[0] EPISTOLA DE TOLERANTIA
AD CLARISSIMUM VIRUM
T.{HEOLOGIAE} A.{PUD} R.{EMONSTRATENSES}
P.{ROFESSOREM} T.{YRANNORUM} O.{SOREM}
L.{IMBORCHIUM} AMSTELODAMENSEM}
SCRIPTA A P.{ACIS} A.{MICO} P.{ERSECUTIONIS} O.{SORE}
I.{OHANNE} L.{OCKIO} A.{NGLO}.

[1] Quaerenti tibi, uir clarissime, quid existimem de mutua
inter Christianos tolerantia, breuiter respondeo, hoc mihi
uideri praecipuum uerae ecclesiae criterium. Quicquid
enim alii iactant de locorum et nominum antiquitate, uel
cultus splendore; alii de disciplinae reformatione; omnes
denique de fidae orthodoxa, nam sibi quisque orthodoxus
est: haec et huiusmodi possunt esse hominum de potestate
et imperio contendentium, potius quam ecclesiae Christi
notae. Haec omnia qui possidet, si charitate destituatur,
si mansuetudine, si beneuolentia erga omnes in
uniuersum homines, nedum fidem Christianam
profitentes, nondum est Christianus. Reges gentium
dominantur iis; uos autem non sic, dicit suis
Saluator noster. Alia res est uerae religionis, non ad externam 
pompam, non ad dominationem
ecclesiasticam, non denique ad uim, sed ad uitam recte
pieque instituendam natae. Primo omnium uitiis suis,
fastui et libidini propriae bellum debet indicere, qui in
ecclesia Christi uelit militare; alias sine uitae sanctimonia,
morum castitate, animi benignitate et mansuetudine,
frustra quaerit sibi nomen Christianum. 

[2] "Tu conuersus confirma fratres tuos", dixit Petro
"Dominus noster". Vix enim quisquam persuadebit, se de
aliena salute mirae esse solicitum qui negligens est suae:
nemo sincere in id totis uiribus incumbere potest, ut alii
fiant Christiani, qui religionem Christi animo suo nondum
ipse reuera amplexus est. Si enim Euangelio, si Apostolis
credendum sit, sine charitate, sine fide per amorem, non
per uim, operante nemo Christianus esse potest. Ań uero
illi qui religionis praetextu alios uexant, lacerant, spoliant,
iugulant, id amico et benigno animo agant, ipsorum testor
conscientiam; et tum denique credam, cum zelotas illos
uidero amicos et familiares suos, contra Euangelii
praecepta manifeste peccantes, eundem in modum
corrigere; suosque asseclas uitiorum corruptela tactos et
sine mutatione in meliorem frugem certo perituros, ferro
et igne aggredi; et amorem suum atque salutis animarum
desiderium omni crudelitatis et tormentorum genere
testari. Si enim, uti prae se ferunt, charitate et studio erga
eorum animas, bonis exuant, corpora mutilent, carcere et
paedore macerent, uita denique ipsa priuent, ut fideles, ut salui 
fiant, cur scortationem, uersutiam, malitiam et alia quae
Ethnicismum tam aperte sapiunt, testante Apostole, 
impune inter suos grassari permittunt? cum haec et
huiusmodi magis aduersentur Dei gloriae, ecclesiae
puritati et saluti animarum, quam erronea quaeuis contra
decisiones ecclesiasticas conscientiae persuasio, uel in
externo cultu defectus cum uitae innocentia coniunctus?
Cur, inquam, zelus ille pro Deo, pro ecclesia, pro salute
animarum usque ad uiuicomburium ardens, flagitia illa et
uitia moralia Christianae professioni, omnibus fatentibus,
e diametro contraria, sine castigatione, sine
animaduersione praeteriens, in corrigendis opinionibus,
iisque plerumque de rebus subtilibus, uulgique captum
superantibus, uel ceremoniis ingerendis unice haeret et
omnes neruos suos intendit? Quae inter dissidentes de his
rebus sanior sit, quaeue schismatis uel haereseos rea, an
dominatrix uel succumbens pars, tum demum constabit,
cum de causa separationis iudicabitur. Qui enim Christum 
sequitur eiusque amplectitur doctrinam et iugum suscipit, 
etiamsi patrem et matrem, patrios ritus, coetum publicum 
et quoscunque demum homines relinquat, non est haereticus.

[3] Quod si sectarum diuortia adeo aduersatur saluti animarum, 
adulterium, scortatio, immunditia, lasciuia,
simulacrorum cultus et his similia, non sunt minus opera
carnis, de quibus diserte pronuntiat Apostolus, quod qui
talia agunt regni Dei haeredes non erunt. Haec
igitur non minore cura et industria, quam sectae, penitus
extirpanda, si quis de regno Dei sincere solicitus in eius
pomeriis ampliandis sibi elaborandum serio iudicauerit.
Quod si quisquam aliter fecerit et dum erga diuersa
sentientes immitis et implacabilis est, peccatis interim et
morum uitiis, Christiano nomine indignis, parcat, pałam
demonstrat quantumuis crepat ecclesiam, se aliud, non
Dei regnum quaerere.

[4] Si quis animam, cuius salutem uehementer optat, uelit
per cruciatus, etiam nondum conuersam, efflari, mirabor
sane et mirabuntur, puto, mecum alii; sed ita tamen, ut
nemo uspiam credat hoc ab ambrae, a beneuolentia, a
charitate posse proficisci. Si homines igne et ferro ad certa
dogmata amplectenda sunt impellendi et ad externum
cultum ui cogendi, de quorum tamen moribus nulla
omnino sit quaestio; si quis heretodoxos ita conuertat ad
fidem, ut cogat ea profiteri, quae non credunt, et permittat
ea agere, quae Euangelium Christianis, fidelis sibi non
permittit; illum uelle numerosum coetum eadem secum
profitentium non dubito; uelle autem ecclesiam Christianam 
quis est qui potest credere? Non mirandum igitur, si utantur 
armis militiae Christianae non debitis qui, quicquid prae se 
ferunt, pro uera religione et ecclesia Christiana non militant. 
Si, uti Dux salutis nostrae, sincere cuperent salutem
animarum, illius insisterent uestigiis et optimum illud
principis pacis sequerentur exemplum, qui satellites suos
non ferro, non gladio, non ui armatos, sed Euangelio, sed
pacis nuntio, morum sanctitate et exemplo instructos, ad
subiugandas gentes, et in ecclesiam cogendas emisit: Cui
tamen, si ui et armis conuertendi essent infideles, si
armato milite ab erroribus reuocandi caecutientes, uel
obstinati mortales, paratior erat caelestium legionum
exercitus, quam cuiuis ecclesiae patrono, quantumuis
potenti, suae sunt cohortes.

[5] Tolerantia eorum, qui de rebus religionis diuersa sentiunt,
Euangelio et rationi adeo consona est, ut monstro
simile uideatur homines in tam clara luce caecutire. Nolo
ego hic aliorum incusare fastum et ambitionem; aliorum
intemperiem et zelum charitate et mansuetudine
destitutum: haec sunt uitia humanis rebus forsan non
eximenda, sed tamen eiusmodi, ut ea nemo sibi aperte
imputari uelit; nemo pene est, qui his in transuersum
actus aliena et honesta specie tectis non quaerat laudem.
Ne quis autem persecutioni et saeuitiae parum Christianae
curam reipublicae et legum obseruantiam praetexat, 
et e contra ne alii religionis nomine sibi quaerant
morum licentiam et delictorum impunitatem: Ne
quis, inquam, uel ut fidus principis subditus, uel ut
sincerus Dei cultor, sibi uel aliis imponat; ante omnia
inter res ciuitatis et religionis distinguendum existimo,
limitesque inter ecclesiam et rempublicam rite definiendos.
Si hoc non fit, nullis litibus modus statui potest
inter eos, quibus salus animarum, aut reipublicae,
uel reuera cordi est, uel esse simulatur.

[6] Respublica mihi uidetur societas hominum solummodo
ad bona ciuilia conseruanda promouendaque constituta.
Bona ciuilia uoco uitam, libertatem, corporis integritatem
et indolentiam, et rerum externarum possessiones,
ut sunt latifundia, pecunia, supellex, etc.
Harum rerum ad hanc uitam pertinentium possessionem
iustam omni uniuersim populo et singulis priuatim
subditis sartam tectam seruare officium est magistratus
ciuilis, per leges ex aequo omnibus positas; quas si
quis contra ius fasque uiolare uellet, illius comprimenda
est audacia maetu poenae; quae consistit uel in
ablatione, uel imminutione eorum bonorum, quibus alias
frui et potuit et debuit. Quum uero nemo parte
bonorum suorum sponte mulctatur, nedum libertate,
aut uita; ideo magistratus ad poenam alieni iuris 
uiolatoribus infligendam ui armatus est, toto scilicet 
subditorum suorum robore.
Quod uero ad bona haec ciuilia unice spectat tota
magistratus iurisdictio et in iis solis curandis promouendisque
terminatur et circumscribitur omne ciuilis
potestatis ius et imperium, nec ad salutem animarum aut
debet aut potest ullo modo extendi, sequentia mihi
uidentur demonstrare.

[7] Primo, quia animarum magistratui ciuili plus quam
aliis hominibus non demandatur cura. Non a Deo; quia
nusquam apparet Deum huiusmodi authoritatem hominibus
in homines tribuisse, ut possint alios ad suam
religionem amplectendam cogere. Non ab hominibus
magistratui potest eiusmodi tribui potestas; quia nemo
potest ita salutis suae aeternae curam abiicere, ut quam
alter, siue princeps siue subditus, praescripserit cultum
uel fidem necessario amplectatur. Quia nemo ex alter ius
praescripto potest, si uellet, credere; in fidae autem
consistit uerae et salutiferae religionis uis et efficacia.
Quicquid enim ore profiteris, quicquid in cultu externo
praestes, si hoc et uerum esse et Deo placere tibi intus in
corde penitus persuasum non sit, non modo non prodest
ad salutem, uerum e contrario obest; quandoquidem hoc
modo aliis peccatis, religione expiandis, addatur cumuli
loco ipsius religionis simulatio Numinisque contemptus, cum 
eum Deo Optimo Maximo offers cultum quem credis ipsi displicere.

[8] Secundo, cura animarum non potest pertinere ad
magistratum ciuilem: quia tota illius potestas consistit in
coactione. Cum autem uera et salutifera religio consistit
in interna animi fide, sine qua nihil apud Deum ualet; ea
est humani intellectus natura, ut nulla ui externa cogi
possit. Auferantur bona, carceris custodia, uel cruciatus
poena urgeatur corpus, frustra eris, si his suppliciis
mentis iudicium de rebus mutare uelis.
Sed dices: Magistratus potest argumentis uti, adeoque
heterodoxos in ueritatem pertrahere et saluos facere. Esto;
sed hoc illi cum aliis hominibus commune est: si doceat,
si instruat, si argumentis errantem reuocet, facit sane
quod uirum bonum decet; non necesse est magistratui uel
hominem uel Christianum exuere. Verum aliud est
suadere, aliud imperare: aliud argumentis, aliud edictis
contendere. Quorum hoc est potestatis ciuilis, illud
beneuolentiae humanae. Cuiuis enim mortalium integrum
est monere, hortari, erroris arguere, rationibusque in
sententiam suarn adducere: sed magistratus proprium est
edictis iubere, gladio cogere. Hoc est igitur quod dico,
scilicet quod potestas ciuilis non debet articulos fidei,
siue dogmata, uel modos colendi Deum legae ciuili 
praescribere. Si enim nullae adiunctae sint poenae, 
legum uis perit; si poenae intententur, eae pianae 
ineptae sunt et minime ad persuadendum accommodae.
Si quis ad animae salutem dogma aliquod, uel
cultum amplecti uelit, ex animo credat oportet dogma
illud uerum esse, cultum autem Deo gratum et acceptum
fore; huiusmodi uero persuasionem animis instillare
poena quaeuis minime potest. Luce opus est ut mutetur
animi sententia, quam nullo modo foeneratur corporis
supplicium.

[9] Tertio, cura salutis animarum nullo modo pertinere
potest ad magistratum ciuilem; quia dato quod legum
authoritas et poenarum uis efficax esset ad conuertendas
hominum mentes, hoc tamen nihil prodesset ad salutem
animarum. Cum enim unica sit uera religio, una quae ad
beatas ducit sedes uia, quae spes maiorem hominum illuc
peruenturum numerum, si ea mortalibus data esset
conditio, ut quisque posthabito rationis et conscientiae
suae dictamine, deberet coeca mente amplecti principis
sui dogmata, et eo modo Deum colere, prout patriis
legibus statutum est? Inter tot uarias principum de
religione opiniones necesse esset uiam illam strictam
portamque angustam, quae ducit in coelum, paucis
admodum esse apertam, idque in una solum regione; et,
quod maxime hac in re absurdum esset et Deo indignum,
aeterna felicitas uel cruciatus unice deberetur nascendi sorti.

[10] Haec inter multa alia, quae ad hanc rem afferri poterant, 
sufficere mihi uidentur ut statuamus omnem reipublicae
potestatem uersari circa bona illa ciuilia et intra
rerum huius saeculi curam contineri, neque ea quae ad
futuram spectant uitam ullatenus attingere.

[11] Nunc uideamus quid sit ecclesia. Ecclesia mihi uidetur
societas libera hominum sponte sua coeuntium ut Deum
publice colant eo modo quem credunt Numini acceptum
fore ad salutem animarum.
Dico esse societatem liberam et uoluntariam. Nemo
nascitur alicuius ecclesiae membrum, alias patris auorumque
religio iurae haereditario simul cum latifundiis ad
quemque descenderet et fidem quisque deberet natalibus:
quo nihil absurdius excogitari potest. Ita igitur se res
habet. Homo nulli a natura obstrictus ecclesiae, nulli
addictus sectae, illi se sponte adiungit societati ubi ueram
religionem cultumque Deo gratum credit se inuenisse.
Spes uero salutis quam illic reperit, uti unica intrandi in
ecclesiam causa, ita pariter et illic manendi mensura.
Quod si deprehenderit aliquid uel in doctrina erroneum,
uel in cultu incongruum, eadem libertate, qua ingressus
est, semper ipsi pateat exitus necesse est; nulla enim esse
possunt indissolubilia uincula, nisi quae cum certa uitae 
aeternae expectatione coniuncta sunt. Ex membris ita sponte sua 
et hunc in finem unitis coalescit ecclesia.

[12] Sequitur iam ut inquiramus quae sit eius potestas,
quibusque legibus subiecta.
Quandoquidem nulla, quantumuis libera, aut leui de
causa instituta societas, siue ea fuerit literatorum, ad
philosophiam; siue mercatorum, ad negotia; siue denique
feriatorum hominum, ad mutuos sermones et animi causa,
subsistere potest, quin illico dissoluta interibit. si omnibus
destituta sit legibus: ideo necesse est ut suas etiam habeat
ecclesia; ut loci temporisque quibus coetus coeant,
habeatur ratio; ut conditiones proponantur, quibus
quisque in societatem, uel admittatur, uel ab ea
excludatur; ut denique munerum diuersitas, re rumque
constituatur ordo, et his similia. Cum uero spontanea sit,
uti demonstratum est, coalitio ab omni ui cogente libera,
sequitur necessario, quod ius legum condendarum penes
nullum nisi ipsam societatem esse potest, uel illos saltem,
quod eodem recidit, quos ipsa societas assensu suo
comprobauerit.
Sed dices: Vera esse non potest ecclesia, quae Episcopum
uel Presbuterium non habet, gubernandi authoritate,
deriuata ab ipsis usque Apostolis, continua et non
interrupta successione instructum.

[13] Primo, rogo ut edictum ostendas, ubi hanc legem
ecclesiae suae posuit Christus; nec uanus ero, si diserta in
re tanti momenti uerba requiram. Ałiud suadere uidetur
effatum illud: Ubicunque duo uel tres congregantur in
meo nomine, ibi ego ero in medio ipsorum. An coetui, in
cuius medio erit Christus, aliquid deerit ad ueram
ecclesiam, ipse uideris. Nihil certe illic deesse potest ad
ueram salutem: quod ad rem nostram sufficit.

[14] Secundo, uideas quaeso illos, qui rectores ecclesiae
a Christo institutos et successione continuandos uolunt,
in ipso limine inter se dissentientes. Lis haec necessario
permittit eligendi libertatem, scilicet ut integrum
sit cuiuis ad eam accedere, quam ipse praefert ecclesiam. »

[15] Tertio, habeas quem tibi praeponas necessariumque
credis huiusmodi longa serie designatum rectorem; dum
ego interim me isti societati adiungo, in qua mihi
persuasum est repertum iri ea quae ad animae salutem
sunt necessaria. Itaque utrique nostrum salua est, quam
poscis, ecclesiastica libertas, nec alteruter alium habet
quam quem ipse sibi elegerit legislatorem.

[16] Quandoquidem autem de uera ecclesia adeo solicitus
es, obiter hic rogare liceat, an non uerae ecclesiae Christi
magis conueniat eas communionis conditiones stabilire,
quibus illa et illa sola continentur, quae Spiritus sanctus in
Sacra Scriptura clare et disertis uerbis docuit, ad salutem esse
necessaria; quam sua uel inuenta, uel interpretamenta,
tanquam legem diuinam obtrudere et ea tanquam ad
professionem Christianam omnino necessaria legibus
ecclesiasticis sancire, de quibus aut nihil prorsus, aut non
decretorie saltem pronunciarunt eloquia diuina? Qui ea
poscit ad communionem ecclesiasticam, quae Christus non
poscit ad uitam aeternam; ille ad suam opinionem et
utilitatem forte societatem commode constituit; sed ea
Christi quomodo dicenda, quae alienis institutis stabilitur
ecclesia; et ex qua illi excluduntur, quos olim recipiet
Christus in regnum coelorum? Sed cum uerae ecclesiae notas
indagare huius loci non sit, eos saltem qui pro suae societatis
placitis tam acriter contendunt, et nihil nisi ecclesiam, non
minore strepitu, et forsan eodem instinctu, quo olim
argentarii illi Ephesii Dianam suam, Act. XIX, continuo
crepant, unum hoc monitos uellem, Euangelium scilicet
passim testari, ueros Christi discipulos expectare et pati
debere persecutiones: ueram autem Christi ecclesiam alios
persequi, aut i insectari debere; uel ui, ferro et flammis ad
fidem et dogmata sua amplectenda cogere, non niemini me uspiam
in Nouo Testamento legisse.

[17] Finis societatis religiosae, uti dictum, est cultus Dei
publicus et per eum uitae aeternae acquisitio. Eo igitur
collimare debet tota disciplina; his finibus circumscribi
omnes leges ecclesiasticae. Nihil in hac societate agitur,
nec agi potest, de bonorum ciuilium, uel terrenorum
possessione; nulla hic, quacunque de causa, adhibenda
uis, quae omnis ad magistratum ciuilem pertinet; bonorumque
externorum possessio, et usus illius subiacet potestati.

[18] Dices: Quae igitur sanctio leges ecclesiasticas ratas
habebit, si coactio omnis abesse debet? Resp.: Ea sane
quae conuenit rebus, quarum externa professio et obseruantia
nihil prodest, nisi penitus animis insideant; plenumque
conscientiae assensum in his obtineant; nempe
hortationes, monita, consilia, arma sunt huius societatis,
quibus membra in officio continenda. Si his non
corrigantur delinquentes, errantesque reducantur in
uiam, nihil aliud restat, nisi ut reluctantes et obstinati,
nullamque melioris frugis de se spem praebentes, a
societate prorsus seiuncti reiiciantur. Haec suprema et
ultima est potestatis ecclesiasticae uis, quae nullam
aliam infert poenam, nisi quod, cessante relatione inter
corpus membrumque abscissum, damnatus desinit
ecclesiae illius esse pars.

[19] His ita constitutis, inquiramus porro quae cuiusque sunt
circa Tolerantiam officia. Primo, dico quod nulla ecclesia
tenetur tolerantiae nomine eum sinu suo fouere, qui
monitus obstinate peccat contra leges in ea societate
stabilitas; quas si cui impune uiolare licet, de societate
actum est; cum hae sint et communionis conditiones et
unicum societatis uinculum. Veruntamen cauendum est,
ne excommunicationis decreto adiiciatur uel uerborum
contumelia, uel facti uiolentia, qua uel corpus eiecti, uel
bona quoquo modo laedantur. Vis enim tota, uti dictum,
magistratus est, nec priuato cuiuis permissa, nisi solum ut
illatam repellat. Excommunicatio nihil bonorum ciuilium,
quae aut priuatim possidebat, excommunicato aufert, aut
auferre potest. Ea omnia ad ciuilem statum pertinent et
magistratus tutelae subiiciuntur. Excommunicationis uis
tota in eo unice consistit, ut declarata societatis uoluntate,
soluatur unio inter corpus et membrum aliquod, qua
cessante relatione necessario cessat quarundam rerum
communio, quas membris suis tribuit societas; ad quas
nemo ius habet ciuile. Nulla enim facta est excommunicato
ciuilis iniuria, si minister ecclesiae panem et uinum non
illius, sed aliena pecunia emptum, illi non dat in
celebratione coenae dominicae.

[20] Secundo, nemo priuatus alterius bona ciuilia quoquo
modo inuadere, aut imminuere debet, propterea quod a
sua religione suisque ritibus alienum se profiteatur.
Omnia illi tam humanitatis quam ciuitatis iura sancte
conseruanda: religionis haec non sunt: siue Christianus
sit, siue ethnicus, ab omni ui et iniuria temperandum.
Iustitiae mensura beneuolentiae et charitatis officiis
cumulanda. Hoc iubet Euangelium; suadet ratio; et quam
conciliauit natura, hominum inter ipsos communis
societas. Si a recto tramite aberrat, sibi soli errat miser,
tibi innocuus; nec igitur a te małe mulctandus debet huius
uitae bonis excidere, quod in futuro saeculo credis
periturum.

[21] Quod de mutua priuatorum hominum inter se de
religione dissidentium tolerantia dixi, id etiam de ecclesiis
particularibus dictum uolo, quae inter se plriuatae
quodammodo sunt personae, nec altera in alteram ius
aliquod habet, ne tum quidem, si forte accidat, cum
magistratus ciuilis huius uel illius ecclesiae sit: quandoquidem
respublica nullum ius nouum tribuere potest
ecclesiae, uti nec uice uersa ecclesia reipublicae: siquidem
ecclesia, siue magistratus ei se adiungat, siue deserat,
manet semper eadem, quae ante, libera et uoluntaria
societas; nec accedente magistratu gladii potestatem
acquirit; nec decedente, quam prius habuit docendi 
excommunicandiue, amittit disciplinam. Hoc
spontaneae societatis semper erit immutabile ius, ut ex
suis, quos uisum fuerit, abalienare possit: nullam uero
quorumuis accessione acquirat in ałienos iurisdictionem.
Quare pax, aequitas et amicitia inter diuersas ecclesias,
uti inter priuatos homines, sine iuris alicuius praerogatiua
semper et aequabiliter colenda.

[22] Ut exemplo res clara fiat, ponamus Constantinopoli
duas, alteram Remonstrantium, alteram Antiremonstrantium
ecclesias. An aliquis dicat alteri earum ius competere, ut 
dissentientes alios, quod diuersa habent, uel
dogmata uel ritus, libertate, uel bonis spoliet, quod alibi
factum uidemus: uel exilio, uel capite puniat? tacente
interim et ridente Turca, dum Christiani Christianos
crudelitate et laniena uexant. Si uero altera harum
ecclesiarum in alteram saeuiendi habet potestatem, rogo
quaenam ex duabus, et quo iurę? Respondebitur sine
dubio Orthodoxa in errantem, uel haereticam. Hoc est
magnis et speciosis uerbis nihil dicere. Quaelibet ecclesia
sibi orthodoxa est, aliis erronea, uel haeretica; siquidem
quae credit uera esse credit, quae in diuersum abeunt 
erroris damnat. Itaque de dogmatum ueritate, de cultus 
rectitudine, inter utramque lis aequa est, 
nulla iudicis, qui nullus aut Constantinopoli aut in
terris est, sententia componenda. Quaestionis decisio ad
supremum omnium hominum iudicem unice pertinet, ad
quem etiam solum pertinet errantis castigatio. Interim
cogitent quanto grauius illi peccant qui, si non errori,
saltem superbiae addunt iniustitiam, dum alieni domini
seruos, sibi minime obnoxios, temere et insolenter
dilacerant.

[23] Quod si certo constare possit, quaenam inter dissidentes
recte de religione sentiret, non inde accresceret
orthodoxae ecclesiae potestas alias spoliandi; cum ecclesiarum
in res terrestres nulla sit iurisdictio: nec ferrum
et ignis ad errores arguendos, mentesque hominum,
aut informandas, aut conuertendas idonea sunt
instrumenta. Fac tamen alteri parti fauere magistratum
ciuilem, suumque illi praebere uelle gladium; ut heterodoxos,
se annuente, quocunque uelit modo castiget. An a
Turca Imperatore ecclesiae Christianae in fratres ius
aliquod accedere posse quis dixerit? Infidelis, qui sua
authoritate Christianos ob fidei dogmata punire non
potest, societati cuiuis Christianae authoritatem istam
minime potest impertire, nec ius, quod ipse non habet,
dare. Eandem rationem in Christiano esse regno cogita.
Potestas ciuilis ubique eadem est, nec maiorem potest
tribuere ecclesiae authoritatem in man u principis
Christiani, quam ethnici, id est, nullam. Quanquam hoc
obseruatu forte dignum est, quod anirnosiores hi ueritatis
satellites, errorum oppugnatores, schismatum impatientes,
zelum istum suum pro Deo, quo toti accenduntur et ardent,
nuspiam pene expromunt, nisi ubi fauentem sibi habent
magistratum ciuilem. Ubi primum gratia apud
magistratum, adeoque uiribus sunt superiores, uiolanda
illico pax et charitas Christiana; alias colenda est mutua
tolerantia. Quando robore ciuili impares sunt, innoxie et
patienter ferre possunt, a quo tantum sibi et religioni alias
metuunt, idololatriae, superstitionis, haereseos in uicinia
contagium: nec libenter aut feruide arguendis erroribus,
qui aulae et magistratu! placent, impendunt operam; quae
tamen uera et solq est propagandae ueritatis methodus,
iuncto scilicet cum humanitate et beneuolentia rationum
et argumentorum pondere.

[24] Nullae igitur siue personae, siue ecclesiae, siue demum
respublicae, ius aliquod habere possunt bona ciuilia
inuicem inuadendi seque mutuo rebus mundanis
spoliandi, sub praetextu religionis. Qui aliter sentiunt,
uelim secum reputent, quam infinitam praebent humano
generi litium et bellorum materiem: quantum ad rapinas
et caedes et aeterna odia incitamentum: nec uspiam
securitas aut pax, nedum amicitia inter homines stabiliri
aut subsistere potest, si ea obtineat opinio, Dominium
scilicet fundari in Gratia: et religionem ui et armis
propagandam.

[25] Tertio, uideamus quid Tolerantiae officium exigit ab iis,
qui a reliquo coetu et gente laica, uti loqui amant,
charactere et munere aliquo ecclesiastico distinguuntur,
siue sint episcopi, sacerdotes, presbuteri, ministri, uel
quocunque alio nomine ueniant. De origine siue potestatis
siue dignitatis clericae iam non est inquirendi locus: hoc
tamen di co; undecunque orta est eorum authoritas, cum sit
ecclesiastica, inter ecclesiae cancellos debet coerceri, nec
ad res ciuiles quouis modo potest extendi: quandoquidem
ipsa ecclesia a republica rebusque ciuilibus prorsus
seiuncta est et separata. Fixi et immobiles sunt utrique
limites. Coelum et terram, res disiunctissimas, miscet qui
has duas societates, origine, fine, materia, toto coelo
diuersas uelit confundere. Quare nemo, quocunque
demum munere ecclesiastico ornatus, potest quemuis
hominum, a sua ecclesia uel fide alienum, uita, libertate,
aut quauis bonorum terrestrium parte mulctare religionis
causa. Quod enim integrae non licitum est ecclesiae, id alicui eius membro
iurę ecclesiastico licere non potest.

[26] Nec uiris ecclesiasticis satis est a ui et rapina et
omnimoda persecutione abstinere; qui se successorem
profitetur Apostolorum et docendi munus in se suscepit,
tenetur porro monere suos de pacis et beneuolentiae
officiis erga omnes homines; tam erroneos quam orthodoxos,
tam secum sentientes quam a fide sua uel ritibus
alienos et cunctos, siue priuatos siue rempublicam gerentes,
si qui huiusmodi sint in sua ecclesia, ad charitatem,
mansuetudinem, tolerantiam hortari, omnemque
illam auersationem et contra heterodoxos animi ardorem
compescere et lenire, quem aut suus cuiusque pro sua
religione et secta feroculus zelus, aut aliorum astus in
mentibus accenderit. Qui et quantus tam in ecclesia quam
republica perciperetur fructus, si doctrina pacis et
tolerantiae resonarent pulpita, nolo dicere, nequid grauius
a me dictum in eos uideatur, quorum dignitatem a
nemine, ne a seipsis quidem, imminutam uellem. Yerum
dico hoc ita fieri oportere, et si quis, qui se ministrum
uerbi diuini profitetur et praeconem Euangelii pacis, alia
docet, negotium sibi demandatum aut nescit, aut negligit,
cuius aliquando principi pacis reddet rationem. Si
monendi sint Christiani, ut a uindicta abstineant, iteratis
lacessiti iniuriis usque ad septuagies septies; quanto magis
illi ab omni ira et inimica ui sibi temperare debent, qui nihil ab alio passi
sunt; et cauere maxime ne illos quoquo modo laedant a
quibus nulla in re fuerint laesi; praecipue ne aliis quoduis
intentent malum, qui res suas solum agunt, et de hoc uno
soliciti sunt, ut Deum colant eo modo, quem, neglecta
hominum opinione, ipsi Deo maxime acceptum fore
credunt, et eam amplectuntur religionem, quae ipsis
maximam spem facit salutis aeternae? Si de re domestica
et facultatibus, si de corporis ualetudine agatur, quid e re
sua fuerit apud se consulere cuiuis integrum est, illudque
sequi permissum quod suo iudicio sit optimum: de uicini
sui re familiari małe administrata nemo queritur; de
semendis agris uel locanda filia erranti nemo irascitur; in
popinis decoquentem nemo corrigit: diruat, aedificet,
sumptus faciat suo morę, tacitum est, licitum est: si uero
templum publicum non frequentet, si illic debito ritu
corpus non flectat; si liberos huius uel illius ecclesiae
sacris initiandos non tradat, fit murmur, clamor,
incusatio, quisque tanti criminis paratus est uindex, et a
ui et rapina uix sibi temperant zelotae, dum in ius
uocatur, et sententia iudicis uel corpus carceri neciue
tradat, uel bona hastae subiiciat. Oratores ecclesiastici
cuiusque sectae aliorum errores, qua possunt,
argumentorum ui redarguant et debellent, sed 
hominibus parcant. Quod si destituantur
rationum momentis, absona et alieni fori instrumenta ne
adsciscant, ecclesiasticis non tractanda; nec in subsidium
suae uel eloquentiae uel doctrinae a magistratu
fasces et secures mutuentur, ne forte dum prae se ferunt
ueritatis amorem, zelus eorum ferro et igne nimium
efferuescens affectatae dominionis fiat indicium. Haud
facile enim persuadebit uiris cordatis, se uehementer et
sincere cupere fratrem in futuro saeculo ab igne gehennae
tutum saluumque fore, qui siccis oculis et prono animo
uiuum hic tradit carnifici concremandum.

[27] Quarto, quae sunt magistratus partes, quae sane circa
tolerantiam maximae sunt, ultimo iam loco uidendum.
Supra probauimus, ad magistratum non pertinere
animarum curam, authoritatiuam, si ita loqui liceat, uolo,
quae scilicet legibus iubendo, poenisque cogendo, exercetur:
charitatiua enim quae docendo, monendo, suadendo
consulit, nemini negari potest. Itaque penes quemque
animae suae cura est, eique permittenda. Dices: Quid si
animae suae curam negligit? Resp.: Quid si sanitatis?
quid si rei familiaris, quae res propius magistratus
imperio subiacent? an magistratus edicto ad eam rem
facto cauebit ne pauper uel aeger fiat? Leges quantum
fieri potest subditorum bona et sanitatem ab aliena ui uel
fraude tueri conantur, non a possidentis incuria uel
dissipatione. Nemo ut ualeat, ut ditescat, inuitus cogi
potest. Inuitos ne quidem Deus seruabit. Fac tamen
principem subditos ad opes acquirendas, uel corporis robur
tuendum uelle cogere: Annę solos medicos Romanos
consulendos esse legę statutum erit, et ad eorum
praescriptum uiuere quisque tenebitur? Numquid nullum
sumendum uel medicamentum uel obsonium, nisi quod in
Vaticano paratum, aut e Geneuensi prodierit officina: Vel
ut subditis domi suae abunde sit et laute, anne omnes legę
tenebuntur mercaturam uel musicam exercere? an quisque
fiet uel caupo, uel faber, quibus artibus aliqui satis
commode familiam suam sustentant, opibusque augent?
Sed dices: Quaestus mille sunt artes, unica salutis uia.
Recte sane dictum, ab iis praesertim, qui ad hanc uel
illam cogere uellent: nam si plures essent, ne cogendi
quidem inueniretur praetextus. Quod si ego secundum
geographiam sacram recta Hierosolumas totis uiribus
contendo, cur uapulo quod non cothurnatus forsan, uel
certo modo lotus uel tonsus incedo; quod carnibus in
itinere uescor, uel uictu utor stomacho et ualetudini 
commodo; quod hinc inde aliqua
diuerticula uito, quae mihi uidentur in praecipitia uel
uepreta deducere? uel inter uarios, qui eiusdem uiae sunt et
eodem tendentis, calles eum seligo qui minime sinuosus
coenosusue apparet? Quod illi minus modesti, hi
morosiores, uisi sunt quam quibus me libenter uellem
adiungere comitem; uel quod habeo uel non habeo mitratum
uel alba stola indutum itineris ducem? Nam
profecto si recte rem reputemus, huiusmodi plerumque
sunt minoris momenti res, quae fratres Christianos de
summa religionis eadem et recte sentientes tam acriter
committunt, et quae salua religione et animarum salute,
modo absit superstitio uel hypocrisis, possint uel
obseruari uel omitti.

[28] Verum demus zelotis, et omnia quae sua non sunt
damnantibus, ex his circumstantiis diuersas et in diuersa
tendentes naści uias; quid tandem proficiemus? Unica ex
his reuera salutis sit uia. Yerum inter mille, quas homines
ingrediuntur, de recta ambigitur: nec cura reipublicae, nec
legum condendarum ius, illam quae ducit ad coelum
uiam, magistratu! certius detegit, quam suum priuato
studium. Debile traho corpus et graui morbo languidum, 
cuius unicam eamque ignotam ponamus
esse medelam. Ideone magistratus est praescribere
remedium, quia unicum tantum est, idque inter tot
uaria ignotum? Ideone quia unicum quo mortem euitem
mihi agendum restat, id quod iubet fieri magistratus erit
tutum? Quae a singulis studio, consilio, iudicio,
cogitatione et sincera mente indaganda, ea non uni alicui
hominum sorti, tanquam ipsi propria, tribuenda sunt.
Nascuntur principes potestate superiores, natura uero
aequales reliquis mortalibus, nec regnandi ius uel peritia
secum trahit aliarum rerum certam cognitionem, nedum
religionis uerae: si enim ita esset, qui fit quod de rebus
religionis tam in diuersum abeunt terrarum domini? Sed
demus uerosimile esse, uiam ad uitam aeternam principi
esse quam subditis notiorem: uel saltem tutius
commodiusue esse in hac rerum incertitudine illius
mandatis obtemperare. Dices igitur: An si te iuberet
mercatura uictum quaerere, recusares, quia dubitares an
hac arte quaestum faceres? Resp.: Mercator fierem
iubente principe: quia si małe succederet, ille oleum et
operam mercatura perditam potens est alio modo abunde
resarcire; et si famem pauperiemque, uti prae se fert, a me
amotam uelit, id facile praestare potest, si mea omnia 
absumpserit infelicis mercaturae
mała sors. Verum hoc non fit in rebus uitae futurae. Si
illic małe operam locauero; si illic semel spe excidi, magistratus
nequaquam potest resarcire damnum, leuare malum, 
nec me in aliquam partem, multo minus in integrum restituere. 
Qua sponsione de regno coelorum cauebitur? 

[29] Dices forte: Magistratui ciuili de rebus sacris
certum, quod sequi omnes debent, non tribuimus iudicium,
sed ecclesiae. Quod definiuit ecclesia, id magistratus
ciuilis ab omnibus obseruari iubet, et nequis aliud in
sacris uel agat uel credat quam quod docet ecclesia,
authoritate sua cauet: adeo ut iudicium sit penes ecclesiam;
obsequium magistratus ipse praestat, et ab aliis
exigit. Resp.: Yenerandum illud Apostolorum tempore
ecclesiae nomen, sequioribus saeculis ad fucum faciendum
non raro usurpatum fuisse, quis non uidet? praesenti
saltem in re nihil opis nobis affert. Ego unicam illam
angustam quae ad coelum ducit semitam, magistratui non
magis notam esse dico quam priuatis; ideoque tuto eurn
non possum sequi ducem, qui cum uiae potest esse aeque
ignarus, de mea certe salute non potest non esse minus
solicitus quam ego ipse. Inter tot gentis Hebraeae reges
quotusquisque fuit, quem secutus aliquis Israelita, non 
a uero cultu Dei deflexisset in idololatriam,
in certam perniciem coeca huiusmodi obedientia
ruiturus? Tu contra bono me esse animo iubes, in
tuto dicis r es est; iam enim magistratus non sua sed
ecclesiae de rebus religionis decreta populo obseruanda
proponit et sanctione ciuili stabilit. Sed rogo cuius demum
ecclesiae? Illius scilicet quae principi placet. Quasi
uero ille de religione suum non interponit iudicium, qui
me in hanc uel illam ecclesiam legę, supplicio, ui cogit?
Quid interest siue ipse me ducat, siue aliis ducendum
tradat? ex illius pariter pendeo uoluntate et de mea salute
utrimque aeque statuit. Quanto securior Iudaeus, qui ex
edicto regis Baali se adiunxit, quod ipsi dictum sit, regem
suo arbitrio nihil in religione statuere, nihil subditis in
cultu diuino iniungere, nisi quod sacerdotum concilio et
illius religionis mustis comprobatum et pro diuino
habitum? Si ideo uera, ideo salutifera sit alicuius
ecclesiae religio, quia sectae illius antistites, sacerdotes,
asseclae eam laudant, praedicant et quantum possunt
suffragiis suis commendant: quae tandem erit erronea,
falsa, perniciosa? De Socinianorum fide dubito;
Pontificiorum uel Lutheranorum cultus mihi suspectus
eśt; an igitur tutior mihi ingressus est in hanc uel illam
ecclesiam, iubente magistratu, quod ille nihil imperat,
nihil de religione sancit, nisi ex authoritatę et consilio 
doctorum istius ecclesiae? Quanquam si
uerum dicere uolumus, facilius plerumque se aulae
accommodat ecclesia, si ita dicendus sit ecclesiasticorum
decreta facientium conuentus, quam aula ecclesiae. Sub
principe orthodoxo uel Ariano qualis fuit ecclesia satis
notum. Sed si haec nimis remota, recentiora nobis offert
Anglorum historia, quam belle, quam prompte,
ecclesiastici decreta, fidei articulos, cultum, omnia ad
nutum principis componebant sub Henrico, Eduardo,
Maria, Elizabetha: qui principeś tam diuersa de religione
et sentiebant et iubebant, ut nemo nisi amens, pene
dixeram atheus, asserere audeat, quemuis uirum probum et
ueri Dei cultorem posse salua conscientia, salua erga
Deum ueneratione, eorum de religione decretis
obtemperare. Sed quid multa? Si rex, siue ex proprio
iudicio, siue authoritate ecclesiastica et ex aliorum
opinione, leges alienae religioni ponere uelit, perin.de est.
Ecclesiasticorum, quorum dissentiones et dimicationes
plus satis notae, nec magis sanum nec magis tutum
iudicium: neque aliquam uim potestati ciuili eorum
undecunque collecta addere possunt suffragia. Quanquam
hoc notatu dignum, quod Principeś ecclesiasticorum, suae
fidei et cultui non fauentium, opiniones et suffragia non
solent aliquo in loco habere.

[30] Sed quod caput rei est et rem penitus conficit;
etiamsi magistratus de religione potior sit sententia, et uia
quam inire iubet uere Euangelica; si hoc mihi ex animo
non persuasum sit, mihi non erit salutaris. Nulla, quam
reclamante conscientia ingredior uiam, me ad beatorum
sedes unquam deducet. Arte quam auersor ditescere
possum, medicamentis de quibus dubito sanus fieri;
religione uero de qua dubito, cultu quem auersor, saluus
fieri non possum. Incredulus externos frustra induit
mores, cum fide et interna sinceritate opus sit ut Deo
placet. Medicina utcunque speciosa, utcunque aliis
probata, frustra propinatur, si statim sumptam reiiciet
stomachus, nec inuito infundi debet remedium, quod
idiosuncrasiae uitio mutabitur in uenenum. Quicquid de
religione in dubium uocari potest, hoc demum certum
est, quod nulla religio, quam ego non credo esse ueram,
mihi uera aut utilis esse potest. Nequicquam igitur
saluandae animae praetextu subditos ad sacra sua cogit
magistratus, si credant sponte uenturos, si non credant,
quamuis uenerint, nihilominus perituros. Quantumuis
igitur prae te fers alteri bene uelle; quantumuis de salute
eius labores, homo ad salutem cogi non potest: post omnia, 
sibi et conscientiae suae relinquendus.

[31] Sic tandem homines habemus in rebus religionis ab
alieno dominio liberos: quid iam facient? Deum publice
colendum et sciunt et agnoscunt omnes, quorsum alias ad
coetus publicos cogimur? Hominibus itaque in ea
libertate constitutis ineunda est societas ecclesiastica, ut
coetus celebrent, non solum ad mutuam aedificationem,
sed etiam ut se coram populo testentur cultores esse Dei,
eumque se diuino Numini cultum offerre, cuius ipsos
non pudet, nec Deo credunt aut indignum aut ingratum;
ut doctrinae puritate, uitae sanctimonia et rituum
modesto decore, alios ad religionis ueritatisque amorem
pelliceant, aliaque praestent quae a singulis priuatim fieri
non possunt.
Has societates religiosas ecclesias uoco, quas magistratus
tolerare debet; quia a populo ita in coetus collecto
non aliud agitur, quam quod singulis hominibus
seorsim integrum est et licitum, scilicet de salute animarum:
nec hac in re discrimen aliquod est inter ecclesiam
aulicam, reliquasque ab ea diuersas.

[32] Sed cum in omni ecclesia duo praecipue consideranda
sunt, cultus scilicet externus, siue ritus, et dogmata; de
utrisque seperatim agendum est, ut clarius de uniuersa
tolerantiae ratione constet.
I. Magistratus nec in sua, nec, quod multo minus
licet, in aliena ecclesia potest ritus aliquos ecclesiasticos,
uel ceremonias in cultu Dei usurpandas, legę ciuili
sancire; non solum quia liberae sunt societates, sed
quicquid in cultu diuino Deo offertur, id ea solum ratione
probandum est, quod a colentibus Deo acceptum fore
creditur. Quicquid ea fiducia non agitur, nec licitum est,
nec Deo acceptum. Repugnat enim, ut, cui libertas
permittitur religionis, cuius finis est Deo placere, eum in
ipso cultu iubeas Deo displicere. Dices: Annę igitur
negabis, quae ab omnibus conceditur, magistratui in res
adiaphoras potestatem, quae si auferatur, nulla restabit
legum ferendarum materia? Resp. Concedo res indifferentes, 
easque forsan solas, potestati legislatiuae subiici.

[33] 1. Non inde tamen sequitur, quod licitum sit magistratui
de quauis re indifferente quodcunque placuerit
statuere. Legum ferendarum modus et mensura est publicum
commodum: Si quid ex usu reipublicae non fuerit,
utcunque sit res indifferens, non potest illico legę sanciri.
2. Res utcunque sua natura indifferentes extra magistratus
iurisdictionem positae sunt, cum in ecclesiam et
cultum diuinum transferuntur; quia illo in usu nullam
habent cum rebus ciuilibus connectionem: ubi solum.
agitur de salute animarum, nec uicini nec reipublicae
interest siue hic siue ille ritus usurpetur. Ceremoniarum
in coetibus ecclesiasticis siue obseruatio, siue omissio,
aliorum uitae, libertati, opibus, ne obest quidem nec obesse
potest. Exempli gratia, infantem nuper natum aqua lauare,
res sit sua natura indifferens. Detur etiam magistratui
licitum esse id legę statuere, modo sciat utilem esse
huiusmodi lotionem ad morbum aliquem, cui obnoxii sunt
infantes, uel sanandum uel praecauendum, credatque
etiam tanti esse ut de ea edicto caueatur. An igitur dicet
aliquis, eodem iurę licere magistratui legę etiam iubere,
ut infantes a sacerdote sacro fonte abluantur ad
purgationem animarum? uel ut sacris aliquibus initientur?
Quis non primo aspectu uidet res hasce toto coelo
differre? Supponas Iudaei esse filium, ut res ipsa per se
loquitur. Quid enim uetat, magistratum Christianum
Iudaeos habere subditos? Quam iniuriam, in re sua natura
indifferenti, Iudaeo non faciendam agnoscis, scilicet ut in
cultu religioso contra quam ipse sentiat aliquid agere
cogatur, eam Christiano homini faciendam asseris?

[34] 3. Res sua natura indifferentes non possunt fieri pars
cultus diuini authoritate et arbitrio humano, et hanc ipsam
ob rationem, quia sunt indifferentes. Nam cum res
indifferentes nulla uirtute sua propria aptae natae sunt ad
Numen propitiandum, nulla humana
potestas uel authoritas eam illis conciliare ualet
dignitatem et excellentiam ut Deum possint demereri. In
communi uita rerum sua natura indifferentium liber is
et licitus est usus quem Deus non prohibuerit, adeoque in
iis locum habere potest arbitrium uel authoritas
humana: sed eadem non est in religione et sacris libertas.
In cultu diuino res adiaphorae non alia ratione sunt
licitae, nisi quatenus a Deo institutae, eamque illis
certo mandato tribuerit Deus dignitatem ut fiant pars
cultus, quam approbare et ab homunculis et peccatoribus
accipere dignabitur supremi Numinis maiestas. Nec Deo
indignabunde roganti: Quis requisiuit? satis erit
respondere, iussisse magistratum. Si iurisdictio ciuilis
eousque extendatur, quid non licebit in religione? quae
rituum farrago, quae superstitionis inuenta, modo
magistratus authoritate innixa, etiam reclamante et
condemnante conscientia, non erunt Dei cultoribus
amplectanda, cum horum pars maxima in religioso rerum
sua natura indifferentium usu consistat, nec in alio peccat,
quam quod Deum non habeat authorem? Aquae aspersio,
panis et uini usus, res sunt sua natura et in communi uita
maxime indifferentes: an igitur haec in usus sacros
introduci et diuini cultus pars fieri poterant sine instituto
diuino? Hoc si potuit humana aliqua, uel ciuilis potestas,
quid ni etiam et iubere possit tanquam partem cultus
diuini, in sacra sunaxi piscibus et cereuisia epulari; iugulatarum 
bestiarum sanguinem in templo aspergere; aqua uel igne
lustrare; et huiusmodi alia infinita, quae quamuis extra
religionem indifferentia sint, cum in sacros ritus sine
authoritate diuina adsciscantur, aeque Deo exosa sunt ac
canis immolatio: quid enim catulum inter et hircum
interest respectu diuinae naturae, ab omni materiae
affinitate aequaliter et infinitum distantis, nisi quod hoc
animalium genus uellet, illud nollet Deus in sacris
cultuque suo adhiberi? Vides igitur, quod res in medio
positae, utcunque subiaceant potestati duiii, non possunt
tamen eo nomine in sacros ritus introduci, et coetibus
religiosis iniungi: quia in sacro cultu desinunt protinus
esse indifferentes. Qui Deum colit, eo colit animo, ut
placeat, propitiumque reddat; quod tamen facere non
potest is, qui iubente alio illud Deo offert, quod credit
Numini, quia non iussit, displiciturum. Hoc non est Deum
placare, sed manifesta contumelia, quae cum cultus ratione 
consistere non potest, sciens prudensque lacessere.

[35] Dices: Si nihil in cultu diuino permittatur humano
arbitrio, quomodo tribuitur ecclesiis ipsis potestas aliquid
de tempore locoque etc. statuendi? Resp.: In cultu
religioso aliud est pars, aliud circumstantia. Illud pars
est, quod creditur a Deo requiri, et ipsi placere; unde fit
necessarium. Circumstantiae sunt, quae etsi in genere a
cultu abesse non possunt, tamen earum certa species non
definitur, adeoque sunt indifferentes: cuiusmodi sunt
locus et tempus, cultoris habitus et corporis situs; cum de
iis nihil mandauerit uoluntas diuina; u. g. tempus
locusque et sacra facientium habitus apud Iudaeos non
erant merae circumstantiae, sed pars cultus, in quibus si
quid mancum aut immutatum, sperare non poterant sacra
sua Deo fore grata et accepta: quae tamen Christianis,
quibus constat libertas Euangelica, purae sunt cultus
circumstantiae, quas prudentia cuiusque ecclesiae potest
in morem trahere, prout eas credit hoc uel illo modo cum
ordine et decoro aedificationi maxime inseruire: iis uero
quibus sub Euangelio persuasum est diem dominicum suo
cultui a Deo segregatum esse, illis tempus hoc non est
circumstantia, sed pars cultus diuini, quae nec mutari nec
negligi potest.

[36] II. Magistratus ecclesiae cuiusuis ritus sacros et cultum
in ea receptum prohibere non potest in coetibus religiosis:
quoniam eo modo ipsam tolleret ecclesiam, cuius finis est
ut Deum śuo morę libere colat. Dices: An igitur si
infantem immolare; si, quod Christianis olim falso
affictum, in promiscua stupra ruere uelint, an et haec et 
huiusmodi, quia in coetu ecclesiastico fiunt, a magistratu sint
toleranda? Resp.: Haeć domi et in duiii uita non licita,
itaque nec in coetu aut cultu religioso. Si uero uitulum
immolare uellent, id legę prohibendum esse nego;
Meliboeus, cuium pecus est, domi uitulum suum mactare
potest, partemque quam uelit igne cremare: nulli facta est
iniuria, alienae possessioni nihil detrahitur; in cultu igitur
diuino uitulum iugulare itidem licet: an Deo placeat,
ipsorum est uiderę: magistratus solum, prospicere ne quid
detrimenti respublica capiat, ne alterius uel uitae uel bonis
fiat damnum; adeoque quod conuiuio poterat, potest et
sacrificio impendi. Quod si is fit rerum status, ut e
republica foret, parcere omni boum sanguini in subsidium
armentorum lue aliqua absumptorum, quis non uidet,
licere magistratui, quamcunque uitulorum in quosuis
usus caedem omnibus subditis interdicere? Sed eo in casu
non de re religionis, sed politica fit lex, nec prohibetur
uituli immolatio, sed caedes. 

[37] Iam uides ecclesiam inter et rempublicam quae sit differentia. 
Id quod in republica licitum est, in ecclesia non potest a magistratu 
prohiberi; quodque aliis subditis permissum in quotidiano usu, id ne
coetu ecclesiastico et ab huius uel illius sectae mustis ad
sacros usus, nullo modo legę caueri potest aut debet. Si
domi panem uel uinum discumbens uel flexis genibus
sumere quis licite potest; lex ciuilis uetare non debet, quo
minus idem in sacris faciat, etiamsi illic uini et panis longe
diuersus sit usus,, et in ecclesia ad cultum diuinum et
musticos sensus transferatur. Quae per se ciuitati noxia in
uita communi, legibus in commune bonum latis
prohibentur, ea in ecclesia sacro usu licita esse non
possunt, nec impunitatem mereri. Sed maxime cauere
debent magistratus, ne ciuilis utilitatis praetextu ad
opprimendam alicuius ecclesiae libertatem abutantur; e
contra uero quae in uita communi et extra cultum Dei licita
sunt, ea in cultu diuino locisue sacris quo minus fiant legę
duiii prohiberi non possunt.

[38] Dices: Quid si ecclesia aliqua sit idololatrica, anne illa
etiam a magistratu toleranda? Resp.: Ecquod ius dari
potest magistratu!, ad supprimendam ecclesiam
idololatricam, quod etiam suo tempore et loco non pessundabit
orthodoxam? Nam memineris oportet, quod
eadem est ubique ciuilis potestas et sua cuique principi
orthodoxa religio. Ideoque si in rebus religionis magistratui
ciuili concessa sit potestas quae Geneuae ui et
sanguine extirpare debet rełigionem, quae pro falsa uel
idololatrica habetur; in uicinia eodem iurę orthodoxam
opprimet, et in Indiis Christianam. Potestas ciuilis uel
omnia potest in religione ad opinionem principis mutare,
uel nihil. Si aliquid liceat in rebus sacris legę, ui, poenis
introducere, frustra quaeritur modus: omnia licebit ad
normam ueritatis, quam sibi magistratus finxerit, iisdem
armis exigere. Nemo hominum religionis causa bonis
suis terrestribus euertendus, nec Americani principi
Christiano subiecti ideo uita aut bonis exuendi, quia
Christianam rełigionem non amplectuntur. Si patriis
ritibus se Deo placere et saluos fieri credant, sibi et Deo
relinquendi. Rem ab origine retexam. Venit in
Ethnicorum ditionem Christianorum parua et debilis
turba, omnium rerum egena: postulant extranei ab
indigenis, homines ab hominibus, uti par est, subsidia
uitae: dantur necessaria, conceduntur sedes, coalescit in
unum populum utraque gens. Christiana religio radices
agit, disseminatur, sed nondum fortior; colitur adhuc
pax, amicitia, fides; et aequa seruantur iura: tandem
magistratu in eorum partes transeunte fortiores facti sunt
Christiani: tum demum pacta proculcanda, uiolanda iura,
ni ritus suos antiquos relinquere, et in alienos nouosque
transire uelint, uita, bonis terrisque auitis exuendi innocui
et iuris obseruantissimi ethnici, utpote contra bonos
mores et legem ciuilem non peccantes; et tum demum,
quid zelus pro ecclesia, scilicet cum amore dominandi
coniunctus, suadet aperte constat: et quam commode
rapinae et ambitioni praetexitur religio et salus animarum
pałam demonstratur.

[39] Si legibus, poenis, ferro et igne alicubi extirpandam
credis esse idololatriam, mutato nomine de te fabula
narratur. Quandoquidem non meliore iurę res suas in
America amittunt ethnici, quam in regno aliquo Europaeo
ab ecclesia aulica quouis modo discrepantes Christiani;
nec magis hic quam illic propter religionem ciuilia
uel uiolanda uel mutanda iura.
Dices: Idololatria peccatum est, ideoque non toleranda.
Resp.: Si dicas: Idololatria peccatum est, ideoque studiose
uitanda, recte admodum infers: si uero peccatum est,
ideoque a magistratu punienda, non item: non enim
magistratus est, in omnia, quae apud Deum credit peccata
esse, uel legibus animaduertere, uel gladium suum
stringere. Auaritia, non subuenire aliorum indigentiae,
otium et alia huiusmodi multa, omnium consensu peccata
sunt; quis autem unquam a magistratu castiganda
censuit? quia alienis possessionibus nullum fit detrimentum,
quia pacem publicam haec non perturbant, iis
ipsis in locis ubi pro peccatis agnoscuntur legum censura
non coercentur: de mendacibus, immo periuris, ubique
silent leges, nisi certis quibusdam in casibus, in quibus
non respicitur Numinis prouocatio uel criminis
turpitudo, sed intentata uel reipublicae uel uicino iniuria.
Et quid si principi ethnico uel Mahumedano uideatur
religio Christiana falsa et Deo displicere, nonne eodem
iure et eodem modo extirpandi etiam et Christiani?

[40] Dices: Lege Mosaica idololatras exterminandos. Resp.:
Recte quidem Mosaica, quae nullo modo Christianos
obligat. Nec tu quidem totum illud, quod lege positum
est Iudaeis, in exemplum trahes; nec usui tibi erit proferre
tritam illam, sed hac in re futilem, legis Moralis,
Iudicialis et Ritualis distinctionem. Lex enim quaecunque
positiua nullos obligat, nisi eos quibus ponitur. "Audi
Israel", satis coercet ad eam gentem Mosaicae legis
obligationem. Hoc unicum sufficeret contra illos, qui
idololatris capitale supplicium ex lege Mosaica statuere
uolunt. Libet tamen hoc argumentum paulo fusius expendere.

[41] Idololatrarum respectu reipublicae Iudaicae duplex
erat ratio: Primo eorum, qui sacris Mosaicis initiati et
istius reipublicae ciues facti a cultu Dei Israelis desciuerint.
Hi tanquam proditores et rebelles laesae maiestatis
rei agebantur. Respublica enim Iudaeorum ab aliis longe
diuersa, quippe quae in Theocratia fundabatur: nec, uti
post Christum natum, ulla fuit aut esse potuit inter
ecclesiam et rempublicam distinctio; leges de unius
inuisibilisque Numinis cultu in ea gente fuere ciuilis et
politici regiminis pars, in quo ipse Deus legislator. Si
rempublicam eo iure constitutam uspiam ostendere potes,
in ea fatebor leges ecclesiasticas in ciuiles transire,
omnesque subditos etiam a cultu extraneo et sacris alienis
magistratus gladio cohiberi et posse et debere. Sed sub
Euangelio nulla prorsus est respublica Christiana. Multa
fateor sunt regna et ciuitates quae in fidem transierunt
Christianam, retenta et conseruata ueteris reipublicae et
regiminis forma, de qua Christus nihil sua lege statuit. Qua
fide, quibus moribus uita aeterna singulis obtinenda sit,
docuit: ueruntamen nullam rempublicam instituit, nouam
ciuitatis formam et suo populo peculiarem nullam
introduxit, nullos magistratus gladio armauit, quo homines
ad fidem uel cultum eum, quem suis proposuit,
cogerentur, uel ab alienae religionis institutis arcerentur.

[42] Secundo, extranei et a republica Israelis alieni non
ui cogebantur ad ritus Mosaicos transire; uerum eo ipso
paragrapho quo mors Israelitis idololatris intentatur,
nequis peregrinum uexet uel opprimat
lege cautum est. Exscindendae penitus fateor erant
septem gentes quae terram Israelitis promissam
possidebant, quod factum non quod idololatrae fuerint,
hoc enim si esset, cur Moabitis et aliis nationibus etiam
idololatris parcendum? sed cum Deus populi Hebraei
peculiari modo rex erat, uenerationem alterius Numinis,
quod erat proprie crimen laesae maiestatis, suo illo in
regno, terra nempe Cananaea, pati non poterat: huiusmodi
aperta defectio cum Iehouae imperio istis in terris płane
politico, nullo modo potuit consistere. Expellenda erat
igitur a limitibus regni omnis idololatria, qua rex alius,
alius scilicet Deus, contra ius imperii agnoscebatur.
Expellendi etiam incolae, ut uacua et integra Israelitis
daretur possessio; qua piane ratione populi Emmim et
Horim exterminati sunt ab Esaui et Lothi posteris, eorum
territoria eodem piane iure a Deo concessa inuadentibus:
quod facile patebit caput secundum Deuteronomii legenti.
Expulsa igitur licet e finibus terrae Cananaeae omnis idololatria, 
non tamen in omnes idololatras animaduersum. Rahabae toti
familiae, Gibeonitarum uniuerso populo pepercit Iosuah ex
pacto. Captiui idololatrae passim inter Hebraeos. Regiones
etiam ultra limites terrae promissae a Dauide et
Salomone ad Euphraten usque subiugatae et in prouincias
redactae. Ex his tot mancipiis, tot populis potestati
Hebraeae subiectis, nemo unquam, quod legimus,
ob idololatriam, cuius certe omnes rei erant, castigatus:
nemo ui et poenis ad religionem Mosaicam et
ueri Dei cultum coactus. Si quis proseluta ciuitate donari
cupierat, ciuitatis Israeliticae etiam leges, hoc est
religionem simul emplexus est: sed id sponte sua pronus,
non imperantis ui coactus, tanquam priuilegium
cupidus ambiuit, non inuitus in obsequii testimonium
accepit. Simul atque ciuis factus est legibus reipublicae
obnoxius erat, quibus intra pomeria et limites terrae
Cananaeae prohibebatur idololatria. De exteris regionibus
populisque ultra eos terminos sitis nihil ea lege statutum.

[43] Hactenus de cultu externo. Sequitur ut de fide agamus.
Ecclesiarum dogmata alia practica, alia speculatiua: et
quamuis utraque in ueritatis cognitione consistunt, haec
tamen opinione et intellectu terminantur, illa aliquo
modo ad uoluntatem et mores spectant. Speculatiua
igitur dogmata et, uti uocantur, articulos fidei,
quod attinet, qui nihil aliud exigunt nisi solum ut credantur,
illos lex ciuilis nullo modo in ecclesiam aliquam
potest introducere: Quorsum enim attinet id lege sancire,
quod qui uellet maxime, non potest agere? Ut hoc uel
illud uerum esse credamus, in nostra uoluntate situm non
est. Sed de hoc satis iam dictum. Verum profiteatur se
credere. Nimirum ut pro salute animae suae Deo et
hominibus mentiatur. Bella sane religio. Si magistratus
ita seruari homines uelit, quae sit uia salutis uidetur
parum intelligere; si id non agit ut seruentur, quare de
articulis religionis tam solicitus, ut lege iubeat?

[44] Deinde, opiniones quasuis speculatiuas quo minus in
ecclesia quauis teneantur doceanturue prohibere non
debet magistratus; quia hae ad ciuilia subditorum iura
nequaquam attinent. Si quis pontificius credat id corpus
Christi reuera esse, quod alius panem uocaret, nullam
iniuriam facit uicino. Si Iudaeus non credat nouum
testamentum esse uerbum Dei, nulla mutat iura ciuilia. Si
ethnicus de utroque dubitat testamento, non igitur
puniendus tanquam improbus ciuis. Haec si quis credat,
siue non, sarta tecta esse possunt magistratus potestas et
ciuium bona. Fałsas has esse et absurdas opiniones
libenter concedo; caeterum de opinionum uerritate non cauent 
leges, sed de bonorum cuiusque et reipublicae tutela 
et incolumitate. Nec hoc piane dolendum
est. Bene profecto cum ueritate actum esset, si
sibi aliquando permitteretur. Parum opis illi attulit uel
afferet unquam potentiorum dominatus, quibus nec
cognita semper nec semper grata ueritas: ui opus non
habet, ut ad hominum mentes aditum inueniat; nec legum
uoce docetur. Mutuatitiis et extraneis auxiliis regnant
errores. Ueritas si sua luce sibi non arripiat intellectum,
alieno robore non potest. Sed de his hactenus. Ad
opiniones practicas iam pergendum.

[45] Morum rectitudo, in qua consistit non minima religionis
et sincerae pietatis pars, etiam ad uitam ciuilem
spectat et in ea uersatur animarum simul et reipublicae
salus; ideoque utriusque sunt fori, tam externi quarn
interni, actiones morales; et utrique subiiciuntur imperio,
tam moderatoris ciuilis quam domestici, scilicet
magistratus et conscientiae. Hic igitur metuendum est, ne
alter alterius ius uiolet et inter pacis et animae custodem
lis oriatur. Sed si ea, quae supra de utriusque limitibus
dicta sunt, recte perpendantur, rem hanc totam facile expedient.

[46] Quiuis mortalium animam habet immortalem, aeternae
beatitudinis aut miseriae capacem, cuius salus cum
ex eo pendeat, quod homo in hac uita egerit ea quae
agenda, et ea crediderit quae credenda, ad Numinis
conciliationem sunt necessaria et a Deo praescripta; inde
1. Sequitur, quod ad haec obseruanda ante omnia
obligatur homo et in his praecipue inuestigandis peragendisque
omnem suam curam studium et diligentiam
ponere debet; quandoquidem nihil habet haec mortalis
conditio quo cum iłla aeterna ullo modo sit aequiparanda.
2. Sequitur, quod cum homo aliorum hominum ius
suo erroneo cultu nequaquam uiolet, cum alteri iniuriam
non faciat quod cum eo recte de rebus diuinis non sentiat,
nec illius perditio aliorum rebus prosperis fraudi sit; ad
singulos solum salutis suae curam pertinere. Hoc autem
non ita dictum uelim, ac si omnia charitatis monita, et
studium errores redarguentium, quae maxima sunt
Christiani officia, excludere uellem. Hortationum et
argumentorum quantum uelit cuiuis licet alterius saluti
impendere; sed uis omnis et coactio abesse debet, nihil
illic faciendum pro imperio. Nemo alterius monitis uel
authoritati hac in re ultra quam ipsi uisum fuerit
obtemperare tenetur: suum cuique de sua salute
supremum et ultimum iudicium est; quia ipsius solum res
agitur, aliena inde nihil detrimenti capere potest.

[47] Praeter animam immortalem uita insuper homini est
in hoc saeculo, labilis quidem et incertae durationis, ad
quam sustentandam terrenis commodis opus est, labore et
industria conquirendis, aut iam conquisitis. Quae enim ad
bene beateque uiuendum necessaria sunt, non sponte
nascuntur. Hinc homini de his rebus altera cura. Cum
uero ea sit hominum improbitas, ut plerique mallent
alieno labore partis frui, quam suo quaerere; ideo homini
parta, ut opes et facultates; uel ea quibus parantur, ut
corporis libertatem et robur, tuendi gratia, ineunda est
cum aliis societas, ut mutuo auxilio et iunctis uiribus
harum rerum ad uitam utilium sua cuique priuata et
secura sit possessio, relicta interim unicuique salutis suae
aeternae cura; cum illius acquisitio nec alterius iuuari
poterit industria, nec amissio alterius cedere in damnum,
nec spes ulla ui abripi. Cum uero homines in ciuitatem
coeuntes, pacta ad rerum huius uitae defensionem mutua
ope, possint nihilominus rebus suis euerti, uel ciuium
rapina et fraude; uel exterorum hostili impetu; huic
mało, armis, opibus et multitudine ciuium; illi, legibus
quaesitum est remedium; quarum omnium rerum cura et
potestas a societate magistratibus demandata est. Hanc
originem habuit; ad hos usus constituebatur; et his
cancellis circumscribitur legislatiua quae suprema est
reipublicae cuiusuis potestas: ut scilicet prospiciat
singulorum priuatis possessionibus, adeoque uniuerso populo 
eiusque publicis commodis, ut pace opibusque floreat ac augeatur: 
et contra aliorum inuasionem quantum fieri possit suo
robore tutus sit.

[48] His positis, intellectu facile est quibus regitur finibus
magistratus in legibus ferendis praerogatiua, bono scilicet
publico terrestri siue mundano, quod idem unicum
ineundae societatis argumentum, unicusque constitutae
reipublicae finis, quaeque ex altera parte priuatis restat in
rebus ad futuram uitam spectantibus libertas; nempe ut
quod credit placere Deo, ex cuius beneplacito pendet
hominum salus, id quisque agat. Primum enim debetur
Deo obsequium, deinde legibus. Sed dices: Quid si edicto
iusserit magistratus quod priuatae conscientiae uideatur
illicitum? Resp.: Si bona fide administretur respublica et
ad bonum commune ciuium reuera dirigantur magistratus
consilia, hoc raro euenturum: quod si forte eueniat, di co
abstinendum priuato ab actione quae ipsi dictante
conscientia est illicita; sed poena quae ferenti non est
illicita subeunda. Priuatum enim cuiusque iudicium legis
in bonum publicum et de rebus politicis latae, non tollit
obligationem, nec meretur tolerantiam. Quod si lex sit de
rebus extra magistratus prouinciam positis, scilicet ut
populus, eiusue pars aliqua, ad alienam religionem
amplectendam et ad alios ritus transire cogatur; ea lege
non tenentur aliter sentientes: quandoquidem ad rerum
huius uitae solummodo conseruandam priuato cuique
possessionem, nec alium in finem, inita est societas politica;
animae suae et rerum coelestium cura, quae ad
ciuitatem non pertinet nec ei subiici potuit, priuato
cuique reseruata atque retenta. Vitae inde et rerum ad
hanc uitam spectantium tutela ciuitatis est negotium, et
earum possessoribus suis conseruatio officium magistratus.
Non possunt igitur res hae mundanae ad magistratus
libitum his auferri, illis tradi: nec earum, ne
quidem lege, mutari inter conciues priuata possessio
propter causam, quae ad conciues nullo modo pertinet,
nempe religionem, quae siue uera siue falsa, nullam facit
reliquis ciuibus in rebus mundanis, quae solae
reipublicae subiiciuntur, iniuriam.

[49] Sed dices: Quid si magistratus credat hoc in bonum
publicum fieri? Resp.: Quemadmodum priuatum cuiusque
iudicium, si falsum sit, illum a legum obligatione
nequaquam eximit, sic priuatum, ut ita dicam, magistratus
iudicium nouum illi in subditos legum ferendarum
ius non acquirit, quod ipsa reipubllcae constitutione illi non 
concessum fuit, nec concedi quidem potuit:
Multo minus, si id agat magistratus, ut suos asseclas, suae
sectae addictos, aliorum spoliis augeat et ornet. Quaeris:
Quid si magistratus id quod iubet in sua potestate esse
situm et ad rempublicam utile credat, subditi uero
contrarium credant? Quis erit inter eos iudex? Resp.:
Solus Deus: quia inter legislatorem et populum nullus in
terris est iudex. Deus inquam hoc in casu solus est arbiter,
qui in ultimo iudicio pro cuiusque meritis, prout bono
publico pacique et pietati sincere et secundum ius fasque
consuluit, rependet. Dices: Quid interim fiet? Resp.:
Prima animae cura habenda et paci quam maxime
studendum; quanquam pauci sint qui ubi solitudinem
factam uident pacem credant. Eorum quae inter homines
disceptantur duplex est ratio, una iure, alia ui agentium;
quorum ea est natura, ut ubi alterum desinit, alterum
incipiat. Quousque iura magistratus apud singulas gentes
extendantur, non meum est inquirere: hoc solum scio
quid fieri solet ubi ambigitur absente iudice. Dices: Igitur
magistratus quod e re sua fore crediderit, uiribus potior
efficiet. Resp.: Rem dicis; caeterum hic de recte faciendorum
norma, non de dubiorum successu quaeritur.

[50] Sed ut ad magis particularia descendamus, dico primo:
nulla dogmata, humanae societati uel bonis moribus ad
societatem ciuilem conseruandam necessariis aduersa et
contraria, a magistratu sunt toleranda. Sed horum rara
sunt in quauis ecclesia exempla: quae enim societatis
fundamenta manifesto subruunt, adeoque uniuersi humani
generis iudicio damnata sunt, nulla secta eo uesaniae progredi solet, 
ut ea pro religionis dogmatibus docenda iudicet, quibus suae 
ipsorum res, quies, fama in tuto esse non possunt.

[51] Secundo, tectius sane, sed et periculosius reipublicae
malum est eorum, qui sibi suaeque sectae hominibus
peculiare aliquod praerogatiuum contra ius ciuile arrogant,
uerborum inuolucris ad fucum faciendum aptis
occultum. Nusquam fere inuenies, qui crude et aperte
docent, nullam fidem esse seruandam; principem a quauis
secta e solio suo deturbari posse; dominium omnium
rerum ad se solos pertinere. Haec enim ita nude et aperte
proposita excitarent statim magistratus animos, et
reipublicae oculos curamque ad malum hoc in sinu suo
latens ne ultra serperet, illico conuerterent. Inueniuntur
tamen qui aliis uerbis idem dicunt. Quid enim aliud sibi
uolunt, qui docent, nullam fidem seruandam esse cum
haereticis? Illud scilicet uolunt, sibi concessum esse fidei
fallendae priuilegium, quandoquidem 
omnes ab ipsorum communione alieni haeretici
pronuntiantur, uel data occasione possunt pronuntiari.
Reges excommunicatos regno excidere, quo tendit, nisi ut
reges regno suo exuendi potestatem sibi arrogarent, cum
excommunicationis ius suae soli hierarchiae uendicent?
Dominium fundari in gratia, tribuet tandem omnium
rerum possessionem huius sententiae propugnatoribus,
qui usque adeo sibi non deerunt, ut credere uel profiteri
nolint se uere pios esse et fideles. Hi igitur et huiusmodi,
qui fidelibus, religiosis, orthodoxis, id est sibi, aliquod prae
reliquis mortalibus priuilegium uel potestatem in rebus
ciuilibus tribuunt; quiue potestatem aliquam in homines a
communione sua ecclesiastica alienos, uel quocunque
modo separatos, praetextu religionis sibi uendicant, ut a
magistratu tolerentur ius nullum habere possunt: uti nec ii,
qui alios etiam a se de religione dissentientes tolerandos
esse docere nolunt. Quid enim aliud docent hi et
huiusmodi omnes, quam se quacunque data occasione
reipublicae iura et ciuium libertatem ac bona inuasuros;
idque solum a magistratu petunt, ut sibi detur uenia et
libertas, usque dum ad id audendum ipsis copiarum et
uirium satis sit? 

[52] Tertio, ea ecclesia ut a magistratu toleretur ius habere
non potest, in quam quicunque initiantur ipso
facto in alterius principis clientelam et obedientiam
transeunt. Hoc enim pacto extraneae iurisdictioni, suis in
finibus urbibusque, locum praeberet magistratus; et ex suis
ciuibus contra suam rempublicam milites conscribi
pateretur. Nec huic mało remedium aliquod affert futilis
illa et fallax inter aulam et ecclesiam distinctio; cum
utraque absoluto eiusdem hominis imperio aeque
subiicitur, qui quicquid libet, potest, uel quatenus spirituale
uel in ordine ad spiritualia, suadere, immo iniungere
suae ecclesiae hominibus sub poena ignis aeterni. Frustra
aliquis se religione solum Mahumedanum esse,
caetera magistratus Christiani fidelem subditum dicet, si
fateatur se coecam obedientiam Mufti Constantinopolitano
debere, qui et ipse Imperatori Ottomano
obsequentissimus, ad illius uoluntatem conficta promit
religionis suae oracula. Quanquam aliquando apertius
reipublicae Christianae renunciaret ille inter Christianos
Turca, si eundem agnosceret esse ecclesiae suae qui et
imperii caput.

[53] 4. Ultimo, qui Numen esse negant nullo modo tolerandi
sunt. Athei enim nec fides, nec pactum, nec iusiurandum
aliquod stabile et sanctum esse potest, quae sunt
societatis humanae uincula; adeo ut Deo uel ipsa opinione
sublato heac omnia corruant. Praeterea, nullum sibi
religionis nomine uendicare potest tolerantiae priuilegium,
qui omnem funditus tollit per atheismum religionem. 
Reliquas opiniones practicas quod attinet,
etiamsi non omni errore uacuas, si iis nulla dominatio nec
impunitas ciuilis quaeratur, ecclesiae, in quibus docentur,
cur tolerari non debeant nulla dari potest ratio.

[54] Restat ut pauca de coetibus dicam, qui maximam
doctrinae de tolerantia afferre creduntur difficultatem,
cum seditionum fomenta et factionum conciliabula uulgo
audiant; et forte aliquando fuerunt; sed non suo peculiari
aliquo genio, sed oppressae uel małe stabilitae libertatis
infortunio. Cessarent illico hae criminationes, si
concessae quibus debetur tolerantiae ea esset lex, ut
omnes ecclesiae tenerentur docere et pro libertatis suae
fundamento ponere, scilicet quod alii etiam a se in sacris
dissentientes essent tolerandi, et quod nemo uel lege uel
ui ulla in rebus religionis deberet coerceri; quo uno
stabilito, omnis querelarum tumultuumque conscientiae
nomine adimeretur praetextus. His autem sublatis
motuum uel irarum causis, nihil restaret quod in his quam
in aliis coetibus non esset magis pacificum, et a rebus
politicis turbandis alienum. Verum percurramus
accusationum capita.

[55] Dices: Coetus et hominum concursus reipublicae sunt
periculosi, et paci minantur. Resp.: Hoc si ita sit, quare
in foro quotidie coitio, quare in iudiciis conciones, quare in
collegiis conuentus et in urbibus frequentia? Dices: Hi sunt
coetus ciuiles, illi uero de quibus agitur ecclesiastici. Resp.:
Quasi uero illi coetus, qui a rebus ciuilibus tractandis inter
ceteros longissime absunt, rebus ciuilibus turbandis maxime
essent accommodi. Dices: Coetus ciuiles sunt hominum de
rebus religionis diuersa sentientium. Ecclesiastici uero
hominum qui in eadem sunt opinione. Resp.: Quasi uero de
rebus sacris et salute animae eadem sentire esset contra
rempublicam conspirare: nec minus, immo uero acrius
consentiunt, quo minor publice coeundi libertas. Dices: In
coetus ciuiles cuiuis liber ingressus, in religiosorum
conciliabulis commodior tectis et clandestinis consiliis
locus. Resp.: Nego omnes coetus ciuiles, ut sunt collegia,
etc. omnibus patere: si uero clandestinae sunt quorundam ad
rem sacram coitiones, quinam quaeso hac in re criminandi,
qui cupiunt, an qui prohibent publicos coetus? Dices:
Sacrorum communionem maxime hominum inter se
deuincire animos, ideoque maxime metuendam. Resp.: Si ita
se res habet, quare magistratus a sua sibi non metuit
ecclesia, eosque coetus tanquam sibi minitantes
non prohibet? Dices: Quia ipse illorum pars est et caput.
Resp.: Quasi uero et ipsius reipublicae non sit pars,
totiusque populi caput. Dicamus igitur quod res est; metuit
ab aliis ecclesiis, a sua uero non metuit quia his fauet et
benignus est, aliis seuerus et immitis: His liberorum
conditio est, quibus indulgetur usque ad lasciuiam; illis
seruorum, quibus ergastulum, carcer, capitis imminutio,
bonorum sectio, frequentiores sunt uitae inculpatae
mercedes: hi fouentur, illi quauis de causa uapulant.
Mutentur uices, uel aequo cum reliquis ciuibus in rebus
ciuilibus utantur iure, senties illico non amplius a
coetibus religionis metuendum esse: si quid enim
factiose meditentur homines, id non congregatis suadet
religio, sed oppressis miseria. Iusta et temperata
imperia ubique quieta, ubique tuta sunt; iniustis et
turannicis grauati semper reluctabuntur. Scio seditiones
saepe fieri, easque plerumque religionis nomine: uerum et
religionis causa subditi plerumque małe mulctantur et
iniqua sorte uiuunt; sed crede mihi, non sunt ii
quarundam ecclesiarum uel religiosarum societatum
peculiares, sed communes ubique hominum mores, sub
iniquo onere gementium et iugum quod grauius ceruicibus suis insidet
succutientium. Quid credis, si neglecta religione et facta a
corporis habitu discriminatione, iis qui nigro sunt capillo
aut caesiis oculis iniqua esset inter reliquos ciues conditio,
ut non libera illis esset emptio et uenditio, artis
exercitium prohibitum, liberorum educatio et tutela
parentibus adempta, fora aut clausa, aut tribunalia iniqua,
quid, nonne existimas ab his, qui solum crinium uel
oculorum colore coniunguntur adiecta persecutione,
aeque metuendum esse magistratu!, quam ab aliis inter
quos societatem conciliauerit religio? Alios in societatem
redigit ad negotia sumptus lucrique communitas, alios ad
hilaritatem otium; hos coniungit Urbs eadem, tectorumque
uicinitas ad conuictum, illos religio ad cultum diuinum:
sed una est quae populum ad seditionem congregat, oppressio. 

[56] Dices: Quid igitur uis, ad sacra celebranda
coetus fieri inuito magistratu? Resp.: Quid inuito? res
enim est licita et necessaria. Inuito dicis magistratu: hoc
est, quod queror, hoc mali fons, et fundi nostri calamitas.
Cur magis displicet in templo quam in theatro aut circo, 
hominum concursus? Non uitiosior hic nec turbulentior multitudo. 
Nempe huc tandem tota res redit, quod małe habiti, ideo minus
ferendi. Tolle iuris iniquam distinctionem, mutatis legibus
tolle supplicii poenam, et omnia tuta, omnia secura
erunt; tantoque magis a magistratus religione alieni
reipublicae paci studendum existimabunt, quantum in ea
melior eorum sit conditio quam alibi plerumque
inueniatur: omnesque particulares et inter se dissidentes
ecclesiae, tanquam publicae quietis custodes, acrius in
aliarum mores inuicem inuigilabunt, nequid nouarum
rerum moliantur, nequid in regiminis forma mutetur, cum
meliora sperare non possint, quam quae iam possident,
scilicet sub iusto et moderato imperio aequam cum
reliquis ciuibus sortem. Quod si maximum habetur
regiminis ciuilis columen ea ecclesia, quae cum principe
de religione consentit, idque eam solam ob causam, uti
iam probaui, quod magistratum habet propitium legesque
fauentes; quanto magis aucto satellitio securior erit
respublica cum omnes boni ciues ex quacunque demum
ecclesia, eadeni principis benignitate, eademque legum
aequitate fruantur, nulla habita ob religionem
distinctione; solisque facinorosis et contra pacem ciuilem
peccantibus metuenda sit legum seueritas?

[57]  Ut finem aliquando faciamus, concessa aliis ciuibus
iura petimus. Licetne more Romano Deum colere? Liceat
et Geneuensi. Permissumne est Latine loqui in foro?
permittatur etiam quibus libet in templo. Fas est domi
suae, genua flectere, stare, sedere, gesticulationibus his
uel illis uti, uestibus albis uel nigris, breuibus uel talaribus
indui? in ecclesia nefas ne sit panem comedere, uinum
bibere, aqua se abluere; reliquaque quae in communi uita
lege libera sunt, in sacro cultu libera cuique ecclesiae
permaneant. Nullius ob haec labefactetur uita, aut corpus;
nullius domus aut res familiaris euertatur. Presbuterorum
apud te ecclesia permittitur disciplinae; cur non itidem
quibus placet etiam et episcoporum? Ecclesiastica
potestas, siue unius siue plurim(or)um manibus
administretur, ubique eadem est, nec in res ciuiles ius, nec
uim cogendi habet ullam: nec diuitiae aut reditus annui ad
regimen ecclesiasticum pertinent. Licitos esse coetus
ecclesiasticos et conciones usu publico comprobatur: hos
unius ecclesiae uel sectae ciuibus conceditis, quare non
omnibus? Si quid in coetu religioso contra pacem
publicam agitatum, reprimendum est eodem nec diuerso
modo quam si in nundinis acciderit. Siquid in concione
ecclesiastica seditiose uel dictum uel factum, eodem modo 
puniendum ac si in foro delictum esset. Haec non debent esse 
nec factiosorum nec flagitiosorum perfugia: nec e contra concursus
hominum in templo quam in curia magis illicitus, nec in
his quam in illis ciuibus magis culpandus; quisque suo
solum crimine, non aliorum uitio, in odium uel
suspicionem uocandus. Seditiosi, homicidae, sicarii,
latrones, rapaces, adulteri, iniusti, conuiciatores, etc. ex
quacunque demum ecclesia, siue aulica siue non,
castigentur reprimanturque. Quorum uero doctrina pacifica,
quorum mores casti et inculpati, eodem sint cum
reliquis ciuibus loco. Atque si aliis coetus, solennes
conueritus, festorum dierum celebrationes, conciones, et
sacra publica permittantur: haec omnia Remonstranti,
Antiremonstranti, Lutherano, Anabaptistae, Sociniano
pari iure permittenda. Immo si, quod uerum est, et quod
hominem erga homines decet, aperte loqui liceat, ne
Ethnicus quidem, uel Mahumedanus, uel Iudaeus
religionis causa a republica arcendus; nil simile iubet
Euangelium; id non desiderat ecclesia, quae  
extraneos non iudicat; non poscit respublica quae
homines modo probos, pacificos, industrios, recipit et
amplectitur. Ań Ethnicum apud te mercaturam
exercere permittes, Deum uero precari uel colere prohibebis?
Iudaeis habitatio et tecta priuata conceduntur,
sunagoga cur negatur? an eorum doctrina falsior, cultus
turpior, uel concordia periculosior, in coetu publico quam
in priuatis aedibus? Si haec Iudaeis et Ethnicis
concedenda, peiorne erit in republica Christiana 
Christianorum conditio? 

[58] Dices: Immo uero, quia ad factiones, tumultus, et bella 
ciuilia magis procliues. Resp.: Anne religionis Christianae hoc uitium? 
Si ita, pessima certe omnium est religio Christiana, et digna quam nec 
tu profitearis, nec respublica omnino toleret. Nam si hic sit
genius, haec natura ipsius religionis Christianae, ut
turbulenta sit et paci ciuili inimica; ipsa illa quam fouet
magistratus ecclesia aliquando non erit innocens. Sed absit
ut hoc dicatur de religione, auaritiae, ambitioni, dissidiis,
iurgiis, terrenisque cupiditatibus contraria et omnium quae
unquam fuerunt maxime modesta et pacifica. Alia igitur
malorum quae religionł imputantur quaerenda causa; quae
si recte rem reputemus, in ea de qua nunc agitur
quaestione tota consistere apparebit. Non opinionum
diuersitas, quae uitari non potest, sed negata diuersa
opinantibus tolerantia, quae concedi poterat, pleraque quae
in orbe Christiano nata sunt de religione
iurgia et bella produxit: dum primores ecclesiae auaritia
et dominandi libidine acti, magistratum saepe ambitione
impotentem et populum superstitione semper uanum,
aduersus heterodoxos omnimodo excitarenł et acuerent; et
contra leges Euangelii, contra charitatis monita,
schismaticos haereticosque spoliandos exterminandosque
praedicarent; et duas res diuersissimas miscerent,
ecclesiam et rempublicam. Quod si, uti fit, homines rebus
suis honesto labore partis se exui haud patienter ferunt, et
contra ius humanum diuinumque alienae uiolentiae et
rapinae praedam fieri; praesertim cum alias omnino
inculpati sint, et ea res agitur quae ad ius ciuile minime
pertinet, sed ad suam cuiusque conscientiam et animae
salutem, cuius ratio soli Deo reddenda est: quid aliud pene
expectari potest, quam ut homines malorum, quibus
opprimuntur, pertaesi, sibi tandem persuadeant, licere uim
ui repellere, et iura sibi a Deo et natura concessa, nec
propter religionem sed flagitia solum amittenda, armis1
quibus poterunt defendere? Haec nimirum ita hactenus
fuisse plus satis testatur historia et ita in posterum fore
demonstrat ratio, quam diu illa de persecutione propter
religionem ualebit siue apud magistratum siue apud
populum opinio, et ita ad arma clament, et bella totis
lateribus ebuccinent illi, qui debent esse pacis et
concordiae praecones. Quod magistratus huiusmodi incendiarios 
et publicae quietis perturbatores passi fuerint mirandum esset, 
nisi pateret et eos in praedae societatem uocatos, cum aliena libidine 
et fastu ad suam augendam potentiam saepe usos fuisse.
Quis enim non uidet, hos bonos uiros non tam Euangelii
quam imperii fuisse ministros, et principum ambitioni
potentiorumque dominationi adulatos; idque omni studio
et opera allaborasse, ut in republica promouerent, quam
alias frustra affectarent in ecclesia, turannidem. Haec fuit
plerumque ecclesiae et reipublicae concordia, inter quas,
si utraque suis se contineret finibus, discordia quidem
esse non potuit, dum haec mundanis ciuitatis bonis, illa
animarum saluti unice studeret. Sed „pudet haec opprobria''. 
Faxit Deus Optimus Maximus ut aliquando Euangelium
pacis praedicetur, magistratusque ciuiles de sua ad legem
Dei conformanda multum, de aliena conscientia legibus
humanis alliganda minus solliciti, tanquam patres patriae
ad communem liberorum suorum, quotquot non proterui,
non aliis iniqui nec maligni, felicitatem ciuilem promouendam
omnia sua studia et consilia dirigant. Virique
ecclesiastici, qui se Apostolorum successores prae
dicant, Apostolurum uestigiis insistentes, omissis rebus
politicis, saluti animarum cum pace et modestia unice
incumbant! Vale.

[59] Forsan abs re non fuerit pauca de Haeresi et Schismate
hic subiungere. Mahumedanus Christiano haereticus uel
schismaticus non est, nec esse potest: et si aliquis a fide
Christiana ad Islamismum deficiat, non eo haereticus uel
schismaticus factus est, sed Apostata et infidelis. De his
nemo est qui dubitat. Unde constat homines diuersae
religionis hominibus haereticos uel schismaticos esse non
posse. Inquirendum est igitur quinam sint eiusdem religionis.
Qua in re manifestum est eos esse eiusdem religionis, qui
unam eandemque habent fidei et cultus diuini regulam:
illi uero religionis sunt diuersae, qui eandem non habent
fidei et cultus regulam. Quia cum omnia quae ad istam
religionem pertinent in ea reguła contineantur, necesse est
eos qui in eadem reguła conueniunt, in eadem etiam
religione conuenire, et uiceuersa. Sic Turci et Christiani
diuersae sunt religionis; quia hi Sanctam Scripturam, illi
Alcoranum pro reguła religionis suae agnoscunt. Eadem
piane ratione sub nomine Christiano diuersae possunt esse
religiones; Pontificii et Lutherani, quamuis utrique piane
Christiani, utpote in nomine Christi fidem professi, non
sunt eiusdem religionis; quia hi solum Sanctam Scripturam
agnoscunt pro religionis suae reguła et fundamento; illi
uero S. Scripturae adiiciunt traditiones et Pontificis
decreta; et inde sibi conficiunt religionis suae regulam:
Christiani Sancti Iohannis, uti uocantur, et Christiani Geneuenses
diuersae sunt religionis, quanquam utrique Christiani
nuncupentur, quod hi S. Scripturam; illi traditiones
nescio quas pro reguła religionis suae habent. 

[60] His positis sequitur:
1. Quod haeresis sit separatio facta in communione
ecclesiastica inter homines eiusdem religionis ob dogmata
quae in ipsa reguła non continentur.
2. Quod apud illos, qui solam S. Scripturam pro reguła
fidei agnoscunt, haeresis sit separatio facta in communione 
Christiana ob dogmata disertis Sanctae Scripturae
uerbis non contenta.
Haec separatio duplici modo fieri potest.
1. Quando maior, uel partrocinante magistratu fortior
pars ecclesiae separat se ab aliis, eos e communione
eiiciendo excludendoque, quia certa dogmata uerbis
Scripturae non concepta se credere profiteri nolunt.
Non enim separatorum paucitas, nec magistratus authoritas,
haereseos reum potest aliquem reddere: sed ille
solus haereticus est, qui ob huiusmodi dogmata ecclesiam
in partes scindit, distinctionum nomina et notas
introducit, et sponte sua separationem efficit.
2. Quando aliquis se separat ab ecclesiae communione,
quia in ea publica non sit professio quorundam
dogmatum quae disertis uerbis non exhibet Sancta Scriptura.
Horum utrique Haeretici sunt: quia in fundamentalibus
errant, et prudentes scientesque obstinate errant.
Cum enim pro unico fundamento fidei posuerint Sanctam
Scripturam, aliud nihilominus ponunt fundamentum,
propositiones scilicet quae in Sancta Scriptura nusquam
reperiuntur; et quia alii adscititias hasce ipsorum opiniones
Sanctae Scripturae assutas tanquam necessarias et
fundamentales agnoscere et iis inniti nolunt, eos a se
abigendo, uel se ab iis subtrahendo, secessionem faciunt.
Nec attinet dicere, suas confessiones et articulos fidei S.
Scripturae et analogiae fidei esse consonos: si enim S.
Scripturae uerbis concipiantur, nulla potest esse questio:
quia omnium consensu fundamentalia ea sunt, et
eiusmodi omnia, quia theopneusta. Quod si dicas,
articulos illos tuos, quorum professionem exigis, esse Sanctae
Scripturae porismata; recte quidem facis, si ipse ea credas
et profitearis quae tibi uidentur cum reguła fidei, scilicet
Sancta Scriptura, consentire: pessime uero, si ea uelis allis
obtrudere, quibus non uidentur indubia Sanctae Scripturae
dogmata: et haereticus es, si ob haec quae nec
fundamentalia sunt, nec esse possunt, separationem
introducas. Non enim credo aliquem eo insaniae prouectum
esse, ut audeat sua consectaria, suaque Sanctae
Scripturae interpretamenta, pro theopneustis uenditare,
et articulos fidei ad modulum mentemque suam
concinnatos authoritati Sanctae Scripturae aequare. Scio ali
quas esse propositiones tam euidenter Sanctae Scripturae
consonas, ut nemo dubitare possit eas inde sequi: de his
igitur nullum fieri potest dissidium. Quod autem tibi
uidetur legitima deductione e Sancta Scriptura sequi, id
tanquam necessarium fidei articulum alteri obtrudere non
debes, quia tu ipse regulae fidei consonum credis; nisi tu
ipse aequum iudicas, ut tibi pari iure aliorum obtrudantur
opiniones, et tu cogaris admittere et profiteri diuersa et
inter se pugnantia, Lutheranorum, Caluinistarum,
Remonstrantium, Anabaptistarum, aliarumque sectarum
dogmata, quae tanquam necessaria et genuina Sanctae
Scripturae consectaria asseclis suis ingerere et
depraedicare solent Sumbolorum, Sustematum et
Confessionum artifices. Non possum non mirari
inauspicatam illorum arrogantiam, qui ea, quae ad salutem
sunt necessaria, putant se clarius et dilucidius
posse tradere, quam Spiritus Sanctus, infinita illa et
aeterna sapientia, tradere possit.

[61] Hactenus de Haeresi, quae uox secundum communem
usum solis dogmatibus tribuitur. Iam de Schismate
uidendum, quod cognatum haeresi uitium est; utraque
enim uox mihi uidetur significare separationem in
communione ecclesiastica temere et de rebus non necessariis
factam. Sed cum usus, quem penes arbitrium et
ius et norma loquendi, obtinuerit, ut haeresis erroribus in
fide, schisma in cultu uel disciplina tribueretur, de iis sub
ea distinctione hic agendum est.
Schisma igitur ob rationes supra memoratas nihil
aliud est, quam separatio in ecclesiae communione facta
ob aliquod in cultu diuino uel disciplina ecclesiastica
non necessariuni. Nihil in cultu diuino uel disciplina
ecclesiastica ad communionem Christiano esse potest
necessariuni, nisi quod disertis uerbis iusserit legislator
Christus, uel instinctu Spiritus Sancti Apostoli.
Verbo dicam: Qui non negat aliquid quod disertis
uerbis enunciant eloquia diuina, nec separationem facit
ob aliquod quod in sacro textu expresse non continetur,
haereticus uel schismaticus esse non potest, quantumuis
małe audiat apud quasuis Christiani nominis sectas et ab
iis, uel aliquibus uel omnibus, tanquam uera religione
Christiana destitutus pronuncietur.
Haec ornatius et fusius deduci potuissent, sed tibi
adeo perspicaci indicasse sufficiat.