsi in 
animum quis inducat, tormentis quibus et quibus machinis simulacrum omne 
formetur, erubescet timere se materiem ab artifice, ut deum faceret, inlusam. 
Deus enim ligneus, rogi fortasse uel infelicis stipitis portio, suspenditur, 
caeditur, dolatur, runcinatur; et deus aereus uel argenteus de immundo uasculo, 
ut saepius factum Aegyptio regi, conflatur, tunditur malleis et incudibus 
figuratur; et lapideus deus caeditur, scalpitur et ab impurato homine leuigatur, 
nec sentit suae natiuitatis iniuriam, ita ut nec postea de uestra ueneratione 
culturam.
"Nisi forte nondum deus saxum est uel lignum uel argentum. Quando igitur 
hic nascitur? Ecce funditur, fabricatur, sculpitur: nondum deus est; ecce 
plumbatur, construitur, erigitur: nec adhuc deus est; ecce ornatur, consecratur, 
oratur; tunc postremo deus est, cum homo illum uoluit et dedicauit.

[24] "Quanto uerius de diis uestris animalia muta naturaliter iudicant! Mures, 
hirundines, milui non sentire eos sciunt: rodunt, inculcant, insident, ac nisi 
abigatis, in ipso dei uestri ore nidificant; araneae uero faciem eius intexunt 
et de ipso capite sua fila suspendunt. Vos tergetis, mundatis, eraditis et 
illos, quos facitis, protegitis et timetis, cum unusquisque uestrum non cogitat 
prius se debere deum nosse quam colere, dum inconsulte gestiunt parentibus 
oboedire, dum fieri malunt alieni erroris accessio quam sibi credere, dum nihil 
ex his quae timent norunt. Sic in auro et argento auaritia consecrata est, sic 
statuarum inanium consignata forma, sic nata Romana superstitio.
"Quorum ritus si percenseas, ridenda quam multa, quam multa etiam miseranda 
sunt! Nudi cruda hieme discurrunt, alii incedunt pilleati, scuta uetera 
circumferunt, pelles caedunt, mendicantes uicatim deos ducunt: quaedam fana 
semel anno adire permittunt, quaedam in totum nefas uisere: est quo uiro non 
licet et nonnulla absque feminis sacra sunt, etiam seruo quibusdam caerimoniis 
interesse piaculare flagitium est: alia sacra coronat uniuira, alia multiuira, 
et magna religione conquiritur quae plura possit adulteria numerare. Quid? qui 
sanguine suo libat et uulneribus suis supplicat, non profanus melius esset quam 
sic religiosus? aut cui testa sunt obscena demessa, quo modo deum uiolat qui hoc 
modo placat, cum si eunuchos deus uellet, posset procreare, non facere? 
"Quis non intellegat male sanos et uanae et perditae mentis in ista 
desipere et ipsam errantium turbam mutua sibi patrocinia praestare? Hic defensio 
communis furoris est furentium multitudo. 

[25] XXV. 
"At tamen ista ipsa superstitio Romanis dedit, auxit, fundauit imperium, 
cum non tam uirtute quam religione et pietate pollerent. Nimirum insignis et 
nobilis iustitia Romana ab ipsis imperii nascentis incunabulis auspicata est! 
Nonne in ortu suo et scelere collecti et muniti immanitatis suae terrore 
creuerunt? Nam asylo prima plebs congregata est: confluxerant perditi, 
facinerosi, incesti, sicarii, proditores, et ut ipse Romulus imperator et rector 
populum suum facinore praecelleret, parricidium fecit. Haec prima sunt auspicia 
religiosae ciuitatis! Mox alienas uirgines iam desponsatas, iam destinatas et 
nonnullas de matrimonio mulierculas sine more rapuit, uiolauit, inlusit, et cum 
earum parentibus, id est cum soceris suis bellum miscuit, propinquum sanguinem 
fudit. Quid inreligiosius, quid audacius, quid ipsa sceleris confidentia tutius? 
Iam finitimos agro pellere, ciuitates proximas euertere cum templis et 
altaribus, captos cogere, damnis alienis et suis sceleribus adolescere cum 
Romulo regibus ceteris et posteris ducibus disciplina communis est.
"Ita quicquid Romani tenent, colunt, possident, audaciae praeda est: templa 
omnia de manubiis, id est de ruinis urbium, de spoliis deorum, de caedibus 
sacerdotum.
"Hoc insultare et inludere est uictis religionibus seruire, captiuas eas 
post uictorias adorare. Nam adorare quae manu ceperis, sacrilegium est 
consecrare, non numina. Totiens ergo Romanis inpiatum est quotiens triumphatum, 
tot de diis spolia quot de gentibus et tropaea. Igitur Romani non ideo tanti, 
quod religiosi, sed quod inpune sacrilegi: neque enim potuerunt in ipsis bellis 
deos adiutores habere, aduersus quos arma rapuerunt. At, quos prostrauerant, 
detriumphatos colere coeperunt: quid autem isti dii pro Romanis possunt, qui 
nihil pro suis aduersus eorum arma ualuerunt?
"Romanorum enim uernaculos deos nouimus: Romulus, Picus, Tiberinus et 
Consus et Pilumnus ac Volumnus dii; Cloacinam Tatius et inuenit et coluit, 
Pauorem Hostilius atque Pallorem; mox a nescio quo Febris dedicata: haec alumna 
urbis istius superstitio, morbi et malae ualetudines! Sane et Acca Larentia et 
Flora, meretrices propudiosae, inter morbos Romanorum et deos computandae.
"Isti scilicet aduersus ceteros, qui in gentibus colebantur, Romanorum 
imperium protulerunt: neque enim eos aduersum suos homines uel Mars Thracius uel 
Iuppiter Creticus uel Iuno nunc Argiua, nunc Samia, nunc Poena, uel Diana 
Taurica uel Mater Idaea uel Aegyptia illa non numina, sed portenta iuuerunt.
"Nisi forte apud istos maior castitas uirginum aut religio sanctior 
sacerdotum, cum paene in pluribus uirginibus, ut quae inconsultius se uiris 
miscuissent, Vesta sane nesciente, sit incestum uindicatum, in residuis 
inpunitatem fecerit non castitas tutior, sed inpudicitia felicior. Ubi autem 
magis quam a sacerdotibus inter aras et delubra conducuntur stupra, tractantur 
lenocinia, adulteria meditantur? Frequentius denique in aedituorum cellulis quam 
in ipsis lupanaribus flagrans libido defungitur.
"Et tamen ante eos deo dispensante diu regna tenuerunt Assyrii, Medi, 
Persae, Graeci etiam et Aegyptii, cum Pontifices et Aruales et Salios et 
Vestales et Augures non haberent nec pullos cauea reclusos, quorum cibo uel 
fastidio res publica summa regeretur. 

[26] XXVI. 
"Iam enim uenio ad illa auspicia et auguria Romana, quae summo labore 
collecta testatus es et paenitenter omissa et obseruata feliciter. Clodius 
scilicet et Flaminius et Iunius ideo exercitus perdiderunt, quod pullorum 
solistimum tripudium exspectandum non putauerunt. Quid? Regulus nonne auguria 
seruauit et captus est? Mancinus religionem tenuit, et sub iugum missus est et 
deditus. Pullos edaces habuit et Paulus, apud Cannas tamen cum maiore 
reipublicae parte prostratus est. Gaius Caesar, ne ante brumam in Africam 
nauigia transmitteret, auguriis et auspiciis renitentibus, spreuit: eo facilius 
et nauigauit et uicit.
"Quae uero et quanta de oraculis prosequar? Post mortem Amphiaraus uentura 
respondit, qui proditum iri se ob monile ab uxore nesciuit. Tiresias caecus 
futura uidebat, qui praesentia non uidebat. De Pyrrho Ennius Apollinis Pythi 
responsa confinxit, cum iam Apollo uersus facere desisset: cuius tunc cautum 
illud et ambiguum defecit oraculum, cum et politiores homines et minus creduli 
esse coeperunt. Et Demosthenes, quod sciret responsa simulata, philippizein 
Pythiam querebatur.
"At nonnumquam tamen ueritatem uel auspicia uel oracula tetigerunt. 
Quamquam inter multa mendacia uideri possit industriam casus imitatus, adgrediar 
tamen fontem ipsum erroris et prauitatis, unde omnis caligo ista manauit, et 
altius eruere et aperire manifestius.
"Spiritus sunt insinceri, uagi, a caelesti uigore terrenis labibus et 
cupiditatibus degrauati. Isti igitur spiritus, posteaquam simplicitatem 
substantiae suae onusti et inmersi uitiis perdiderunt, ad solacium calamitatis 
suae non desinunt perditi iam perdere et deprauati errorem prauitatis infundere 
et alienati a deo inductis prauis religionibus a deo segregare. Eos spiritus 
daemonas esse poetae sciunt, philosophi disserunt, Socrates nouit, qui ad nutum 
et arbitrium adsidentis sibi daemonis uel declinabat negotia uel petebat. Magi 
quoque non tantum sciunt daemonas sed etiam quicquid miraculi ludunt, per 
daemonas faciunt: illis adspirantibus et infundentibus praestigias edunt, uel 
quae non sunt uideri, uel quae sunt non uideri. Eorum magorum et eloquio et 
negotio primus Hostanes et uerum deum merita maiestate prosequitur et angelos, 
id est ministros et nuntios, dei sedem tueri eiusque uenerationi nouit 
adsistere, ut et nutu ipso et uultu domini territi contremescant. Idem etiam 
daemonas prodidit terrenos, uagos, humanitatis inimicos. Quid? Plato, qui 
inuenire deum negotium credidit, nonne et angelos sine negotio narrat et 
daemonas? et in Symposio etiam suo naturam daemonum exprimere conititur? Vult 
enim esse substantiam inter mortalem inmortalemque, id est inter corpus et 
spiritum mediam, terreni ponderis et caelestis leuitatis admixtione concretam, 
ex qua monet etiam nos amorem informari et inlabi pectoribus humanis et sensum 
mouere et adfectus fingere et ardorem cupiditatis infundere. 

[27] XXVII. 
"Isti igitur impuri spiritus, daemones, ut ostensum magis ac philosophis, 
sub statuis et imaginibus consecratis delitiscunt et adflatu suo auctoritatem 
quasi praesentis numinis consequuntur, dum inspirant interim uatibus, dum fanis 
inmorantur, dum nonnumquam extorum fibras animant, auium uolatus gubernant, 
sortes regunt, oracula efficiunt, falsis pluribus inuoluta. Nam et falluntur et 
fallunt, ut et nescientes sinceram ueritatem et quam sciunt, in perditionem sui 
non confitentes. Sic a caelo deorsum grauant et a deo uero ad materias auocant, 
uitam turbant, somnos inquietant, inrepentes etiam corporibus occulte, ut 
spiritus tenues, morbos fingunt, terrent mentes, membra distorquent, ut ad 
cultum sui cogant, ut nidore altarium uel hostiis pecudum saginati, remissis 
quae constrinxerant, curasse uideantur. Hinc sunt et furentes, quos in publicum 
uidetis excurrere, uates et ipsi absque templo, sic insaniunt, sic bacchantur, 
sic rotantur: par et in illis instigatio daemonis, sed argumentum dispar 
furoris. De ipsis etiam illa, quae paulo ante tibi dicta sunt, ut Iuppiter ludos 
repeteret ex somnio, ut cum equis Castores uiderentur, ut cingulum matronae 
nauicula sequeretur.
"Haec omnia sciunt pleraque pars uestrum ipsos daemonas de semetipsis 
confiteri, quotiens a nobis tormentis uerborum et orationis incendiis de 
corporibus exiguntur. Ipse Saturnus et Serapis et Iuppiter et quicquid daemonum 
colitis, uicti dolore quod sunt eloquuntur, nec utique in turpitudinem sui, 
nonnullis praesertim uestrum adsistentibus, mentiuntur. Ipsis testibus, esse eos 
daemonas, de se uerum confitentibus credite: adiurati enim per deum uerum et 
solum, inuiti, miseri corporibus inhorrescunt et uel exiliunt statim uel 
euanescunt gradatim, prout fides patientis adiuuat aut gratia curantis adspirat. 
Sic Christianos de proximo fugitant, quos longe in coetibus per uos lacessebant. 
Ideo inserti mentibus imperitorum odium nostri serunt occulte per timorem: 
naturale est enim et odisse quem timeas, et quem metueris infestare, si possis. 
Sic occupant animos et obstruunt pectora, ut ante nos incipiant homines odisse 
quam nosse, ne cognitos aut imitari possint aut damnare non possint. 

[28] XXVIII. 
"Quam autem iniquum sit, incognitis et inexploratis iudicare, quod facitis, 
nobis ipsis paenitentibus credite. Et nos enim idem fuimus et eadem uobiscum 
quondam adhuc caeci et hebetes sentiebamus, quasi Christiani monstra colerent, 
infantes uorarent, conuiuia incesta miscerent, nec intellegebamus ab his fabulas 
istas semper uentilari et numquam uel inuestigari uel probari, nec tanto tempore 
aliquem existere, qui proderet, non tantum facti ueniam, uerum etiam indicii 
gratiam consecuturum: malum autem adeo non esse, ut Christianus reus nec 
erubesceret nec timeret, et unum solummodo, quod non ante fuerit, paeniteret. 
Nos tamen cum sacrilegos aliquos et incestos, parricidas etiam defendendos et 
tuendos suscipiebamus, hos nec audiendos in totum putabamus, ut torqueremus 
confitentes ad negandum, uidelicet ne perirent, exercentes in his peruersam 
quaestionem, non quae uerum erueret, sed quae mendacium cogeret. Et si qui 
infirmior malo pressus et uictus Christianum se negasset, fauebamus ei, quasi 
eierato nomine iam omnia facta sua illa negatione purgaret. Adgnoscitisne eadem 
nos sensisse et egisse, quae sentitis et geritis? cum, si ratio, non instigatio 
daemonis iudicaret, essent urguendi magis, non ut diffiterentur se Christianos, 
sed ut de incestis stupris, de inpiatis sacris, de infantibus immolatis 
faterentur. His enim et huiusmodi fabulis idem daemones ad execrationis horrorem 
imperitorum aures aduersus nos referserunt. Nec tamen mirum, cum omnium fama, 
quae semper insparsis mendaciis alitur, ostensa ueritate consumitur, sit et 
negotium daemonum; ab ipsis enim rumor falsus et seritur et fouetur.
"Inde est quod audire te dicis, caput asini rem nobis esse diuinam. Quis 
tam stultus, ut hoc colat? Quis stultior, ut hoc coli credat? Nisi quod uos et 
totos asinos in stabulis cum uestra uel sua Epona consecratis et eosdem asinos 
cum Iside religiose decoratis, item boum capita et capita ueruecum et immolatis 
et colitis, de capro etiam et homine mixtos deos leonum et canum uultu deos 
dedicatis. Nonne et Apin bouem cum Aegyptiis adoratis et pascitis? Nec eorum 
sacra damnatis instituta serpentibus, crocodillis, beluis ceteris et auibus et 
piscibus, quorum aliquem deum si quis occiderit, etiam capite punitur. Idem 
Aegyptii cum plerisque uobis non magis Isidem quam ceparum acrimonias metuunt, 
nec Serapidem magis quam strepitus per pudenda corporis expressos contremescunt.
"Etiam ille, qui de adoratis sacerdotis uirilibus aduersum nos fabulatur, 
temptat in nos conferre quae sua sint. Ista enim impudicitiae eorum forsitan 
sacra sint, apud quos sexus omnis membris omnibus prostat, apud quos tota 
inpudicitia uocatur urbanitas, qui scortorum licentiae inuident, qui medios 
uiros lambunt, libidinoso ore inguinibus inhaerescunt, homines malae linguae 
etiam si tacerent, quos prius taedescit impudicitiae suae quam pudescit. Pro 
nefas! id in se mali facinoris admittunt, quod nec aetas potest pati mollior nec 
cogi seruitus durior. 

[29] XXIX. 
"Haec et huiusmodi propudia nobis non licet nec audire, etiam pluribus 
turpe defendere est: ea enim de castis fingitis et pudicis, quae fieri non 
crederemus, nisi de uobis probaretis.
"Nam quod religioni nostrae hominem noxium et crucem eius adscribitis, 
longe de uicinia ueritatis erratis, qui putatis deum credi aut meruisse noxium 
aut potuisse terrenum. Ne ille miserabilis, cuius in homine mortali spes omnis 
innititur: totum enim eius auxilium cum extincto homine finitur! Aegyptii sane 
hominem sibi quem colant eligunt: illum unum propitiant, illum de omnibus 
consulunt, illi uictimas caedunt. At ille, qui ceteris deus, sibi certe homo 
est, uelit nolit: nec enim conscientiam suam decipit, si fallit alienam. Etiam 
principibus et regibus, non ut magnis et electis uiris, sicut fas est, sed ut 
deis turpiter adulatio falsa blanditur, cum et praeclaro uiro honor uerius et 
optimo amor dulcius praebeatur. Sic eorum numen uocant, ad imagines supplicant, 
Genium, id est daemonem, implorant, et est eis tutius per Iouis Genium peierare 
quam regis.
"Cruces etiam nec colimus nec optamus. Vos plane, qui ligneos deos 
consecratis, cruces ligneas ut deorum uestrorum partes forsitan adoratis. Nam et 
signa ipsa et cantabra et uexilla castrorum quid aliud quam inauratae cruces 
sunt et ornatae? Tropaea uestra uictricia non tantum simplicis crucis faciem, 
uerum et adfixi hominis imitantur. Signum sane crucis naturaliter uisimus in 
naui, cum uelis tumentibus uehitur, cum expansis palmulis labitur: et cum 
erigitur iugum, crucis signum est, et cum homo porrectis manibus deum pura mente 
ueneratur. Ita signo crucis aut ratio naturalis innititur aut uestra religio 
formatur. 

[30] XXX. 
"Illum iam uelim conuenire, qui initiari nos dicit aut credit de caede 
infantis et sanguine. Putas posse fieri, ut tam molle, tam paruulum corpus fata 
uulnerum capiat? ut quisquam illum rudem sanguinem nouelli et uixdum hominis 
caedat, fundat, exhauriat? Nemo hoc potest credere nisi qui possit audere. Vos 
enim uideo procreatos filios nunc feris et auibus exponere, nunc adstrangulatos 
misero mortis genere elidere: sunt quae in ipsis uisceribus medicaminibus epotis 
originem futuri hominis extinguant et parricidium faciant, antequam pariant.
"Et haec utique de deorum uestrorum disciplina descendunt: nam Saturnus 
filios suos non exposuit, sed uorauit. Merito ei in nonnullis Africae partibus a 
parentibus infantes immolabantur, blanditiis et osculo comprimente uagitum, ne 
flebilis hostia immolaretur. Tauris etiam Ponticis et Aegyptio Busiridi ritus 
fuit hospites immolare, et Mercurio Gallis humanas uel inhumanas uictimas 
caedere, Romani Graecum et Graecam, Gallum et Gallam sacrificii uiuentes 
obruere, hodieque ab ipsis Latiaris Iuppiter homicidio colitur, et quod Saturni 
filio dignum est, mali et noxii hominis sanguine saginatur. Ipsum credo docuisse 
sanguinis foedere coniurare Catilinam, et Bellonam sacrum suum haustu humani 
cruoris imbuere, et comitialem morbum hominis sanguine, id est morbo grauiore 
sanare. Non dissimiles et qui de harena feras deuorant inlitas et infectas 
cruore uel membris hominis et uiscere saginatas. Nobis homicidium nec uidere fas 
nec audire, tantumque ab humano sanguine cauemus, ut nec edulium pecorum in 
cibis sanguinem nouerimus. 

[31] XXXI. 
"Et de incesto conuiuio fabulam grandem aduersum nos daemonum coitio 
mentita est, ut gloriam pudicitiae deformis infamiae aspersione macularet, ut 
ante exploratam ueritatem homines a nobis terrore infandae opinionis auerteret. 
Sic de isto et tuus Fronto non ut adfirmator testimonium fecit, sed conuicium ut 
orator adspersit: haec enim potius de uestris gentibus nata sunt. Ius est apud 
Persas misceri cum matribus, Aegyptiis et Athenis cum sororibus legitima 
conubia, memoriae et tragoediae uestrae incestis gloriantur, quas uos libenter 
et legitis et auditis; sic et deos colitis incestos, cum matre, cum filia, cum 
sorore coniunctos. Merito igitur incestum penes uos saepe deprehenditur, semper 
admittitur. Etiam nescientes, miseri, potestis in inlicita proruere: dum Venerem 
promisce spargitis, dum passim liberos seritis, dum etiam domi natos alienae 
misericordiae frequenter exponitis, necesse est in uestros recurrere, in filios 
inerrare. Sic incesti fabulam nectitis, etiam cum conscientiam non habetis.
"At nos pudorem non facie, sed mente praestamus: unius matrimonii uinculo 
libenter inhaeremus, cupiditate procreandi aut unam scimus aut nullam. Conuiuia 
non tantum pudica colimus, sed et sobria: nec enim indulgemus epulis aut 
conuiuium mero ducimus, sed grauitate hilaritatem temperamus casto sermone; 
corpore castiore plerique inuiolati corporis uirginitate perpetua fruuntur 
potius quam gloriantur: tantum denique abest incesti cupido, ut nonnullis rubori 
sit etiam pudica coniunctio.
"Nec de ultima statim plebe consistimus, si honores uestros et purpuras 
recusamus, nec factiosi sumus, si omnes unum bonum sapimus eadem congregati 
quiete qua singuli, nec in angulis garruli, si audire nos publice aut 
erubescitis aut timetis.
"Et quod in dies nostri numerus augetur, non est crimen erroris, sed 
testimonium laudis; nam in pulcro genere uiuendi et perseuerat suus et adcrescit 
alienus. Sic nos denique non notaculo corporis, ut putatis, sed innocentiae ac 
modestiae signo facile dinoscimus: sic nos mutuo, quod doletis, amore diligimus, 
quoniam odisse non nouimus: sic nos, quod inuidetis, fratres uocamus, ut unius 
dei parentis homines, ut consortes fidei, ut spei coheredes. Vos enim nec 
inuicem adgnoscitis et in mutua odia saeuitis, nec fratres uos nisi sane ad 
parricidium recognoscitis. 

[32] XXXII. 
"Putatis autem nos occultare quod colimus, si delubra et aras non habemus? 
Quod enim simulacrum deo fingam, cum, si recte existimes, sit dei homo ipse 
simulacrum? Templum quod ei extruam, cum totus hic mundus eius opere fabricatus 
eum capere non possit? Et cum homo latius maneam, intra unam aediculam uim 
tantae maiestatis includam? Nonne melius in nostra dedicandus est mente? in 
nostro intimo consecrandus est pectore? Hostias et uictimas deo offeram, quas in 
usum mei protulit, ut reiciam ei suum munus? Ingratum est, cum sit litabilis 
hostia bonus animus et pura mens et sincera sententia. Igitur qui innocentiam 
colit, deo supplicat; qui iustitiam, deo libat; qui fraudibus abstinet, 
propitiat deum; qui hominem periculo subripit, optimam uictimam caedit. Haec 
nostra sacrificia, haec dei sacra sunt: sic apud nos religiosior est ille qui 
iustior.
"At enim quem colimus deum, nec ostendimus nec uidemus. Immo ex hoc deum 
credimus, quod eum sentire possumus, uidere non possumus. In operibus enim eius 
et in mundi omnibus motibus uirtutem eius semper praesentem aspicimus, cum 
tonat, fulgurat, fulminat, cum serenat. Nec mireris, si deum non uides: uento et 
flatibus omnia impelluntur, uibrantur, agitantur, et sub oculis tamen non uenit 
uentus et flatus. In solem adeo, qui uidendi omnibus causa est, uidere non 
possumus: radiis acies submouetur, obtutus intuentis hebetatur, et si diutius 
inspicias, omnis uisus extinguitur. Quid? ipsum solis artificem, illum luminis 
fontem possis sustinere, cum te ab eius fulgoribus auertas, a fulminibus 
abscondas? Deum oculis carnalibus uis uidere, cum ipsam animam tuam, qua 
uiuificaris et loqueris, nec aspicere possis nec tenere?
"Sed enim deus actum hominis ignorat et in caelo constitutus non potest aut 
omnes obire aut singulos nosse. Erras, o homo, et falleris: unde enim deus longe 
est, cum omnia caelestia terrenaque et quae extra istam orbis prouinciam sunt, 
deo plena sint? Ubique non tantum nobis proximus, sed infusus est. In solem adeo 
rursus intende: caelo adfixus, sed terris omnibus sparsus est; pariter praesens 
ubique interest et miscetur omnibus, nusquam eius claritudo uiolatur. Quanto 
magis deus auctor omnium ac speculator omnium, a quo nullum potest esse 
secretum, tenebris interest, interest cogitationibus nostris, quasi alteris 
tenebris! Non tantum sub illo agimus, sed et cum illo, ut prope dixerim, 
uiuimus. 

[33] XXXIII. 
"Nec nobis de nostra frequentia blandiamur: multi nobis uidemur, sed deo 
admodum pauci sumus. Nos gentes nationesque distinguimus: deo una domus est 
mundus hic totus. Reges tamen regni sui per officia ministrorum uniuersa 
nouerunt, deo indiciis opus non est: non solum in oculis eius, sed in sinu 
uiuimus.
"Sed Iudaeis nihil profuit, quod unum et ipsi deum aris atque templis 
maxima superstitione coluerunt. Ignorantia laberis si, priorum aut oblitus aut 
inscius, posteriorum recordaris. Nam et ipsi deum nostrum, idem enim omnium deus 
est, {dereliquerunt} -- quamdiu enim eum caste, innoxie religioseque coluerunt, 
quamdiu praeceptis salubribus obtemperauerunt, de paucis innumeri facti, de 
egentibus diuites, de seruientibus reges: modici multos, inermi armatos, dum 
fugiunt insequentes, dei iussu et elementis adnitentibus obruerunt. Scripta 
eorum relege, uel, ut transeamus ueteres, Flaui Iosephi, uel, si Romanis magis 
gaudes, Antoni Iuliani de Iudaeis require: iam scies, nequitia sua hanc eos 
meruisse fortunam, nec quidquam accidisse quod non sit his, si in contumacia 
perseuerarent, ante praedictum. Ita prius eos deseruisse conprehendes quam esse 
desertos nec, ut impie loqueris, cum deo suo captos, sed a deo ut disciplinae 
transfugas deditos. 

[34] XXXIV. 
"Ceterum de incendio mundi, aut improuisum ignem cadere aut deficere umorem 
non credere, uulgaris erroris est. Quis enim sapientium dubitat, quis ignorat, 
omnia quae orta sunt occidere, quae facta sunt interire, caelum quoque cum 
omnibus quae caelo continentur, ita ut coepisse, desinere. Omnem adeo mundum, si 
solem lunam reliqua astra desierit fontium dulcis aqua et aqua marina nutrire, 
in uim ignis abiturum, Stoicis constans opinio est, quod consumto umore mundus 
hic omnis ignescet. Et Epicureis de elementorum conflagratione et mundi ruina 
eadem ipsa sententia est. Loquitur Plato partes orbis nunc inundare nunc 
alternis uicibus ardescere, et cum ipsum mundum perpetuum et insolubilem diceret 
esse fabricatum, addit tamen, ipsi artifici deo soli et solubilem et esse 
mortalem. Ita nihil mirum est, si ista moles ab eo, quo exstructa est, 
destruatur.
"Animaduertis, philosophos eadem disputare quae dicimus, non quod nos simus 
eorum uestigia subsecuti, sed quod illi de diuinis praedicationibus prophetarum 
umbram interpolatae ueritatis imitati sint.
"Sic etiam condicionem renascendi sapientium clariores, Pythagoras primus 
et praecipuus Plato, corrupta et dimidiata fide tradiderunt: nam corporibus 
dissolutis solas animas uolunt et perpetuo manere et in alia noua corpora 
saepius commeare. Addunt istis et illa ad retorquendam ueritatem, in pecudes, 
aues, beluas hominum animas redire. Non philosophi sane studio, sed mimi 
conuicio digni ista sententia est. Sed ad propositum satis est, etiam in hoc 
sapientes uestros in aliquem modum nobiscum consonare.
"Ceterum quis tam stultus aut brutus est, ut audeat repugnare, hominem a 
deo, ut primum potuisse fingi ita posse denuo reformari? nihil esse post obitum, 
et ante ortum nihil fuisse? sicut de nihilo nasci licuit, ita de nihilo licere 
reparari? Porro difficilius est, id quod non sit incipere, quam id quod fuerit 
iterare. Tu perire et deo credis, si quid oculis nostris hebetibus subtrahatur? 
Corpus omne siue arescit in puluerem siue in umorem soluitur uel in cinerem 
comprimitur uel in nidorem tenuatur, subducitur nobis, sed deo elementorum 
custodia reseruatur. Nec, ut creditis, ullum damnum sepulturae timemus, sed 
ueterem et meliorem consuetudinem humandi frequentamus.
"Vide adeo, quam in solacium nostri resurrectionem futuram omnis natura 
meditetur. Sol demergit et nascitur, astra labuntur et redeunt, flores occidunt 
et reuiuescunt, post senium arbusta frondescunt, semina nonnisi corrupta 
reuirescunt: ita corpus in sepulcro, ut arbores in hiberno: occultant uirorem 
ariditate mentita. Quid festinas, ut cruda adhuc hieme reuiuescat et redeat? 
Expectandum nobis etiam corporis uer est.
"Nec ignoro plerosque conscientia meritorum nihil se esse post mortem magis 
optare quam credere: malunt enim extingui penitus quam ad supplicia reparari. 
Quorum error augetur et in saeculo libertate remissa et dei patientia maxima, 
cuius quanto iudicium tardum, tanto magis iustum est. 

[35] XXXV. 
"Et tamen admonentur homines doctissimorum libris et carminibus poetarum 
illius ignei fluminis et de Stygia palude saepius ambientis ardoris, quae 
cruciatibus aeternis praeparata, et daemonum indiciis et de oraculis prophetarum 
cognita, tradiderunt. Et ideo apud eos etiam ipse rex Iuppiter per torrentes 
ripas et atram uoraginem iurat religiose: destinatam enim sibi cum suis 
cultoribus poenam praescius perhorrescit. Nec tormentis aut modus ullus aut 
terminus. Illic sapiens ignis membra urit et reficit, carpit et nutrit. Sicut 
ignes fulminum corpora tangunt nec absumunt, sicut ignes Aetnaei montis et 
Vesuui montis et ardentium ubique terrarum flagrant nec erogantur: ita poenale 
illud incendium non damnis ardentium pascitur, sed inexesa corporum laceratione 
nutritur.
"Eos autem merito torqueri, qui deum nesciunt, ut impios, ut iniustos, nisi 
profanus nemo deliberat, cum parentem omnium et omnium dominum non minoris 
sceleris sit ignorare quam laedere. Et quamquam inperitia dei sufficiat ad 
poenam, ita ut notitia prosit ad ueniam, tamen si uobiscum Christiani 
comparemur, quamuis in nonnullis disciplina nostra minor est, multo tamen uobis 
meliores deprehendemur. Vos enim adulteria prohibetis et facitis, nos uxoribus 
nostris solummodo uiri nascimur: uos scelera admissa punitis, apud nos et 
cogitare peccare est: uos conscios timetis, nos etiam conscientiam solam, sine 
qua esse non possumus: denique de uestro numero carcer exaestuat, Christianus 
ibi nullus nisi aut reus suae religionis aut profugus. 

[36] XXXVI. 
"Nec de fato quisquam aut solacium captet aut excuset euentum: sit sors 
fortunae, mens tamen libera est, et ideo actus hominis, non dignitas iudicatur. 
Quid enim aliud est fatum quam quod de unoquoque nostrum deus fatus est? Qui cum 
possit praescire materiam, pro meritis et qualitatibus singulorum etiam fata 
determinat. Ita in nobis non genitura plectitur, sed ingenii natura punitur. Ac 
de fato satis, uel si pauca, pro tempore, disputaturi alias et uberius et 
plenius.
"Ceterum quod plerique pauperes dicimur, non est infamia nostra, sed 
gloria: animus enim ut luxu soluitur, ita frugalitate firmatur. Et tamen quis 
potest pauper esse qui non eget, qui non inhiat alieno, qui deo diues est? Magis 
pauper ille est, qui cum multa habeat, plura desiderat. Dicam tamen quemadmodem 
sentio: nemo tam pauper potest esse quam natus est. Aues sine patrimonio uiuunt 
et in diem pecua pascuntur: et haec nobis tamen nata sunt, quae omnia, si non 
concupiscimus, possidemus. Igitur ut qui uiam terit, eo felicior quo leuior 
incedit, ita beatior in hoc itinere uiuendi, qui paupertate se subleuat, non sub 
diuitiarum onere suspirat. Et tamen facultates, si utiles putaremus, a deo 
posceremus: utique indulgere posset aliquantum cuius est totum. Sed nos 
contemnere malumus opes quam continere, innnocentiam magis cupimus, magis 
patientiam flagitamus, malumus nos bonos esse quam prodigos.
"Et quod corporis humana uitia sentimus et patimur, non est poena, militia 
est. Fortitudo enim infirmitatibus roboratur et calamitas saepius disciplina 
uirtutis est; uires denique et mentis et corporis sine laboris exercitatione 
torpescunt. Omnes adeo uestri uiri fortes, quos in exemplum praedicatis, 
aerumnis suis inclyti floruerunt. Itaque et nobis deus nec non potest subuenire 
nec despicit, cum sit et omnium rector et amator suorum, sed in aduersis 
unumquemque explorat et examinat, ingenium singulorum periculis pensitat, usque 
ad extremam mortem uoluntatem hominis sciscitatur, nihil sibi posse perire 
securus. Itaque ut aurum ignibus, sic nos discriminibus arguimur. 

[37] XXXVII. 
"Quam pulchrum spectaculum deo, cum Christianus cum dolore congreditur, cum 
aduersum minas et supplicia et tormenta componitur, cum strepitum mortis et 
horrorem carnificis inridens inculcat, cum libertatem suam aduersus reges et 
principes erigit, soli deo, cuius est, cedit, cum triumphator et uictor ipsi, 
qui aduersum se sententiam dixit, insultat! Vicit enim qui, quod contendit, 
obtinuit. Quis non miles sub oculis imperatoris audacius periculum prouocet? 
Nemo enim praemium percipit ante experimentum. Et imperator tamen quod non 
habet, non dat: non potest propagare uitam, potest honestare militiam. At enim 
dei miles nec in dolore deseritur nec morte finitur. Sic Christianus miser 
uideri potest, non potest inueniri. Vos ipsi calamitosos uiros fertis ad caelum, 
ut Mucium Scaeuolam, qui cum errasset in regem, perisset in hostibus, nisi 
dexteram perdidisset. Et quot ex nostris, non dextram solum, sed totum corpus 
uri, cremari sine ullis eiulatibus pertulerunt, cum dimitti praesertim haberent 
in sua potestate! Viros cum Mucio uel cum Aquilio aut Regulo comparo? Pueri et 
mulierculae nostrae cruces et tormenta, feras et omnes suppliciorum terriculas 
inspirata patientia doloris inludunt. Nec intellegitis, o miseri, neminem esse 
qui aut sine ratione uelit poenam subire aut tormenta sine deo possit sustinere.
"Nisi forte uos decipit, quod deum nescientes diuitiis adfluant, honoribus 
floreant, polleant potestatibus. Miseri in hoc altius tolluntur, ut decidant 
altius. Hi enim, ut uictimae ad supplicium saginantur, ut hostiae ad poenam 
coronantur: in hoc adeo quidam imperiis ac dominationibus eriguntur, ut ingenium 
eorum perditae mentis licentiae potestatis libere nundinentur. Absque enim 
notitia dei quae potest esse solida felicitas, cum mors sit? Somnio similis, 
antequam tenetur, elabitur. Rex es? Set tam times quam timeris, et quamlibet sis 
multo comitatu stipatus, ad periculum tamen solus es. Diues es? Sed fortunae 
male creditur et magno uiatico breue uitae iter non instruitur, sed oneratur. 
Fascibus et purpuris gloriaris? Vanus error hominis et inanis cultus dignitatis, 
fulgere purpura, mente sordescere. Nobilitate generosus es? Parentes tuos 
laudas? Omnes tamen pari sorte nascimur, sola uirtute distinguimur.
"Nos igitur, qui moribus et pudore censemur, merito malis uoluptatibus et 
pompis uestris et spectaculis abstinemus, quorum et de sacris originem nouimus 
et noxia blandimenta damnamus. Nam in ludis curulibus quis non horreat populi in 
se rixantis insaniam? in gladiatoriis homicidii disciplinam? In scenicis etiam 
non minor furor et turpitudo prolixior: nunc enim mimus uel exponit adulteria 
uel monstrat, nunc eneruis histrio amorem dum fingit, infligit: idem deos 
uestros induendo stupra, suspiria, odia dedecorat, idem simulatis doloribus 
lacrimas uestras uanis gestibus et nutibus prouocat: sic homicidium in uero 
flagitatis, in mendacio fletis. 

[38] XXXVIII. 
"Quod uero sacrificiorum reliquias et pocula delibata contemnimus, non 
confessio timoris est, sed uerae libertatis adsertio. Nam, etsi omne quod 
nascitur, ut inuiolabile dei munus, nullo opere conrumpitur, abstinemus tamen, 
ne quis existimet aut daemoniis, quibus libatum est, cedere aut nos nostrae 
religionis pudere.
"Quis autem ille qui dubitat, uernis indulgere nos floribus, cum carpamus 
et rosam ueris et lilium et quicquid aliud in floribus blandi coloris et odoris 
est? His enim et sparsis utimur ac solutis et sertis mollibus colla 
conplectimur. Sane quod caput non coronamus, ignoscite: auram bonam floris 
naribus ducere, non occipitio capillisue solemus haurire.
"Nec mortuos coronamus. Ego uos in hoc magis miror, quemadmodum tribuatis 
exanimi aut sentienti facem aut non sentienti coronam, cum et beatus non egeat 
et miser non gaudeat floribus. At enim nos exsequias adornamus eadem 
tranquillitate qua uiuimus, nec adnectimus arescentem coronam, sed a deo 
aeternis floribus uiuidam sustinemus: quieti, modesti, dei nostri liberalitate 
securi spem futurae felicitatis fide praesentis eius maiestatis animamus. Sic et 
beati resurgimus et futuri contemplatione iam uiuimus.
"Proinde Socrates scurra Atticus uiderit, nihil se scire confessus, 
testimonio licet fallacissimi daemonis gloriosus, Arcesilas quoque et Carneades 
et Pyrrho et omnis Academicorum multitudo deliberet, Simonides etiam in 
perpetuum conperendinet: philosophorum supercilia contemnimus, quos corruptores 
et adulteros nouimus et tyrannos et semper aduersus sua uitia facundos. Nos, non 
habitu sapientiam sed mente praeferimus, non eloquimur magna sed uiuimus, 
gloriamur nos consecutos quod illi summa intentione quaesiuerunt nec inuenire 
potuerunt.
"Quid ingrati sumus, quid nobis inuidemus, si ueritas diuinitatis nostri 
temporis aetate maturuit? Fruamur bono nostro et recti sententiam temperemus: 
cohibeatur superstitio, impietas expietur, uera religio reseruetur." 

[39] XXXIX. 
Cum Octauius perorasset, aliquamdiu nos ad silentium stupefacti intentos 
uultus tenebamus, et quod ad me est, magnitudine admirationis euanui, quod ea, 
quae facilius est sentire quam dicere, et argumentis et exemplis et lectionum 
auctoritatibus adornasset et quod maleuolos isdem illis quibus armantur, 
philosophorum telis retudisset, ostendisset etiam ueritatem non tantummodo 
facilem sed et fauorabilem. 

[40] XL. 
Dum istaec igitur apud me tacitus euoluo, Caecilius erupit: "Ego Octauio 
meo plurimum quantum, sed et mihi gratulor nec expecto sententiam. Vicimus et 
ita: ut improbe, usurpo uictoriam. Nam ut ille mei uictor est, ita ego 
triumphator erroris.
"Itaque quod pertineat ad summam quaestionis, et de prouidentia fateor et 
de deo cedo et de sectae iam nostrae sinceritate consentio. Etiam nunc tamen 
aliqua consubsidunt non obstrepentia ueritati, sed perfectae institutioni 
necessaria, de quibus crastino, quod iam sol occasui decliuis est, ut de toto 
congruentes promptius requiremus."
"At ego, inquam, prolixius omnium nostrum uice gaudeo, quod etiam mihi 
Octauius uicerit, cum maxima iudicandi mihi inuidia detracta sit. Nec tamen 
possum meritum eius uerborum laudibus repensare: testimonium et hominis et unius 
infirmum est: habet dei munus eximium, a quo et inspiratus orauit et obtinuit 
adiutus."
Post haec laeti hilaresque discessimus, Caecilius quod crediderit, Octauius 
quod uicerit, ego et quod hic crediderit et hic uicerit.