[4,0] LIBER QVARTVS. At procul extremis terrarum Caesar in oris Martem saeuus agit non multa caede nocentem maxima sed fati ducibus momenta daturum. iure pari rector castris Afranius illis 5 ac Petreius erat; concordia duxit in aequas imperium commune uices, tutelaque ualli peruigil alterno paret custodia signo. his praeter Latias acies erat inpiger Astur Vettonesque leues profugique a gente uetusta [4,10] Gallorum Celtae miscentes nomen Hiberis. colle tumet modico lenique excreuit in altum pingue solum tumulo; super hunc fundata uetusta surgit Ilerda manu; placidis praelabitur undis Hesperios inter Sicoris non ultimus amnis, 15 saxeus ingenti quem pons amplectitur arcu hibernas passurus aquas. at proxima rupes signa tenet Magni, nec Caesar colle minore castra leuat; medius dirimit tentoria gurges. explicat hinc tellus campos effusa patentis [4,20] uix oculo prendente modum, camposque coerces, Cinga rapax, uetitus fluctus et litora cursu Oceani pepulisse tuo; nam gurgite mixto qui praestat terris aufert tibi nomen Hiberus. prima dies belli cessauit Marte cruento 25 spectandasque ducum uires numerosaque signa exposuit. piguit sceleris; pudor arma furentum continuit, patriaeque et ruptis legibus unum donauere diem; prono cum Caesar Olympo in noctem subita circumdedit agmina fossa, [4,30] dum primae perstant acies, hostemque fefellit et prope consertis obduxit castra maniplis. luce noua collem subito conscendere cursu, qui medius tutam castris dirimebat Ilerdam, imperat. huc hostem pariter terrorque pudorque 35 inpulit, et rapto tumulum prior agmine cepit. his uirtus ferrumque locum promittit, at illis ipse locus. miles rupes oneratus in altas nititur, aduersoque acies in monte supina haeret et in tergum casura umbone sequentis [4,40] erigitur. nulli telum uibrare uacauit, dum labat et fixo firmat uestigia pilo, dum scopulos stirpesque tenent atque hoste relicto caedunt ense uiam. uidit lapsura ruina agmina dux equitemque iubet succedere bello 45 munitumque latus laeuo praeducere gyro. sic pedes ex facili nulloque urguente receptus, inritus et uictor subducto Marte pependit. hactenus armorum discrimina: cetera bello fata dedit uariis incertus motibus aer. [4,50] pigro bruma gelu siccisque Aquilonibus haerens aethere constricto pluuias in nube tenebat. urebant montana niues camposque iacentis non duraturae conspecto sole pruinae, atque omnis propior mergenti sidera caelo 55 aruerat tellus hiberno dura sereno. sed postquam uernus calidum Titana recepit sidera respiciens delapsae portitor Helles, atque iterum aequatis ad iustae pondera Librae temporibus uicere dies, tum sole relicto [4,60] Cynthia, quo primum cornu dubitanda refulsit, exclusit Borean flammasque accepit in Euro. ille suo nubes quascumque inuenit in axe torsit in occiduum Nabataeis flatibus orbem, et quas sentit Arabs et quas Gangetica tellus 65 exhalat nebulas, quidquid concrescere primus sol patitur, quidquid caeli fuscator Eoi inpulerat Corus, quidquid defenderat Indos. incendere diem nubes oriente remotae nec medio potuere graues incumbere mundo [4,70] sed nimbos rapuere fuga. uacat imbribus Arctos et Notos, in solam Calpen fluit umidus aer. hic, ubi iam Zephyri fines, et summus Olympi cardo tenet Tethyn, uetitae transcurrere densos inuoluere globos, congestumque aeris atri 75 uix recipit spatium quod separat aethere terram. iamque polo pressae largos densantur in imbres spissataeque fluunt; nec seruant fulmina flammas quamuis crebra micent: extinguunt fulgura nimbi. hinc inperfecto conplectitur aera gyro [4,80] arcus uix ulla uariatus luce colorem Oceanumque bibit raptosque ad nubila fluctus pertulit et caelo defusum reddidit aequor. iamque Pyrenaeae, quas numquam soluere Titan eualuit, fluxere niues, fractoque madescunt 85 saxa gelu. tum quae solitis e fontibus exit non habet unda uias, tam largas alueus omnis a ripis accepit aquas. iam naufraga campo Caesaris arma natant, inpulsaque gurgite multo castra labant; alto restagnant flumina uallo. [4,90] non pecorum raptus faciles, non pabula mersi ulla ferunt sulci; tectarum errore uiarum fallitur occultis sparsus populator in agris. iamque comes semper magnorum prima malorum saeua fames aderat, nulloque obsessus ab hoste 95 miles eget: toto censu non prodigus emit exiguam Cererem. pro lucri pallida tabes! non dest prolato ieiunus uenditor auro. iam tumuli collesque latent, iam flumina cuncta condidit una palus uastaque uoragine mersit, [4,100] absorpsit penitus rupes ac tecta ferarum detulit atque ipsas hausit, subitisque frementis uerticibus contorsit aquas et reppulit aestus fortior Oceani. nec Phoebum surgere sentit nox subtexta polo: rerum discrimina miscet 105 deformis caeli facies iunctaeque tenebrae. sic mundi pars ima iacet, quam zona niualis perpetuaeque premunt hiemes: non sidera caelo ulla uidet, sterili non quicquam frigore gignit sed glacie medios signorum temperat ignes. [4,110] sic, o summe parens mundi, sic, sorte secunda aequorei rector, facias, Neptune tridentis, et tu perpetuis inpendas aera nimbis, tu remeare uetes quoscumque emiseris aestus. non habeant amnes decliuem ad litora cursum 115 sed pelagi referantur aquis, concussaque tellus laxet iter fluuiis: hos campos Rhenus inundet, hos Rhodanus; uastos obliquent flumina fontes. Riphaeas huc solue niues, huc stagna lacusque et pigras, ubicumque iacent, effunde paludes [4,120] et miseras bellis ciuilibus eripe terras. sed paruo Fortuna uiri contenta pauore plena redit, solitoque magis fauere secundi et ueniam meruere dei. iam rarior aer, et par Phoebus aquis densas in uellera nubes 125 sparserat, et noctes uentura luce rubebant, seruatoque loco rerum discessit ab astris umor, et ima petit quidquid pendebat aquarum. tollere silua comas, stagnis emergere colles incipiunt uisoque die durescere ualles. [4,130] utque habuit ripas Sicoris camposque reliquit primum cana salix madefacto uimine paruam texitur in puppem caesoque inducta iuuenco uectoris patiens tumidum super emicat amnem. sic Venetus stagnante Pado fusoque Britannus 135 nauigat Oceano; sic, cum tenet omnia Nilus, conseritur bibula Memphitis cumba papyro. his ratibus traiecta manus festinat utrimque succisum curuare nemus, fluuiique ferocis incrementa timens non primis robora ripis [4,140] inposuit, medios pontem distendit in agros. ac, nequid Sicoris repetitis audeat undis, spargitur in sulcos et scisso gurgite riuis dat poenas maioris aquae. postquam omnia fatis Caesaris ire uidet, celsam Petreius Ilerdam 145 deserit et noti diffisus uiribus orbis indomitos quaerit populos et semper in arma mortis amore feros et tendit in ultima mundi. nudatos Caesar colles desertaque castra conspiciens capere arma iubet nec quaerere pontem [4,150] nec uada, sed duris fluuium superare lacertis. paretur, rapuitque ruens in proelia miles quod fugiens timuisset iter. mox uda receptis membra fouent armis gelidosque a gurgite cursu restituunt artus, donec decresceret umbra 155 in medium surgente die; iamque agmina summa carpit eques, dubiique fugae pugnaeque tenentur. attollunt campo geminae iuga saxea rupes ualle caua media; tellus hinc ardua celsos continuat colles, tutae quos inter opaco [4,160] anfractu latuere uiae; quibus hoste potito faucibus emitti terrarum in deuia Martem inque feras gentes Caesar uidet. 'ite sine ullo ordine' ait 'raptumque fuga conuertite bellum et faciem pugnae uoltusque inferte minaces; 165 nec liceat pauidis ignaua occumbere morte: excipiant recto fugientes pectore ferrum.' dixit et ad montis tendentem praeuenit hostem. illic exiguo paulum distantia uallo castra locant. postquam spatio languentia nullo [4,170] mutua conspicuos habuerunt lumina uoltus, {hic fratres natosque suos uidere patresque} deprensum est ciuile nefas. tenuere parumper ora metu, tantum nutu motoque salutant ense suos. mox, ut stimulis maioribus ardens 175 rupit amor leges, audet transcendere uallum miles, in amplexus effusas tendere palmas. hospitis ille ciet nomen, uocat ille propinquum, admonet hunc studiis consors puerilibus aetas; nec Romanus erat, qui non agnouerat hostem. [4,180] arma rigant lacrimis, singultibus oscula rumpunt, et quamuis nullo maculatus sanguine miles quae potuit fecisse timet. quid pectora pulsas? quid, uaesane, gemis? fletus quid fundis inanis nec te sponte tua sceleri parere fateris? 185 usque adeone times quem tu facis ipse timendum? classica det bello, saeuos tu neclege cantus; signa ferat, cessa: iam iam ciuilis Erinys concidet et Caesar generum priuatus amabit. nunc ades, aeterno conplectens omnia nexu, [4,190] o rerum mixtique salus Concordia mundi et sacer orbis amor: magnum nunc saecula nostra uenturi discrimen habent. periere latebrae tot scelerum, populo uenia est erepta nocenti: agnouere suos. pro numine fata sinistro 195 exigua requie tantas augentia clades! pax erat, et castris miles permixtus utrisque errabat; duro concordes caespite mensas instituunt et permixto libamina Baccho; graminei luxere foci, iunctoque cubili [4,200] extrahit insomnis bellorum fabula noctes, quo primum steterint campo, qua lancea dextra exierit. dum quae gesserunt fortia iactant et dum multa negant, quod solum fata petebant, est miseris renouata fides, atque omne futurum 205 creuit amore nefas. nam postquam foedera pacis cognita Petreio, seque et sua tradita uenum castra uidet, famulas scelerata ad proelia dextras excitat atque hostis turba stipatus inermis praecipitat castris iunctosque amplexibus ense [4,210] separat et multo disturbat sanguine pacem. addidit ira ferox moturas proelia uoces. 'inmemor o patriae, signorum oblite tuorum, non potes hoc causae, miles, praestare, senatus adsertor uicto redeas ut Caesare? certe, 215 ut uincare, potes. dum ferrum, incertaque fata, quique fluat multo non derit uolnere sanguis, ibitis ad dominum damnataque signa feretis, utque habeat famulos nullo discrimine Caesar exorandus erit? ducibus quoque uita petita est? [4,220] numquam nostra salus pretium mercesque nefandae proditionis erit: non hoc ciuilia bella, ut uiuamus, agunt. trahimur sub nomine pacis. non chalybem gentes penitus fugiente metallo eruerent, nulli uallarent oppida muri, 225 non sonipes in bella ferox, non iret in aequor turrigeras classis pelago sparsura carinas, si bene libertas umquam pro pace daretur. hostes nempe meos sceleri iurata nefando sacramenta tenent; at uobis uilior hoc est [4,230] uestra fides, quod pro causa pugnantibus aequa et ueniam sperare licet. pro dira pudoris funera! nunc toto fatorum ignarus in orbe, Magne, paras acies mundique extrema tenentis sollicitas reges, cum forsan foedere nostro 235 iam tibi sit promissa salus.' sic fatur et omnis concussit mentes scelerumque reduxit amorem. sic, ubi desuetae siluis in carcere clauso mansueuere ferae et uoltus posuere minaces atque hominem didicere pati, si torrida paruos [4,240] uenit in ora cruor, redeunt rabiesque furorque admonitaeque tument gustato sanguine fauces; feruet et a trepido uix abstinet ira magistro. itur in omne nefas, et, quae fortuna deorum inuidia caeca bellorum in nocte tulisset, 245 fecit monstra fides. inter mensasque torosque quae modo conplexu fouerunt pectora caedunt; et quamuis primo ferrum strinxere gementes, ut dextrae iusti gladius dissuasor adhaesit, dum feriunt, odere suos, animosque labantis [4,250] confirmant ictu. feruent iam castra tumultu, {et scelerum turba, rapiuntur colla parentum}, 252 ac, uelut occultum pereat scelus, omnia monstra in facie posuere ducum: iuuat esse nocentis. tu, Caesar, quamuis spoliatus milite multo, 255 agnoscis superos; neque enim tibi maior in aruis Emathiis fortuna fuit nec Phocidos undis Massiliae, Phario nec tantum est aequore gestum, hoc siquidem solo ciuilis crimine belli dux causae melioris eris. polluta nefanda [4,260] agmina caede duces iunctis committere castris non audent, altaeque ad moenia rursus Ilerdae intendere fugam. campos eques obuius omnis abstulit et siccis inclusit collibus hostem. tunc inopes undae praerupta cingere fossa 265 Caesar auet nec castra pati contingere ripas aut circum largos curuari bracchia fontes. ut leti uidere uiam, conuersus in iram praecipitem timor est. miles non utile clausis auxilium mactauit equos, tandemque coactus [4,270] spe posita damnare fugam casurus in hostes fertur. ut effuso Caesar decurrere passu uidit et ad certam deuotos tendere mortem, 'tela tene iam, miles', ait 'ferrumque ruenti subtrahe: non ullo constet mihi sanguine bellum. 275 uincitur haut gratis iugulo qui prouocat hostem. en, sibi uilis adest inuisa luce iuuentus iam damno peritura meo; non sentiet ictus, incumbet gladiis, gaudebit sanguine fuso. deserat hic feruor mentes, cadat impetus amens, [4,280] perdant uelle mori.' sic deflagrare minaces in cassum et uetito passus languescere bello, substituit merso dum nox sua lumina Phoebo. inde, ubi nulla data est miscendae copia mortis, paulatim cadit ira ferox mentesque tepescunt, 285 saucia maiores animos ut pectora gestant, dum dolor est ictusque recens et mobile neruis conamen calidus praebet cruor ossaque nondum adduxere cutem: si conscius ensis adacti stat uictor tenuitque manus, tum frigidus artus [4,290] alligat atque animum subducto robore torpor, postquam sicca rigens astrinxit uolnera sanguis. iamque inopes undae primum tellure refossa occultos latices abstrusaque flumina quaerunt; nec solum rastris durisque ligonibus arua 295 sed gladiis fodere suis, puteusque cauati montis ad inrigui premitur fastigia campi. non se tam penitus, tam longe luce relicta merserit Astyrici scrutator pallidus auri. non tamen aut tectis sonuerunt cursibus amnes [4,300] aut micuere noui percusso pumice fontes, antra nec exiguo stillant sudantia rore aut inpulsa leui turbatur glarea uena. tunc exhausta super multo sudore iuuentus extrahitur duris silicum lassata metallis; 305 quoque minus possent siccos tolerare uapores quaesitae fecistis aquae. nec languida fessi corpora sustentant epulis, mensasque perosi auxilium fecere famem. si mollius aruum prodidit umorem, pinguis manus utraque glaebas [4,310] exprimit ora super; nigro si turbida limo conluuies inmota iacet, cadit omnis in haustus certatim obscaenos miles moriensque recepit quas nollet uicturus aquas; rituque ferarum distentas siccant pecudes, et lacte negato 315 sordidus exhausto sorbetur ab ubere sanguis. tunc herbas frondesque terunt, et rore madentis destringunt ramos et siquos palmite crudo arboris aut tenera sucos pressere medulla. o fortunati, fugiens quos barbarus hostis [4,320] fontibus inmixto strauit per rura ueneno. hos licet in fluuios saniem tabemque ferarum, pallida Dictaeis, Caesar, nascentia saxis infundas aconita palam, Romana iuuentus non decepta bibet. torrentur uiscera flamma 325 oraque sicca rigent squamosis aspera linguis; iam marcent uenae, nulloque umore rigatus aeris alternos angustat pulmo meatus, rescissoque nocent suspiria dura palato; pandunt ora tamen nociturumque aera captant. [4,330] expectant imbres, quorum modo cuncta natabant inpulsu, et siccis uoltus in nubibus haerent. quoque magis miseros undae ieiunia soluant non super arentem Meroen Cancrique sub axe, qua nudi Garamantes arant, sedere, sed inter 335 stagnantem Sicorim et rapidum deprensus Hiberum spectat uicinos sitiens exercitus amnes. iam domiti cessere duces, pacisque petendae auctor damnatis supplex Afranius armis semianimes in castra trahens hostilia turmas [4,340] uictoris stetit ante pedes. seruata precanti maiestas non fracta malis, interque priorem fortunam casusque nouos gerit omnia uicti, sed ducis, et ueniam securo pectore poscit. 'si me degeneri strauissent fata sub hoste, 345 non derat fortis rapiendo dextera leto; at nunc causa mihi est orandae sola salutis dignum donanda, Caesar, te credere uita. non partis studiis agimur nec sumpsimus arma consiliis inimica tuis. nos denique bellum [4,350] inuenit ciuile duces, causaeque priori, dum potuit, seruata fides. nil fata moramur: tradimus Hesperias gentes, aperimus Eoas, securumque orbis patimur post terga relicti. nec cruor effusus campis tibi bella peregit 355 nec ferrum lassaeque manus: hoc hostibus unum, quod uincas, ignosce tuis. nec magna petuntur: otia des fessis, uitam patiaris inermis degere quam tribuis. campis prostrata iacere agmina nostra putes; nec enim felicibus armis [4,360] misceri damnata decet, partemque triumphi captos ferre tui: turba haec sua fata peregit. hoc petimus, uictos ne tecum uincere cogas.' dixerat; at Caesar facilis uoltuque serenus flectitur atque usus belli poenamque remittit. 365 ut primum iustae placuerunt foedera pacis, incustoditos decurrit miles ad amnes, incumbit ripis permissaque flumina turbat. continuus multis subitarum tractus aquarum aera non passus uacuis discurrere uenis [4,370] artauit clausitque animam; nec feruida pestis cedit adhuc, sed morbus egens iam gurgite plenis uisceribus sibi poscit aquas. mox robora neruis et uires rediere uiris. o prodiga rerum luxuries numquam paruo contenta paratis 375 et quaesitorum terra pelagoque ciborum ambitiosa fames et lautae gloria mensae, discite quam paruo liceat producere uitam et quantum natura petat. non erigit aegros nobilis ignoto diffusus consule Bacchus, [4,380] non auro murraque bibunt, sed gurgite puro uita redit. satis est populis fluuiusque Ceresque. heu miseri qui bella gerunt! tunc arma relinquens uictori miles spoliato pectore tutus innocuusque suas curarum liber in urbes 385 spargitur. o quantum donata pace potitos excussis umquam ferrum uibrasse lacertis paenituit, tolerasse sitim frustraque rogasse prospera bella deos! nempe usis Marte secundo tot dubiae restant acies, tot in orbe labores; [4,390] ut numquam fortuna labet successibus anceps, uincendum totiens; terras fundendus in omnis est cruor et Caesar per tot sua fata sequendus. felix qui potuit mundi nutante ruina quo iaceat iam scire loco. non proelia fessos 395 ulla uocant, certos non rumpunt classica somnos. iam coniunx natique rudes et sordida tecta et non deductos recipit sua terra colonos. hoc quoque securis oneris fortuna remisit, sollicitus menti quod abest fauor: ille salutis [4,400] est auctor, dux ille fuit. sic proelia soli felices nullo spectant ciuilia uoto. non eadem belli totum fortuna per orbem constitit, in partes aliquid sed Caesaris ausa est. qua maris Hadriaci longas ferit unda Salonas 405 et tepidum in molles Zephyros excurrit Iader, illic bellaci confisus gente Curictum, quos alit Hadriaco tellus circumflua ponto, clauditur extrema residens Antonius ora cautus ab incursu belli, si sola recedat, [4,410] expugnat quae tuta, fames. non pabula tellus pascendis summittit equis, non proserit ullam flaua Ceres segetem; spoliarat gramine campum miles et attonso miseris iam dentibus aruo castrorum siccas de caespite uolserat herbas. 415 ut primum aduersae socios in litore terrae et Basilum uidere ducem, noua furta per aequor exquisita fugae. neque enim de more carinas extendunt puppesque leuant, sed firma gerendis molibus insolito contexunt robora ductu. [4,420] namque ratem uacuae sustentant undique cupae quarum porrectis series constricta catenis ordinibus geminis obliquas excipit alnos; nec gerit expositum telis in fronte patenti remigium, sed, quod trabibus circumdedit aequor, 425 hoc ferit et taciti praebet miracula cursus, quod nec uela ferat nec apertas uerberet undas. tum freta seruantur, dum se declinibus undis aestus agat refluoque mari nudentur harenae. iamque relabenti crescebant litora ponto: [4,430] missa ratis prono defertur lapsa profundo et geminae comites. cunctas super ardua turris eminet et tremulis tabulata minantia pinnis. noluit Illyricae custos Octauius undae confestim temptare ratem, celeresque carinas 435 continuit, cursu crescat dum praeda secundo, et temere ingressos repetendum inuitat ad aequor pace maris. sic, dum pauidos formidine ceruos claudat odoratae metuentis aera pinnae aut dum dispositis attollat retia uaris, [4,440] uenator tenet ora leuis clamosa Molossi, Spartanos Cretasque ligat, nec creditur ulli silua cani, nisi qui presso uestigia rostro colligit et praeda nescit latrare reperta contentus tremulo monstrasse cubilia loro. 445 nec mora, conplentur moles, auideque petitis insula deseritur ratibus, quo tempore primas inpedit ad noctem iam lux extrema tenebras. at Pompeianus fraudes innectere ponto antiqua parat arte Cilix, passusque uacare [4,450] summa freti medio suspendit uincula ponto et laxe fluitare sinit, religatque catenas rupis ab Illyricae scopulis. nec prima nec illam quae sequitur tardata ratis, sed tertia moles haesit et ad cautes adducto fune secuta est. 455 inpendent caua saxa mari, ruituraque semper stat, mirum, moles et siluis aequor inumbrat. huc fractas Aquilone rates summersaque pontus corpora saepe tulit caecisque abscondit in antris; restituit raptus tectum mare, cumque cauernae [4,460] euomuere fretum contorti uerticis undae Tauromenitanam uincunt feruore Charybdim. hic Opiterginis moles onerata colonis constitit; hanc omni puppes statione solutae circumeunt, alii rupes ac litora conplent. 465 Vulteius tacitas sensit sub gurgite fraudes (dux erat ille ratis); frustra qui uincula ferro rumpere conatus poscit spe proelia nulla incertus qua terga daret, qua pectora bello. hoc tamen in casu quantum deprensa ualebat [4,470] effecit uirtus: inter tot milia captae circumfusa rati et plenam uix inde cohortem pugna fuit, non longa quidem; nam condidit umbra nox lucem dubiam pacemque habuere tenebrae. tum sic attonitam uenturaque fata pauentem 475 rexit magnanima Vulteius uoce cohortem: 'libera non ultra parua quam nocte iuuentus, consulite extremis angusto in tempore rebus. uita breuis nulli superest qui tempus in illa quaerendae sibi mortis habet; nec gloria leti [4,480] inferior, iuuenes, admoto occurrere fato. omnibus incerto uenturae tempore uitae par animi laus est et, quos speraueris, annos perdere et extremae momentum abrumpere lucis, accersas dum fata manu: non cogitur ullus 485 uelle mori. fuga nulla patet, stant undique nostris intenti ciues iugulis: decernite letum, et metus omnis abest. cupias quodcumque necesse est. non tamen in caeca bellorum nube cadendum est aut cum permixtas acies sua tela tenebris [4,490] inuoluent. conferta iacent cum corpora campo, in medium mors omnis abit, perit obruta uirtus: nos in conspicua sociis hostique carina constituere dei; praebebunt aequora testes, praebebunt terrae, summis dabit insula saxis, 495 spectabunt geminae diuerso litore partes. nescio quod nostris magnum et memorabile fatis exemplum, Fortuna, paras. quaecumque per aeuum exhibuit monimenta fides seruataque ferro militiae pietas, transisset nostra iuuentus. [4,500] namque suis pro te gladiis incumbere, Caesar, esse parum scimus; sed non maiora supersunt obsessis tanti quae pignora demus amoris. abscidit nostrae multum fors inuida laudi, quod non cum senibus capti natisque tenemur. 505 indomitos sciat esse uiros timeatque furentis et morti faciles animos et gaudeat hostis non plures haesisse rates. temptare parabunt foederibus turpique uolent corrumpere uita. o utinam, quo plus habeat mors unica famae, [4,510] promittant ueniam, iubeant sperare salutem, ne nos, cum calido fodiemus uiscera ferro, desperasse putent. magna uirtute merendum est, Caesar ut amissis inter tot milia paucis hoc damnum clademque uocet. dent fata recessum 515 emittantque licet, uitare instantia nolim. proieci uitam, comites, totusque futurae mortis agor stimulis: furor est. agnoscere solis permissum, quos iam tangit uicinia fati, uicturosque dei celant, ut uiuere durent, [4,520] felix esse mori.' sic cunctas sustulit ardor mobilium mentes iuuenum. cum sidera caeli ante ducis uoces oculis umentibus omnes aspicerent flexoque Vrsae temone pauerent, idem, cum fortes animos praecepta subissent, 525 optauere diem. nec segnis uergere ponto tunc erat astra polus; nam sol Ledaea tenebat sidera, uicino cum lux altissima Cancro est; nox tum Thessalicas urguebat parua sagittas. detegit orta dies stantis in rupibus Histros [4,530] pugnacesque mari Graia cum classe Liburnos. temptauere prius suspenso uincere bello foederibus, fieret captis si dulcior ipsa mortis uita mora. stabat deuota iuuentus damnata iam luce ferox securaque pugnae 535 promisso sibi fine manu, nullique tumultus excussere uiris mentes ad summa paratas; innumerasque simul pauci terraque marique sustinuere manus: tanta est fiducia mortis. utque satis bello uisum est fluxisse cruoris [4,540] uersus ab hoste furor. primus dux ipse carinae Vulteius iugulo poscens iam fata retecto 'ecquis' ait 'iuuenum est cuius sit dextra cruore digna meo certaque fide per uolnera nostra testetur se uelle mori?' nec plura locuto 545 uiscera non unus iam dudum transigit ensis. conlaudat cunctos, sed eum cui uolnera prima debebat grato moriens interficit ictu. concurrunt alii totumque in partibus unis bellorum fecere nefas. sic semine Cadmi [4,550] emicuit Dircaea cohors ceciditque suorum uolneribus, dirum Thebanis fratribus omen; Phasidos et campis insomni dente creati terrigenae missa magicis e cantibus ira cognato tantos inplerunt sanguine sulcos, 555 ipsaque inexpertis quod primum fecerat herbis expauit Medea nefas. sic mutua pacti fata cadunt iuuenes, minimumque in morte uirorum mors uirtutis habet. pariter sternuntque caduntque uolnere letali, nec quemquam dextra fefellit [4,560] cum feriat moriente manu. nec uolnus adactis debetur gladiis: percussum est pectore ferrum et iuguli pressere manum. cum sorte cruenta fratribus incurrunt fratres natusque parenti, haud trepidante tamen toto cum pondere dextra 565 exegere enses. pietas ferientibus una non repetisse fuit. iam latis uiscera lapsa semianimes traxere foris multumque cruorem infudere mari. despectam cernere lucem uictoresque suos uoltu spectare superbo [4,570] et mortem sentire iuuat. iam strage cruenta conspicitur cumulata ratis, bustisque remittunt corpora uictores, ducibus mirantibus ulli esse ducem tanti. nullam maiore locuta est ore ratem totum discurrens Fama per orbem. 575 non tamen ignauae post haec exempla uirorum percipient gentes quam sit non ardua uirtus seruitium fugisse manu, sed regna timentur ob ferrum et saeuis libertas uritur armis, ignorantque datos, ne quisquam seruiat, enses. [4,580] mors, utinam pauidos uitae subducere nolles, sed uirtus te sola daret. Non segnior illo Marte fuit, qui tum Libycis exarsit in aruis. namque rates audax Lilybaeo litore soluit Curio, nec forti uelis Aquilone recepto 585 inter semirutas magnae Carthaginis arces et Clipeam tenuit stationis litora notae, primaque castra locat cano procul aequore, qua se Bagrada lentus agit siccae sulcator harenae. inde petit tumulos exesasque undique rupes, [4,590] Antaei quas regna uocat non uana uetustas. nominis antiqui cupientem noscere causas cognita per multos docuit rudis incola patres. 'nondum post genitos Tellus effeta gigantas terribilem Libycis partum concepit in antris. 595 nec tam iusta fuit terrarum gloria Typhon aut Tityos Briareusque ferox; caeloque pepercit quod non Phlegraeis Antaeum sustulit aruis. hoc quoque tam uastas cumulauit munere uires Terra sui fetus, quod, cum tetigere parentem, [4,600] iam defecta uigent renouato robore membra. haec illi spelunca domus; latuisse sub alta rupe ferunt, epulas raptos habuisse leones; ad somnos non terga ferae praebere cubile adsuerunt, non silua torum, uiresque resumit 605 in nuda tellure iacens. periere coloni aruorum Libyae, pereunt quos appulit aequor; auxilioque diu uirtus non usa cadendi terrae spernit opes: inuictus robore cunctis, quamuis staret, erat. tandem uolgata cruenti [4,610] fama mali terras monstris aequorque leuantem magnanimum Alciden Libycas exciuit in oras. ille Cleonaei proiecit terga leonis, Antaeus Libyci; perfudit membra liquore hospes Olympiacae seruato more palaestrae, 615 ille parum fidens pedibus contingere matrem auxilium membris calidas infudit harenas. conseruere manus et multo bracchia nexu; colla diu grauibus frustra temptata lacertis, inmotumque caput fixa cum fronte tenetur, [4,620] miranturque habuisse parem. nec uiribus uti Alcides primo uoluit certamine totis, exhausitque uirum, quod creber anhelitus illi prodidit et gelidus fesso de corpore sudor. tum ceruix lassata quati, tum pectore pectus 625 urgueri, tunc obliqua percussa labare crura manu. iam terga uiri cedentia uictor alligat et medium conpressis ilibus artat inguinaque insertis pedibus distendit et omnem explicuit per membra uirum. rapit arida tellus [4,630] sudorem; calido conplentur sanguine uenae, intumuere tori, totosque induruit artus Herculeosque nouo laxauit corpore nodos. constitit Alcides stupefactus robore tanto, nec sic Inachiis, quamuis rudis esset, in undis 635 desectam timuit reparatis anguibus hydram. conflixere pares, Telluris uiribus ille, ille suis. numquam saeuae sperare nouercae plus licuit: uidet exhaustos sudoribus artus ceruicemque uiri, siccam cum ferret Olympum. [4,640] utque iterum fessis iniecit bracchia membris non expectatis Antaeus uiribus hostis sponte cadit maiorque accepto robore surgit. quisquis inest terris in fessos spiritus artus egeritur, Tellusque uiro luctante laborat. 645 ut tandem auxilium tactae prodesse parentis Alcides sensit, 'standum est tibi,' dixit 'et ultra non credere solo, sternique uetabere terra. haerebis pressis intra mea pectora membris: huc, Antaee, cades.' sic fatus sustulit alte [4,650] nitentem in terras iuuenem. morientis in artus non potuit nati Tellus permittere uires: Alcides medio tenuit iam pectora pigro stricta gelu terrisque diu non credidit hostem. hinc, aeui ueteris custos, famosa uetustas, 655 miratrixque sui, signauit nomine terras. sed maiora dedit cognomina collibus istis Poenum qui Latiis reuocauit ab arcibus hostem Scipio; nam sedes Libyca tellure potito haec fuit. en, ueteris cernis uestigia ualli. [4,660] Romana hos primum tenuit uictoria campos.' Curio laetatus, tamquam fortuna locorum bella gerat seruetque ducum sibi fata priorum, felici non fausta loco tentoria ponens indulsit castris et collibus abstulit omen 665 sollicitatque feros non aequis uiribus hostis. omnis Romanis quae cesserat Africa signis tum Vari sub iure fuit; qui robore quamquam confisus Latio regis tamen undique uires exciuit, Libycas gentis, extremaque mundi [4,670] signa suum comitata Iubam. non fusior ulli terra fuit domino: qua sunt longissima, regna cardine ab occiduo uicinus Gadibus Atlans terminat, a medio confinis Syrtibus Hammon; at, qua lata iacet, uasti plaga feruida regni 675 distinet Oceanum zonaeque exusta calentis. sufficiunt spatio populi: tot castra secuntur, Autololes Numidaeque uagi semperque paratus inculto Gaetulus equo, tum concolor Indo Maurus, inops Nasamon, mixti Garamante perusto [4,680] Marmaridae uolucres, aequaturusque sagittas Medorum, tremulum cum torsit missile, Mazax, et gens quae nudo residens Massylia dorso ora leui flectit frenorum nescia uirga, et solitus uacuis errare mapalibus Afer 685 uenator ferrique simul fiducia non est uestibus iratos laxis operire leones. nec solum studiis ciuilibus arma parabat priuatae sed bella dabat Iuba concitus irae. hunc quoque quo superos humanaque polluit anno [4,690] lege tribunicia solio depellere auorum Curio temptarat, Libyamque auferre tyranno dum regnum te, Roma, facit. memor ille doloris hoc bellum sceptri fructum putat esse retenti. hac igitur regis trepidat iam Curio fama 695 et quod Caesareis numquam deuota iuuentus illa nimis castris nec Rheni miles in undis exploratus erat, Corfini captus in arce, infidusque nouis ducibus dubiusque priori fas utrumque putat. sed, postquam languida segni [4,700] cernit cuncta metu nocturnaque munera ualli desolata fuga, trepida sic mente profatur: 'audendo magnus tegitur timor; arma capessam ipse prior. campum miles descendat in aequum dum meus est; uariam semper dant otia mentem. 705 eripe consilium pugna: cum dira uoluptas ense subit presso, galeae texere pudorem, quis conferre duces meminit, quis pendere causas? qua stetit inde fauet; ueluti fatalis harenae muneribus non ira uetus concurrere cogit [4,710] productos, odere pares.' sic fatus apertis instruxit campis acies; quem blanda futuris deceptura malis belli fortuna recepit. nam pepulit Varum campo nudataque foeda terga fuga, donec uetuerunt castra, cecidit. 715 tristia sed postquam superati proelia Vari sunt audita Iubae, laetus quod gloria belli sit rebus seruata suis, rapit agmina furtim, obscuratque suam per iussa silentia famam hoc solum incauto metuentis ab hoste, timeri. [4,720] mittitur, exigua qui proelia prima lacessat eliciatque manu, Numidis a rege secundus, ut sibi commissi simulator Sabbura belli; ipse caua regni uires in ualle retentat: aspidas ut Pharias cauda sollertior hostis 725 ludit et iratas incerta prouocat umbra obliquusque caput uanas serpentis in auras effusae tuto conprendit guttura morsu letiferam citra saniem; tunc inrita pestis exprimitur faucesque fluunt pereunte ueneno. [4,730] fraudibus euentum dederat fortuna, feroxque non exploratis occulti uiribus hostis Curio nocturnum castris erumpere cogit ignotisque equitem late decurrere campis. ipse sub aurorae primos excedere motus 735 signa iubet castris, multum frustraque rogatus ut Libycas metuat fraudes infectaque semper Punica bella dolis. leti fortuna propinqui tradiderat fatis iuuenem, bellumque trahebat auctorem ciuile suum. super ardua ducit [4,740] saxa, super cautes, abrupto limite signa; cum procul e summis conspecti collibus hostes fraude sua cessere parum, dum colle relicto effusam patulis aciem committeret aruis. ille fugam credens simulatae nescius artis, 745 ut uictor, mersos aciem deiecit in agros. ut primum patuere doli, Numidaeque fugaces undique conpletis clauserunt montibus agmen, obstipuit dux ipse simul perituraque turba. non timidi petiere fugam, non proelia fortes, [4,750] quippe ubi non sonipes motus clangore tubarum saxa quatit pulsu rigidos uexantia frenos ora terens spargitque iubas et subrigit auris incertoque pedum pugnat non stare tumultu: fessa iacet ceruix, fumant sudoribus artus 755 oraque proiecta squalent arentia lingua, pectora rauca gemunt, quae creber anhelitus urguet, et defecta grauis longe trahit ilia pulsus siccaque sanguineis durescit spuma lupatis. iamque gradum neque uerberibus stimulisque coacti [4,760] nec quamuis crebris iussi calcaribus addunt: uolneribus coguntur equi; nec profuit ulli cornipedis rupisse moras, neque enim impetus ille incursusque fuit: tantum perfertur ad hostis et spatium iaculis oblato uolnere donat. 765 at, uagus Afer equos ut primum emisit in agmen, tum campi tremuere sono, terraque soluta, quantus Bistonio torquetur turbine, puluis aera nube sua texit traxitque tenebras. ut uero in pedites fatum miserabile belli [4,770] incubuit, nullo dubii discrimine Martis ancipites steterunt casus, set tempora pugnae mors tenuit; neque enim licuit procurrere contra et miscere manus. sic undique saepta iuuentus comminus obliquis et rectis eminus hastis 775 obruitur, non uolneribus nec sanguine solum, telorum nimbo peritura et pondere ferri. ergo acies tantae paruum spissantur in orbem, ac, siquis metuens medium correpsit in agmen, uix inpune suos inter conuertitur enses; [4,780] densaturque globus, quantum pede prima relato constrinxit gyros acies. non arma mouendi iam locus est pressis, stipataque membra teruntur; frangitur armatum conliso pectore pectus. non tam laeta tulit uictor spectacula Maurus 785 quam Fortuna dabat; fluuios non ille cruoris membrorumque uidet lapsum et ferientia terram corpora: conpressum turba stetit omne cadauer. excitet inuisas dirae Carthaginis umbras inferiis fortuna nouis, ferat ista cruentus [4,790] Hannibal et Poeni tam dira piacula manes. Romanam, superi, Libyca tellure ruinam Pompeio prodesse nefas uotisque senatus. Africa nos potius uincat sibi. Curio, fusas ut uidit campis acies et cernere tantas 795 permisit clades conpressus sanguine puluis, non tulit adflictis animam producere rebus aut sperare fugam, ceciditque in strage suorum inpiger ad letum et fortis uirtute coacta. quid nunc rostra tibi prosunt turbata forumque [4,800] unde tribunicia plebeius signifer arce arma dabas populis? quid prodita iura senatus et gener atque socer bello concurrere iussi? ante iaces quam dira duces Pharsalia confert, spectandumque tibi bellum ciuile negatum est. 805 has urbi miserae uestro de sanguine poenas ferre datis, luitis iugulo sic arma, potentes. felix Roma quidem ciuisque habitura beatos, si libertatis superis tam cura placeret quam uindicta placet. Libycas, en, nobile corpus, [4,810] pascit aues nullo contectus Curio busto. at tibi nos, quando non proderit ista silere a quibus omne aeui senium sua fama repellit, digna damus, iuuenis, meritae praeconia uitae. haut alium tanta ciuem tulit indole Roma 815 aut cui plus leges deberent recta sequenti; perdita tunc urbi nocuerunt saecula, postquam ambitus et luxus et opum metuenda facultas transuerso mentem dubiam torrente tulerunt, momentumque fuit mutatus Curio rerum [4,820] Gallorum captus spoliis et Caesaris auro. ius licet in iugulos nostros sibi fecerit ensis Sulla potens Mariusque ferox et Cinna cruentus Caesareaeque domus series, cui tanta potestas concessa est? emere omnes, hic uendidit urbem.