[2,0] HISTORIA VIZELIACENSIS MONASTERII AUCTORE HUGONE PICTAVINO.
Notario Guillelmi abbatis Vizeliacensis, qui eam iussu Pontii abbatis scribere aggressus est anno 1156, et sub ipso Guillelmo absoluit anno 1167. LIBER SECUNDUS. 

[2,1] Diuinae bonitatis gratia pluribus ac diuersis consulens modis humanae infirmitati, inter caetera aeque innumera suorum beneficiorum remedia, homini contulit litterarum praesidia, quo uel praesentium incitaretur industria, uel absentium prouocaretur affectus, uel futurorum erudiretur posteritas: et quoniam omnis prudentiae inimica obliuio rerum maxime utilium quam saepe intercipiebat memoriam, mos ab antiquitus inoleuit Patrum monimenta per litterarum apices, tanquam per uisibiles sonos, mandare posterorum notitiae. 

[2,2] 
Quem morem et nos quoque pro modulo nostro imitantes, pressuras Ecclesiae nostrae, quas pro ingenita sibi libertate per multa temporum curricula multipliciter pertulit, breui compendio ad multorum utilitatem describere sategimus. In quo dum breuitatem sectamur, arrogantiae supercilium omnino diffugimus: quoniam si iuxta quod ipsa deposcit materia, rerum perfectioni incumberemus, ipsa procul dubio periculi enormitate quodammodo fidei derogare uideremur, dum quod historicae integritati aliquatenus inseruiret, loquaci iactantiae incredulus auditor deputaret. Utrobique ergo prospicientes, sic medio tramite incedimus, ut et rerum constet cognitio integra, et falsitatis pateant penitus nulla uestigia. Sane quamuis ad haec minus idoneos, minusue sufficientes nos esse non ignoremus, prouocamur tamen charitate Ecclesiae, inuitamur etiam, imo, ut ita dicam, perurgemur obedientia reuerentissimi Patris nostri Pontii uenerabilis abbatis, qui, etsi quantum ad praedecessores suos tempore uidetur esse nouissimus, attamen in defensione libertatis Ecclesiae suae omnium antiquorum merito constat esse primus. Illi enim licet uel acquirendo uel aedificando plura contulerint, certe plus illis omnibus iste laborauit, dum a diripientibus et euellere eam conantibus, saluam et integram atque illibatam uiriliter custodiuit. Minus quippe est habere quod custodias, quam custodire quod habeas. Sed iam propositum adordientes, de his hactenus. 

[2,3]
Igitur cum Vizeliacensis Ecclesia nobiliter nata, nobilius fuisset educata, ingenuae libertatis caput inter omnes Occidentis Ecclesias praeferebat, siquidem in ipso suae fundationis primordio beatissimo attitulata Petro regni coelorum clauigero, soli et uni apostolicae illius sedi nobiliter a nobilissimis auctoribus suis est assignata, atque perpetuae libertatis dote ab ipso tunc temporis summo et apostolico pontifice Nicolao subarrata. Cuius successores ad haec usque tempora pietatis eius inhaerentes uestigiis, auctoritate apostolica et dignitate Romana suis priuilegiis eam corroborantes, acsi proprium ius et alodium beati Petri, ab omni subiectione cuiuslibet alterius personae uel Ecclesiae immunem penitus esse decreuerunt. Ecclesiastica proinde officia, uti sunt sacri ordines monachorum uel clericorum suorum, et basilicarum seu altarium consecrationes, chrismatis uel sancti olei gratiam, et quaecunque alia huiusmodi, ubilibet et a quolibet cuiusuis prouinciae Catholico episcopo accipere, Romanorum priuilegiorum clementia atque libertate apostolica indulgentes, illi concesserunt. Tantis ergo et tam ingenuae libertatis propalata praeconiis, inuidiosam faciem sodalibus exhibebat Ecclesiis. Unde post annorum plura centena Humbertus quidam Eduensi praesidens Ecclesiae, pulchritudini libertatis illius naeuum maculosae seruitutis inferre molitus est. Quo tempore uenerabilis Pontius regimen Vizel. Ecclesiae obtinebat, Petri Cluniacens. et Iordane Casae-Dei abbatum frater uterinus. Nobilis ergo genere nobilissimam sortitus Ecclesiam, de more libertatis illius Aurelianensem episcopum Eliam inuitauit, et ut sibi celebraret sacros ordines humiliter petiuit. Qui perspectis Romanae auctoritatis priuilegiis, deuotioni eius deuotius acquieuit, monachorumque nonnullos, ac clericorum aliquos in basilica Vizel. Ecclesiae ad sacros ordines promouit. Quo facto indignatus Eduensis, quos adepti fuerant ordines clericis interdixit. Quam uesanam eius temeritatem corripiens bonae memoriae Innocentius tunc temporis Romanae sedis apostolicus pontifex, suspensos ab Eduensi clericos suis reddidit ordinibus, et ne iura Rom. Ecclesiae amplius temerare praesumeret, denuntiauit. Tum Eduensis accepto gustu apostolicae indignationis poenituit coepti; sed coepta dissimulare puduit. Nec destitit abbatem lacessere donec suis ipsis frustratus conatibus, tandem in manu Cluniacensis abbatis, et aliarum honestarum personarum propositae liti renuntiauit, atque inter utramque Ecclesiam per manum iam dicti uenerabilis Pontii abbatis, pristinae pacis statum reformauit. 

[2,4] 
Cum autem esset genere clarissimus, morum honestate ac pietate decentissimus, Ecclesia Lugdunensis antistite suo destituta, archipraesulem sibi eum petebat; quo assumpto, Eduensem episcopatum suscepit Henricus, ducis Burgundiae germanus, nec mora, ueteris discordiae incentores hunc alloquuntur, et sopitam calumniam super Vizel. libertate renouare satagentes, cupidis auribus ingerunt. Ille autem confidens de potentia generis et diuitiarum, quibus aeque pollebat, nouumque aliquid tanquam singularis potentiae homo facere praetentans, Vizel. Ecclesiam in ius proprium uindicare, et in dioecesim redigere, ac pro more aliarum Ecclesiarum suae parochiae subdere, suisque synodis eam parere quaesiuit, sed Deo protegente, et beata Deique dilectrice Maria Magdalene patrocinante, clauam de manu Herculis tollere non potuit: plane quantum in eo fuit, nihil intentatum reliquit, quo sibi usurparet quod soli Petro cessisset. Caeca quippe cupiditas totum blanditur sibi facile, quod ipso appetitu iam se sperat obtinere. Praedictum itaque uenerabilem Pontium abbatem, qui causam Ecclesiae in ratione sua acceperat, primum de synodali exsecutione, deinde de clericali seu sacerdotali examinatione, postremo de sacramentorum ecclesiasticorum ratione compellans, iuris iustitiam ab eo deposcebat. At ille tutorem Ecclesiae non actionarium imo apostolicae paternitatis, quantum ad Vizel. ius Ecclesiae spectat, Vicarium se esse dicens, nihil causae cum eo se habiturum super hac re, inscio domino papa, respondit. Sic repulsus episcopus ui extorquere uoluit, quod subripere actionali persecutione non potuit. Coepit ergo Ecclesiam infestare, homines Ecclesiae opprimere, possessiones quoque illius diripere, ac quidquid in se fuit posse, totum aduersus Ecclesiam in detrimentum illius experiri. Arbitratus autem suum posse minus esse sufficiens ad praemeditatos perficiendum conatus, fratrem suum ducem, et alios etiam fratres suos in odium Ecclesiae incitauit, et per eos quasi potentatum totius Burgundiae in ruinam et deiectionem Ecclesiae appulit et impulit. Abbas uero nactus constantiam, patientia sua omnes impetus illius spreuit, fregit, cassauit, ac uelut inanes et futiles annihilauit. 

[2,5] His temporibus uniuersali Ecclesiae praesidebat Eugenius sanctissimus, qui audita insania, qua Eduensis nitebatur adulterare castitatem suae specialis filiae, Vizeliacensis dico Ecclesiae, saepe illum admonuit, saepe corripuit, et intentando, ni resipisceret, de gradus sui periculo praemonuit. Iam ergo Eduensis a spe propria frustratus, et diffidens de uanitate potentiae suae, Romanam adiit curiam, et falsa comminiscens, uerique similia componens, querelam aduersus abbatem statuit, asserens ea quae ab Vizel. Ecclesia repetebat, per longi temporis praescriptionem hactenus ad haec usque tempora suae sedis Ecclesiam absque alicuius controuersiae calumnia tenuisse. Clementissimus uero papa Eugenius dignitati apostolicae autoritatis, salua integritate ueritatis, per omnia consulendo, deferens, diem utrique parti statuit, et notatam abbati designauit, utque uel per se, uel per sufficientes responsales suos cum munimentis Ecclesiae suae ad eius praesentiam denominato die occurreret, ad illata responsurus, per pietatis suae scripta mandauit. Uterque igitur secum adhibito sufficienti, et ut cuique uidebatur, legitimo testium comitatu, uniuersali se praesentauit curiae, finem quisque suae causae ratus tanto sub examine adepturum se fore. Interea iusti tenax merito dicendus abbas Pontius accedens ad summum pontificem, conquestus est non debere se omnino subire actionem quamlibet, uel iudicium huiusce rei, cuius per Apostolicam manum et perpetua possessione tueretur, et eiusdem apostolicae auctoritatis per plura et antiqua Rom. priuilegia testamento perpetuae libertatis haeres esset constitutus. Ad quod pius refert Apostolicus, tanto aequius ac liberius eum debere etiam iudicii examen expetere, quo suae iustitiae magis conscius esset, sciens procul dubio causam suam eo semper robustiorem fore, quo iudicii libramine perpensa, de caetero ab omni quaestionis nodo redderetur absoluta. Qui si etiam forte, quod futurum non sperabat possibile, inconsiderato praeiudicio in causa sua quoquomodo grauaretur, tum demum auctoritate priuilegiorum cuiuslibet praeiudicii uiolentas determinationes refragari posse non dubitaret. Hac permotus ratione abbas acquiescit suscipere actionem, et iam causam suam utraque pars prosequitur; in qua prosecutione definitum est Eduensem nihil ex proprietario iure, nihil ex inuestitionis possessione, nihil ut sibi uidebatur ex longi temporis praescriptione, nihil etiam ex fructuario seu legatario, sed tantummodo largitionis, permissionisue usu, de more Vizeliacensis libertatis quibuslibet etiam cuiusuis prouinciae concesso episcopis, efficere in quaestione; cum e diuerso Vizeliacensis abbas nec longi temporis prae scriptionem, nec legatarium, siue alium quemlibet alienae acquisitionis usum praetenderet, sed omnino ex proprietario iure, et antiqua perpetuae possessionis inuestitione Vizel. Ecclesiam semper obtinuisse praedictam libertatem diceret; et hanc non libertina emancipatione sibi collatam, imo sibi innatam, et secum connatam fuisse, secumque adoleuisse, atque ad haec usque tempora irrefragabiliter in ea perdurasse sufficienter peroraret. Cum autem allegationes suas testibus uterque praemuniret, dictum est ex sententia consessus, ut producti testes iurisiurandi sacramento testimonia sua firmarent. Forma uero iuramenti huiusmodi fuit, ut quam sciret ueritatem super causa utriusque quisque aperiret; falsitatem porro penitus reticeret. Sic per iusiurandum obligatos abbas produxit testes suos. Quorum testificationis modus talis est: 

[2,6] Gerardus prior Albornensis dixit: « Antequam monachus factus essem, interfui concilio quod tenuit papa Paschalis Guarestallae, et uidi quod ibidem benedixit abbatem Vizeliac. Renaldum. Post monachus Vizeliaci factus sum, et idem abbas misit me Altissiodorum cum Petro Aribaldi clerico, et aliis pluribus monachis, Giberto, Achardo, Aimone, et recepi ordines quatuor usque ad subdiaconatum, et Petrus Aribaldi ibi ordinatus est, sed quem ordinem acceperit, non reminiscor. Alio tempore ab eodem episcopo Umbaldo subdiaconus ordinatus sum. Postmodum episcopus Andegauensis Romam pergens, Vizeliaco chrisma et sanctum oleum, confecit in maiore ecclesia, et credo indubitanter capellanos eiusdem uillae illud sanctum chrisma et oleum recepisse; et idem Andegauensis me diaconum et alios monachos, et quosdam clericos eiusdem uillae alia uice ordinauit Vizeliaco; sed clericorum nomina non reminiscor. Et idem abbas misit me et Ioannem monachum ad Ugonem Niuern. episcopum, qui nos presbyteros consecrauit. Et cum essem apud Sanctum Iacobum in Esconio, obedientia Vizeliaci, uidi Guillelmum Barzelim nuntium Renaldi abbatis euntem Altissiodorum pro chrismate, et inde rediens cum aliquantulum nocte quiesceret, chrisma mihi commendauit; postmodum ipse idem a me resumens Vizeliacum detulit. Alio tempore uidi Amicum de Ulmo ab eodem abbate Renaldo ad eumdem Hugonem episcopum missum pro chrismate, et redeuntem cum chrismate. Tempore eiusdem abbatis Renaldi quidam parochianus eius Stephanus Aicaphit Hierosolymam iuit, et dum ibi moram faceret septennio, uxor illius alio uiro nupsit, post modum uero memoratus Stephanus rediens uxorem repetiit; quae cum ei negaretur, ante praesentiam abbatis Renaldi eam conuenit, ibique causa cognita iudicio et auctoritate abbatis Renaldi suo uiro restituta est, et assistente Petro capellano S. Petri superioris, adulter et adultera poenitentiam ab abbate susceperunt. » 

[2,7]
Hugo prior de Moreto iuratus dixit: « Albanensis episcopus Matthaeus ordinauit me subdiaconem, et alios plures monachos, Vizeliaci in capella Sancti Laurentii, tempore Alberici abbatis, papa Innocentio existente Altissiodoro, et uidi tempore eiusdem abbatis quod Rothomagensis archiepiscopus Hugo altare Sancti Aegidii in maiori Ecclesia consecrauit, et uidi matrimonium Arduini et Caeciliae, unde controuersia erat, auctoritate et iudicio Vizeliac. Abbatis Alberici, praesente et assistente Galterio Cabilonensi episcopo confirmari: et ipse pater et iuuenis filius erant de parochia Eduensi, uidelicet de Glana. Garnerius Subprior Vizel. duxit me Altissiodorum, et ibi ab episcopo Hugone, qui fuerat abbas S. Germani, in sacerdotem cum pluribus monachis nostri Monasterii ordinatus sum. Postea, cum essem camerarius, XIV monachos Altissiodori per Hugonem Altissiod. ordinari fecit (qui fuit Pontiniacensis abbas) ad uocationem Alberici abbatis. Stephanus Eduensis episcopus consecrauit altare S. Andeoli positum in choro monachorum, et audiui Stephanum episcopum Eduensem dicentem comiti Niuernensi, quoniam uocatione abbatis Cluniacensis Petri, et monachorum Vizel. uenerat ad benedicendum abbatem Pontium, et hoc fuit in camera abbatis. Et uidi saepe Carnotensem episcopum Guifredum, et Altissiodorensem Hugonem, qui fuit abbas S. Germani, celebrantes missas in Ecclesia sanctae Mariae Magdalenae in festo eiusdem, praesente Eduensi Stephano et non contradidicente. » 

[2,8]
Anselmus Vizel. monachus iuratus dixit: « Vidi abbatem Pontium committere Ecclesiam S. Petri inferioris cuidam presbytero Bernardo tam in spiritualibus quam in temporalibus, et hoc in capitulo. Et idem commisit presbytero Guidoni Ecclesiam S. Petri superioris pro spiritualibus et temporalibus praesente capitulo: et idem abbas commendauit presbytero Andreae ecclesiam S. Stephani similiter in capitulo; et haec omnia post concordiam, quae facta est apud Molinos, contigerunt. Matthaeus Albanensis episcopus me in diaconem, et tres alios monachos in capella S. Laurentii ordinauit. Hugo Altissiodorensis episcopus, qui fuerat abbas Sancti Germani, me in presbyterum et plures alios ordinauit apud Pontiniacum. Henricum Eduensem episcopum cum processione uidi recipi Vizeliaci, et plures alios. » 

[2,9]
Hugo de Siluiniaco monachus et presbyter iuratus dixit: « Elias Aurelianensis episcopus me in presbyterum, et plures alios monachos, et Guidonem, qui modo capellanus est, et Renaldum Reialta me uidente in presbyteros ordinauit in Ecclesia maiori Vizeliacensi, et eodem anno meae ordinationis uidi nuntium abbatis Pontii, Durantum nomine, euntem pro chrismate et oleo ad episcopum Niuernensem Frotmundum, et cum chrismate et oleo redeuntem, et cum ex consuetudine Vizel. monasterii nullus clericorum uillae debeat ire ad synodum sine licentia abbatis, uidi tempore synodi, quod abbas Pontius Sadonem et Petrum Aumbaldi maiores capellanos uocauit, et praecepit eis ne ad synodum irent, et ipsi obedierunt. Et cum presbyteri iuxta festum Omnium Sanctorum licentiam eundi ad synodum peterent, abbas non concessit, et ipsi non iuerunt. Vidi Arnulfum de Ferrariis ex mandato abbatis Altissiodorum pro chrismate et oleo euntem, et cum chrismate et oleo redeuntem, et hoc post concordiam; et iam sunt sex anni: et uidi post concordiam altare S. Michaelis in maiore ecclesia ab Hugone Rothomagensi episcopo benedici: et post concordiam uidi Hugonem Altissiodorensem Vizeliaco ordinationes facere; uidi quaestiones trium matrimoniorum deponi apud abbatem Pontium, Oberti Saltarelli et Helisabeth, et Americi cerarii et filiae Blaucarti sartoris, et fratris Drogonis et filiae Petri mercatoris, et terminari auctoritate abbatis. Et in causa Oberti et Helisabeth fuit aduocatus Ermannus, qui modo est archidiaconus et archipresbyter Aualonensis: de donatione trium Ecclesiarum idem penitus dicit, quod Ansellus monachus Vizeliacensis. » 

[2,10]
Hugo de Scola Vizel. monachus et presbyter dixit: « Tempore Alberici abbatis prior de Moret Hugo duxit me cum pluribus aliis Altissiodorum, ibique nos ordinari fecit, me in subdiaconum, et reliquos in diuersos ordines ab Hugone, qui fuit abbas Pontiniacensis. Tempore Pontii abbatis, Elias Aurelianensis episcopus ordinauit me in diaconem, et plures alios in diuersos ordines, Guidonem, qui modo maior capellanus est, et Renaldum Raiaza in presbyteros, et hoc in maiori ecclesia. Et tempore eiusdem Pontii uidi Humbertum Lugdunensem, tunc Eduensem, uocatum ab eodem abbate Vizeliac. in ecclesia peregrinorum ordinare plures alios in presbyteros, alios in diaconos, alios in diuersos Ordines: Et uidi Hugonem Rothomagensem archiepiscopum consecrare altare S. Michaelis, et hoc in maiori ecclesia, et post pacem reformatam: et uidi Hugonem Altissiodorensem ordinare duos Guifredos in subdiaconos. Et de donatione trium Ecclesiarum idem prorsus dicit quod Ansellus et Hugo. Vidi Humbertum, qui nunc est Lugdunensis, et Henricum, qui nunc est Eduensis, in Burgo Vizel. et quandoque in maiori ecclesia hospitari, et quandoque in Burgo suis sumptibus procurari. » 

[2,11] Ursus iuratus dixit idem de chrismate et oleo quod Hugo de Siluiniaco, et de synodo idem; de quaestionibus et terminationibus matrimoniorum idem dicit quod Hugo, excepto quod mentionem archipresbyteri Aualonensis nullam fecit. 

[2,12]
Benedictus cocus abbatis iuratus dixit idem de causa matrimonii Arduini et Caeciliae, quod Hugo prior de Moret, et de matrimonio Oberti et Helisabeth, et de matrimonio Aimerici cerarii et filiae Blanchardi sartoris, et fratris Drogonis et filiae Petri mercatoris, idem dicit quod Hugo de Siluiniaco monachus et presbyter. 

[2,13]
Alegreth iuratus dixit idem de causa matrimonii Oberti Salterelli et Helisabeth, et Aimerici cerarii et filiae Blanchardi sartoris, quod dixerat Hugo de Siluiniaco, et Benedictus cocus; et dicit quod quaedam mulier iuit Hierosolymam, et cum moram faceret, uir eius aliam duxit, postmodum mulier reuersa uirum repetiit, et in praesentia ipsius Pontii cognita causa, iudicio et auctoritate abbatis uiro suo reddita est, sed nomina eorum non reminiscitur. 

[2,14] His amotis, obtulit Eduensis testes suos, quorum primus abbas S. Margaritae iuratus dixit, se uidisse ad synodum Eduensis episcopi sacerdotes Vizeliaci pluribus uicibus, continue an assidue ignorat; Sadum, Petrum, Bernardum, et hoc, tempore Stephani, Sadum et Petrum; Humberti, Bernardum; an debito uel uoluntate nescit, si simul, non reminiscitur. Verumtamen saepe audiui monachos dicentes quod ex debito non ibant ad synodum: querelam quando non ueniebant sacerdotes Vizeliaci audiui, et uindictam uel satisfactionem nullam. Sacerdotes suspensos ab Eduensi scio restitutos a domino papa, et litteras eius uidi. In reformatione pacis audiui abbatem promittentem se fidelem amicum deinceps futurum Eduensi, et talem se exhibiturum ipsi, quales praedecessores eius exhibuerant se praedecessoribus episcopi. Vidi quod abbas obtulit huic episcopo priuilegium Eugenii, et tunc abbas Cluniac. dixit Eduensi episcopo: « Cum opus fuerit, uade Vizeliacum, et fac ut episcopus praesente Pontio abbate ipsius monasterii. » 

[2,15]
Ioannes prior Sancti Symphoriani iuratus dixit: « Ego uidi quod Humbertus episcopus Eduensis celebrauit missam Vizeliaco, et sermonem fecit, et hoc quadam solemnitate, et tempore synodi uidit Sadonem et Petrum Eduis, et credit quod ad synodum uenirent. » De reformatione pacis hoc dixit se audisse a quodam, quod episcopus iret Vizeliacum, et faceret ibi officium suum, et hoc post reformationem pacis. 

[2,16]
Eberardus archipresbyter iuratus dixit: « Vidi Stephanum Eduensem episcopum die Paschae, et Mariae Magdalenae celebrare missas maiores, et ad minus bis. In die sanctae Mariae Magdalenae quando missas celebrauit Eduensis, erat ibi Carnotensis episcopus, et fecit ipse sermonem ad populum, Eduensis uero benedictionem. Idem, Stephanus dedicauit ecclesiam Peregrinorum, existente in Vizeliaco papa Innocentio: quo tempore fuit ignoro. Idem dedicauit altare de choro monachorum, et altare de capella Sancti Stephani, et uidi quod benedixit Albericum Altissidiori, et uidi Pontium benedici ab eodem, et uidi ordinationes monachorum et clericorum fieri ab eodem Stephano in ecclesia Peregrinorum, et hoc semel. Vidi Bellinum, Angilbertum, Sadonem et Bernardum, capellanos Ecclesiae inferioris; Petrum Graelum, Blainum, Sadonem, Guidonem, Ecclesiae superioris, uenire ad synodum continue exceptis duobus annis, hoc praesenti, et eo quando fuit discordia inter Humbertum Eduensem episcopum et abbatem Pontium, pro ordinibus ibi celebratis ab Aurelianensi, et hoc per XXX annos. Hoc idem de chrismate et oleo; de pace idem quod abbas, excepto eo quod uerbum illud: « Vade Vizeliaco, » non dixit: Sed post modum uidi episcopum ibi celebrare ordines semel, et uidi duos clericos, Bonnamicum, et Petrum uolentes ordinari, portare litteras Eduensis Altissiodorensi, et uidi duos capellanos, uidelicet S. Stephani et S. Iacobi de Esconia uenire ad synodum Eduensem, et hoc uel semel. Ego idem archipresbyter Eberardus uidi duos excessus clericorum puniri, uidelicet Blandini subcapellani, et Mainardi de Esconio; et uidi Angelbertum capellanum Sancti Petri inferioris recipere curam animarum a Lamberto presbytero Aualonensi; et Bernardum ab Humberto Eduensi, et audiui eum dicentem, quia uolebat quod abbas nesciret: Petrus et Andreas capellanus Sadonis, et Galterius de Esconio, adduxerunt mihi parochianos suos ad poenitentiam recipiendam de criminibus, et hoc saepe et ex antiqua terrae consuetudine: uidi per XL annos, quod parochiani de uilla Vizeliaci, singuli de singulis domibus ueniunt ad ecclesiam Aualonensem, et ibi unusquisque nummum, uel cerae nummatam Ecclesiae prestat. Vidi Sadonem et Petrum recipere curam animarum a Stephano Eduensi episcopo. Vidi Renaldum Lugdunensem archiepiscopum facere ordines ibi, tam de monachis quam de clericis. Vidi quod abbas Vizeliacensis mittebat monachos suos ordinandos episcopo cui uolebat. Vidi instrumentum Fundatoris: legi coram domino papa Innocentio, in quo continebatur quod liberum esset monasterium ab omni exactione pecuniae, praeter libram argenti quae annuatim offerebatur ecclesiae Beati Petri, et eo lecto dixit dominus papa episcopo: « Vade, fac quod tuum est. » Et uidi quod ecclesia Sancti Petri singulis annis pro parata a XL annis retro quinque solidos Ecclesiae Eduensi annuatim persoluit. » 

[2,17]
Arnulfus iuratus dixit: Vidi quod Stephanus episcopus benedixit altare quoddam in ecclesia Sancti Stephani. Nescit tamen quod altare fuerit, cum ibi plura sint: idem benedixit altare de choro in ecclesia Sanctae Mariae. Idem benedixit ecclesiam Peregrinorum, et erat ibi papa Innocentius, sicut credit in eadem ecclesia idem fecit ordines monachorum et clericorum illius uillae, et aliorum sui episcopatus; et cum essem in sede loco archipresbyter, uidi Aganonem episcopum euntem Vizeliaco ad ordines faciendos, et uidi clericos redeuntes qui dicebant se ordinatos. Et audiui quod in sequenti die post ordines dedicauit ecclesiam de Esconio. Idem Stephanus celebrauit Vizeliaco missas maiores in Resurrectione Domini et Sanctae Mariae Magdalenae, et Carnotensis fecit sermonem, et Eduensis benedictionem, et hoc contigit pluribus uicibus me uidente. Vidi quod per XXX et V annos continue sacerdotes Vizeliaci ueniebant ad Synodum Eduensem: aliquorum nomina sub haec; Blandinus, Sado, Petrus Grandella, Petrus Armenbaldi, Guido. Vidi Narigaldum episcopum recipi a monachis Vizel. cum processione. Vidi quod Stephanus benedixit Albericum Altissiodori, sed de ecclesia non reminiscitur. 

[2,18]
Galterius archipresbyter iuratus dixit quod Stephanus episcopus benedixit abbatem Pontium, benedixit altare de choro. De concordia hoc idem quod et alii, et post fecit ordinationes in ecclesia Sancti Petri, et Stephanus confirmauit ibi omnes, et uidit sacerdotes Vizel. uenire ad synodum Eduensem multoties, et Guidonem et Bernardum, qui modo sunt, et V solidos recepit decem annis pro parata, et unaquaeque familia nummum unum pro crucibus, et hoc semel uidit et multoties audiuit, et audiuit quod abbas Vizel. mittat monachos ad quem uult episcopum ordinandos. 

[2,19]
Galterus presbyter iuratus dixit, a XXX annis retro se uidisse clericos Vizel. petere chrisma ab archipresbytero Aualonensi, praeter praesentem et annum discordiae; qui fuerint nuntii ignorat, et uidit benedici ecclesiam Peregrinorum a Stephano episcopo, commorante in uilla papa Innocentio, quo tempore fuerit ignorat, et erat ibi abbas, sed nescit nomen eius. Idem consecrauit altare de choro maioris ecclesiae, quae consecratio alteram praecesserit, nescit. Idem uidit Landricum, Petrum, Angibertum, uenire ad synodum Eduensem, et hoc per XXX annos, et uidit quod Angilbertus suscepit curam animarum ab archipresbytero Aualonensi; per XXX annos uidit Petrum Gradella, Sadonem, Blandinum, cum successoribus suis uenire ad synodum. Idem uidit ecclesiam Sancti Petri inferioris paratam soluere ministris episcopi XXX annis. Idem uidit Blainum capellanum Sadonis puniri ab archipresbytero Aualonensi pro excessibus suis; et eumdem Mainardum, et Galterium de Walteria: et audiuit quod abbas Vizel. mittebat monachos ordinandos quo uolebat. 

[2,20]
Ioannes Gentilis iuratus dixit quia a XXX annis uidit clericos Ecclesiae Sancti Petri tam superioris quam inferioris uenire ad synodum, sed non continue, et uidit Angilbertum Ecclesiae inferioris recipere curam animarum a Lamberto archypresbytero Aualonensi, et audiuit Petrum et Arebaldum et Sadonem dicentem se recepisse curam animarum a Stephano episcopo, sed non uidit: et uidit capellanos Vizeliac. recipere chrisma ab archipresbytero Aualonensi et Monte regali per triginta annos, sed non continue; et uidit Petrum Gradella petere archipresbyterum in synodo ab episcopo Stephano, et hunc praesentem concessit; et de excessu Blaiui idem dicit quod alii: et uidit denarios crucis solui, et uidit capellanos Vizel. adducere parochianos suos, ut reciperent poenitentiam ab archipresbytero Aualonensi; de dedicatione Ecclesiae Peregrinorum idem dicit: de celebratione missarum ab episcopo idem quod et alii. 

[2,21] Bonusamicus idem per omnia quod Gentilis, praeter praesentem annum et discordiae. 

[2,22]
Gosfridus iuratus dixit quod multoties uidit Sadotem, Petrum tempore Stephani, et Humberti, Bernardum et Guidonem tempore istius uenire ad synodum; et uidit quemdam clericum Vizeliaci, petentem licentiam ab episcopo ordinandi. 

[2,23]
Constantinus iuratus dixit, quod saepe iuit ad synodum cum clericis Vizeliaci; et quod quidam clericus Vizeliaci ordinatus est per litteras Eduensis. 

[2,24]
Gofridus Niuernensis episcopus coram positis sacrosanctis Euangeliis dixit: « Vidi quod Eduensis episcopus Stephanus uocatus, et aliquando non uocatus Vizeliaco ut episcopus recipiebatur, et aliquando a monachis, aliquando suis sumptibus procurabatur, et in festo beatae Mariae Magdalenae missas solemnes, aliis quibusdam episcopis astantibus, saepe celebrauit: et semel Eduensi celebrante solemnia Carnotensis sermonem fecit; et uidi quod idem Stephanus benedixit abbatem Albericum Altissiodori, et idem Stephanus consecrauit ecclesiam Peregrinorum, existente papa Innocentio Vizel. Alio tempore idem Stephanus benedixit altare in choro monachorum, alio tempore idem Stephanus benedixit altare in ecclesia S. Stephani; et interfui, cum pax reformata est inter Eduensem et Vizel., mediante Cluniacensi, ubi in ultimo dictum Eduensi est: Vade Vizeliaco, et fac ministerium tuum. Sed siue hoc abbas dixerit, siue alius pro eo, non recordor. Et alio tempore Pontius abbas cum Eduensi Humberto ab Urbe ueniens, cum episcopus eum praecessisset, postmodum ab eodem et clericis eius dictus abbas cum processione susceptus est Eduae, et inde in capitulum Eduense ueniens, amicitiam et dilectionem Eduensi secundum consuetudinem suorum praedecessorum promisit. » 

[2,25]
Humbertus Lugdunensis coram positis sacrosanctis Euangeliis dixit: « Cum essem Eduensis episcopus, non uocatus iui Vizeliacum, et in maiori ecclesia in Pascha missarum solemnia celebraui, credens meo episcopali iure uti, et sermonem ad populum feci, et benedixi praesente quodam alio episcopo. » De concordia idem prorsus dicit quod episcopus Niuernensis, nisi quod asseuerat abbatem dixisse ei: Vade et fac Vizeliaci quod antecessores tui facere consueuerunt. Postmodum uocatus Vizeliaci ordines celebraui tam monachorum quam clericorum uillae, et quorumdam clericorum mei episcopatus. Et alia uice Eduae ordines celebrans, clericos Vizeliaci cum clericis meis aliis secundum consuetudinem examinans promoui. Et quandiu episcopus fui, clerici Vizel. ad synodum meam singulis annis uenerunt, uel excusationem miserunt. Archipresbyter Aualonensis quemdam Burgensem Vizeliaci ad me adduxit, qui uxorem causa sterilitatis dimiserat, cui mandaui, ut dictante iustitia Burgensem ad recipiendam uxorem cogeret. 

[2,26]
Ita testimonia sua prosecuti, in partem cedunt testes Eduensis, quorum uoces, si diligenter pensantur, causam Eduensis examinare potius quam fulcire probantur. Celebratio quippe missarum, consecratio altarium, distributio ordinum, largitio benedictionum, petitio sacri olei uel chrismatis, et alia huiusmodi uicino et comprouinciali episcopo aeque ut peregrino, liberali permissione pro arbitrio Vizeliacensis libertatis conceditur. Quod igitur cum caeteris sibi commune est, iure proprio minime illi cedit. Caeterum quod ab Eduensi suspensos per apostolicam libertatem suis ordinibus restitutos testantur, causam Vizeliac. faciunt, et suam, hoc est Eduensis, penitus destruunt. Quod Vizeliaci clericos Eduensem synodum frequentasse, quod licentiam ordinandi ab Eduensi petiisse, quod curam animarum ab eodem suscepisse, quod paratam soluisse, quod parochianos suos pro poenitentia archipresbyteris duxisse referunt, si fas est dicere, et sacerdotum fraudulentiam, et Eduensis temeritatem produnt, dum haec inscio utique Vizeliacense perpepetrata fatentur, ac per hoc grauis actori redditur causa, quae furtiuis subreptionibus allegatur adnixa. 

[2,27]
Igitur posteaquam utriusque partis testes, prout superius expressum est, testificati sunt, decreuit summus Apostolicus, ut iudicio tantae litis controuersia dirimeretur: et quoniam suprema formido argumentum est saeuae conscientiae, fit nonnunquam ut extremis subacta periculis cogatur mens perpendere, quod in pace olim quodammodo dedignabatur prospicere. Causa itaque posita in articulo discriminis, perturbatur Eduensis suae conscius temeritatis. Quia porro eum non latebat Romana aequitas in censura duntaxat iuris iustitiae, fluctuare coepit, dissimulare nequiuit, iudicium tamen differri petiit, dicens causae suae adhuc se habere efficacissimos comprobatores, qui languore et aetate confecti, laborem tanti itineris non possent aggredi. Verum si infra Gallias competens et loco et die sibi praestetur actio, hos procul dubio se exhibiturum, atque post horum uoces in eius praesentia statuto ab eo tempore indubitanter se subiturum apostolicam sententiam pollicetur, nisi forte interim optata pax intercedat. 

[2,28] Tum Vizeliacensis superuacaneam comperendinationem ratus, et de temporis indulgentia potius quam de causae constantia Eduensem sperare considerans, iusiuris, uel iurisiudicium instanter reposcebat, praeualuit tamen apostolica clementia, et tandem iudicium distulit, diem repetendae sententiae statuit, uicarios adiutores testium suorum infra Gallias episcopos designauit, uidelicet episcopum Lingonensem Godefredum, necnon Petrum Trinorciensem, et Stephanum Regniacensem abbates. Quibus et per scripta mandauit, ut die et loco congruo praedictam causam inter Eduensem et Vizeliacensem suscipientes, testes quos Eduensis legitime proferret sub forma praescripti iuramenti audirent, atque eorum testificationes descriptas, et sigillorum suorum munimine consignatas per eosdem sibi ad statutam iudicii diem transmitterent. Cuius tenor epistolae superius in serie epistolarum illius quas ad diuersos ob tutelam Vizeliacensis libertatis fecit, continetur. Enimuero incomparabilis memoriae papa Eugenius pia sollicitudine futuris praecauens euentibus, utriusquepartis testificationes iussit conscribi in triplici scedula, quarum unam episcopo, abbati alteram dedit, tertiam uero suis indidit scriniis, quatenus si forte uel in sua uel in sui successoris praesentia haec eadem iterum agitaretur controuersia, praescriptae testificationes ac si uiuae uoces, nouitates omnes refellerent, et iudicium, uel agentium alteratam successionem suppositi testes non fallerent. Sic rebus gestis, suis uterque redditur. 

[2,29]
Eduensis autem optata dilatione potitus, proposita dissimulare, tempusque redimere nitebatur, ac de his quae pro dilatione summo pontifici pollicitus fuerat, penitus nihil curabat. Cumque moras aegre ferret abbas, quibus impedimentum causae suae et non finem litis parere sentiebat, Lingonensem episcopum, qui forte quadam die Vizeliaco aduenerat, conuenit, deque domini papae mandato requisiuit. Qui respondit eum potius hanc requisitionem facere debere qui actionem proposuerat, cum plerumque tacendo liti renuntietur. Ipse autem, uidelicet Eduensis, necdum super hoc negotio quidquam sibi sit locutus. 

[2,30]
Interea sanctae memoriae S. Eugenius sanctae sedis Apostolicus, uiam uniuersae carnis ingreditur. Cui Anastasius S. R. Ecclesiae uicarius subrogatur. Quo comperto, Vizeliacensis metuens ne faciem noui praesulis praeueniret uetus hostis, scribit ad eum ocius, significans quanti semper habita sit usque hodie Vizel. Ecclesia in oculis omnium apostolicorum qui eum praecesserunt. Supplicat praeterea, ut exemplo Patrum suorum Romanorum pontificum Vizel. Ecclesiam uti proprium ius et alodium B. Petri ab infestantium incursatione, maxime autem ad praesens ab Eduensis temeraria praesumptione tueatur, describens qualiter causa tam illius, quam sua in praesentia piae memoriae decessoris sui Eugenii uentilata per dilatam iurisiudicii diem petente episcopo remansisset infecta. Ad postremum, ut eius pietas transactam morte iudicis sententiae diem in sua praesentia renouare, et Eduensi denuntiare dignetur, exorat. 

[2,31] Eduensi. Diuus ergo Apostolicus specialis ecclesiae patroni preces admittens, renouationem causae utriusque mandat, et quintam decimam post Pascha utrique praescribit, nisi forte ex consensu alterutro pax interim ecclesiarum reformetur, quatenus quae suus praedecessor infecta reliquerat, Deo agente, per eum bono fine terminarentur. Tunc nodosa ceruix sese contorquens, utpote insperatis percussa spiculis, rebus iam desperans ducem aggreditur, et iam cum fratre agit de pace sua, cum quo egerat aliquando de oppressione aliena. Quippe ueritus ne, dum alienis inhiat, amittere cogatur et propria, duellioni renuntiat, de reformatione pacis cogitat. Quique hactenus aliena per se usurpare contenderat, iamiam aliis mediantibus sibi consulere festinat. Ne uero fraterna esset suspecta malitia, religiosae uitae, et honestae famae uiros dux ipse cum episcopo interpellat, abbatem scilicet Cisterciensem, et alios plures eiusdem ordinis. Hi ergo Vizel. abbatem Pontium adeuntes cum supplicatione preces ducis offerunt et uice episcopi pacem repraesentant, pacemque reposcunt. Nec pati repulsam merentur, quoniam apud generosos animos rigorem rectitudinis semper comitatur lenitas mansuetudinis. Cedit ergo abbas humiliter supplicanti, qui non cesserat arroganter superbienti; et, his mediantibus, per manum ducis pax inter utramque Ecclesiam reformatur, controuersia omnis pacificatur, dantque inuicem amicitiae oscula, atque ineunt perpetuae pacis foedera. Quae pacis compositio, ut etiam inter successores custodiretur illibata, manus suae formatam fecit, quam et sigilli sui munimine corroborauit, ut sequens probat exemplar. 

[2,32]
« Notum sit tam praesentibus quam posteris, quod ego Henricus in Dei nomine Eduensis episcopus consilio religiosarum personarum, et quorumdam fratrum Ecclesiae nostrae, controuersiam et querelam diu inter Eduensem et Vizeliacensem uentilatam tali tenore amicali compositione sopitam esse uolui, ut in bona pace et concordia tam ego quam Pontius abbas praedictae Ecclesiae permaneamus et persistamus, saluo iure in uita mea et priuilegiis utriusque ecclesiae. Praedictam autem transactionem siue compositionem me superstite ratam esse decerno, adeo ut post mortem meam nullum praeiudicium utraque Ecclesia hinc patiatur. Testes sunt ex parte utriusque: Guillelmus abbas Fonteneti, Hugo abbas de Busseria, Petrus abbas de Monte Sancti Ioannis, Otbertus abbas Sanctae Margaritae, magister Otbertus, Signinus de Liniaco, Gislebertus prior Oisiaci, Girardus Buca, Hugo de Moncellis, et multi alii. » 

[2,33]
Haec pro nostrae modulo paruitatis de libertate Vizel. Ecclesiae quanta potuimus breuitate et ueritate perstrinximus, latiora forte sed non ueriora maiori committentes otio. Et ueritate quidem filiis atque amatoribus huius ecclesiae fecimus, ut credimus, satis. Breuitate autem talium subsannatoribus condescendere curauimus. Solent  quippe utilia scribentibus succensere nonnulli, uel gestorum inuidia capti uel eorum quae proferuntur ignari. Cum autem sapientis otium nihil arbitretur otiosum, quin alienum otium suum ducat officium, econuerso maximum est insipientis negotium ascribere otio quidquid prudens elaborat studium, quod sui pretio pensantes, compendio usi cursim stylum exegimus. Licet enim temporum aetate iuniores nos Ecclesia protulerit, nostram tamen erga ipsam nihil deuotionem minuit, si posse nostrum qualecunque illius profectibus affectu integerrimo impendamus, nec diffidimus quin praestet uires ipsa, quae praestitit uelle et gratia, dummodo degere nobis detur sine querela. Quia uero aliquanti loco mercenarii, et non natura filii, sua quaerentes, et non quae sunt adepti officii, in communi causa, uel sub obtentu communis causae propria sectantur emolumenta, nos ab hac specie adeo mentem defaecatam gessimus, ut solo et simplici respectu communis boni pro communi bono ad commune bonum his operam dederimus. Sane spem nostram in eo solo et ad eum solum contulimus, qui nullum bonum esse decernit irremuneratum ab aeuo et usque in aeternum.