[0] ERASMUS ROTERODAMUS AMICO CUIDAM AULICO S- D-.

Efflagitasti non mediocri studio, frater in domino dilectissime, 
ut tibi compendiariam quandam uiuendi rationem 
praescriberem, qua instructus posses ad mentem Christo 
dignam peruenire. Ais enim te iampridem aulicae uitae 
pertaesum hoc tecum agitare, quo pacto queas Aegyptum 
una cum suis et uitiis et deliciis effugere ac Mose duce ad 
uirtutum iter feliciter accingi. Quo mihi carior es, hoc 
impensius gratulor tuo tam salutari proposito, quod spero 
uel citra nostram operam fortunabit prouehetque ipse, 
qui dignatus est excitare. Ego tamen nimisquam libens 
parui uel homini tam amico uel tam pia postulanti. Tu 
modo annitere, ne uel ipse nostrum officium sine causa 
uideare flagitasse uel ego sine fructu tuae morem gessisse 
uoluntati. Immo uotis communibus benignum illum Iesu 
spiritum imploremus, ut et mihi scribenti suggerat salutaria 
et tibi ea reddat efficacia.

[1] Vigilandum esse in uita.
Principio etiam atque etiam memineris oportet nil aliud 
esse uitam mortalium nisi perpetuam quandam militiam 
teste lob, milite longe tum exercitatissimo tum inuictissimo, 
nimisque falli uulgus hominum, quorum animos mundus 
hic praestigiator blandissimis ludibriis tenet occupatos, qui, 
perinde ac si iam debellatum sit, intempestiuas agunt 
ferias neque prorsus aliter quam in certissima pace mirum 
quanta uiuant securitate quamque otiosi in utramque 
dormiant aurem, cum sine fine tot ferratis uitiorum copiis
oppugnemur, tot captemur artibus, tot appetamur insidiis. 

Ecce tibi superne in tuum exitium peruigiles excubant 
nequissimi daemones, mille dolis, mille nocendi artibus 
in nos armati, qui mentes nostras telis igniferis letalique 
tinctis ueneno moliuntur e sublimi configere, quibus quidem 
neque Herculi neque Cephalo fuit ullum iaculum 
certius, nisi impenetrabili fidei scuto excipiantur. Tum 
rursus a dextra laeuaque, a fronte pariter atque a tergo 
mundus hic nos oppugnat, qui iuxta Ioannis uocem totus 
in uitiis est constitutus eoque Christo tum infestus, tum 
etiam inuisus. Neque uero simplex oppugnandi ratio. 

Interim enim rebus aduersis uelut aperto Marte saeuiens 
animi moenia graui quatit ariete, interim ingentibus quidem, 
sed uanissimis promissis ad proditionem sollicite, 
interim actis oblique cuniculis inexspectatus adrepit, ut 
inter oscitantes ac securos opprime. Postremo inferne 
quoque lubricus ille anguis, primus pacis nostrae proditor, 
nunc in uirenti gramine concolor abditus, nunc in cauernis 
illis suis delitescens, centenis contortus uoluminibus non 
desinit mulieris nostrae semel corruptae calcaneis insidiari. 

Mulierem autem carnalem hominis partem intellige. Haec 
est enim Eua nostra, per quam uersutissimus serpens ad 
mortiferas uoluptates menteur nostram illectat. Porro 
autem quasi partira sit sic undique tantum hostium imminere, 
intus denique in ipsis animi penetralibus hostem 
ferimus plusquam familiarem, plusquam domesticum, quo 
ut nihil interius, ita nihil potest esse periculosius. Hic hic est 
uetus ille et terrenus Adam, consuetudine plusquam ciuis,
studio plusquam hostis, quem neque arcere uallo licet, 
neque castris exigere fas est. Hic nobis centenis est obseruandus 
oculis, ne forte dei praesidium aperiat daemonibus.

Ergo cum tam formidabili tamque difficili bello distringamur 
omnes, cumque nobis res sit cura hostibus tam multis, 
tam in nostram perniciem iuratis atque deuotis, tam
uigilantibus, tam armatis, tam perfidis, tam exercitatis, 
nos male sani contra non arma capimus, non excubias 
agimus, non omnia suspecta habemus, sed perinde ut in 
rebus bene pacatis supini stertimus, cessamus, uoluptamur 
atque cuticulam (ut aiunt) curamus otiosi. Neque omnino 
secus quam si uita nostra Graeca sit compotatio, non 
bellum, ita pro castris et pellibus in cubilibus uolutamur, 
pro duris armis rosis et Adonidis deliciis redimimur, pro 
militaribus studiis luxu et otio indulgemus, pro Martiis telis 
citharam imbellem tractamus. Quasi uero non ista pax 
bellum sit omnium taeterrimum. Etenim qui cura uitiis 
pacem iniit, cura deo in baptismate percussum foedus 
uiolauit. Et tu uesane clamas: pax, pax, cura deum habeas 
inimicum, qui solus et pax est et pacis auctor. 

Clareque reclamat ipse per os prophetae: Non est, inquiens, pax 
impiis. Neque enim prorsus alia est cura illo pacis conditio, 
nisi, dura in hoc praesidio corporis militamus, odio capitali 
summaque ui cura uitiis belligeremur. Alioqui si cura 
iis nobis conueniet, eum, qui solus potest amicus beare, 
inimicus perdere, bis hostem sumus habituri, simul quod 
ab illis stamus, cura quibus solis nihil conuertit deo (quid 
enim conueniat luci cura tenebris?), simul quod ingratissimi 
pactam illi fidem non praestamus et sanctissimis caerimoniis 
ictum foedus nefarie soluimus. An nescis, o Christiane miles, 
iam tum, cum uiuifici lauacri mysteriis 
initiabaris, nomen dedisse te duci Christo, cui bis uitam 
debebas, pariter et donatam et restitutam, cui plusquam 
teipsum debebas? Non succurrit te uerbis conceptis in tam 
benigni imperatoris iurasse sententiam, eius sacramentis 
ueluti donariis auctoratum tuumque ipsius diris deuouisse 
caput, si minus pacto stares? Quorsum attinebat crucis 
characterem imprimi fronti tuae, nisi ut, quoad uiueres, 
sub illius signis militares? Quorsum pertinebat sacro illius 
perungi ceromate, nisi ut cum uitiis aeternum luctamen 
ingredereris? Quantus pudor, quanta paene publica humani 
generis exsecratio, cum a duce principe deficit homo. 

Tu cur ludibrio habes Christum ducem tuum neque metu 
illius coercitus, cum sit deus, neque amore prohibitus, cum 
tua causa sit homo? Cuius etiam uocabulum prae te ferens 
admoneri debebas, quid illi promiseris. Cur ad hostem, 
unde te semel pretio sanguinis sui redemit, perfidus desciscis? 
Cur bis transfuga in hostilibus castris meres? Qua 
fronte audes contra tuum regem signa infesta tollere, qui 
pro te uitam impendit? Nam qui pro illo non stat, ut dixit 
ipse, contra illum stat, et qui cum illo non colligit, dispergit.

Meres autem non solum foedo titulo sed etiam infelicissimo stipendio. 
Vis audire stipendium tuum tu, quisquis 
mundo militas? En tibi Paulus, Christianae militiae signifer, 
respondet: Stipendium, inquiens, peccati mors. Quis 
uel speciosam militiam suscipiat, si mors proposita sit
corporis? Tu uero tam foedam toleras animae mortem 
mercedis loco reportaturus? In bellis istis insanis, quae cum 
hominibus homines uel ferina rabie uel certe misera 
necessitate gerunt, nonne uides, si quando militum 
animos uel praedae promissae magnitudo uel formidata 
uictoris crudelitas uel opprobratae pudor ignauiae uel 
laudum denique cupido stimulauit, quam alacribus studiis 
quicquid est laboris exhauriant, quam uilem habeant uitam, 
quanto ardore certatim in hostem aduersum rapiantur? Et 
quantula, quaeso te, merces miseris tanto discrimine tantoque 
studio petitur? Nempe ut ab homunculo imperatore 
collaudati militari fremitu castrensique atque incondita 
cantiuncula celebrentur, ut corolla graminea aut quernis 
frondibus cingantur, ut peculii plusculum domum referant. 
Nos contra neque pudore neque praemio accendimur, cum 
eundem habeamus nostri certaminis spectatorem, quem 
habituri sumus et remuneratorem. Quae uero uictori 
praemia proposuit noster agonothetes? Profecto non 
tripodas aut mulos, qualia apud Homerum Achilles, apud 
Maronem Aeneas, sed quae neque oculus uidit, neque auris 
audiuit, neque in cor hominis ascenderunt, et haec quidem 
interim ueluti laborum solacia impertit adhuc dimicantibus. 

Quid deinde? Felicem immortalitatem. Sed in ludicris 
illis certaminibus, in quibus potissima praemii pars gloria 
est, et uicti sua munera sortiuntur. Nobis summo atque 
ancipiti periculo res geritur, neque de laude, sed de capite 
certatur. Et ut summa merces proposita gnauiter operam 
nauanti, ita summa decreta poena desertori. Caelum promittitur 
strenue pugnanti, et non incalescit generosae
mentis uiuida uirtus tam felicis praemii spe? Praesertim 
promissi auctore illo, qui tam fallere non potest quam non 
esse nequit. Geruntur omnia sub oculis cuncta contuentis 
dei, habemus uniuersum caeli coetum nostri conflictus 
spectatorem, et non uel pudore accendimur? Collaudabit 
ille uirtutem nostram, a quo probari suprema felicitas est. 

Quin hanc gloriam uel uitae dispendio petimus? Ignauum 
pectus est, quod nullis praemiis excitatur, at solent et 
ignauissimi malorum metu expergefieri. At illic quidem 
hostis, ut sit uiolentissimus, in fortunas atque in corpus 
saeuit. Quid autem amplius in Hectorem potuit crudelissimus 
uictor Achilles? At hic saeuitur in immortalem tui 
partem. Neque cadauer tuum circum sepulcrum trahitur, 
sed corpus pariter atque anima ad inferos demergitur. Illic 
extrema calamitas, ut animam a corpore uictor gladius 
auferat, hic ipsi animae sua uita eripitur, deus. Naturae est 
interire corpus, quod etiamsi nullus occidat, tamen non 
emori non potest. At animam mori infelicitatis extremae est. 

Corpusculi uulnera quanta cautela depellimus, quanta 
sollicitudine medemur, et animae uulnera negligimus? 
Corporis interitum immane quantum horremus, propterea 
quod oculis uideatur corporeis. Animam uero morientem, 
quoniam nemo uidet, pauci credunt, paucissimi formidant, 
cura sit haec mors illa morte tanto atrocior, quanto corpore 
praestat anima, quanto animae deus.

Vis tibi coniecturas quasdam commonstrem, quibus 
animae deprehendas uel morbum uel interitum? Male 
concoquit stomachus, cibum non continet, corporis morbum 
intelligis. Non tam panis cibus est corporis quam 
animae cibus uerbum dei. Id si tibi amarum est, si nauseam 
sapit, quid adhuc dubitas, quin animae tuae palatum
morbo sit infectum? Si non continet, si non concoctum in 
uiscera traicit, euidens habes argumentum ualetudinariam 
esse animam. Cura genua labant et membra uix aegra 
trahuntur, corpus male habere cognoscis, et non colligis 
animi morbum, cum ad omnia pietatis officia languet 
nauseatque, cum ne leui quidem contumeliae ferendae 
robur suppetit, cum paululo pecuniolae dispendio frangitur? 

Posteaquam oculos destituit uisus, ubi desierunt 
audire aures, posteaquam constupuit omne corpus, nemo 
dubitat, quin emigrarit anima. Tu cum habeas cordis 
oculos obscuratos, ut euidentissimum lumen, quod est 
ueritas, non uideas, cum uocem diuinam internis auribus 
non percipias, cum omni prorsus sensu careas, uiuere credis 
animam? Vides fratrem indigna patientera, nihil commouetur 
animus, modo tua res sit incolumis. Cur nihil hic 
sentit anima? Nempe quia mortua. Quare mortua? Quia 
non adest illius uita, deus. Siquidem ubi deus, ibi caritas. 

Deus enim caritas est. Alioqui si uiuam es membrum, cur 
ulla pars corporis dolet te non modo non dolente uerum ne 
sentiente quidem? Accipe signum non paulo etiam certius: 
Defraudasti amicum, commisisti adulterium, capitale 
uulnus accepit anima, et tamen adeo tibi non dolet, ut 
etiam quasi de lucro gaudeas iactesque, quod turpiter 
admisisti. Certum habe mortuam iacere animam. Non uiuit 
corpus, si punctionem aciculae non sentiat, et uiuet anima, 
quae tanti uulneris sensu uacat? Audis quempiam sermones 
impios, tumidos, maledicos, impudicos, obscoenos 
proferentem, uerbis rabiosis in proximum debacchantem, 
caue putes isti homini uiuam esse animam. lacet in sepulcro 
pectoris putre cadauer, unde eiusmodi foetores exhalantur
et proximum quemque inficiunt. Christus Pharisaeos 
sepulcra dealbata uocat. Quid ita? Nempe quia mortuam 
animam secum circumferebant. Et regius ille propheta: 
Sepulcrum, inquit, patens guttur eorum, linguis suis dolose 
agebant. Piorum corpora templa sunt spiritus sancti, 
impiorum sepulcra cadauerum, ut potissimum in eos 
quadret illa grammaticorum etymologia: g-soma quasi g-sèma.
 
Sepulcrum pectus, guttur et os hiatus sepulcri. Neque 
ullum corpus tam mortuam est destitutum anima, quam 
mortua est anima relicta a deo. Neque ullum corporeum 
cadauer sic obolet naribus hominum, ut foetor animae 
sepultae iam quatriduum offendit nares diuinas omniumque 
caelitum. Ergo cum uerba mortua proficiscuntur e 
pectore, cadauer intus cubet necesse est. Nam cum iuxta 
uocem euangelicam ex abundantia cordis os loquatur, 
nimirum uiua uerba dei loqueretur, si illic adesset uita, 
deus. Contra in euangelicis litteris Christo dicunt discipuli: 
Domine, quo ibimus? Verba uitae habes. Cur ita tandem 
uerba uitae? Nempe quod ab ea manarent anima, a qua 
nunquam uel momento discesserat diuinitas, quae et nos 
uitae restituit immortali. Sed aegrotanti corpori paulo 
succurrit medicus; corpus exanime non raro reuocarunt ad 
uitam et homines pii. Animam uero mortuam non nisi 
singulari gratuitaque uirtute resuscitat deus, ac ne resuscitat 
quidem, si mortua corpus reliquerit. Tum corporeae
mortis aut nullus aut certe breuissimus est sensus, animae 
sempiternus. Et cum alioqui plus quam mortua sit, tamen 
ad mortis sensum quodammodo est immortalis. Proinde 
cum tam nouo periculo nobis sit dimicandum, quis ille
stupor, quae securitas, quae supinitas animi nostri, quem 
tanti mali metus non acuit?

At e diuerso nihil est, quod te uel periculi magnitudo uel 
hostium copiae, uires, artes consternent animo. Succurrit, 
quam grauera habeas aduersarium, succurrat e regione, 
quam praesentem habeas opitulatorem. Innumerabiles 
aduersum te, sed qui pro te stat, unus plus potest omnibus. 
Si deus pro nobis, quis contra nos? Si ille sustinet, quis 
deiciet? Tu modo uictoriae uotum toto pectore concipe. 
In mentem ueniat non tibi cura integro hoste rem esse, sed 
cura eo, qui iam olim fractus, fusus, exutus atque adeo 
triumphatus sit a nobis, sed in Christo capite nostro, a quo 
procul dubio uicissim uincetur et in nobis. Tu modo cura, 
ut sis in corpore, et omnia poteris in capite. In teipso quidem 
nimis es imbecillis, in illo nihil non uales. Proinde ne 
anceps quidem est nostri Martis exitus, propterea quod 
neutiquam a fortuna pendeat uictoria, sed ea omnis in 
manu sita sit dei ac per eum nostris quoque in manibus. 
Nemo hic non uicit, nisi qui uincere noluit. Auxiliatoris 
benignitas nulli defuit unquam. Si caueris, ne benignitati 
illius desis, ipse uicisti. Pro te pugnabit et liberalitatem 
suam tibi pro merito imputabit. Victoriam omnem illi 
feras acceptam oportet, qui primus et solus a peccato 
immunis peccati tyrannidem oppressit, uerum ea tibi non 
sine tua continget industria. Nam qui dixit: Confidite, quia 
ego uici mundum, magno te uult animo esse, non securo. 

Ita demum per illum uincemus, si illius exemplo pugnabimus. 
Quare sic inter Scyllam Charybdimque medius quidam 
cursus est obtinendus, ut neque diuina gratia fretus 
securius agas atque solutius neque belli difficultatibus 
exanimatus animum simul cum armis abicias.

[2] De armis militiae Christianae.

Atque illud in primis arbitror ad huius militiae disciplinam 
pertinere, ut quam maxime cognitum meditatumque 
habeas, quo potissimum armorum genere quibus cum 
hostibus oporteat congredi. Tum ut ea semper in expedito 
habeas, ne quando possit insidiator ille uersutissimus 
inermem opprimere atque inopinantem. In uestris bellis 
non raro licet interquiescere, uel cum hibernat hostis, uel 
cura intercedunt indutiae. Nobis donec in hoc corpore 
militamus, ne digitum quidem, ut aiunt, transuersum licet 
ab armis discedere. Nunquam non standum pro castris, 
nunquam non excubandum, quia nunquam cessat hostis 
noster. Immo cum tranquillus est, cum fugam aut indutias 
simulat, tum uel maxime molitur insidias, neque unquam 
cautius excubias oportet agere, quam cum pacis speciem 
exhibet, nunquam minus trepidandum, quam cum aperto 
Marte nos adoritur. Ergo prima cura sit, ne inermis sit 
animus. Armamus corpusculum hoc, ne timeamus sicam 
latronis, non armabimus mentem, ut in tuto sit? Armati 
sunt hostes, ut perdant, nos piget arma capere, ne pereamus? 
Vigilant illi, ut perimant, nos non uigilamus, quo simus incolumes?

Sed de armatura Christiana speciatim suo loco dicetur. 
Interim, ut summatim dicam, duo praecipue paranda sunt 
arma ei, cui sit cum septem illis gentibus Chananaeo, 
Cethaeo, Amorrhaeo, Pherezaeo, Gergesaeo, Heuaeo,
Iebusaeo, hoc est cura uniuersa uitiorum cohorte pugnandum, 
quorum septem capitalia potissimum numerantur, 
precatio et scientia. Semper armatos esse uult Paulus, qui 
sine intermissione iubet orare. Precatio pura in caelum 
subducit affectum, arcem uidelicet hostibus inaccessam, 
scientia salutaribus opinionibus communit intellectum, ita 
ut neutram alteri deesse oporteat:
Alterius sic altera poscit opem res et coniurat amicae.

Illa quidem exorat, sed haec suggerit, quid sit orandum. 
Ut ardenter ores et iuxta Iacobum nihil haesitans, fides 
spesque praestant; ut in nomine Iesu, id est salutaria petas, 
scientia commonstrat. Audierunt et filii Zebedaei a Christo: 
Nescitis, quid petatis. Sed precatio quidem potior, ut quae 
cura deo sermones misceat, at scientia non minus necessaria 
tamen. Aegypto profugus nescio an satis tuto te tam longo 
tamque difficili itineri commissurus sis., nisi duobus his 
ducibus, Mose et Aaron. Aaron sacris praefectus precationis 
gerit typum. Moses legis cognitionem significat.

Sed ut scientiam oportet non esse mancam, ita precationem 
non conuertit esse ignauam. Precationis armis 
pugnat cura hostibus Moses, sed manibus in altum sublatis. 
Quas simul atque demiserat, fit inferior Israel. Tu fortasse 
cura oras, hoc modo spectas, quantum psalmorum permurmuraris 
et multiloquium orandi uirtutem arbitraris. 
Quod uitium potissimum est eorum, qui adhuc in littera 
sunt infantes neque ad spiritus maturitatem adoleuerunt.

Sed audi, quid apud Matthaeum nos doceat Christus: 
Orantes autem, inquiens, nolite multum loqui, sicut 
ethnici faciunt; putant enim, quod in multiloquio suo 
exaudiantur. Nolite ergo assimilari eis. Scit enim pater 
uester, quid opus sit uobis, antequam petatis eum. Et 
Paulus decem milia uerborum in spiritu, hoc est oretenus 
pronuntianda contemnit prae quinque in sensu proferendis, 
Moses nullam edebat uocem, et tamen audiebat: Quid 
clamas ad me? Non strepitus ille labiorum, sed ardens 
animi uotum tanquam intentissima quaepiam uox ferit 
aures diuinas. Tu igitur hoc tibi familiare facias, simul 
atque ingruerit hostis, ubi te relicta uitia sollicitant, ut 
statim mentem cura certa fiducia ad caelum erigas, unde 
ueniet auxilium tibi, sed eodem tollantur et manus. 
Tutissimum est pietatis officiis occupari, ut opera tua non 
ad terrena studia, sed ad Christum referantur.

Sed ne scientiae subsidia contemnas, illud considera. 
Antea satis erat Israel hostem effugere, at non prius sibi 
fidit, ut Amalecitem prouocet, ut cominus experiatur, 
quam esset manna caelesti et aqua de petra scatente 
refectus. His epulis confirmatus egregius ille bellator Dauid 
uniuersam hostium cohortem contemnit. Parasti, inquiens, 
in conspectu meo mensam aduersus omnes, qui tribulant 
nos. Crede mihi, frater animo meo carissime, nulla tam 
uehemens hostium impressio, id est nulla tam ualida 
tentatio, quam ardens sacrarum litterarum studium non 
facile retundat, nulla tam tristis aduersitas, quam non 
reddat tolerabilem. Atqui ne uidear audaculus interpres 
(quamquam possem me magnis auctoribus tueri), quid 
aptius arcanae legis scientiam adumbrare queat quam
manna? Principio enim, quod non e terra prouenit, sed 
caelitus depluit, discrimen uides inter humanas et diuinas 
litteras. Omnis enim scriptura sancta diuinitus est inspirata 
atque a deo auctore profecta. Quod minutum, sermonis est 
humilitas sub uerbis paene sordidis ingentia mysteria 
claudentis. Quod candidum nulla mortalium doctrina est, 
quae non sit aliquo nigrore erroris uitiata, sola Christi 
doctrina tota niuea, tota candida, tota sincera est. Quod 
rigidulum est atque subasperum, mysterium littera obtectum 
exprimit. Superficiem et quasi siliquam si quis 
attrectet, quid durius atque insuauius? Non nisi tunicam 
manna gustauerant, qui dicebant: Durus est hic sermo, et 
quis potest eum audire? Erue sensum spiritalem, iam nihil 
suauius, nihil succulentius. Denique manna Hebraeis sonat: 
quid est hoc?, quod et ipsum pulchre quadrat in diuinam 
scripturam, quae nihil habet otiosum, sed ne apicem quidem 
non dignum uestigatione, non dignum admiratione, 
non dignum hac uoce: quid est hoc? Aquarum uero nomine 
scientiam diuinae legis significare familiare est spiritui 
sancto. Legis aquas refectionis, super quas se gloriatur 
educatum Dauid, legis aquas, quas sapientia deriuat in 
capita uiarum omnium, legis flumen illud mysticum, in
quod ingressus Ezechiel uado transire non poterat, legis 
puteos, quos foderat Abraham, quos terra oppletos a 
Philistaeis denuo restituit Isaac, legis fontes duodecim, ad 
quos peragratis quadraginta mansionibus iam fatiscentes
respirant Israelitae. Legis et in euangelio puteum, super 
quem itinere fessus assedit Iesus, legis aquas Siloe, ad quas 
idem mittit caecum, ut uisum recipiat. Legis aquam in 
peluim missam abluendis apostolorum pedibus. Et ne 
singula recenseam, hoc significatu frequens mentio est in 
arcanis litteris puteorum, fontium, fluminum, qua nobis 
nihil aliud quam mysticae scripturae diligens uestigatio 
commendatur. Quid enim aqua in terme uenis abdita nisi 
mysterium obductum littera? Quid eadem ad scatebram 
elicita nisi mysterium erutum atque explanatum? Quod 
ubi ad auditorum aedificationem longe lateque propagatur, 
quid iam prohibet flumen appellare?

Ergo si te totum studio scripturarum dedicabis, si in lege 
domini meditaberis die ac nocte, non timebis a timore 
nocturno siue diurno, sed ad omnem hostium insultum 
munitus atque exercitatus eris. Neque equidem usquequaque 
improbauerim ad hanc militiam uelut tirocinio quodam 
praeludere in litteris poetarum et philosophorum gentilium, 
modo modice ac per aetatem quis eas attingat et quasi in 
transcursu arripiat, non autem immoretur et ueluti ad 
scopulos Sireneos consenescat. Nam ad haec quoque studia 
uocat diuus Basilius adolescentulos, quos ad Christianos 
mores instituit, et ad Musas reuocat Licentium suum 
noster Augustinus. Neque paenitet adamatae captiuae 
Hieronymum. Laudatur Cyprianus, quod Aegyptiis spoliis 
templum domini locupletarit. Verum nolim te cum gentilium 
litteris gentilium et mores haurires. Alioqui permulta 
reperies et illic ad recte uiuendum conducibilia neque 
aspernandum, quod etiam ethnicus auctor bene monet, 
quandoquidem nec Moses Iethro soceri consilium est 
aspernatus. Fingunt illae litterae uegetantque puerile 
ingenium atque ad diuinarum scripturarum cognitionem 
mire praeparant, ad quas ilico pedibus manibusque illotis 
irrumpere patrie sacrilegii genus est. Hieronymus eorum 
impudentiam taxat, qui modo a saecularibus studiis profecti 
audent diuinas tractare scripturas, at quanto faciunt 
impudentius, qui ne gustatis quidem illis istuc ipsum 
audent. Sed uti diuina scriptura non multum habet fructus, 
si in littera persistas haereasque, ita non parum utilis est 
Homerica Vergilianaque poesis, si memineris eam totam 
esse allegoricam. Id quod nemo negabit, qui modo ueterum 
eruditionem uel summis labiis degustarit. Obscoenos autem 
poetas suaserim omnino non attingere aut certe non introspicere 
penitius, nisi forte noueris descripta magis horrere 
uitia et contentione turpium uehementius amare honesta. 

E philosophis autem Platonicos te sequi malim, propterea 
quod cum plerisque sententiis tum ipso dicendi charactere 
quam proxime ad propheticam euangelicamque figuram 
accedunt. Breuiter omnem ethnicam litteraturam delibare 
profuerit, si quidem id fiat, ut dixi, et annis idoneis et 
modice, tum cautim et cum delectu, deinde cursim et 
peregrinantis, non habitantis more, postremo, quod est 
praecipuum, si omnia ad Christum referantur. Sic enim
mundis omnia munda sunt, cum immundis contra nihil sit 
mundum. Neque uitio tibi uertetur, si Salomonis exemplo 
sexaginta reginas, octoginta concubinas et innumerabiles 
saecularis sapientiae puellas domi alas, modo diuina 
sapientia praeter ceteras sit unica tua, formosa tua, columba 
tua. Et Israelites amat alienigenam barbaramque forma 
captus, sed capillis derasis, unguibus praesectis ex allophyla 
facit Israelitidem. Et Osee fornicariam ducit, uerum 
ex ea liberos tollit non sibi, sed domino Sabaoth, sanctumque 
prophetae stuprum dominicain auget familiam. 
Hebraei posteaquam Aegyptum reliquerant, aliquamdiu 
consperso uiuebant, sed hic cibus temporarius erat neque 
ad tantam profectionem poterat suppetere. Ergo eo mox 
fastidito ad manna quantum potest properandum caelestis 
sapientiae, quae te affatim alet animabitque, donec propositi 
uictor peruenias ad palmas illas praemii nunquam desituri.

Sed interim etiam atque etiam memineris non oportere 
nisi lotis manibus, hoc est summa animi puritate tractari 
diuinas litteras, ne tibi antidotus tuo uitio uertatur in 
uenenum et manna tibi putrescat, nisi in uiscera affectus 
traieceris, eueniat autem quod illi Osee, qui non ueritus est 
arcae nutanti profanas admoliri manus et improbum officium 
subita morte luit. Primum est, ut de eis litteras digna 
sentias. Oracula mera (ut sunt) esse puta, de diuinae 
mentis adyto profecta. Afflari te numine, affici, rapi, transfigurari 
ineffabili modo senties, si religiose, si cura ueneratione, 
si humiliter adieris. Videbis sponsi beati delicias, 
uidebis opes ditissimi Salomonis, uidebis abditos thesauros
aeternae sapientiae. Sed caue improbe irrumpas in conclaue, 
humile est ostium, uide ne capite impingas ac 
resilias. Sic porro existima nihil tam uerum esse eorum, 
quae uides oculis, quae manibus contrectas, quam quae 
ibi legis. Ut caelum, ut terra intereant, certe de uerbis 
diuinis ne unum quidem iota aut apiculus interiturus est, 
quin omnia fiant. Ut mentiantur, ut errent homines, ueritas 
dei neque fallit neque fallitur.

Ex interpretibus diuinae scripturae eos potissimum delige, 
qui a littera quammaxime recedunt. Cuiusmodi sunt 
in primis post Paulum Origenes, Ambrosius, Hieronymus, 
Augustinus. Video enim neotericos theologos litterae 
nimium libenter inhaerere et captiosis quibusdam argutiis 
magis quam eruendis mysteriis operam dare, quasi uero 
non uere dixerit Paulus legem nostram spiritualem esse. 
Audiui ego nonnullos, qui sibi usque adeo humanis illis 
commentatiunculis placebant, ut ueterum interpretamenta 
paene pro somniis contemnerent, tantumque illis 
fiduciae Scotus faciebat, ut ne lectis quidem unquam 
sacris litteris se tamen absolutos theologos putarent. Qui 
etiam si argutissima dicant, an spiritusancto digna dixerint, 
aliorum esto iudicium. Tu si mauis spiritu esse uegetior 
quam ad contentionem instructior, si saginam animae 
quaeris magis quam ingenii pruritum, ueteres potissimum 
euolue, quorum et pietas spectatior et eruditio uberior 
antiquiorque et oratio neque ieiuna neque sordida et interpretatio 
sacris mysteriis accomodatior. Neque uero hoc 
dixerim, quod neotericos contemnam, sed quod utiliora 
praeferam tuoque proposito conducibiliora.

Habet autem spiritus ille diuinus suam quandam linguam 
suasque figuras, quae tibi surit in primis diligenti 
obseruatione cognoscendae. Balbutit nobis diuina sapientia
et ueluti mater quaepiam officiosa ad nostram infantiam 
uoces accommodat. Lac porrigit infantulis in Christo, holus 
infirmis. Tu uero festina adolescere et ad solidum propera 
cibum. Demittit illa sese ad tuam humilitatem, at tu 
contra ad illius sublimitatem assurge. Monstri simile est 
semper infantem esse, nimis ignauum non desinere esse 
infirmum. Magis sapiet, magis pascet unius uersiculi 
meditatio, si rupta siliqua medullam erueris, quam uniuersum 
psalterium ad litteram tantum decantatum. Quod 
quidem ego hoc diligentius admoneo, quod re ipsa cognitum 
habeam errorem hunc non uulgi modo animos occupasse, 
sed et eorum, qui uestitu et nomine perfectam religionem 
profitentur, ut putent summam pietatem hac una in re 
sitam, si quamplurimum psalmorum uix etiam ad litteram 
intellectorum cotidie percenseant, neque aliud in causa 
esse iudico, quod uideamus monasticam pietatem sic 
ubique frigere, languere, euanescere, quam quod in littera 
consenescunt neque ad spiritalem scripturarum cognitionem 
elaborant. Neque audiunt Christum in euangelio 
clamantem: Caro non prodest quicquam, spiritus est, qui 
uiuificat, non Paulum magistro astruentem: Littera 
occidit, spiritus est, qui uiuificat. Et: Scimus, quoniam lex 
spiritalis est, non carnalis. Et: Spiritalibus spiritalia 
comparanda. Olim in monte, nunc in spiritu uult adorari 
pater spirituum. Quamquam haud aspernor eorum imbecillitatem, 
qui mentis inopia (quod unum possunt) faciunt 
mysticos psalmos simplici puraque fide pronuntiantes. 
Immo quemadmodum in precaminibus magicis, uoces 
quaedam ne ab iis quidem, qui eas pronuntiant, intellectae
efficaces tamen esse creduntur, ita diuins uerba quamquam 
parum cognita tamen prodesse credendum est iis, a quibus 
sincera fide puroque affectu uel dicuntur uel audiuntur, 
angelosque, qui adsunt atque intelligunt, ad opem ferendam 
inuitari. Neque uero Paulus contemnit eos, qui spiritu 
psallunt uel qui linguis loquuntur, sed ad sectanda charismata 
meliora hortatur. Ad quae si cui non contigit eniti 
uitio non animi, sed naturae, certe non obstrepat lis, qui 
potiora conantur. Et iuxta Pauli uocem qui manducat, 
non manducantem non spernat, et qui non manducat, 
manducantem non iudicet. Te uero, qui ingenio taro felici 
praeditus es, omnino nolim in sterili littera lentum esse, 
sed ad reconditiora mysteria festinare et improbum 
conatum industriae crebris precibus adiuuare, donec 
aperiat tibi librum septem signaculis obsignatum is, qui 
habet clauem,Dauid, qui claudit, et nemo aperit arcana 
patris, quae nemo nouit nisi filius et cui uoluerit filius reuelare.

Sed quonam nostra delabitur oratio? Propositum erat, 
ut tibi uitae, non studii formam praescriberemus. Verum 
huc defleximus, dum tibi conamur officinam idoneam 
commonstrare, unde debeas nouae militiae tuae noua 
arma petere. Ergo ut ad institutum reuertamur, si ex 
libris gentilium optima quaeque decerpseris atque apiculae 
exemplo per omnes ueterum hortulos circumuolitans 
praeteritis uenenis sucum modo salutarem ac generosum 
exsuxeris, animum tuum ad communem quidem uitam, 
quam ethicam uocant, reddideris non paulo armatiorem.
Sunt enim profecto et illorum Palladi sua quaedam arma 
neutiquam contemnenda. Christi autem esse puta, quicquid 
usquam ueri offenderis. Verum diuina illa et (ut poetae 
loquuntur) Vulcania panoplia nullo telo uiolabilis non nisi 
ex arcanarum litterarum armamentario depromitur. In 
quo Dauid noster imperator uniuersum belli apparatum 
suis militibus reposuit, quibus cominus eminusque pugnent 
cum praeputiatis Philistaeis. His armis neque Achilles 
Homericus tectus erat, etsi fingitur, neque Aeneas Vergilianus, 
quorum alter ira, alter amore tam turpiter 
uincebatur. Neque absurde dictum, quod ea non in humanis 
officinis excuduntur, sed in ea, quae Vulcano est 
cum Minerua communis. Nam Mineruam artibus atque 
ingeniis, Vulcanum igni praeficiunt deorum figuli poetae. 
Id quod ego tum demum uere fieri existimo, cum uidelicet 
honestis artibus excultum ingenium sic diuini amoris ignis 
communit, ut etiam
"si fractus illabatur orbis,
impauidum feriant ruinae."

Sed ante superbi Saulis arma reicias oportet, quae magis 
oneri sunt quam usui et cum Goliad congressurum Dauid 
grauant, non iuuant. Deinde de ripa torrentis mysticae 
scripturae quinque colligas lapillulos (quae forte quinque 
sunt uerba Pauli, quae loquitur in sensu), postremo fundibula 
dextram armes. His demum armis prosternitur unicus 
ille noster hostis, superbiae pater, satanas. Quem et caput 
nostrum Christus Iesus quomodo tandem deuicit? Nonne, 
cum tentanti diuinae scripturae uerbis respondet, quasi 
petitis de torrente lapillis frontem inimici percussit? Vis
autem audire Christianae Palladis arma? Et accipiet, inquit, 
armaturam zelus illius et armabit creaturam ad ultionem 
inimicorum. Induet pro thorace iustitiam, et 
accipiet pro galea iudicium certum. Sumet scutum inexpugnabile, 
aequitatem, acuet autem diram iram in lanceam. 
Legis et apud Isaiam: Indutus est iustitia ut lorica, 
et galea salutis in capite eius. Indutus est uestimentis 
ultionis et opertus est quasi pallio zeli. Iam si libet Pauli 
non instrenui ducis adire promptuarium, nimirum inuenies 
et illic: Arma nostrae militiae non carnalia, sed potentia 
deo ad destructionem munitionum, cogitationes destruentes 
et omnem altitudinem extollentem se aduersus scientiam 
dei. Inuenies armaturam dei, qua possis resistere in 
die malo, inuenies arma iustitiae a dextris et a sinistris, 
inuenies laterum munimentum, ueritatem, et loricam 
iustitiae, scutum fidei, in quo possis uniuersa maligni tela 
ignea exstinguere. Inuenies et galeam salutis et gladium 
spiritus, quod est uerbum dei. Quibus omnibus si quis 
erit diligenter tectus atque munitus, is denique poterit 
animosam illam Pauli uocem intrepidus emittere: Quis 
ergo nos separabit a caritate Christi? Tribulatio an angustia 
an faines an nuditas an periculum an persecutio an gladius? 

Vide, quantos hostes quamque omnibus formidatos ipse 
pro nihilo ducat. Sed audi quiddam etiam fortius. Nain 
sequitur: Sed in his omnibus superamus propter eum, qui 
dilexit nos. Certus sum enim, quia neque mors neque uita,
neque angeli neque principatus, neque uirtutes neque instantia, 
neque futura neque fortitudo, neque altitudo neque 
profundum, neque creatura alia poterit nos separare a 
caritate dei, quae est in Christo Iesu. O felicem fiduciam, 
quam praestant Paulo, id est pusillo homini, arma lucis, 
qui se etiam proiectamentum huius mundi appellat. Talis 
igitur armaturae uira sacrae litterae tibi suppeditabunt, si 
toto pectore in eis uersaberis, ita ut nostris monitis nihil 
sit opus futurum.

Sed quoniam tu ita uis, ne tibi non morigeri fuisse uideamur, 
Enchiridion, hoc est pugiunculum modo quendam 
excudimus, quem nunquam de manu deponas, ne in conuiuio 
quidem aut in cubiculo, ut etiamsi quando cogeris in 
huius mundi negotiis peregrinari iustamque istam armaturam 
grauaberis circumferre, non committas tamen, ut 
ullo momento insidiator ille opprimat te prorsus exarmatum, 
saltemque non pigeat hunc gladiolum tecum habere, 
qui neque onerosus erit gestatu neque inutilis ad tutelam. 
Est enim perpusillus, quo tamen si adhibita fidei parmula 
scite uteris, facile sustinebis tumultuarium hostis assultum, 
ne quod letale uulnus accipias. Sed iam tempus est, ut 
utendi rationem quandam experiamur tradere, quam si tu 
diligenter ad exercitationem accommodabis, fore confido, 
ut te uictorem imperator noster Christus ex hoc praesidio 
in suam ciuitatem Jerusalem transferat ouantem, ubi 
nullus omnino belli tumultus, sed pax immortalis ac perfecta 
tranquillitas, cura interim omnis spes salutis in ferro sita sit.

[3] Caput esse sapientiae, ut temetipsum noris, deque duplici 
sapientia falsa et uera.

Pax igitur summum illud est bonum, ad quam omnia 
sua studia mundi quoque amatores referunt, sed falsam, 
ut dictum est. Eandem et philosophi suorum dogmatum 
sectatoribus falso pollicebantur. Christus enim unus eam 
donat, quam mundus non potest dare. Ad hanc perueniendi 
una ratio est, si cum nobis ipsis bellum geramus, si cum 
uitiis nostris acriter depugnemus. Cum his enim hostibus 
implacabili odio dissidet deus, pax nostra, cum natura sit 
uirtus ipsa uirtutumque omnium parens et auctor. Atque 
ex omnium uitiorum genere contracta colluuies a Stoicis, 
fortissimis assertoribus uirtutis, stultitia uocatur, in nostris 
litteris malitia dicitur. Itidem ut omnibus suis numeris 
absoluta probitas utrisque sapientia nominatur. Malitiam 
autem nonne iuxta sapientis oraculum uincit sapientia? 

Malitiae pater atque princeps est rector ille tenebrarum 
Belial, cuius ductum quisquis sequitur, in nocte ambulans 
ad noctem properat aeternam. Contra sapientiae auctor 
atque ipsa adeo sapientia Christus Iesus, qui uerum est 
lumen, stultitiae mundanae noctem solus discutiens, 
splendor paternae gloriae, qui nobis in se renatis uti factus 
est redemptio atque iustificatio teste Paulo, ita factus est 
et sapientia: Nos, inquit, praedicamus Christum crucifixum, 
Iudaeis quidem scandalum, gentibus autem stultitiam, 
ipsis autem uocatis Judaeis atque Graecis Christum, 
dei uirtutem ac dei sapientiam. Per quam ipsius exemplo 
nos quoque de hoste malitia triumphum referre queamus, si
modo in eo sapuerimus, in quo et uincemus. Hanc tu 
contempta saeculi sapientia amplectere, quae mendacissimo 
titulo sese uenditat stultis, cura iuxta Paulum nulla 
uerior sit stultitia apud deum quam terrena sapientia 
dediscenda ei, qui uere cupiat sapere: Si quis uidetur, 
inquiens, inter uos sapiens esse in hoc saeculo, stultus fiat, 
ut sit sapiens. Sapientia enim huius mundi stultitia est 
apud deum. Et paulo superius: Scriptum est enim: Perdam 
sapientiam sapientium et prudentiam prudentium reprobabo. 
Ubi sapiens? ubi scriba? ubi inquisitor huius saeculi? 
Nonne stultam fecit deus sapientiam huius mundi?
Nec dubito, quin iam nunc odiose tibi obstrepant stulti 
isti sapientes et caeci caecorum duces delirare te, desipere, 
insanire clamitantes, quod ad Christum pares desciscere. 
Hi sunt nornine dumtaxat Christiani, ceterum doctrinae 
Christi tum irrisores tum oppugnatores. Vide, ne quid 
istorum blateramenta te permoueant, quorum miseranda 
caecitas deploranda potius quam imitanda. Quod est enim 
istud praeposterum sapientiae genus in rebus nugatoriis 
nihilique, immo ad turpitudinem tantum esse catum et 
callidum, in iis uero, quae sola ad salutem nostram pertinent, 
non ita multo plus pecude sapere? Paulus uult nos 
esse sapientes, sed in bono, simplices autem in malo. 
Sapiunt isti, ut inique agant, bene autem facere nesciunt. 
Et cura facundus ille poeta Graecus ad nihil utilem hominem 
censeat, qui neque ipse per se sapiat neque bene 
monenti obtemperet, qua tandem in classe ponentur isti, 
qui cura turpissime desipiant, tamen non desinunt obturbare, 
ridere, deterrere eos, qui iam resipuerunt? Verum 
irrisor nonne irridebitur? Qui habitat in caelis, uicissim
irridebit eos, et dominus subsannabit eos. Legis in libro 
Sapientiae: Videbunt enim et contemnent eum, illos autem
deus irridebit. Ab improbis rideri paene laudari est, certe 
gloriosum capitis nostri et apostolorum aemulos fieri. At 
horrendum profecto a deo irrideri. Ego quoque, inquit 
sapientia, in interitu uestro ridebo et subsannabo, cum 
uobis id quod timebatis aduenerit, uidelicet cum sero iam 
experrecti dicent: Hi sunt, quos aliquando habuimus in 
derisum et in similitudinem improperii. Nos insensati 
uitam illorum aestimabamus insaniam et finem sine honore. 
Animalis ista et, ut Jacobus ait, diabolica est sapientia ac 
deo inimica, cuius finis interitus, quippe quam semper 
assectatur pedissequa pestilens arrogantia, arrogantiam 
animi caecitas, caecitatem affectuum tyrannis, affectuum 
tyrannidem uniuersa uitiorum seges et licentia quiduis 
peccandi. Licentiam utam sequitur consuetudo, consuetudinem 
infelicissimus animi stupor, quo fit, ut et mali 
sensu careant. Stupentes mors occupat corporis, quam 
mors excipit secunda. Vides, ut summi mali mater est 
mundi sapientia.

De Christi uero sapientia, quam mundus stultitiam putat, 
ita legis: Venerunt autem mihi pariter omnia bona cum 
illa et innummerabilis honestas per manus illius. Et 
laetatus sum in omnibus, quoniam antecedebat me ista 
sapientia, et ignorabam, quoniam bonorum omnium mater 
est. Haec enim modestiam et mansuetudinem comitem 
ducit. Mansuetudo nos diuini spiritus reddit capaces. Super 
humilem enim et mansuetum gaudet requiescere, qui simul 
atque septeno illo charismate mentem nostram imbuerit,
tum demum pullulascit felix illa seges uirtutum omnium 
cum fratribus illis beatis, quorum praecipuus gaudium 
internum, gaudium arcanum, gaudium solis iis cognitum, 
quibus contigit, quod denique cum mundi gaudiis nec 
euanescit nec aufertur, sed cumulatur in gaudium aeternum. 

Eam, mihi frater, et iuxta Jacobi monita ardentissimis 
uotis oportet a deo postulare et iuxta sapientem quendam 
e diuinae scripturae uenis ueluti thesauros effodere.
Caput autem huius sapientiae esse puta, ut temetipsum 
noris, quod uerbi e caelo profectum credidit antiquitas et 
magnis auctoribus usqueadeo placuit, ut in eo omnum 
sapientiae uim summatim contineri iudicauerint. Sed leue 
pondus huius dogmatis apud nos sit, nisi congruit cum 
litteris nostris. Minatur sponsae suae mysticus ille amator 
in Canticis ac foras abire iubet, nisi semet cognorit: Si 
ignoras te, o pulchra inter mulieres, egredere et abi post 
uestigia gregum tuorum. Proinde, ne quiuis sibi temere 
rem tantam arroget, ut ipsi sibi satis sit cognitus. Corpus 
suum haud scio an quisquam ad plenum norit, et mentis 
habitum cognoscet quilibet? Paulus, cui contigerat uel 
tertii caeli mysteria discere, semetipsum tamen non audet 
iudicare, ausurus utique, si sibi sat esset notus. Si homo 
tam spiritalis, qui omnia diiudicat, iudicandus a nemine, 
sibi adhuc parum perspicuus erat, nos carnales quid 
confidimus? Porro miles nimis inutilis uideatur, cui neque 
suae copiae neque hostium cohortes satis habeantur 
cognitae. At homini non cum homine, uerum secum ipsi 
bellum est, atque adeo ex ipsis uisceribus hostilis acies 
nobis ultro suppullulat, quemadmodum de terrigenis 
fratribus poetae fabulantur. Usqueadeo autem tenui discrimine 
ab hoste distat amicus, ut ingens periculum sit, 
ne parum cauti uel inimicum pro amico tueamur uel amicum 
pro hoste laedamus. Haeret etiam in angelo lucis dux 
ille egregius: Noster es, inquiens, an aduersariorum? Ergo 
quoniam tecum ipse bellum suscepisti et in hoc prima 
uictoriae spes sita est, si tute tibi sis quam maxime cognitus, 
simulacrum quoddam tui tibi uelut in tabula proponam, 
ut, quid intus, quid in cute sis, plane pernoscas.

[4] De homine exteriore et interiore.

Est igitur homo prodigiosum quoddam animal ex duabus 
tribusue partibus multo diuersissimis compactum, ex 
anima ueluti numine quodam et corpore tanquam muta 
pecude. Si quidem corpore usque adeo reliquo brutorum 
generi non praestamus, ut omnibus eius dotibus inueniamur 
inferiores. Secundum animam uero adeo diuinitatis sumus 
capaces, ut ipsas etiam angelicas mentes liceat praeteruolare 
et unum cum deo fieri. Si tibi corpus additum non 
fuisset, numen eras, si mens ista non fuisset indita, pecus 
eras. Has duas naturas tam inter se diuersas summus ille 
opifex felici concordia colligarat, at serpens pacis inimicus 
infelici rursus discordia dissecuit, ut iam neque dirimi 
queant sine maximo cruciatu neque coniunctim uiuere 
sine assiduo bello, planeque (quod dici solet) utrumque in 
altero auribus lupum tenet, possetque mutuo competere 
uersiculus ille lepidissimus
nec tecum possum uiuere nec sine te.

Adeo perplexa seditione inter sese tumultuantur ueluti 
diuersa, quae unum sunt. Corpus enim ut est ipsum uisibile, 
rebus uisibilibus delectatur, ut est mortale, temporalia 
sequitur, ut est graue, deorsum sidit. Contra anima generis 
aetherei memor summa ui sursum nititur et cum terrestri 
mole luctatur, contemnit ea, quae uidentur; scit enim 
esse caduca, quaerit, quae uere, quae semper sunt. Immortalis 
amat immortalia, caelestis caelestia, similis 
similibus capitur, nisi penitus fuerit corporis immersa 
sordibus atque e natiua generositate eius contagio degenerarit. 
Neque uero hanc discordiam uel fabulosus ille 
Prometheus inseuit admixta menti nostrae de quoque 
animante particula, neque primitiua condicio indidit, sed 
peccatum quod bene conditum erat male deprauauit inter 
bene concordes dissensionis uirus serens. Antea enim et 
mens corpori sine negotio imperabat, et corpus animo 
lubens uolensque parebat; nunc contra perturbato rerum 
ordine affectus corporis rationi praeire certant, cogiturque 
illa in corporis sententiam pedibus discedere.

Quare non absurde pectus hominis cum seditiosa quapiam 
republica componas licebit, quam quoniam ex uariis 
hominum generibus constat, propter dissensionem studiorum 
oportet crebris motibus et factionibus collidi, ni penes 
unum sit imperii summa isque sit eiusmodi, ut nihil 
imperet nisi rei publicae salutaria. Quare necesse est, ut 
plus in ea ualeat, qui plus sapit, pareat, qui minus. Nihil 
est autem infima plebe uecordius eoque magistratibus 
obtemperare debet, nullum ipsa gerere magistratum. Qui 
uero optimates sunt aut natu maiores, audiendi sunt illi 
quidem in consultationibus, at ita, si statuendi arbitrium 
penes unum maneat regem, quem admoneri quidem oportet
nonnunquam, cogi uero aut praeiri non conuertit. Porro 
rex ipse nulli paret nisi legi, lex respondet honestatis ideae. 
Quodsi praeposteris uicibus uulgus indomitum et faex illa 
ciuitatis tumultuosa natu maioribus praeire contendit, aut 
si primates regis imperium negligunt, cooritur in republica 
nostra periculosa seditio, et nisi diuina dictatura succurritur, 
ad extremam perniciem res omnes spectat.

In homine uero ratio regis uice fungitur. Optimates 
accipias licet affectus quosdam, corporeos quidem illos, 
sed tamen non perinde brutos, quod genus sunt genuina 
pietas erga parentes, caritas in fratres, beneuolentia in 
amicos, misericordia in afflictos, metus infamiae, cupido 
honestae opinionis et si qua sunt consimilia. Eos porro 
motus animorum, qui a rationis decretis quam maxime 
dissident suntque infime ad pecorum humilitatem abiecti, 
plebis quasi ultimam faecem esse puta. Eiusmodi sunt 
libido, luxus, inuidentia hisque consimiles animi morbi, 
qui ad unum omnes ueluti serui sordidi et improbi ergastulis 
sunt coercendi, ut, si queant, pensum operamque a 
domino praescriptam praestent, sin minus, nihil certi 
damni dent. Quae omnia Plato diuinitus intellegens scripsit 
in Timaeo filios deorum ad sui similitudinem duplex 
animae genus in homine fabricatos fuisse, alterum diuinum 
et immortale, alterum quasi mortale et uariis perturbationibus 
obnoxium, quarum prima sit uoluptas, esca 
malorum (ut ait), proxima dolor, fuga impedimentumque 
bonorum, deinde metus atque audacia, consultores amentes. 
Quibus accedit et implacabilis iracundia, praeterea 
spes blanda cum irrationabili sensu amoreque omnium 
inuasore. Haec enim ferme uerba Platonis. Nec ignorauit
in huiusmodi perturbationibus coercendis uitae beatitudinem 
consistere. Scribit enim eodem in opere eos, qui ista 
superassent, iuste uicturos, iniuste autem, qui ab his uicti 
fuissent. Et diuinae quidem animae, hoc est rationi, tanquam 
regi in cerebro uelut in arce ciuitatis nostrae sedem 
statuit, corporis uidelicet parte editissima caeloque proxima, 
tum minime bruta, quippe quae et osse sit pertenui 
neque neruis neque carne onerata, sed sensibus intus forisque 
longe munitissima, ut illis quasi renuntiantibus nihil 
tumultus in republica cooriretur, quod non protinus ille 
persentisceret. At mortalis animae partes, hoc est affectus, 
ut quaeque homini uel morigera est uel obstrepera, ita ab 
ea semouit. Nam inter ceruicem et diaphragma partem 
animae constituit fortitudinis atque irae participera, 
affectum uidelicet seditiosum quidem illum et cohibendum, 
at non perinde brutum eoque mediocri interuallo a summis 
imisque semouit, ne uel nimia uicinitate regis otium perturbet 
uel infimae plebis contagio corrupta simul in eum 
coniuret. Vira porro concupiscibilem, quae esculenta et 
poculenta appetit quaque in Venerem impellimur, porro 
infra praecordia procul a regia in iecur et aluum relegauit, 
ut quasi ferum quoddam et indomitum animal illic ad 
praesepe habitaret, propterea quod ea uiolentissimos excitare 
motus consueuit minimeque praesidis imperiis 
audiens esse. Huius infima pars quam pecuina sit quamque 
rebellis, uel illa pudenda corporis portio, in qua potissimum 
tyrannidem obtinet, documento potest esse, quae 
membris ex omnibus frustra reclamante rege obscoenis 
motibus rebellionem parat. Vides nimirum, ut hac superne 
diuinum animal homo plane in pecudem desinat. At 
consultor ille diuinus sublimi in arce praesidens memor 
originis suae nihil sordidum, nihil humile cogitat. Sceptro
auteur insignis eburno, propterea quod nihil non rectum 
imperet, in cuius fastigio aquilam insidere scripsit Homerus, 
quod ad caelestia subuolans quae humi sunt aquilinis oculis 
despicit. Postremo aurea redimitus corona. Aurum enim 
in mysticis litteris sapientiam fere significat, circulus auteur 
perfectam et omnibus numeris absolutam. Hae sunt enim 
propriae regum dotes: primum, ut quamplurimum sapiant, 
ne quid peccent per errorem, tum uti quae recta sunt, ea 
modo uelint, ne quid contra animi iudicium perperam 
corrupteque faciant. Quarum altera qui careat, eum non 
regem, sed latronem existimato.

[5] De uarietate affectuum.

Noster autem rex propter aeternam legem sibi diuinitus 
insculptam opprimi quidem potest, corrumpi non potest, 
quin reclamet, quin reuocet. Cui si reliqua plebs parebit, 
nihil ille unquam neque paenitendum neque perniciosum 
committet, sed summa moderatione summaque tranquillitate 
gerentur uniuersa. Ac de affectibus quidem Stoici 
Peripateticique non nihil diuersa sentiunt, quamquam illud 
conuenit inter omnes ratione uiuendum, non affectu. Sed 
illis placet, ubi affectibus, qui a sensibus proxime excitantur, 
tamquam paedagogis usus ad iudicium uerumque 
discrimen expetendorum et fugiendorum perueneris, tum 
eos prorsus esse relinquendos. lam enim non solum utiles 
non esse ad sapientiam, uerum etiam perniciosos. Atque 
ob id perfectum illum sapientem suum omnibus eiusmodi 
motibus tamquam morbis animi uacare uolunt, uixque 
humaniores quidam primos illos impetus rationem praeuertentes 
sapienti concedunt, quas illi phantasias appellant. 
At Peripatetici non exstirpandos affectus, sed coercendos 
docent. Esse enim nonnullum eorum usum, propterea quod 
hos a natura additos opinentur uti quaedam ad uirtutem 
incitabula atque exhortamenta, sicuti fortitudinis iram, 
industriae inuidiam atque item de reliquis. Socrates autem 
in Phaedone Platonis cum nihil aliud putat esse philosophiam 
quam mortis meditationem, hoc est ut animus 
quantum potest abducat sese a rebus corporeis et sensibilibus 
transferatque ad ea, quae ratione, non sensibus 
percipiantur, cum Stoicis nimirum sentire uidetur.

Oportet igitur primum omnes animi cognitos habere 
motus, deinde scire nullos esse tam uiolentos, quin a ratione 
uel compesci uel ad uirtutem deflecti queant. Audio enim 
uulgo hanc pestiferam opinionem, ut se dicant ad uitia 
cogi. Alii contra imperiti sui motus huiusmodi pro rationis 
dictamine sequuntur, atque adeo quod suasit ira aut inuidia, 
id zelum dei uocant. Atque ut est alia respublica alia 
factiosior, ita alius alio ad uirtutem propensior, quae 
differentia non ex animorum discrimine, sed uel ex influxu 
caelestium corporum uel progenitoribus uel ex educatione 
uel ex ipso corporis habitu proficiscitur. Non anilis est 
illa Socrates fabula de aurigis et equis bonis ac malis. 
Videas enim nonnullos ita moderato ingenio natos, ita 
tractabiles ac faciles, ut sine ullo negotio ad uirtutem 
instituantur ac sine calcaribus ultro praecurrant. Aliis 
contra corpus rebelle tamquam equum indomitum et 
calcitrosum contigisse, ut multum sudans domitor ille uix
tamen asperrimo freno, uix fuste calcaribusque subigat 
ferocientem. Qualis si tibi forte obtigit, ne protinus abicias 
animum, immo tanto acrius enitere sic existimans non tibi 
interclusam ad uirtutem uiam, sed uberiorem uirtutis 
materiam oblatam esse. Quod si bonam mentem nactus 
es, non hoc protinus alio melior es, sed felicior, at rursum 
ita felicior, ut obligation. Quamquam quis est ingenio 
usqueadeo felici, ut non abunde multa sint, in quibus 
luctari oporteat?

Ergo qua maxime turbari sentiet, hac quammaxime 
aduigilet rex oportet. Sunt uitia quaedam paene gentilicia, 
quemadmodum gentibus nonnullis perfidiam aiunt esse 
familiarem, aliis luxum, aliis libidinem. Quaedam corporis 
habitum comitantur, sicut sanguineos mulierositas et 
uoluptatem amor. Cholericum ira, ferocitas, maledicentia. 
Phlegmaticum inertia, somnolentia. Melancholicum inuidia, 
tristitia, amaritudo. Nonnulla cum aetate aut remittuntur 
aut inualescunt, quemadmodum libido in iuuenta, 
item profusio, temeritas. In senecta tenacitas, morositas, 
auaritia. Sunt et quae sexui uideantur adnata, ut in uiro 
ferocitas, in muliere uanitas et uindictae cupido. Fit 
interim, ut natura ueluti paria faciens morbum animi dote 
quapiam diuersa compenset. Est hic quidem propensior ad 
uoluptatem, sed neutiquam iracundus, neutiquam inuidus. 
Est alius incorrupta pudicitia, sed elatior, sed iracundior, 
sed attention ad rem. Neque desunt, qui prodigiosis quibusdam 
ac fatalibus uitiis sollicitentur, furto, sacrilegio, 
homicidio, quibus quidem omni conatu obuiam est eundum 
contraque eorum insultum certi propositi murus 
quidam aeneus obiciendus. Ediuerso sunt nonnulli affectus 
ita uicini uirtutibus, ut periculum sit, ne ambiguo discrimine fallamur. 

Erunt hi corrigendi et ad proximam uirtutem 
commode deflectendi. Est exempli gratia quispiam excandescentior, 
iniciat animo frenum et erit alacrior, erit 
erectus minimeque languidus, erit liber ac simplex. Est 
alius paulo tenacior, adhibeat rationem et fuerit frugalis. 

Qui blandior est, fiet comis et commodus; qui praefractus, 
constans; qui tristior, seuerus; qui ineptior, morigerus 
atque ad eundem modum de reliquis animi leuioribus 
morbis. Hoc modo cauendum, ne naturae uitium uirtutis 
nomine palliemus tristitiam grauitatem, asperitatem 
seueritatem, inuidiam zelum, sordes frugalitatem, assentationem 
comitatem, scurrilitatem urbanitatem appellantes. 
Haec igitur est unica ad beatitudinem uia, primum, 
ut te noris. Deinde, ut ne quid pro affectionibus, sed omnia 
pro iudicio rationis agas. Sana sit autem et sapiat ratio, 
hoc est tantum honesta spectet.

At difficile est, inquies, quod praecipis. Quis negat? 
Atqui uerum est illud apud Platonem adagium, quae 
pulchra sunt, eadem esse difficilia. Nihil fortius, quam ut 
quis se ipsum uincat, sed nullum maius praemium quam 
beatitudo. Praeclare illud Hieronymus ut cetera omnia. 
Nihil Christiano felicius, cui promittitur regnum caelorum. 
Nihil laboriosius, qui cotidie de uita periclitatur. Nihil 
fortius, qui uincit diabolum. Nihil imbecillius, qui a carne 
superatur. Si tuas perpenderis uires, nihil difficilius quam 
carnem subigere spiritui, si deum auxiliatorem respexeris, 
nihil facilius. Tu modo ingenti animo perfectae uitae 
propositum concipe, conceptum urge. Nihil unquam uehementer 
imperauit sibi humanus animus, quod non effecerit. 
Magna pars Christianismi est toto pectore uelle fieri 
Christianum. Quod aditu uidebitur inexpugnabile, id fiet 
successu mollius, usu facile, consuetudine demum etiam 
iucundum. Scitum est illud Hesiodium: arduam initio esse 
uirtutis uiam, uerum ubi ad cacumen erepseris, tutissimum 
otium te manet. Nullum animal tam ferum, quod non 
mansuescat humana cura, et animi domitoris omnium 
nulla erit domandi ratio? Ut corpore ualeas, potes in annos 
aliquot imperare tibi, ut abstemius sis, ut a Venere temperes, 
quae praescripsit homo medicus, et ut omnem uitam 
tranquille transigas, non potes uel menses pauculos imperare 
affectibus, quod conditor praecipit deus? Ut corpus 
morbo subducas, omnia facis, ut corpus et animam ab 
aeterna morte subtrahas, non illa facis, quae fecerunt et ethnici?

[6] De homine interiore et exteriore et de duabus 
partibus hominis ex litteris sacris.

Pudet me profecto Christianorum nomine, quorum 
maxima pars ueluti muta pecora seruit affectibus suis, 
adeoque in hac dimicatione non sunt exercitati, ut ne 
norint quidem rationis atque perturbationum discrimen. 
Hoc tantum hominem esse putant, quod uident, quod 
sentiunt. Immo nihil esse putant, nisi quod sub sensum 
cadat, cum nihil sit minus. Quicquid impense cupiunt, id 
rectum existimant. Pacem appellant certam comploratamque 
seruitutem, dum obruta ratio quocumque uocat affectus 
nihil renitens sequitur. Haec pax est illa misera, quam 
Christus, uerae pacis auctor, qui fecit utraque unum, uenit 
dirimere bellum salutare excitaturus inter patrem et filium, 
inter maritum et uxorem, inter ea, quae turpis concordia 
male conciliauit. Iam uero philosophorum leuis sit auctoritas, 
nisi eadem omnia, tametsi uerbis non iisdem, sacris in 
litteris praecipiuntur. Quod philosophi rationem, id Paulus 
modo spiritum, modo interiorem hominem, modo legem 
mentis uocat. Quod illi affectum, hic interim carnem, 
interim corpus, interim exteriorem hominem, interim 
legem membrorum appelle. Spiritu, inquit, ambulate, et 
desideria carnis non perficietis. Caro enim concupiscit 
aduersus spiritum, et spiritus aduersus carnem, ut non 
quaecumque uultis, illa faciatis. Et alibi: Quodsi secundum 
carnem uixeritis, moriemini. Si spiritu facta carnis mortificaueritis, uiuetis. 

Noua profecto rerum commutatio, ut 
in bello pax quaeratur, in pace bellum, in morte uita, in 
uita mors, in seruitute libertas, in libertate seruitus. Scribit 
enim alibi Paulus : Castigo corpus meum et in seruitutem 
redigo. Libertatem audi: Quodsi spiritu ducimini, non estis 
sub lege. Et: Non iterum concepimus spiritum seruitutis 
in timore, sed spiritum adoptionis filiorum dei. Idem alibi:
Video aliam legem in membris meis repugnantem legi 
mentis meae et captiuantem me in lege peccati, quae est in 
membris meis. Legis apud eundem de exteriore homine, 
qui corrumpitur, et interiore, qui renouatur de die in diem. 
Plato duas uno in homine animas constituit. Paulus eodem 
in homine duos homines facit adeo conglutinatos, ut neuter 
sine altero neque in gloria neque in gehenna sit futurus, 
adeo rursum disiunctos, ut unius mors uita sit alterius. 

Eodem opinor pertinent, quae scribit Corinthiis: Factus 
est primus homo in animam uiuentem, nouissimus Adam 
in animam uiuificantem. Sed non prius quod spiritale est, 
sed quod animale, deinde quod spiritale. Primus homo de 
terra terrenus; secundus homo de caelo caelestis. At ut 
euidentius esset ista non solum ad Christum et Adam, sed 
ad nos omnes pertinere, subiecit: Qualis terrenus, tales et 
terreni, et qualis caelestis, tales et caelestis. Igitur si 
portauimus imaginera terreni, portemus et imaginera 
caelestis. Hoc autem dico, fratres, quia caro et sanguis 
regnum dei non possidebunt neque corruptio incorruptelam 
possidebit. Vides liquere, quod alibi carnem et exteriorem 
qui corrumpitur hominem dixit, hic terrenum Adam 
nominasse. Hoc ipsum nimirum est et corpus illud mortis, 
quo grauatus exclamabat Paulus: Infelix ego homo, quis 
me liberabit de corpore mortis huius? Porro fructum longe 
diuersissimum carnis et spiritus aperiens alibi scribit: Qui 
seminat, inquit, in carne sua, de carne et metet corruptionem. 

Qui autem seminat in spiritu, de spiritu metet 
uitam aeternam. Hoc igitur illud est uetus dissidium geminorum 
Iacob et Esau, qui et antequam in lucem ederentur, 
iam intra materni uentris claustra luctabantur. At 
Esau quidem praeoccupauit exortum, sed Iacob praeripuit 
benedictionem. Prius enim carnale, sed quod spiritale 
potius est. Alter erat rufus et pilis obsitus, alter lenis. Alter 
inquietus et uenator, alter domestico gaudens otio. Et ille 
quidem famelicus ius uendidit primogenitorum, dum uiii 
uoluptatis auctoramento illectus a natiua libertate excidit 
in seruitutem peccatorum. Hic quod iure non debebatur, 
arte gratiae sibi uendicat. Inter hos fratres quamquam 
uterinos, quamquam gemellos nunquam perfecta coit 
concordia. Odit enim Esau Iacob. Iacob contra etsi non 
respondet odio mutuo, fugit tamen suspectumque semper 
habet Esau neque sese illi credit. Tibi quoque quicquid 
suaserit affectus, suspectum sit propter dubiam auctoris 
fidem. Iacob solus uidit dominum. Esau ut sanguinarius 
gladio uiuit. Postremo dominus a matre consultus respondit: 
Maior seruiet minori. Pater uero adiecit: Fratri tue, 
seruies. Tempusque ueniet, cum excutias et soluas iugum 
eius de ceruicibus tuis. Dominus de piis uaticinatur, pater 
de reprobis. Ille quid ab omnibus oporteat fieri commonstrat, 
hic quid plerique facturi sint praedicit.

Paulus uult mulierem subditam esse uire, sue,. Melior 
enim est iniquitas uiri quam mulier benefaciens. Eua nostra 
carnalis est affectus, cuius oculos callidus ille coluber
cotidie sollicite. Ea corrupta pergit et uirum ad communionem 
mali sollicitare. Sed quid legis de muliere noua, id 
est ea, quae uire, sue, morigera est? Inimicitias ponam inter 
te (nempe serpentera et mulierem) et semen tuum et semen 
illius. Ipsa conteret caput tuum, et tu insidiaberis calcaneo 
illius. Deiectus est coluber in pectus, impetum eius fregit 
mors Christi. Tantum calcaneo insidiatur clancularius. 
Ceterum gratia fidei tanquam in uiraginem uersa mulier 
uenenatum caput animosa conterit. Aucta est gratia, 
imminuta carnis tyrannis. Sara imminuta auctore deo 
creuit Abraham, iamque illa non maritum, sed dominum 
uocat. Neque prius tamen illa partum meretur, quam 
illi desiissent muliebria. Quid uero tandem peperit domino 
sue, Abrahae, iam anus, iam effeta? Nempe Isaac, hoc est 
gaudium. Simulatque in homine consenuerunt affectus, 
tutu demum exoritur felix illa tranquillitas innocentis 
animi et mentis securitas quasi iuge consiuium. Et ut 
pater ipse non indulsit uxori, ita in liberis suspectam habet 
collusionem Isaac cura Ismaele. In ea aetate non uult 
conuenire filio ancillae cura filio liberae. Dura adhuc feruet 
adolescentia, procul ab oculis ablegetur Ismael, ne sub 
blandimenti specie puerum adhuc Isaac ad suos mores 
pelliciat. Iam senuerat Abraham, iam anus erat Sara, iam 
ediderat Isaac, adhuc diffidit, nisi uxoris consilium diuinum 
oraculum comprobasset. Non est securus de muliere, donec 
audit a domino: Omnia, quae dixerit tibi Sara, audi uocem 
eius. O felicem senectam eorum, in quibus sic praemortuus 
est ille terrenus homo, ut nullum negotium exhibeat spiritui.

Qui consensus an per omnia perfectus homini contingat 
in hac uita, haud equidem affirmauerim. Fortasse ne expediat 
quidem. Nam et Paulo datus est stimulus carnis, 
angelus satanae, qui illum colaphizaret ac iam tertium 
dominum rogans, ut a se tolleretur, hoc tantum audiuit: 
Paule, sufficit tibi gratia mea, nam uirtus in infirmitate 
perficitur. Nouum profecto remedii genus: Paulus ne 
superbiret, tentatur a superbia, ut solidus sit in Christo, 
in se cogitur esse infirmus. Portabat enim thesaurum 
reuelationum caelestium in uase fictili, ut sublimitas esset 
uirtutis dei, et non ex ipso. Quod unum exemplum apostoli 
multorum pariter nos admonet. Primum, cum a uitiis 
sollicitamur, mox iteratis precibus implorandum esse 
auxilium diuinum. Deinde tentationes uiris perfectis interdum 
non solum periculosas non esse, uerum etiam ad 
custodiam uirtutis necessarias. Postremo reliquis omnibus 
perdomitis solum inanis gloriae uitium in mediis etiam 
uirtutibus insidiari et hanc esse uelut hydram illam Herculanam, 
monstrum uiuax et suis uulneribus fecundum, 
quod omnibus exanclatis laboribus supremo fine uix demum 
queat confici. Verum labor omnia uincit improbus. 
Interim dum uehementibus perturbationibus aestuat 
animus, tu modis omnibus preme, urge, immine ac Proteum 
istum tuum uinclis stringe tenacibus, dum
omnia transforme sese in miracula rerum,
ignemque horribilemque feram fluuiumque liquentem,
donec in natiuam speciem redeat. Quid auteur tam Proteus 
quam affectus et cupiditates stultorum, quae cum eos nunc 
in beluinam libidinem, nunc in iram ferinam, nunc in 
uenenatam inuidiam, nunc in alia atque alia uitiorum 
portenta trahunt, nonne pulchre quadrat, quod eruditissimus 
poeta dixit:
Tum uariae illudent species atque ora ferarum. 
Fiet enim subito sus horridus atraque tigris 
squamosusque draco et fulua ceruice leaena, 
aut acrem flammae sonitum dabit.

Hic uero memento, quod sequitur:
Sed quanto ille magis formas se uertet in omnes, 
tanto nate magis contende tenacia uincla.

Immo ne rursum ad fabulas reuoluamur poetarum, exemplo 
sancti patriarchae Iacob luctamen nocturnum constanter 
urge, donec illucescat aurora opis diuinae, dicitoque: Non 
dimittam te, nisi benedixeris mihi.

Quod auteur uirtutis suae praemium tulerit fortissimus 
ille palaestrites, operaepretium est audire. Primum benedixit 
ei in eodem loco. Semper enim post superatam 
tentationem praecipuum quoddam auctarium diuinae gratiae 
adicitur homini, qua sit ad futurum hostis assultum 
multo quam fuerat munitior. Deinde tacto femore emarcuit 
neruus uictoris et coepit altero claudicare pede. Exsecratur 
per os prophetae deus eos, qui utroque claudicant pede, 
id est qui simul et in carne esse et deo uolunt placere, et 
dum utrumque male conantur, in utroque claudicant.
Felices autem illi, in quibus sic affectus carnis emortuus est 
contingente deo, ut dextro pedi potissimum, hoc est 
spiritui innitantur. Postremo nomen illi commutatum. Ex 
Iacob enim fit Israel, ex luctatore quietus. Ubi castigaris 
carnem tuam et eam crucifixeris cum uitiis et concupiscentiis, 
iam nullo obstrepente continget tibi tranquillitas 
et otium, ut uaces et uideas dominum, ut gustes et uideas, 
quoniam suauis est dominus. Hoc enim sonat Israel. 
Videtur autem non in igni, non in turbine ac tumultu 
tentationum, uerum tempestatem diaboli si modo perseueraris, 
consequitur sibilus aurae tenuis consolationis 
spiritualis. Ea simulatque leniter aspirauerit, tum intende 
acriter internos oculos, et eris Israel dicesque cum eodem: 
Vidi dominum, et salua facta est anima. Videbis eum, qui 
dixit: Non uidebit me omnis caro. Excute teipsum: si caro 
es, non uidebis dominum, si non uideris, non saluabitur 
anima tua. Cura igitur, ut sis spiritus.

[7] De tribus hominis partibus, spiritu et anima et carne.

Erant haec uel nimio plus satis, uerum, ut fias tibi paulo 
etiam perspectior atque excussior, libet et Origenicam 
hominis sectionem breuiter referre. Is enim Paulum secutus 
tres partes facit: spiritum, animam et carnem, quas omnes 
coniunxit apostolus scribens Thessalonicensibus: Ut integer 
(inquit) corpus uestrum et anima et spiritus in die domini
nostri Iesu Christi seruetur. Isaias autem omissa parte 
infima duarum meminit. Anima, inquit, mea desiderabit te 
in nocte, sed et spiritu meo in praecordiis meis de mane 
uigilabo ad te. Daniel item: Laudate, inquit, spiritus et 
animae iustorum dominum. Quibus ex locis non absurde 
colligit triplicem hominis portionem. Corpus siue carnem 
infimam nostri partem, Gui per genitalem culpam legem 
inscripsit peccati serpens ille ueterator, quaque ad turpia 
prouocamur ac uicti diabolo connectimur. Spiritum uero, 
qua diuinae naturae similitudinem exprimimus, in qua 
conditor optimus de suae mentis archetypo aeternam illam 
honesti legem insculpait digito, hoc est spiritu suo. Hac deo 
conglutinamur unumque cum eo reddimur. Porro tertiam 
et inter ista mediam animam constituit, quae sensuum ac 
motuum naturalium sit capax. Ea uelut in factiosa re 
publica non potest non alterutri partium accedere; hinc 
atque hinc sollicitatur, liberum habet, utro uelit inclinare. 

Si Garni renuntians ad spiritus partes sese traduxerit, fiet 
et ipsa spiritalis, sin ad Garnis cupiditates semet abiecerit, 
degenerabit et ipsa in corpus. Hoc enim est, quod sensit 
Paulus scribens Corinthiis : An nescitis, quoniam, qui 
adhaeret meretrici, unum corpus efficitur? Qui autem 
adhaeret domino, unus spiritus est. Meretricem lubricam 
hominis partem appelle. Haec est illa illex et blanda 
mulier, de qua legis Prouerbiorum capite secundo: Ut 
eruaris a muliere aliena et ab extranea, quae mollit sermones 
suos et relinquit ducem pubertatis suae et pacta dei 
sui oblita est. Inclinata est enim ad mortem domus eius et 
ad inferos semitae ipsius. Omnes qui ingredientur ad eam,
non reuertentur nec apprehendent semitas uitae. Et capite 
sexto: Ut custodiant te a muliere mala et a blanda lingua 
extraneae. Non concupiscat pulchritudinem eius cor tuum, 
ne capiaris nutibus illius. Pretium enim scorti uix unius 
est panis, mulier autem uiri pretiosam animam rapit. 

Nonne cum de scorto, corde et anima meminit, nominatim 
tres hominis partes expressit? Rursum capite nono: Mulier 
stulta et clamosa plenaque illecebris et nihil omnino sciens. 
Sedet in foribus domus suae super sellam in excelso urbis 
loco, ut uocaret transeuntes per uiam et gentes in itinere 
suo. Quis est paruulus? declinet ad me. Et uecordi locuta 
est: Aquae furtiuae dulciores sunt, et panis absconditus 
suauior. Et ignorauit, quod ibi sint gigantes et in profundis 
inferni conuiuae eius. Qui enim applicabitur illi, descende 
ad inferos. Nam qui abscesserit ab ea, saluabitur. Quaeso 
te, quibus coloribus magis graphice depingi fucariue poterant 
uel uenenatae carnis illecebrae ad turpitudinem 
sollicitantis animam uel improbitatis spiritui reclamantis 
uel exitus infelix superantis? Ergo spiritus deos nos reddit, 
caro pecora. Anima constituit homines, spiritus pios, caro 
impios, anima neutros. Spiritus quaerit caelestia, caro 
dulcia, anima necessaria. Spiritus euehit in caelum, caro 
deprimit ad inferos, animae nihil imputatur. Quicquid 
carnale, turpe est, quicquid spiritale, perfectum, quicquid 
animale, medium et indifferens.

Visne pinguiore, quod aiunt, Minerua tanquam digito 
tibi demonstrari partium istarum discrimen? Equidem
experiar: Vereris parentes; amas fratrem; amas liberos; 
diligis amicum. Non tam uirtutis est ista facere quam 
sceleratum non facere. Cur enim non facias Christianus, 
quod naturae instinctu faciunt et gentes, immo quod 
faciunt et pecora? Quod naturae est, non imputatur ad 
meritum. Sed incidisti in eum locum, ut aut patris contemnenda 
pietas, uincenda caritas liberorum, beneuolentia 
negligenda amici aut off endendus deus. Quid facis? In biuio 
stat anima? Sollicitat hinc caro, illinc spiritus. Dicit 
spiritus: Potior est parente deus. Illi corpus modo debes, 
huic omnia." Suggerit caro : Nisi pares, exhaeredat te 
pater, uulgo diceris impius. Consule rei, consule famae. 
Deus aut non uidet aut conniuet aut certe facile placabitur." 

Iam haeret, iam nutat anima. Utrocunque se flexerit, hoc 
erit, quod est id, cui accesserit. Si contempto spiritu 
meretricem carnem audierit, unum corpus est. Sin spreta 
carne ad spiritum erigatur, transfiguratur in spiritum. Ad 
hune modum consuesce temetipsum sollerter excutere. 
Ingens enim hominum error, qui non raro absolutam 
pietatem putant, quod est naturae. lmponunt incautis 
affectus quidam in speciem honestiores et quasi uirtutum 
laruis personati. Saeuit iudex in sontem seuerus et incorruptus 
sibi uidetur. Vis et hune discuti? Si animo indulget 
suo seruitque rigori cuidam genuino, nulle animi dolore, 
nonnulla fortassis eum uoluptate, nihil tamen a iudicis 
officio diuaricans, ne sibi protinus placeat. Medium est, 
quod facit. Quod si lege uel ad odium priuatum uel ad 
cupiditatem abutitur, iam carnale est quod gerit et homicidium 
committit. Sin ingentem animo percipit dolorem,
quod eum cogitur perdere, quem mallet emendatum et 
incolumem, et poenam commeritam irrogat eo pectoris 
sensu, quo pater filium carissimum secari urique iubet, 
ita demum spiritale erit quod agit. Plerique propensione 
naturae atque ingenii proprietate rebus nonnullis uel 
gaudent uel abhorrent. Sunt, quos nihil titillet Venerea 
uoluptas. Ne protinus sibi ad uirtutem arrogent, quod est 
indifferens. Non carere libidine, sed uincere libidinem 
uirtutis est. Alius gaudet ieiunare, gaudet adesse sacris, 
gaudet frequens esse in templis, gaudet quamplurimum 
psalmorum dicere, sed in spiritu. Exige ad hanc regulam 
quod facit: Si ad famam, si ad emolumentum spectat, 
carnem sapit, non spiritum. Si tantum ingenio indulget 
suo, facit enim quod animo lubet, non habet, cur sibi 
magnopere placeat, immo quod timeat habet. En tibi 
periculum: Oras et non orantem iudicas. Ieiunas et fratrem 
manducantem condemnas. Quisquis non facit, quod tu, eo 
te meliorem iudicas? Vide, ne ad carnem pertineat ieiunium 
tuum. Eget frater ope tua, tu interim preculis tuis deo 
obmurmuras fratris egestatem dissimulans: Aduersabitur 
istas preces deus. Quomodo enim te orantem audiet deus, 
cum tu non audias homo hominem? Accipe et illud : Amas 
uxorem hoc tantum nomine, quod uxor est. Nihil magni 
facis. Nam istud quidem est tibi cum ethnicis commune. 

At amas non ob aliud, nisi quia tibi uoluptati est. Ad 
carnem tendit amor tuus. Sed amas ob hoc potissimum, 
quod in ea perspexeris imaginem Christi, puta pietatem, 
modestiam, sobrietatem, pudicitiam, iamque non illam in 
ipsa, sed in Christo, immo in ea Christum amas; ita demum 
spiritaliter amas. Verum his de rebus plura, sed suo loco.

[8,0] Regulae quaedam generales ueri Christianismi.

Nunc quoniam ad id, quod propositum est, utcumque 
uiam aperuisse et quasi siluam quandam comparasse 
uidemur, ad reliqua properandum, ne non enchiridion, sed 
ingens fiat uolumen. Conabimur autem breuiter regulas 
quasdam quasi nexus quosdam palaestricos tradere, 
quarum ductu tanquam fili Daedalei facile queas e mundi 
huius erroribus uelut e labyrintho quodam inextricabili 
emergere atque ad puram lucem uitae spiritalis pertingere. 
Nulli disciplinae sui canones desunt, et sola beate uiuendi 
ratio nullis praeceptis adiuuabitur? Est autem omnino 
uirtutis ars quaedam et disciplina, in qua qui se gnauiter 
exercent, iis denique aspirat ille sanctorum conatuum 
prouector spiritus. Qui uero dicunt: Recede a nobis, 
scientiam uiarum tuarum nolumus, hos reiciet misericordia 
diuina, propterea quod ipsi reiecerunt scientiam.

Sumentur autem hi canones partim a persona dei, diaboli 
et nostra, partira a rebus, id est uirtutibus ac uitiis et 
quae sunt his coniuncta, partira a materia uirtutum et 
uitiorum. Conducent potissimum aduersus tria mala, 
reliquias culpae genitalis. Nam etsi labeur abstersit baptismus, 
tamen haeret adhuc quiddam ueteris morbi relictum 
in nobis tutu ad custodiam humilitatis tum materiam 
segetemque uirtutis. Ea sunt caecitas, caro et infirmitas. 
Caecitas ignorantiae nebula rationis obscurat iudicium. 
Lumen enim illud purissimum diuini uultus, quod conditor 
infuderat super nos, cura non nihil obfuscauit culpa primorum 
parentum, tutu corrupta educatio, improbus conuictus, 
peruersi affectus, uitiorum tenebrae, consuetudo
peccandi tanta obduxit rubigine, ut diuinitus insculptae 
legis uix uestigia quaedam appareant. Ergo (ut coeperam) 
caecitas facit, ut in delectu rerum fere caecutiamus pro 
optimis pessima sequentes, potiora minus utilibus posthabentes. 
Caro sollicitat affectum, ut, etiam si quid sit 
optimum intelligamus, diuersa tamen amemus. Infirmitas 
facit, ut uirtutem semel arreptam uel taedio uel tentatione 
uicti deseramus. Caecitas officit iudicio; caro deprauat 
uoluntatem; infirmitas frangit constantiam. Primum igitur 
est, ut fugienda dignoscas ab expetendis, atque ideo 
tollenda caecitas, ne in rerum delectu halucinemur. Proximum, 
ut malum cognitum oderis, bonum ames, et in hoc 
uincenda caro, ne contra mentis iudicium dulcia pro 
salutaribus amemus. Tertium, ut in bene coeptis perseueres, 
atque idcirco fulcienda infirmitas, ne turpius uirtutis uiam 
deseramus quam fueramus non ingressuri. Ignorantiae 
medendum, ut uideas, qua sit eundum. Caro domanda, ne 
a cognita uia seducat in deuia. Infirmitas animanda, ne 
uiam artam ingressus uel uacilles uel resistas uel deflectas 
neue semel aratro manum admolitus respicias, sed exsultes 
ut gigas ad currendam uiam semper in ea, quae sunt ante 
temet, extendens, eorum, quae retro sunt, oblitus, donec 
apprehendas brauium et coronam promissam perseuerantibus. 
Ad haec itaque tria canones quosdam pro nostra uirili 
accommodabimus.

[8,1] Contra malum ignorantiae canon primus.

Quoniam uero fides unica est ad Christum ianua, primam 
oportebit esse regulam, ut de ipso atque illius spiritu traditis 
scripturis quam optime sentias credasque non oretenus, 
non frigide, non oscitanter, non haesitanter, quemadmodum 
uulgus facit Christianorum, sed toto pectore, penitus 
infixum immotumque sedeat, ne unum quidem in eis iota 
contineri, quod non magnopere ad tuam salutem pertineat. 
Nihil quicquam te moueat, quod bonam hominum partem 
sic uides uiuere, quasi caelum et inferi fabulae quaepiam 
essent aniles, terricula aut illectamenta puerorum. Tu uero 
credens ne festinaueris. Et si ad unum uniuersus insaniat 
mundus, uertantur elementa, desciscant angeli, non potest 
mentiri ueritas, non potest non euenire, quod deus euenturum 
esse praedixit. Si deum esse credis, ueracem credas 
oportet. Sic prorsus habeto nihil tam uerum esse, nihil 
tam certum atque indubitatum eorum, quae auribus hauris, 
oculis coram intueris, manibus tenes, quam quae legis in 
his litteris, quas caeleste numen, hoc est ueritas, inspirauit, 
sancti prophetae prodiderunt, tot martyrum sanguis 
comprobauit, quibus tot iam saeculis piorum hominum 
consensus subscripsit, quas Christus ipse in carne et sermone 
tradidit et moribus expressit, testantur miracula, 
confitentur et daemones adeoque credunt, ut et contremiscant. 

Denique quae sic consentaneae sunt aequitati naturae, 
quae sic inter se constant, sic rapiunt attentos, sic mouent 
atque transformant. Si haec tanta argumenta in eas solas 
competunt, quae malum uesania est in fide haesitare? Vel 
ex praeteritis futurorum coniecturam facito. Quanta, 
quam incredibilia dictu de Christo praedixerant prophetae. 

Quid horum non euenit? Qui in illis non fefellit, in aliis 
fallet? Postremo non mentiti sunt prophetae, et mentietur
Christus prophetarum dominus? His atque huiusmodi 
cogitationibus si subinde flammam excitaris fidei, tum 
ardenter rogaueris deum, ut adaugeat tibi fidem, mirabor, 
si diu malus esse poteris. Quis enim usqueadeo scelestus 
est, ut non resiliat a uitiis, si modo penitus credat momentaneis 
his uoluptatibus praeter infelicem illum consciae 
mentis cruciatum aeternos quoque emi cruciatus, piis 
contra pro temporaria ac leui uexatiuncula centuplum 
gaudium purae conscientiae ac uitam denique reddi 
immortalem?

[8,2] Canon secundus.

Primum igitur esto nihil haesitare de promissis diuinis, 
proximum autem, ut uiam salutis non cunctanter, non 
timide, sed certo proposito, toto pectore, animo fidenti 
atque (ut ita dixerim) gladiatorio capessas, paratus uel rei 
uel uitae dispendium pro Christo subire. Piger uult et non 
uult. Non oscitantibus contingit regnum caelorum, sed 
plane uim pati gaudet et uiolenti rapiunt illud. Hue festinantem 
non te carorum affectus retardet, non reuocent 
illecebrae mundi, non remorentur curae domesticae. 
Incidenda est saecularium negotiorum catena, quandoquidem 
explicari non potest. Sic deserenda Aegyptus, ne 
quando redeas animo ad ollas carnium. Raptim ac semel 
tota deserenda Sodoma, non est fas respicere. Respexit 
mulier, et uersa est in simulacrum saxeum. Viro non uacat 
ulla usquam in regione morari, sed iubetur properare in 
montem, nisi malit perire. Clamat propheta, ut fugiamus 
de medio Babylonis. Exitus ab Aegypto fuga uocatur. 

E Babylone fugere iubemur, non sensim atque cunctanter
emigrare. Videas plerosque comperendinantes et consiliis 
nimium lentis molientes fugam uitiorum. "Ubi his me 
curis", inquiunt, extricauero, ubi illud atque illud negotii 
confecero." Stulte, quid, si hodie a te repetant animam 
tuam? An nescis negotium e negotio seri? Vitium uitio 
inuitari? Quin hodie potius facis, quod quo maturius 
feceris, hoc factu fuerit facilius? Alibi diligens esto, hic 
utilissima praecipitatio. Ne reputa, ne pensiculare, quantum 
relinquas, certus Christum unum tibi satis futurum 
pro omnibus. Aude modo te illi toto pectore credere. Aude 
tibi diffidere, aude omnem tui curam in illum transferre. 
Desine inniti tibi et plena fiducia abice te in eum, et excipiet te. 
Iacta cogitatum tuum in dominum, et ipse te 
enutriet, ut canas illud eiusdem prophetae: Dominus regit 
me, et nihil mihi deerit in loco pascuae, ibi me collocauit. 
Super aquam refectionis educauit me, animam meam 
conuertit.

Ne uelis temetipsum partiri duobus, mundo et Christo. 
Non potes duobus dominis seruire. Nulla societas deo cum 
Belial. Non fert eos, qui utroque genu claudicant. Euomit 
eos, qui neque frigidi sunt neque calidi, sed tepidi. Nimisquam 
zelotypus animarum amator deus est, solus ac totum 
possidere uult, quod sanguine suo redemit. Non patitur 
consortium diaboli, quem semel morte sua deuicit. Duae 
tantum uiae sunt: altera, quae per obsequium affectuum 
ducit in exitium, altera, quae per mortificationem carnis 
ducit ad uitam. Quid tecum haeres? Tertia nulla est. 
Harum alteram uelis nolis adeas oportet. Quisquis es, haec 
arta tibi ineunda semita est, per quam pauci mortalium
ambulant. Sed hanc ipse calcauit Christus, calcarunt ab 
orbe condito, quicumque deo placuerunt. Haec est profecto 
Adrastei numinis ineuitabilis necessitas. Cura Christo 
mundo crucifigaris necesse est, si uoles cura Christo uiuere. 
Quid inepti nobis ipsi blandimur? Quid tanta in re nobis 
ipsis imponimus? Hic dicit:  "Non sum clericus, mundanus 
sum; non possum non uti mundo." Alius cogitat: "Etsi 
sacerdos sum, monachus non sum; uiderit ille." Inuenit et 
monachus, quo sibi palpeur.  "Non tam", inquit, "monachus 
sum quam illi aut illi." Alius dicit: "Adolescens sum, 
generosus, diues, aulicus, denique princeps. Ad me nihil 
attinent, quae dicta sunt apostolis." Miser, ergo ad te 
nihil attinet, ut uiuas in Christo? Si in mundo es, in Christo 
non es. Si mundum appellas caelum, terram, mare et hunc 
communem aerem, nemo non est in mundo. Sin ambitionem, 
delicias, cupiditatem, libidinem mundum dicis, 
profecto si mundanus es, Christianus non es. Omnibus dixit 
Christus, qui crucem suam non tolleret ac sua uestigia 
sequeretur, non esse se dignum. Mori carni cura Christo 
nihil ad te, si uiuere illius spiritu nihil ad te pertinet. 

Crucifigi mundo nihil ad te, si uiuere deo nihil ad te. Consepeliri 
cura Christo nihil ad te, si resurgere in gloriam nihil 
ad te. Christi humilitas, paupertas, tribulatio, contemptus, 
labores, agones, dolores nihil ad te, si regnum illius nihil 
ad te. Quid autem improbius quam praemium tibi cura 
aliis commune ducere, at labores, quibus paratur praemium, 
in paucos quosdam reicere? Quid autem delicatius 
quam cura capite conregnare uelle, cura nolis compati? Noli 
igitur, mi frater, circumspicere, quid alii faciant et eorum
collatione tibi blandiri. Ardua quaedam et paucissimis 
etiam monachis cognita res est mori peccato, mori desideriis 
carnalibus, mori mundo. Et haec est communis omnium 
Christianorum professio. Hoc iam olim in baptismo deierasti. 
Quo uoto quod possit accedere sanctius aut religiosius? 
Aut pereundum aut sine exceptione hac uia grassandum ad salutem,
siue reges siue inopes erimus coloni.

Quod si non omnibus contingit ad perfectam imitationem 
capitis pertingere, omnibus tamen huc manibus pedibusque 
est enitendum. Bonam Christianismi partem habet, qui 
certo animo decreuit fieri Christianus.

[8,3] Canon tertius.

Verum ne te illud a uirtutis uia deterreat, quod aspera 
uideatur ac tristis, tum quod commoditatibus mundi sit 
renuntiandum, tum quod iugiter confligere oporteat cum 
tribus improbissimis hostibus carne, diabolo et mundo, 
hanc tertiam regulam tibi proponito. Uniuersa terricula 
et phantasmata, quae tibi statim uelut in ipsis Auerni 
faucibus occurrunt, pro nihilo ducenda esse exemplo 
Aeneae Vergiliani. Quod si ludibriis inanibus contemptis 
rem ipsam pressius fixiusque inspexeris, profecto uidebis 
Christi uia, praeterquam quod sola ducit ad felicitatem, 
etiam omisso praemii respectu nullam tamen aliam esse 
commodiorem. Quod enim (quaeso te) uitae genus iuxta 
mundum tibi deliges, in quo non sint abunde multa tristia 
atque aspera subeunda tolerandaque? Aulicam uitam quis
nescit esse aerumnarum plenam, nisi uel inexpertus uel 
certe stultissimus? Deum immortalem, quae illic, quam 
diutina, quam indigna seruitus perferenda, quanta sollicitudine 
ambienda principis gratia, eblandiendus fauor 
eorum, qui uel nocere possunt uel prodesse. Fingendi 
uultus subinde noui. Mussitanda iniuria potentiorum. 
Porro autem, quod tandem mali genus, quo non sit referta 
militia? Utriusque rei tu testis esse optimus potes, qui 
utrumque tuo periculo didicisti. Iam uero quid non uel 
facit uel patitur mercator
per mare pauperiem fugiens, per saxa, per ignes?

In coniugio quanta moles curarum familiarium, quam non 
ibi miseriam uident qui experiuntur? In publicis obeundis 
muneribus quantum sollicitudinis, quantum laboris, quantum 
periculi? Quoquouersum flexeris oculos, ingens turba 
incommodorum occurret. Ipsa per se uita mortalium mille 
aerumnis obnoxia est, quae sunt improbis cum probis 
communes. Eae omnes tibi cesserint in cumulum meritorum, 
si te deprehenderint in uia Christi. Sin minus, cum 
maiore molestia tum nullo fructu ferendae tamen. Qui 
mundo militant, primum quam multos annos anhelant, 
sudant, tumultuantur. Deinde pro quam caducis nihilique 
rebus. Postremo quam ancipiti spe. Adde, quod illic adeo 
nullus est miseriarum finis, ut quo laboratum est diutius, 
hoc laboretur molestius. Finis denique tam anxiae tamque 
laboriosae uitae qui tandem? Nempe cruciatus aeternus.

I nunc, et cum hac uita comporte uiam uirtutis, quae 
statim desinit esse aspera, fit progressu mollior, fit iucunda,
per quam certissima spe itur ad summum bonum. Nonne 
extremae dementiae sit malle pari labore parare mortem 
aeternam quam uitam immortalem? At isti faciunt uel hoc 
insanius, qui praeeligunt summis laboribus ire ad labores 
perennes quam mediocribus ad otium immortale. Ad haec 
si maxime laboriosior esset pietatis uia quam mundi, tamen 
hic laboris asperitas praemii spe lenitur nec deest unctio 
diuina, quae facit, ut omne fel in mel uertatur. Illic cura 
curam trahit, dolor ex dolore nascitur; nec mora nec requies. 
Foris labor et afflictio, intus grauior aegritudo. Ipsa 
lenimenta exasperant. Haec ita habere ne gentiles quidem 
poetas fugit, qui per Tityi, Ixionis, Tantali, Sisyphi Pentheique 
supplicium improborum hominum aerumnosam 
uitam adumbrant. Quorum est et illa sera in libro Sapientiae 
confessio : Lassati sumus in uia iniquitatis et perditionis, 
ambulauimus uias difficiles, uiam autem domini 
ignorauimus. Quid Aegyptia seruitute uel foedius uel 
laboriosius? Quid Babylonia captiuitate tristius? Quid 
iugo Pharaonis et Nabuchodonosor intolerabilius? Christus 
autem quid dicit? Tollite iugum meum super uos, et inuenietis 
requiem animabus uestris. Iugum enim meum 
suaue est et onus meum leue. In summa, nulla deest 
uoluptas, ubi adest tranquilla conscientia. Nulla non adest 
miseria, ubi cruciat infelix conscientia. Haec iam plusquam 
certa esse oportet. Quod si etiam dubitas, consule 
eos, qui aliquando de medio Babylonis conuersi sunt ad 
dominum et uel illorum experimento crede nihil esse uitiis 
turbulentius tristiusque, nihil uirtute expeditius atque 
hilarius.

Verum age fingito paria stipendia, pares labores, at 
quanto tamen optabilius militare sub signis Christi quam 
sub uexillis diaboli. Immo quanto optabilius affligi cum 
Christo quam deliciis affluere cum diabolo. Iam uero non 
erit uelis et equis fugiendus dominus non tantum turpissimus, 
uerumetiam durissimus et fallacissimus? Qui tam
iniquum pensum exigit, qui taro futtilia promittit, quibus 
ipsis non raro frustratur miseros. Aut si praestat, rursus ubi 
lubitum est tollit, ut maiore aegritudine amittant parta 
quam labore pepererint. Mercator posteaquam fasque nefasque 
cumulandae rei studio miscuit, famam, uitaw, 
animam mille periculis obiecit, si quidem bene ceciderit 
fortunae alea, quid tandem aliud sibi parauit quam miserae 
sollicitudinis materiam, ut seruet, cruciatum, si perdat? 
Sin male, quid reliquum est, nisi ut bis fiat miser, et quod 
re sperata frustratus est, et quod tantum irriti laboris 
exhaustum non sine dolore meminit? Nemo ad bonam 
mentem certo animo contendit, qui non peruenerit. 
Christus ut non irridetur, ita nec irridet.

Cogita et illud, cura a mundo fugis ad Christum, non te 
relinquere, si qua commoda mundus habet, sed leuiora cum 
potioribus commutare. Quis non oppido lubens argentum 
auro, silicem gemma commutauerit? Offenduntur amici, 
quid tum? Inuenies iucundiores. Carebis uoluptatibus, sed 
frueris internis, quae sunt uel suauiores uel sinceriores uel 
certiores. Minuenda res: at crescunt opes illae, quas neque 
tineae demoliuntur neque tollunt fures. Desinis esse in 
pretio apud mundum: at probaris auctore Christo. Places 
paucioribus, sed melioribus. Macrescit corpus, sed saginatur
animus. Macrescit nitor cutis, sed enitescit decus animi. 
At si per cetera eodem modo cucurreris, intelliges nihil uel 
falsi boni relinqui mundo, quod non longe praestantiore 
compendio compensetur. Quod si qua sunt, quae quamquam 
non possunt non uitiose desiderari, sine uitio tamen 
possideri possunt, quod genus opinio popularis, fauor uulgi, 
gratia, auctoritas, amici, honos uirtuti habitus, fere fit, ut 
primum quaerentibus regnum dei ultro haec omnia adiciantur, 
id quod et promisit Christus et deus praestitit 
Salomoni. Fortuna plerumque sequitur fugientes, fugit 
sequentes. Certe quicquid acciderit diligentibus, nihil non 
esse prosperum potest, quibus dispendia in compendium, 
flagella in solacium, opprobria in gloriam, cruciatus in 
uoluptatem, tristia in dulcia, mala uertuntur in bona. 
Hanc igitur uiam dubitas capessere et illam relinquere, 
cum tam iniqua sit collatio, immo tam nulla, dei ad diabolum, 
spei ad spem, praemii ad praemium, laboris ad 
laborem, solacii ad solacium?

[8,4] Canon quartus.

Sed ut certiore cursu queas ad felicitatem contendere, 
haec tibi quarta sit regula, ut totius uitae tuae Christum 
uelut unicum scopum praefigas, ad quem unum omnia 
studia, omnes conatus, omne otium ac negotium conferas. 
Christum uero esse puta non uocem inanem, sed nihil aliud 
quam caritatem, simplicitatem, patientiam, puritatem, 
breuiter quicquid ille docuit. Diabolum nihil aliud intellige, 
quam quicquid ab illis auocat. Ad Christum tendit, qui ad 
solam uirtutem fertur. Diabolo se mancipat, qui seruit 
uitiis. Simplex ergo sit oculus tuus, et totum corpus tuum
lucidum erit. Ad solum Christum tamquam ad unicum et 
summum bonum spectet, ut nihil ames, nihil mireris, nihil 
expetas nisi aut Christum aut propter Christum. Nihil 
oderis, nihil horreas, nihil fugias praeter unam turpitudinem 
aut propter turpitudinem. Ita flet, ut quicquid 
egeris, siue dormias siue uigiles, siue edas aut bibas, ipsi 
denique lusus tui et otia, dicam audacius immo et uitia 
quaedam leuiora, in quae nonnunquam ad uirtutem properantes 
incidimus, omnia tibi cedant in cumulum praemii. 
Quod si nequam erit oculus tuus et alio quam ad Christum 
spectaris, etiam si qua recta feceris, infrugifera fuerint aut 
etiam perniciosa. Vitium enim est rem bonum non bene agere.

Tum ad summi boni metam recta festinanti quaecunque 
obiter occurrunt eatenus sunt aut reicienda aut assumenda, 
quatenus cursum tuum aut adiuuant aut impediunt. 
Earum rerum ferme triplex est ordo. Quaedam enim ita 
sunt turpia, ut honesta esse non possint, uelut ulcisci 
iniuriam, male uelle homini. Haec semper aspernanda 
quantouis etiam emolumento proposito aut cruciatu. Nihil 
enim est, quod bonum uirum queat laedere, praeter unam 
turpitudinem. Quaedam e regione ita sunt honesta, ut 
turpia esse non possint. Quod genus sunt bene uelle omnibus, 
iuuare honestis rationibus amicos, odisse uitia, gaudere 
plis sermonibus. Quaedam uero media, ueluti ualetudo, 
forma, uires, facundia, eruditio et his similia. Ex hoc igitur 
postremo genere rerum nihil propter se expetendum neque 
magis minusue adhibendae sunt, nisi quatenus conducunt 
ad summum metam. Sunt enim et philosophis quidam 
fines imperfecti ac medai, in quibus non oporteat consistere 
quibusque conueniat uti, non frui. Verum quae media sunt, 
non eodem modo omnia aut conferunt aut officiunt ad 
Christum euntibus. Proinde pro momento quod habent, 
sunt assumenda aut repudianda. Scientia plus affert 
adiumenti ad pietatem quam forma aut uires corporis aut
opes. Et quamquam omnis eruditio potest ad Christum 
referri, alia tamen alia propiore uia conducit. Ab hoc fine 
mediorum omnium utilitatem aut inutilitatem metire. 
Litteras amas. Recte, si propter Christum. Sin ideo tantum 
amas, ut scias, ibi consistis, unde gradum facere oportebat. 

Quod si litteras expetis, ut illis adiutus Christum in arcanis 
litteris latentem clarius perspicias, perspectum ames, 
cognitum atque amatum communices aut fruaris, accinge 
te ad studia litterarum; uerum non ultra, quam ad bonam 
mentem arbitrere profuturas. Si tibi confidis et ingens in 
Christo lucrum speras, perge tanquam audax mercator 
longius etiam in gentilium litteris peregrinari atque 
Aegyptias opes ad dominici templi honestamentum conuertere. 
Sin metuis plus dispendii quam speras compendii, 
ad primam illam regulam redi, nosce te ipsum et tuo te 
modulo metire. Satius est minus sapere et amare magis, 
quam magis sapere et non amare.

Ergo scientia in mediis principatum obtinet; deinde sunt 
ualetudo, dotes ingenii, facundia, forma, uires, dignitas, 
gratia, auctoritas, prosperitas, fama, genus, amici, res 
familiaris. Horum unum quodque ut proximo cursu ad 
uirtutem conducit, ita maxime erit adhibendum, sed si 
quidem currentibus nobis offerantur. Sin minus, non erit 
tamen horum gratia a proposito cursu deflectendum. Obuenit 
pecunia; si nihil obstat ad bonam mentem, administra, 
para tibi amicos de mammona iniquitatis. Sin 
bonae mentis times dispendium, contemne damnosum 
lucrum et uel Cratem illum Thebanum imitare, molestam
sarcinam in mare potius praecipita, quam te retardet a 
Christo. Id erit tibi factu procliuius, si, quemadmodum 
diximus, assueris nihil mirari eorum, quae sunt extra te, 
id est, quae non pertinent ad hominem interiorem. Ita 
enim fiet, ut neque insolescas, si haec contigerint, neque 
discrucieris animo, si uel negata fuerint uel erepta, quippe 
qui felicitatem tuam uno Christo metiris. Quodsi citra 
tuum studium contingunt, sollicitior esto, non securior, id 
cogitans datam tibi diuinitus uirtutis exercendae materiam, 
sed periculosam. Quod si suspectam habes fortunae benignitatem, 
Prometheum imitare. Ne receperis dolosam pyxidem 
et expeditus ac nudus ad unicum illud bonum contende. 

Qui uero pecuniam ut rem magnam ingenti sollicitudine 
expetunt et in ea statuunt praecipuum uitae praesidium, 
qui se beatos putant ea incolumi, qui miseros clamitant, 
cum periit, ii nimirum plures deos sibi finxere. Aequasti 
Christo pecuniam, si ea te potest felicem aut infelicem 
reddere. Quod dixi de pecunia, idem de honoribus, uoluptatibus, 
ualetudine, immo et de ipsa uita corporis accipe. 
Tanto ardore ad unum Christum scopum nostrum oportet 
eniti, ut horum nihil uacet magnopere curare, siue cum 
dantur, siue cum tolluntur. Tempus enim breue est, ut ait apostolus.

Reliquum est, ut qui utuntur hoc mundo, sint tanquam 
non utentes. Hanc mentem, scio, mundus ut stultam ac 
male sanam ridet, uerum per hanc unam stultitiam placuit 
deo saluos facere credentes. Et quod stultum est dei, 
sapientius est hominibus. Ad hanc itaque regulam, quicquid 
et agis, exiges. Exerces artem; recte, si sine fraude.
Verum quo spectas? Ut alas familiam. At quorsum tibi 
familiam? Ut eam Christo lucrifacias? Bene curris. Ieiunas; 
pium quidem opus in speciem. Sed quo refers tuum ieiunium? 
Ut parcas penui, aut ut religiosior habearis? Nequam 
est oculus tuus. At ieiunas, ne in morbum incurras. Cur 
morbum metuis? Ne te priuet usu uoluptatum? Vitiosus 
est oculus tuus. Sed ualere uis, ut studio sufficias. Studium 
uero quo refers? Ut sacerdotium aliquod tibi pares. Sacerdotium 
quo animo ambis? Nempe ut tibi uiuas, non Christo. 
Aberrasti a signo, quod Christianum oportet ubique 
praefixum habere. Sumis cibum, ut ualeas corpore. Sed 
ideo ualere uis corpore, ut sanctis studiis, sanctis uigiliis 
sufficias : scopum attigisti. Curas autem ualetudinem, ne 
fias deformior, ne libidini non sufficias: a Christo excidisti 
alium deum tibi faciens.

Sunt, qui certos diuos certis quibusdam colunt caerimoniis. 
Alius Christophorum singulis salutat diebus, sed 
non nisi conspecta 'eius imagine, quo tandem spectans? 
Nempe hue, quod sibi persuaserit sese eo die a mala morte 
tutum fore. Alius Rochum quendam adorat, sed cur? 
Quod illum credat pestem a corpore depellere. Alius 
Barbarae aut Georgio certas preculas admurmurat, ne in 
manus hostium ueniat. Hic ieiunat Apolloniae, ne doleant 
dentes. Ille uisit diui Iob simulacra, ut scabie careat. 

Nonnulli de lucro certam portionem pauperibus nuncupant, 
ne merces naufragio intercidant. Hieroni cereolus accenditur, 
ut res, quae periit, recipiatur. In summa ad hune 
modum quot res sunt, quas uel timemus uel cupimus, 
totidem iis diuos praefecimus. Qui et ipsi diuersis nationibus
diuersi sunt, ut id apud Gallos ualeat Paulus, quod apud 
nostrates Hieron, neque passim id ualet Jacobus aut 
Ioannes, quod illo atque illo loco. Quae quidem pietas nisi 
a respectu commodorum atque incommodorum corporalium 
ad Christum referatur, a deo Christiana non est, ut 
non ita multum absit a superstitione eorum, qui quondam 
Herculi decimam bonorum partem uouebant, ut ditescerent, 
aut Aesculapio gallum, ut a morbo reualescerent, 
aut qui Neptuno taurum caedebant, ut feliciter nauigarent. 
Nomina quidem commutata sunt, sed finis utrisque communis.

Oras deum, ne tibi mors accidat praematura, et non oras 
potius, ut tibi mentem meliorem largiatur, ut quocunque 
loco te mors oppresserit, non offendat imparatum. Tu non 
cogitas de mutanda uita, et deum rogas, ne moriaris. Quid 
igitur oras? Nimirum ut quam diutissime pecces. Oras 
diuitias, et nescis uti diuitiis. Nonne tuam ipsius perniciem 
oras? Oras bonam ualetudinem et abuteris sanitate, nonne 
pietas tua impia est? Reclamabitur hoc loco protinus a 
quibusdam religiosulis, qui quaestum existimant pietatem 
et, ut idem ait, per dulces quasdam benedictiones seducunt 
corda innocentium uentri suo seruientes, non Iesu Christo. 

 "Ergone", inquient,  "tu uetas cultum sanctorum, in quibus 
deus honoratur?" Ego uero non tam damno eos, qui haec 
simplici quadam superstitione faciunt, quam qui emolumentum 
suum secuti ea, quae tolerabilia fortasse sunt, pro
summa et absoluta pietate efferunt et suo commodo fouent 
imperitiam plebis, quam ne ego quidem omnino contemno, 
uerum non feram, ut media pro summis, minima pro 
maximis habeant. Laudabo, quod a Rocho suo petant 
incolumem uitam, si eam uitam consecrent Christo. Magis 
autem laudabo, si nihil aliud orent, quam ut cum odio 
uitiorum augeatur amor uirtutum. De moriendo ac uiuendo 
deo in manum dent dicantque cum Paulo: Siue uiuimus 
siue morimur, domino uiuimus ac morimur. Perfectum erit, 
si dissolui cupiant et esse cum Christo, si in morbis, damnis 
reliquisque fortunae incommodis gloriam et gaudium suum 
constituant, quod digni habeantur, qui uel hoc modo capiti 
suo conformentur. Ergo non tam reprehendendum istiusmodi 
facere quam perniciosum in eis consistere atque 
inniti. Tolero infirmitatem, sed cum Paulo uiam demonstro 
excellentiorem. Ad hanc regulam si studia et actus omnes 
tuos excusseris neque usquam constiteris in mediis, donec 
perueneris usque ad Christum, nec aberrabis usquam a 
uia neque rem ullam in uita aut facies aut patieris, quae 
tibi non uertatur in materiam pietatis.

[8,5] Canon quintus.

Addamus et quintam regulam huic quasi subsidiariam, 
ut in hoc uno constituas perfectam pietatem, si coneris 
semper a rebus uisibilibus, quae fere uel imperfectae uel 
mediae sunt, ad inuisibilia proficere iuxta superiorem 
hominis diuisionem. Hoc praeceptum adeo ad rem pertinet,
ut eius siue neglectu siue inscitia plerique Christiani pro 
piis sint superstitiosi et praeter cognomen Christi non 
admodum absint a superstitione gentilium. Duos igitur 
quosdam mundos imaginemur, alterum intelligibilem 
tantum, alterum uisibilem. Intelligibilem, quem et angelicum 
licebit appellare, in quo deus cum beatis mentibus, 
uisibilem caelestes sphaeras et quod in his includitur. Tum 
hominem ueluti tertium quendam mundum utriusque 
participem, uisibilis secundum corpus, inuisibilis secundum 
animam. In mundo uisibili quoniam peregrini sumus, 
nusquam oportet conquiescere, sed quicquid occurrit sensibus, 
id apta quadam collatione uel ad mundum angelicum 
uel (quod est utilius) ad mores et ad illi respondentem 
hominis partem referre. Quod sol hic uisibilis in mundo 
uisibili, id diuina mens in mundo intelligibili et in ei 
cognata tui parte, puta spiritu. Quod illic luna, hoc in illo 
coetus angelorum et animarum piarum, quam uocant 
ecclesiam triumphantem, hoc et in te spiritus. Quicquid 
agit mundus superior in sibi subiectam terram, hoc agit 
deus in tuam animam. Occidit sol, oritur, aestuat, temperatur, 
uiuificat, producit, maturat, attrahit, extenuat, 
purgat, durat, emollit, illustre, serenat, exhilarat. Ergo 
quicquid in eo uides, immo quicquid in hoc crassiore 
mundo, qui constat ex elementis, quem nonnulli a reliquis 
distinxere, denique quicquid in crassiore tui parte, id assuescas 
ad deum atque inuisibilem tui portionem referre. 
Ita flet, ut quicquid usquam sese sensibus obiecerit, id tibi 
fiat occasio pietatis.

Cum delectat oculos corporeos, quotiens sol hic uisibilis 
nouo lumine sese terris infundit, tu protinus cogita, quae
sit illa uoluptas caelitum, quibus aeternus ille sol semper 
oritur nec unquam occidit, quantum illud gaudium purae 
mentis, cui diuinum lumen irradiat. Atque admonente 
creatura uisibili ora uerbis Paulinis, ut qui dixit de tenebris 
lucem splendescere, ipse illucescat in corde tuo ad illuminationem 
scientiae claritatis dei in facie Christi Iesu. 

Repete consimiles locos e sacris libris, in quibus passim 
gratia spiritus diuini lumini comparatur. Tristis tibi nox 
ac taetra uidetur: animam cogita diuino lumine destitutam 
ac uitiis caligantem. Et si quid noctis intra te deprehenderis, 
ora, ut tibi exoriatur sol iustitiae. Sic autem existima adeo 
non esse nullas res inuisibiles, ut eae, quae uidentur, prae 
illis uix umbrae quaedam sint tenuem modo quandam 
imaginera illarum oculis repraesentantes. Proinde quicquid 
in corporeis rebus sensus aut appetunt aut horrent, idem 
conueniet in internis spiritum longe magis amare aut odisse. 

Arridet oculis decora species corporis. Cogita, quam honesta 
res sit species animae. Insuaue quiddam uideur deformis 
uultus. Memento, quam odiosa res sit mens uitiis deturpata. 
Atque item de reliquis facito. Est enim animae ut 
sua quaedam uenustas aut deformitas, qua uicissim deo 
placet ac diabolo, similis simili, ita est illi et sua quaedam 
iuuenta, senecta, morbus, sanitas, mors, uita, paupertas, 
opulentia, uoluptas, dolor, bellum, pax, frigus, calor, sitis, 
potus, fames, cibus. Breuiter quicquid sentitur in corpore, 
id intelligendum est in anima. Ergo in hoc est iter ad uitam 
spiritalem ac perfectam, si sensim assuescamus abduci ab 
iis, quae uere non sunt, sed partira apparent esse, quod 
non sunt, ut uoluptas turpis, honor mundi, partim fluunt 
atque in nihilum redire festinant, rapiamurque ad illa,
quae uere surit aeterna, incommutabilia, sincera. Id quod 
uidit et Socrates, uir non tam lingua quam uita philosophus. 

Ait enim ita demum animam feliciter emigrare e 
corpore, si prius per philosophiam mortem fuerit diligenter 
meditata et multo ante per rerum corporalium contemptum 
et spiritalium amorem ac contemplationem assueuerit 
tamquam a corpore abesse. Neque aliud est crux illa, ad 
quam nos uocauit Christus, neque aliud mors, qua nos 
capiti commori uult Paulus, quemadmodum dicit et propheta: 
Quoniam propter te mortificamur tota die, aestimati 
sumus sicut oues occisionis; et quod aliis uerbis 
scribit apostolus: Quae sursum surit quaerite, non quae 
super terram, quae sursum surit sapite, quam ut ad res 
corporeas obstupescamus et tamquam insensibiles reddamur, 
ut tanto magis sapiamus in his, quae sunt spiritus, 
quanto magis in illis desipuerimus. Tanto uerius intus 
incipiamus uiuere, quanto minus uixerimus foris. Denique 
ut dicam planius, eo minus nos moueant res caducae, quo 
magis cognitae fuerint aeternae, hoc minus miremur 
umbraticas, quo magis suspicere coeperimus ueras.

Ergo haec regula semper ad manum habenda, necubi in 
rebus temporariis restitemus, sed Inde ueluti gradu facto 
ad spiritalium amorem adhibita collatione assurgamus aut 
prae his, quae sunt inuisibilia, id quod est uisibile contemnere 
incipiamus. Tolerabilior erit morbus corporis, si 
cogitaris eum remedium esse animae. Minus eris sollicitus 
de ualetudine corporis, si totam curam ad tuendam animi 
ualetudinem conuerteris. Terret te mors corporis, multo
magis formidanda mors animae. Horres uenenum uisibile, 
quod perniciem affert corpori, longe magis horrendum 
uirus, quod interimit animam. Cicuta uenenum corporis, 
at multo praesentius uenenum animae, uoluptas. Horrescis, 
exalbescis metuens, ne te feriat fulmen, quod e nubibus 
emicat, et quanto magis formidandum, ne ueniat in te 
fulmen inuisibile irae diuinae: Ite maledicti in ignem 
aeternum? Rapit te uenustas corporis, cur non magis 
ardes eam speciem, quae latet? In eam transfer amorem 
tuum, quae perpetua est, quae caelestis, quae incorrupta, 
et moderatius amabis formam caducam et fugacem corporis. 

Oras, ut compluatur ager, ne sitiat, magis ora, ut 
deus compluat menteur tuam, ne a uirtutum fruge sterilescat. 
Magna cura resarcis dispendium rei pecuniariae, 
maxima cura resarcienda iactura mentis. Prospicis in 
senectam, ne quid desit corpori, et non consulendum, ne 
quid desit animo?

Atque hoc quidem faciendum in his rebus, quae cotidie 
sunt obuiae sensibus nostris atque eos pro uarietate speciei 
uarie afficiunt spe, metu, amore, odio, dolore, uoluptate. 
Idem obseruandum in omnibus litteris, quae ex simplici 
sensu et mysterio tamquam corpore atque animo constant, 
ut contempta littera ad mysterium potissimum spectes. 
Cuiusmodi sunt litterae poetarum omnium et ex philosophis 
Platonicorum. Maxime uero scripturae diuinae, 
quae fere silenis illis Alcibiadeis similes sub tectorio sordido 
ac paene ridiculo merum numen claudunt. Alioqui si sine 
allegoria legeris Adae simulacrum de argilla uda formatum
eique inspiratam animam, Euam de costa subductam, 
interdictum, ne de ligno ederent, serpentem suasorem, 
deum inambulantem ad auram, conscios latitantes, angelum 
cum romphaea uersatili foribus paradisi additum, ne 
eiectis pateret reditus, breuiter totam orbis conditi historiam, 
si nihil ultra superficiem quaesieris, non uideo, quid 
ita multo magis operae pretium sis facturus, quam si 
cantaueris luteum simulacrum Promethei, ignem dolo 
subductum, eum simulacro inditum lutum animasse. 
Immo fortasse plusculo fructu legetur fabula poetica cum 
allegoria quam narratio sacrorum librorum, si consistas in 
cortice. Si te legentem admonet fabula gigantum non esse 
pugnandum cum superis aut abstinendum esse ab iis 
studiis, a quibus natura abhorret, adiciendum animum ad 
ea (modo honesta sint), ad quae natura propensior es, uti 
ne coniugio te impedias, si tuis moribus caelibatus magis 
conuenit, rursum, ne caelibatui te addicas, si coniugio 
uideris utilior, fere enim infeliciter euenire, quae tentes 
inuita Minerua, si te Circes pocula docent homines uoluptatibus 
tanquam ueneficiis dementari uertique prorsus ex 
hominibus in pecudes, si Tantalus sitiens miserrimum esse 
opibus congestis inhiantem uti non audere, si Sisyphi 
saxum laboriosam et miseram esse ambitionem, si Herculis 
labores admonent honestis studiis et industria infatigata
parari caelum, nonne hoc discis in fabula, quod praecipiunt 
philosophi et theologi, uitae magistri? At si citra allegoriam 
legeris infantes in utero colluctantes, uendita pulmento 
primogenita, benedictionem patris dolo praereptam, 
Goliad funda Dauid ictum, Samsoni derasum capillum, 
non ita magni refert, quam si poeticum legas figmentum. 
Quid interest Regum aut Iudicum libros legas an Liuianam 
historiam, modo in neutra spectes allegoriam? Nam in illa 
multa insunt, quae mores communes emendent, in hac 
nonnulla etiam absurda in speciem, et quae summa cute 
intellecta moribus officiant. Veluti latrocinium Dauid, 
adulterium homicidio emptum, Samson perdite amans, 
furtiuus filiarum cum Loth concubitus atque id genus alia 
mille. Proinde ubique contempta carne scripturae, maxime 
ueteris testamenti, spiritus mysticum rimari conueniet. 
Hoc tibi sapiet manna, quod palato tecum attuleris.

Sed in eruendis mysteriis non oportet animi tui coniecturas 
sequi, uerum cognoscenda ratio et uelut ars quaedam, 
quam tradit Dionysius quidam in libro de diuinis nominibus 
et diuus Augustinus in opere de doctrina Christiana. 

Paulus autem apostolus post Christum fontes quosdam 
aperuit allegoriarum. Quem secutus Origines in hac parte 
theologiae facile principatum obtinet. Eam uero nostri 
theologi aut apsernantur fere aut oppido quam frigide 
tractant, in acumine differendi ueteribus uel pares uel 
superiores, in huius muneris tractatione ne conferendi
quidem cum illis, idque duabus potissimum (ut conicio) de 
causis: Altera, quod non potest non frigere mysterium, 
quod non eloquentiae uiribus ac dicendi lepore quodam 
condiatur, qua in re praecelluerunt ueteres, nos ne attingimus 
quidem. Altera, quod uno Aristotele contenti Platonicos 
et Pythagoricos arcent a ludis. At hos posteriores 
praefert Augustinus, non solum quod plerasque sententias 
habent admodum consentaneas nostrae religioni, uerum 
etiam quod ipsum dictionis genus figuratum, ut diximus, 
et allegoriis frequens propius accedit ad sermonem sacrae 
scripturae. Non igitur mirum, si commodius tractauerunt 
allegorias theologicas, qui dicendi copia rem quamlibet 
etiam ieiunam ac frigidam locupletare et conuestire poterant, 
tum qui omnis antiquitatis doctissimi, quod in 
mysteriis diuinis erat faciendum, id fuerant olim in poetis 
et Platonicis libris meditati. Horum igitur commentationes 
te malo euoluere, utpote qui non ad scholasticam concertationem, 
sed ad bonam mentem te instituam.

Quod si non assequeris mysterium, memineris tamen 
subesse, quod quidem uel incognitum sperare praestabilius 
est quam in littera occidente conquiescere. Neque id modo 
in ueteri testamento, uerum etiam in nouo. Habet euangelium 
carnem suam, habet et spiritum. Nam etiam si detractum 
est uelum a facie Mosi, tamen adhuc Paulus uidet 
per speculum et in aenigmate, et ut apud Ioannem ipse 
dixit Christus: Caro non prodest quicquam, spiritus est, 
qui uiuificat. Mihi quidem religio fuisset dicere: non prodest 
quicquam; satis fuerat futurum: caro nonnihil prodest, 
sed multo amplius spiritus. Nunc ipsa dixit ueritas:
Non prodest quicquam. Adeoque non prodest, ut iuxta 
Paulum mortifera sit, nisi ad spiritum referatur. Alioqui 
uel hoc utilis est caro, quod infirmitatem quasi gradibus 
ducit ad spiritum. Corpus sine spiritu non potest subsistere, 
spiritus corpore nihil eget. Quod si Christo auctore tanta 
res est spiritus, ut sola uiuificet, huc tendendum, ut in 
omnibus litteris, omnibus actibus spiritum respiciamus, 
non carnem. Et si quis obseruauerit, animaduertet hoc 
unum esse, quo nos uocant inter prophetas praecipuus 
Isaias, inter apostolos Paulus, qui nulla paene epistola 
non hoc agit, non inculcat nihil fidendum esse carni, in 
spiritu esse uitam, libertatem, lumen, adoptionem et fructus 
illos optabiles, quos enumerat. Carnem ubique contemnit, 
damnat, dissuadet. Attende et deprehendes passim hoc 
idem agere praeceptorem nostrum Iesum, dum in tollendo 
de puteo asino, in illuminando caeco, in confricandis 
aristis, in non lotis manibus, in conuiuiis peccatorum, in 
parabola Pharisaei et publicani, in ieiuniis, in fratribus 
secundum carnem, in gloria Iudaeorum, quod essent filii 
Abrahae, in muneribus offerendis, in precationibus, in 
phylacteriis dilatatis multisque similibus locis contemnit 
carnem legis et superstitionem eorum, qui malebant esse 
Iudaei in manifesto quam in occulto. 

Et cum dicit mulierculae Samaritanae: Mulier crede mihi, quia uenit hora, 
quando neque in monte hoc neque in Hierosolymis adorabitis 
patrem. Sed uenit hora et nunc est, cum ueri adoratores 
adorabunt patrem in spiritu et ueritate. Nam et 
pater tales quaerit, qui adorent eum. Spiritus est deus, et 
eos, qui adorant eum, in spiritu et ueritate oportet adorare. 
Idem facto significauit, cum in nuptiis aquam frigidae et
insipidae litterae uertit in uinum spiritus ad uitae usque 
contemptum animas inebrians spiritales. Et ne magnum 
putes, quod ista contempsit Christus, quae modo commemorauimus: 
Immo contempsit et Garnis suae manducationem 
et sanguinis potum, nisi et spiritaliter edatur atque 
bibatur. Quibus enim putas ista locutus est: Caro non 
prodest quicquam, spiritus est, qui uiuificat? Nempe non 
iis, qui euangelio de collo suspenso aut cruce aerea se tutos 
ab omni malo putant idque perfectam religionem existimant, 
sed quibus summum mysterium de sumendo corpore 
suo aperuerat.

Si res tanta nihil est, immo si perniciosa, quid est cur 
ullis aliis rebus carnalibus fidamus, nisi adsit spiritus? Tu 
forte cotidie sacrificas et tibi uiuis, neque ad te pertinent 
incommoda proximi tui. Adhuc in carne es sacramenti. 
Verum si sacrificans das operam id esse, quod illa sumptio 
significat, puta idem spiritus cum spiritu Christi, idem 
corpus cum corpore Christi, uiuum membrum ecclesiae. 
Si nihil amas nisi in Christo, si omnia tua bona putas 
omnibus esse communia, si omnium incommoda tibi perinde 
ut tua dolent, ita demum magno fructu sacrificas, 
nempe quia spiritaliter. Si te sentis in Christum quodammodo 
transfigurari et iam minus minusque in teipso uiuere, 
spiritui gratias age, qui solus uiuificat. Multi, quot quoque 
die sacris adfuerint, numerare solent, atque hac re tanquam 
maxima freti, quasi iam. nihil praeterea debeant 
Christo, ita templis egressi ad pristinos mores redeunt. 

Quod carnem pietatis amplectuntur, laudo, quod illic 
consistunt, non laudo. Peragatur in te, quod illic oculis 
repraesentatur. Repraesentatur mors capitis. Excute te
intus in sinu, quod aiunt, quam prope tu mortuus mundo. 
Quod si te totum adhuc possident ira, ambitio, cupiditas, 
uoluptas, inuidia, etiam si contingas altare, procul tamen 
abes a sacro. Occisus est pro te Christus, macta et tu 
pecudes istas. Sacrifica temetipsum illi, qui pro te semet 
immolauit patri. Haec si ne cogitas quidem et in illo confidis, 
odit deus pinguem tuam et crassam religionem. 

Baptizatus es, ne protinus te Christianum putes. Mens tota 
nihil nisi mundum sapit: in manifesto Christianus es, in 
occulto gentili gentilior. Cur ita? Quia corpus sacramenti 
tenes, spiritu uacas. Ablutum est corpus, quid refert, dum 
animus manet inquinatus? Sale contacta est caro, quid 
tum, si insulsus manet animus? Unctum est corpus, at 
inunctus animus. Sin consepultus es Christo intus et iam 
cum eo in nouitate uitae meditaris ambulare, agnosco 
Christianum. Aspergeris aquula consecrata, quorsum 
attinet, modo tu internas sordes non abstergas ab animo? 
Veneraris diuos, gaudes eorum reliquias contingere. Sed 
contemnis, quod illi reliquerunt optimum, puta uitae 
purae exempla. Nullus cultus gratior Mariae, quam si 
Mariae humilitatem imiteris. Nulla religio sanctis acceptior 
magisque propria, quam si uirtutem illorum exprimere 
labores. Vis tibi demereri Petrum aut Paulum? Alterius 
fidem, alterius imitare caritatem, et plus feceris, quam si 
decies Romam cursitaris. Vis summo honore Franciscum 
afficere? Elatus es, admirator pecuniae es, contentiosus es. 

Largire hoc diuo: compesce animos et exemplo Francisci 
esto modestior, contemne sordidum lucrum et inhia bonis 
animi. Remitte contentionem et uince in bono malum.
Istum honorem pluris faciet diuus ille, quam si centum illi 
cereos accenderis. Magnum quiddam putas, si Francisci 
cucullo obuolutus sepulcro inferaris? Nihil proderit uestis 
similis mortuo tibi, si mores fuerunt dissimiles uiuo. Et 
quamquam uniuersae pietatis exemplar a Christo commodissime 
petitur, tamen, si Christi cultus in sanctis eius te 
impendio delectat, Christum facito in sanctis imiteris et ad 
singulorum honorera singula uitia mutare aut singuas 
uirtutes amplecti stude. Hoc si accesserit, iam et illa, quae 
foris fiunt, non improbabo.

Summa ueneratione complecteris cineres Pauli, non 
damno, si sibi constat tua religio. Si ueneraris cinerem 
mutum et mortuum et uiuam illius imaginem adhuc loquentem 
ac tamquam spirantem, quae in illius litteris 
superest, negligis, nonne praepostera est tua religio? 
Adoras ossa Pauli in loculis condita, non adoras mentem 
Pauli in scriptis latentem? Magni facis fragmentum corporis 
per uitrum perspicuum, et non miraris totum animum 
Pauli per litteras pellucentem? Cineres colis, ad quos 
nonnunquam uitia tolluntur corporum, cur non litteras 
magis, quibus uitia sanantur animarum? Signa ista mirentur 
fideles, quibus data sunt, tu fidelis libros illius amplectere, 
ut qui non diffidis deum omnia posse, discas illum 
super omnia diligere. Honoras imaginera uultus Christi 
saxo lignoue deformatam aut fucatam coloribus, multo 
religiosius honoranda mentis illius imago, quae spiritus
sancti artificio expressa est litteris euangelicis. Nullus 
Apelles sic effingit penicillo liniamenta figuramque corporis, 
ut in oratione cuiusque relucet imago mentis, praesertim 
in Christo, qui cum esset summa simplicitas ueritasque, 
nihil omnino poterat esse dissimilitudinis inter archetypum 
diuini pectoris et inde ductam imaginem sermonis. 
Ut nihil patri similius quam filius patris uerbum ex intimo 
illius corde promanans, ita Christo nihil similius quam 
Christi uerbum de pectoris illius sanctissimi adytis redditum. 

Et hanc imaginem non miraris, non adoras, non oculis 
piis collustras, non animo amplecteris? Tam sanctas, tam 
efficaces habes domini tui reliquias, et his neglectis multo 
quaeris alieniora? Attonitus spectas tunicam aut sudarium 
quod fertur Christi, et somniculosus legis oracula Christi? 
Maximo maius esse credis, quod crucis portiunculam domi 
possides. At istud nihil est prae illo, si mysterium crucis in 
pectore conditum gestes. Alioqui si ista faciunt religiosum, 
quid religiosius Iudaeis, quorum impiissimi plerique Iesum 
tamen in carne uiuentem oculis uiderunt, auribus audierunt, 
manibus contrectarunt? Quid Iuda felicius, qui ore 
os diuinum pressit? Adeo sine spiritu non prodest caro 
quicquam, ut ne uirgini quidem matri profuturum fuerit, 
quod eum de sua carne genuit, nisi et spiritu spiritum illius 
concepisset. Maximum hoc, sed audi maius. Apostoli donec 
corporeo Christi contubernio fruerentur, nonne legis quam 
fuerint imbecilles, quam pingue quiddam adhuc sapuerint? 

Quis aliud ad absolutam salutem desideraret quam tam 
diuturnum dei atque hominis conuictum? Et tamen post 
edita miracula, post tot annis exhibitam diuini oris doctrinam, 
post tot argumenta resuscitati nonne suprema hora 
iam recipiendus in caelum exprobrat eis incredulitatem 
illorum? Quid igitur in causa? Nempe obstabat caro
Christi, atque inde est quod ille dicit: Nisi ego abiero, 
paracletus non ueniet. Expedit uobis, ut ego uadam. 
Christi corporea praesentia inutilis ad salutem, et in ulla 
praeterea re corporeai audebimus perfectam pietatem 
statuere? Paulus uiderat Christum in carne. Quid hoc 
maius esse putas? At ille contemnit dicens: Etsi Christum, 
inquit, nouimus secundum carnem, sed iam nunc non 
nouimus. Quare non nouerat? Quia profecerat ad meliora 
charismata spiritus. Verbosius forte haec disputo, quam 
conueniat ei, qui regulas tradit. Verum id eo facio accuratius 
neque sine graui causa, quod re ipsa compertum 
habeam hunc errorem communem esse pestera totius 
Christianismi, quae uel hoc grauiorem perniciem affert, 
quod specie quidem pietati proxima est. Nulla enim periculosiora 
uitia, quam quae uirtutem imitantur. Nam 
praeterquam quod bonis etiam lubricus in ea lapsus est, 
nulla difficilius corriguntur, propterea quod uulgus imperitum 
religionem uiolari credit, dura istiusmodi reprehenduntur.

Reclamet ilico mundus et oblatrent clamosi quidam 
contionatores, qui ista libenter intus canunt, uidelicet non 
ad Christum, sed ad suum compendium respicientes. Ob 
quorum uel imperitam superstitionem uel fictam pietatem 
saepius mihi testandum est me nequaquam taxare corporales
caerimonias Christianorum et studia simplicium, 
praesertim ea, quae ecclesiastica comprobauit auctoritas. 

Sunt enim nonnunquam tum indicia tum adminicula 
pietatis. Quae quoniam fere necessaria sunt infantibus in 
Christo, donec grandescant et occurrant in uirum perfectum, 
tamen ne a perfectis quidem conuenit fastidiri, ne
exemplo laedantur infirmi. Quod facis probo, si modo finis 
uitiosus non sit, tum si ibi non figis metam, unde gradum 
factum oportebat ad saluti propiora. Verum Christum 
uisibilibus rebus ob uisibilia colere et in his fastigium 
religionis ponere, bine sibi placere, bine alios damnare, his 
instupescere atque adeo immori et (ut semel dicam) his 
ipsis a Christo auocari, quae ad hoc tantum adhibentur, ut 
ad eum conducant, hoc est nimirum a lege euangelii, quae 
spiritalis est, desciscere et in Iudaismum quendam recidere, 
neque minus forte periculosum quam sine hac superstitione 
magnis et apertis animi uitiis laborare. Capitalior 
hic quidem morbus. Esto, sed fille insanabilior. Quantum 
ubique sudauit praecipuus ille spiritus assertor Paulus, 
ut Iudaeos a fiducia operum abductos ad ea, quae sunt 
spiritalia, promoueat. Atque hue denuo uulgus Christianorum 
uideo reuolutum. Quid autem dixi uulgus? Ferendum 
hoc, nisi et sacerdotum et doctorum bonam partem, denique 
greges eorum, qui spiritalem uitam uocabulo et cultu 
profitentur, paene totos hic error occupasse. Si sal infatuatum 
est, unde salientur ceteri? Pudet me referre, 
quanta superstitione plerique istorum obseruent caerimoniolas 
quasdam ab homunculis non tamen hoc animo 
institutas, quanto odio easdem ab aliis flagitent, quanta 
securitate his fidant, quanta temeritate alios iudicent, 
quanta contentione tueantur. His factis suis caelum deberi 
putant, in quibus si quando occalluerint, iam Pauli atque 
Antonii sibi uidentur. Incipiunt magno supercilio alienae 
uitae censuram exercere ad imperitorum (ut ait comicus)
regulam illam, ut nihil nisi quod faciunt ipsi rectum putent. 

Ceterum ubi in suo instituto consenuerunt, uidebis eos 
nihil adhuc Christi sapere, sed animales ac tristibus quibusdam 
uitiis madentes, in conuictu morosos ac uix etiam 
sibi tolerabiles, caritate frigidos, ira feruidos, odio pertinaces, 
lingua uirulentos, in exercendis simultatibus inuictos, 
pro re quauis nihili depugnare paratos adeoque alienos 
a perfectione Christi, ut ne communibus quidem uirtutibus 
sint praediti, quas etiam ethnicis uel ratio natura insita uel 
usus uitae uel philosophorum praecepta parant. Indociles, 
intractabiles, rixosos, uoluptatum auidos, ad uerba diuina 
nauseabundos, nulli commodos, de aliis male suspicaces, 
sibi blandientes. Huccine tot annorum laboribus denique 
peruentum est, ut pessimus sis et optimus tibi uideare, ut 
pro Christiano sis ludaeus, mutis tantum elementis seruiens, 
ut gloriam habeas non in occulto apud deum, sed in 
manifesto apud homines? Quod si in spiritu ambulasti, 
non in carne, ubi fructus spiritus? ubi caritas, ubi gaudium 
illud animi? ubi pax erga omnes? ubi patientia, longanimitas, 
bonitas, benignitas, mansuetudo, fides, modestia, 
continentia, castitas? Ubi Christi imago in tuis moribus? 
 "Non sum", inquis, "scortator, non fur, non sacrilegus, et 
obseruo, quae sum professus." Ad quid est hoc aliud quam: 
Non sum sicut ceteri homines raptores, adulteri et ieiuno 
bis in sabbato? Malo malo publicanum humilem et misericordiam 
implorantem quam istud iustorum genus sua benefacta 
commemorantium. Quid autem professus es, an ne 
faceres, quod olim in baptismo iurasti te Christianum, hoc 
est spiritalem, non Iudaeum futurum? Quippe qui propter 
traditiunculas hominum transgrederis mandata dei. An 
non Christianismus est uita spiritalis? Audi Paulum Romanis 
loquentem: Nihil ergo damnationis est his, qui sunt 
in Christo Iesu, qui non secundum carnem ambulant. Lex 
enim spiritus uitae in Christo Iesu liberauit me a lege 
peccati et mortis. Nam quod impossibile erat legi, quae 
infirmabatur per carnem, deus filium suum mittens in 
similitudinem carnis peccati et de peccato damnauit peccatum 
in carne, ut iustificatio legis impleretur in nobis, qui 
non secundum carnem ambulamus, sed secundum spiritum. 

Qui enim in carne sunt, quae carnis sunt sapiunt, qui uero 
in spiritu sunt, quae spiritus sunt sentiunt. Nam prudentia 
carnis mors est, prudentia autem spiritus uita et pax. 
Quoniam sapientia carnis inimica est deo; legi enim dei non 
est subiecta, nec enim potest. Qui autem in carne sunt, deo 
placere non possunt. Quid dici poterat plenius? quid apertius?

Verum haec nihil ad se pertinere putant homines ad suis 
blandiendum uitiis arguti, ad aliena carpenda praecipites, 
et quod Paulus dixit de secundum carnem ambulando, in 
adulteros modo et scortatores referunt, quod de sapientia 
carnis, quae inimica est deo, in eos detorquent, qui litteraturam 
saecularem (quam uocant) didicerunt. In utroque 
sibi plaudunt, quod neque adulteri sunt et omnium litterarum 
egregie indocti. Ceterum in spiritu uiuere nihil aliud 
esse somniant quam facere scilicet, quod faciunt ipsi. Qui 
si linguam Paulinam tam diligenter obseruassent, quam
fortiter contemnunt Ciceronianam, intelligerent nimirum 
apostolum uocare carnem id, quod uisibile est, spiritum, 
quod inuisibile. Docet autem ubique uisibilia oportere 
seruire inuisibilibus, non contra inuisibilia uisibilibus. Tu 
praepostere ad ista Christum accommodas, quae conueniebat 
ad Christum applicari. An testimonium flagitas carnis 
uocabulum non tantum ad libidinem aut luxum pertinere? 
Accipe, quod idem apostolus hoc ipsum (quod semper) 
agens scribit Colossensibus : Nemo uos seducat uolens in 
humilitate et religione angelorum, quae non uidit ambulans, 
frustra inflatus sensu carnis suae et non tenens caput, 
id est Christum, ex quo totum corpus per nexus et coniunctiones 
sumministratum et constructum crescit in augmentum dei. 

Et ne quid dubites eum loqui de iis, qui caerimoniis 
quibusdam corporalibus freti aliorum spiritalibus 
obstrepunt studiis, attende quod sequitur: Si ergo mortui 
estis cura Christo ab elementis huius mundi, quid adhuc 
tamquam uiuentes mundo decernitis? Ab his igitur nos 
auocans paulo post: Igitur, inquit, si consurrexistis cura 
Christo, quae sursum sunt quaeritate, ubi Christus est in 
dextra dei sedens, quae sursum sunt sapite, non quae 
super terram. Deinde spiritalis uitae praecepta tradens, 
quid tandem monet? Num ut his aut his caerimoniis utamur? 
num ut sic aut sic uestiamur? ut his aut his cibis 
uictitemus? ut tantum psalmorum exhauriamus? Nihil 
horum. Quid igitur? Mortificate, inquit, membra uestra, 
quae sunt super terram, fornicationem, immunditiam, 
libidinem, concupiscentiam malam et auaritiam, quae est
idolorum seruitus. Ac paulopost: Nunc autem deponite et 
uos omnia iram, indignationem, malitiam. Pauloque inferius: 
Exspoliantes uos ueterem hominem cura actibus 
suis et induentes nouum, eum qui renouatur in agnitionem 
dei secundum imaginera eius, qui creauit eum. Quis est 
autem uetus homo? Nempe Adam ille de terra terrenus, 
cuius conuersatio est in terra, non in caelis. Terram intellige, 
quicquid uisibile eoque temporarium. Quis nouus homo? 
Nempe de caelo caelestis. Caelum accipe, quicquid inuisibile 
eoque aeternum. Postremo ne Iudaico more certis 
quibusdam obseruationibus tanquam magicis caerimoniis 
deum demereri uelimus, docet eatenus opera nostra grata 
esse deo, quatenus ad caritatem referuntur indidem profecta. 

Super omnia autem haec, inquiens, caritatem habete, 
quod est uinculum perfectionis, et pax dei Christi exsultet 
in cordibus uestris, in qua et uocati estis in uno corpore. 
Dabo argumentum euidentius: Ad Galatas scribens saepe 
carnem, saepe spiritum nominat, quos non tantum a 
libidine uocat ad castimoniam, sed a Iudaismo et operum 
fiducia, in quam erant a pseudoapostolis inducti, conatur 
retrahere. Hic igitur opera carnis recensens, uide quae uitia 
commemoret: Manifesta sunt autem opera carnis, quae 
sunt fornicatio, immunditia, impudicitia, luxuria, idolorum 
seruitus, ueneficia, inimicitiae, contentiones, aemulationes, 
irae, rixae, dissensiones, sectae, inuidiae, homicidia, ebrietates, 
comessationes et his similia. Neque multo post: Si 
spiritu uiuimus, spiritu ambulemus. Deinde quasi pestem
spiritui infestam indicans addit: Non efficiamur inanis 
gloriae cupidi, inuicem prouocantes, inuicem inuidentes. 
De fructibus arbor cognoscitur. Quod uigilias, quod ieiunia, 
quod silentia, quod preculas, quod reliquas id genus obseruationes 
non praeteris, nihil moror. In spiritu non credam 
esse, nisi uidero fructus spiritus. In carne esse cur non 
affirmera, cura post saecularem paene istarum rerum 
exercitationem adhuc in te deprehendam opera carnis? 
Inuidentiam plusquam muliebrem, iracundiam et ferocitatem 
militarem, rixandi nunquam satiatam libidinem, 
rabiosam maledicentiam, uipereum linguae obtrectatricis 
uenenum, animum tumidum, ceruicem praefractam, lubricam 
fidem, uanitatem, fictionem, assentationem? Tu fratrem 
in cibo aut potu cultuue iudicas. At Paulus te iudicat ex factis tuis.

An hoc te a carnalibus mundanis separat, quod tu 
leuioribus quidem in rebus, sed iisdem tamen uitiis laboras? 
Num turpior est, qui ob haereditatem interceptam, ob 
uitiatam filiam, ob laesum parentem, ob magistratum, ob 
principis gratiam iras, inimicitias, aemulationes suscipit, 
quam tu, qui (pudet dicere) quam de nihilo multo haec 
omnia facis acerbius? Causa peccandi leuior non eleuat 
crimen, sed exaggerat. Neque refert, in quanto pecces, 
modo pari affectu. Immo refert adeo: hoc enim quisque 
sceleratior est, quo minore momento ab honesto abducitur. 
Non ego nunc loquor de iis monachis, quorum mores et 
mundus detestatur, sed de his, quos uulgus miratur non 
ut homines, sed ut angelos. Quos ipsos tamen offendi non 
oportet hoc sermone, qui uitia notat, non homines. Quod
si boni uiri sunt, gaudeant etiam a quocumque admoneri in 
his, quae ad salutem pertinent. Neque clam me est inter eos 
esse plurimos, qui litteris et ingenio adiuti spiritus mysteria 
degustarunt. Sed, quod ait Liuius, fere fit, ut maior pars 
uincat meliorem. Ceterum si uerum fateri fas est, nonne 
uidemus arctissimum quodque monachorum genus fastigium 
religionis aut in caerimoniis aut in certa lege psalmorum 
aut in corporum labore ponere ? Quos si quis excutiat 
atque de spiritalibus percontetur, uix perpaucos inuenerit, 
qui non in carne ambulent. Et hinc ista tanta animorum 
infirmitas illic trepidantium, ubi timor non est, illic oscitantium, 
ubi summum est periculum. Hinc illa perpetua in 
Christo infantia, ut ne quid dicam grauius, quod praeposteri 
rerum aestimatores ea facimus plurimi, quae sola 
nihili sunt, iis neglectis, quae sola sufficiunt, semper sub 
paedagogis agentes, semper sub iugo, nec unquam ad libertatem 
spiritus aspirantes, nunquam ad amplitudinem 
caritatis crescentes. Cum clamet Paulus ad Galatas : State 
et nolite iterum iugo seruitutis contineri, atque alio loco 
Itaque lex paedagogus noster fuit in Christo, ut ex fide 
iustificemur. At ubi uenit fides, iam non sumus sub paedagogo. 

Omnes enim filii dei estis per fidem, quae est in 
Christo Iesu. Neque multo inferius : Ita et nos cum essemus 
paruuli, sub elementis mundi eramus seruientes. At ubi 
uenit plenitudo temporis, misit deus filium suum factum 
ex muliere, factum sub lege, ut eos, qui sub lege erant, 
redimeret, ut adoptionem filiorum reciperemus. Quoniam
autem estis filii dei, misit deus spiritum filii sui in corda 
uestra clamantem : Abba pater. Itaque iam non est seruus, 
sed filius. Iterum alibi: Vos enim in libertatem uocati estis 
fratres, tantum ne libertatem in occasionem detis carnis, 
sed pér caritatem spiritus seruite inuicem. Omnis enim 
lex in uno sermone impletur : Diliges proximum tuum sicut 
teipsum. Quod si inuicem mordetis et comeditis, uidete, 
ne ab inuicem consumamini. Rursum ad Romanos : Non 
enim accepistis spiritum adoptionis filiorum dei, in quo 
clamamus : Abba pater. Eodem pertinet et illud, quod 
Timotheo scribens : Exerce autem, inquit, teipsum ad 
pietatem. Nam corporalis exercitatio ad modicum utilis 
est, pietas ad omnia est utilis. Et ad Corinthios : Dominus 
spiritus est. Ubi autem spiritus, ibi libertas.

Sed quid nos unum aut alterum locum referimus? Totus 
in hoc est Paulus, ut caro, quae contentiosa est, contemnatur 
et in spiritu, qui caritatis et libertatis est auctor, nos 
constitue. Indiuiduae enim inter se comites sunt caro, 
seruitus, inquietudo, contentio; rursum spiritus, pax, 
amor et libertas. Haec passim inculcat apostolus. Num 
meliorem religionis magistrum requirimus, praesertim 
cum huic omnis diuina scriptura concinat ? Hoc erat 
maximum mandatum in lege Mosaica, hoc iterat ac perficit 
in euangelio Christus. Ob hoc potissimum natus ac mortuus est, 
ut nos doceret non iudaizare, sed amare. Post 
cenam illam supremam, quam sollicite, quanto affectu 
mandat apostolis suis non de cibo aut potu, sed de caritate
mutuo seruanda. Quid aliud docet, immo rogat huius 
symmystes Mannes, nisi ut diligamus inuicem? Paulus 
cum passim, ut dixi, caritatem commendans tutu ad 
Corinthios scribens et miraculis et prophetiae et angelorum 
linguis anteponit caritatem.

Ne tu mihi ilico caritatem esse dicas in templo frequentem 
esse, signis diuorum procumbere, cereolos accendere, 
numeratas preculas iterare. Nihil istis opus habet deus. 
Caritatem Paulus uocat aedificare proximum, omnes 
eiusdem corporis membra ducere, omnes unum in Christo 
putare, de fraternis commodis perinde ut de tuis in domino 
gaudere, incommodis mederi ueluti propriis. Mansuete 
corripere errantem, docere nescientem, erigere lapsum, 
consolari deiectum, adiuuare laborantem, subuenire egenti, 
in summa omnes opes tuas, omne studium, omnes curas 
ad hoc referre, ut quamplurimis prosis in Christo, ut 
quemadmodum ille neque sibi natus est neque sibi uixit 
neque sibi mortuus est, sed totum se donauit usibus nostris, 
ita et nos fratrum commoditatibus inseruiamus, non propriis. 

Quod si fieret, nihil esset religiosorum uita neque 
laetius neque facilius, quam nunc contra tristem fere uidemus 
et laboriosam ac Iudaicis superstitionibus plenum nec 
ab ullis laicorum uitiis immunem, in nonnullis contaminatiorem. 
Quod hominum genus si nunc reuiuisceret Augustinus, 
quo auctore uitae plerique gloriantur, profecto ne 
agnosceret quidem clamaretque nihil se minus probaturum 
fuisse quam hoc uitae genus neque ad superstitionem 
Iudaeorum, sed ad apostolorum regulam uiuendi rationem 
instituisse.

Sed audio iam dudum, quid mihi respondeant quidam 
paulo saniores. In minimis uigilandum, ne paulatim defluatur 
in maiora uitia. Audio et approbo, uerum non paulo 
magis aduigilandum, ne sic inhaereas minimis, ut a maximis 
penitus excidas. Ibi periculum euidentius, sed hic 
grauius. Ita Scyllam fugito, ne in Charybdim incidas. Ista 
facere salutare est, sed eis inniti perniciosum. Paulus non 
te uetat elementis uti, sed seruire non uult elementis eum, 
qui liber est in Christo. Non damnat legem factorum, sed 
si quis ea legitime utatur. Sine his fortasse pius non eris, 
sed non ista te pium faciunt. Conducent ad pietatem ita, 
siquidem in hoc utare. Sin frui coeperis, pietatem omnem 
semel exstinguunt. Apostolus contemnit opera Abrahae, 
quae summa fuisse nemo nescit, et tu tuis confidis? Deus 
aduersatur uictimas et sabbata et neomenias populi sui, 
quorum omnium ipse fuerat auctor. An audebis tuas 
obseruatiunculas cum diuinae legis praeceptis conferre? 

Audi tamen ad ista nauseantem ac stomachantem deum 
Quo mihi multitudinem uictimarum uestrarum? Plenus 
sum. Holocausta arietum et adipem pinguium et sanguinem 
uitulorum et agnorum et hircorum nolui. Cum ueneritis 
ante conspectum meum, quis quaesiuit haec de manibus 
uestris, ut ambularetis in atriis meis? Ne offeratis ultra 
sacrificium frustra incensum, abominatio est mihi. Neomeniam 
et sabbatum et festiuitates alias non feram. Iniqui 
sunt coetus uestri, calendas uestras et solemnitates uestras 
odiuit anima mea. Facta sunt mihi molesta, laboraui 
sustinens. Et cura extenderitis manus uestras, auertam 
oculos meos a uobis, et cum multiplicaueritis orationes 
uestras, non exaudiam uos. Nonne cura obseruationes et
ritus sacrorum commemorat, tum multiplicatas orationes, 
tamquam digito notat eos, qui religionem numero psalmorum 
aut precum metiuntur? Attende et illam, quam mire 
diuinum fastidium propheta facundus exaggerat, ut iam 
nec auribus nec oculis ferre potuerit. Quae tandem obsecro? 

Nimirum quae ipse tanta religione seruanda tradiderat, 
quae tanta ueneratione, tot saeculis fuerant a regibus 
sanctis et prophetis obseruata. Et haec detestatur adhuc 
in lege carnali, et tu tuis domi tibi natis obseruatiunculis 
fidis in lege spiritali? Idem alio loco eundem prophetam 
clamare indesinenter et instar tubae uocem iubet intendere, 
uidelicet in re seria et acri reprehensione digna, quaeque 
fere non nisi magna contentione ab istis obtineri queat: 
Me, inquit, de die in diem quaerunt et scire uias meas 
uolunt quasi gens, quae iustitiam fecerit et quae iudicium 
dei sui non dereliquerit. Rogant me iudicia iustitiae et 
appropinquare deo uolunt. Quare ieiunauimus, et non 
aspexisti, humiliauimus animas nostras, et nescisti? Ecce 
in die ieiunii uestri inuenitur uoluntas uestra, et omnes 
debitores uestros repetitis. Ecce ad lites et contentiones 
ieiunatis et percutitis pugno impie. Nolite ieiunare sicut 
usque ad hanc diem, ut audiatur in excelso clamor uester. 

Numquid tale est ieiunium, quod elegi, per diem affligere 
hominem animam suam? Numquid contorquere quasi 
circulum caput suum et saccum et cinerem sternere? 
Numquid istud uocabis ieiunium et diem acceptabilem 
domino? Sed quid hoc esse dicemus? Damnat deus, quod 
ipse mandarat? Minime. Quid igitur? Sed in carne legis 
manere et in re nihili confidere, id uero detestatur. Proinde 
utroque loco, quid uelit accedere, demonstrat. Lauamini,
inquit, mundi estote, aùferte malum cogitationum uestrarum 
de oculis meis. Cum audis mala cogitationum, nonne 
palam spiritum et internum hominem denotauit? Oculi 
domini non uident in manifesto, sed in occulto, neque 
secundum uisionem oculorum iudicat, neque secundum 
auditum aurium arguit. Nescit fatuas uirgines, foris expolitas, 
intus inanes. Non nouit eos, qui labiis dicunt: 
domine, domine. Deinde admonet usum uitae spiritalis non 
tam in caerimoniis quam in proximi caritate sitam esse: 

Quaerite iudicium, subuenite oppresso, iudicate pupillo, 
defendite uiduam. Similia subtexuit et alteri loco de 
ieiuniis: Nonne hoc est magis ieiunium, quod elegi? 
Dissolue colligationes impietatis. Solue fasciculos deprimentes. 
Dimitte eos, qui confracti surît, liberos et omne 
onus dirumpe. Frange esurienti panem tuum et egenos 
uagosque induc in domum tuam. Cum uideris nudum, operi 
eum, et carnem tuam ne despexeris.

Quid igitur faciet Christianus? Negliget ecclesiae mandata? 
contemnet honestas maiorum traditiones? damnabit 
pias consuetudines? Immo si infirmus est, seruabit ut 
necessarias, sin firmus et perfectus, tanto magis obseruabit, 
ne sua scientia fratrem offendat infirmum et occidat eum, 
pro quo mortuus est Christus. Haec oportet non omittere, 
sed illa necesse est facere. Non damnantur opera corporalia, 
sed praeferuntur inuisibilia. Non damnatur cultus uisibilis, 
sed non placatur deus nisi pietate inuisibili. Spiritus est 
deus, et spiritalibus uictimis flectitur. Turpe sit Christianis
ignorare, quod gentilis quidam poeta non ignorauit. Qui de 
pietate praecipiens:

Si deus, inquit, est animus, nobis ut carmina dicunt, 
hic tibi praecipue sit pura mente colendus.

Ne contemnamus auctorem uel ethnicum uel minutum. 
Sententia est magno etiam theologo digna et, ut ego quidem 
deprehendi, tam intellects a paucis quam a nemine 
non lecta. Ea uero est. huiusmodi: Similia similibus afficiuntur. 
Tu deum tauro caeso aut thureo uapore moueri 
magnopere credis, quasi corpus esset. Mens est, et quidem 
purissima simplicissimaque. Proinde potissimum mente 
pura colendus est. Tu cereum accensum sacrificium putas. 
At Dauid: Sacrificium, inquit, deo spiritus contribulatus. 
Et si despexit sanguinem hircorum sut uitulorum, at cor 
contritum et humiliatum non despiciet. Si facis, quod tribuitur 
oculis hominum, multo magis adhibe, quod requirunt 
oculi dei. Religioso cucullo tegitur corpus, quid tum, 
si mundanam uestem gerit animus? Si niuea tunica uelatur 
homo exterior, sint et interioris hominis uestimenta candida 
sicut nix. Silentium agis foris, multo magis cura, ut uacet 
mens intus. In templo uisibili demittis genua corporis, 
nihil agitur, si in templo pectoris stas erectus contra deum. 
Veneraris lignum crucis, magis sequere mysterium crucis. 

Ieiunium agis et abstines ab iis, quae non coinquinant 
hominem, et non contines ab obscoenis sermonibus, qui 
polluunt et tuam et alienam conscientiam? Corpori subducitur 
cibus, et anima siliquis porcorum sese ingurgitat?
Exornas aedem saxeam, religioni habes loca sacra. Quid 
refert, si templum pectoris, cuius parietem perfodit Ezechiel, 
abominationibus Aegyptiis profanatum est? Sabbatum 
agis foris, et intus omnia uitiorum tumultibus perstrepunt. 

Non moechatur corpus, sed auarus es, iam 
moechus est animus. Psallis lingua corporea, sed intus 
ausculta, quid dicat animus. Ore benedicis, et corde maledicis. 
Corpore angusta cellula contineris, et cogitatione per 
totum orbem uagaris. Audis uerbum dei corporeis auribus. 
Magis audias intus. Quid enim dicit propheta? Nisi audieritis 
intus, plorabit anima uestra. Quid autem legis in 
euangelio? Ut uidentes non uideant et audientes non 
audiant. Et rursum propheta: Aure audietis, et non percipietis. 

Beati igitur, qui intus audiunt uerbum dei. Felices, 
quibus dominus intus dicit uerbum, et saluabuntur animae 
illorum. Hanc aurem iubetur a Dauid inclinare filia regis 
illa, cuius omnis decor ab intus in fimbriis aureis. Denique 
quid refert mala non facere, quae affectu concupiscis? 
Quid refert bona foris agere, quibus diuersa fiunt intus? 
An magnum est, quod corpore Hierosolymam adis, cum 
intra temetipsum sit Sodoma, sit Aegyptus, sit Babylon? 
Non magnum est carneis calcaneis uestigia calcasse Christi, 
at maximum affectu sequi uestigia Christi. Si maximum 
est contigisse sepulcrum domini, non maximum erit expressisse 
mysterium sepulturae? Accusas apud sacerdotem
hominem tua peccata, uide quomodo accuses apud deum. 
Nam apud illum accusare intus odisse est. Tu forte sigillis 
cereis aut pecuniola aut peregrinatiuncula semel elui 
culpas credis. Tota erras uia. Intus acceptum est uulnus, 
intus pharmacum admoueatur necesse est. Corruptus est 
affectus, amasti quod erat odio dignum, odisti quod erat 
amandum. Dulce tibi fuit amarum et amarum dulce. Nihil 
moror, quid exhibeas foris. Sed si mutatis uicibus quod 
modo amabas odisse, fugere, horrere coeperis, si dulcescit 
affectui, quod modo fel sapiebat, ita demum sanitatis 
argumentum accipio. Amauit multum Magdalena, et 
dimissa sunt ci peccata multa. Quo magis Christum amabis, 
hoc magis oderis tua uitia; nam odium peccati consequitur 
amorem pietatis uelut umbra corpus. Malo te semel mores 
tuos uitiosos intus ac uere odisse quam decies uerbotenus 
detestari apud sacerdotem.

Ergo ut quaedam exempli gratia rettulimus, in toto 
theatro mundi huius uisibilis, in uetere lege, in noua, in 
omni mandato ecclesiae, denique in teipso atque in omni 
negotio humano foris caro quaedam est, intus spiritus. In 
quibus si non ordinem faciemus praeposterum, sed in his, 
quae uidentur, non ita multum fiduciae ponentes, nisi 
quatenus ad meliora momenti quid afferunt, semper ad 
spiritum et ea, quae caritatis sunt, respiciamus, euademus 
non tristes ut isti et imbecilles semper pueri (ut prouerbio 
dicitur), animales, ossa arida (ut apud prophetam est) 
spiritum non habentia, lethargici, stupidi, rixosi, liuidi,
susurrones, sed excelsi in Christo, ampli caritate, robusti 
et ad utramque fortunam stabiles, ad minima conniuentes, 
ad summa enitentes, pleni alacritatis, pleni scientiae, quam 
qui reiciunt, eos reicit et ille scientiarum dominus. Imperitia 
enim, quam fere comitatur indocilitas et quam Graeci 
pulchre uocant g-cpiaauriau, sola facit, ut (quod ait Isaias) 
confidamus in rebus nihili et loquamur uanitates, concipiamus 
laborem et pariamus iniquitatem, semper seruiamus 
trepidi atque humiles caerimoniis Iudaicis. De cuiusmodi 
loquens Paulus: Testimonium, inquit, perhibeo illis, 
quod zelum quidem dei habent, sed non secundum scientiam. 

Quid autem ignorabant? Nempe quod finis legis 
Christus. Christus autem spiritus est, caritas est. Apertius 
autem Isaias miseram et inutilem istorum seruitutem in 
carne describit: Propterea, inquit, captiuus ductus est 
populus meus, quia non habuit scientiam. Et nobiles eius 
interierunt fame, et multitudo eius siti exaruit. Non mirum, 
quod populus seruit elementis huius mundi, uidelicet 
uulgus indoctum et non nisi de alieno pectore sapiens. 
Magis mirandum, quod religionis Christianae quasi primates 
in eadem captiuitate fame intereunt et siti exarescunt. 
Quare fame intereunt? Quia non didicerunt a Christo 
frangere panes hordeaceos. Siliquam modo asperam circumlingunt, 
medullam non eruunt. Quare siti exarescunt? 
Quia non didicerunt a Mose aquam de spiritali petra elicere. 
Neque hauserunt de fluminibus, quae de uentre Christi 
fluunt aquae uiuae. Hoc autem dictum est de spiritu, non 
de carne. Tu igitur, mi frater, ne tristibus laboribus non 
multum promoueas, sed mediocri exercitio cito grandis et 
uegetus euadas in Christo hanc regulam diligenter amplexus, 
ne uelis cum immundis animalibus humi reptare,
sed semper alis illis nitens, quas Plato putat in animis 
amoris calore elicitas denuo pullulascere, a corpore ad 
spiritum, a mundo uisibili ad inuisibilem, a littera ad 
mysterium, a sensibilibus ad intelligibilia, a compositis ad 
simplicia temetipsum quasi gradibus quibusdam scalae 
Iacob erige. Ita ad se propinquanti uicissim appropinquabit 
dominus, et si tu pro uiribus de tua caligine sensuumque 
strepitu conaberis assurgere, occurret ille commode e 
luce sua inacessibili et silentio illo incogitabili, in quo non 
sensuum tantum omnis tumultus, sed et intelligibilium 
omnium imagines conticescunt.

[8,6] Canon sextus.

Et quoniam ex tempore scribenti aliud ex alio in mentem 
uenit, subtexam et sextam regulam superioribus 
quodammodo cognatam, tam necessariam ad salutem 
uniuersis quam a paucis curae habitam. Ea est, ut animus 
ad Christum anhelantis a uulgi tum factis tum opinionibus 
quammaxime dissentiat nec aliunde quam ab uno Christo 
pietatis exemplum petatur. Hoc est enim unicum archetypum, 
unde quisquis uel unguem discesserit, a recto discedit 
atque extra uiam currit. Proinde Plato grauiter 
profecto, ut pleraque, in Politia sua negat eum uirtutem 
constanter tueri posse, qui de turpi atque honesto nullis 
certis opinionibus mentem imbuerit. At quanto perniciosius 
est falsas opiniones de iis, quae ad salutem pertinent, 
animo penitus insidere? Quare hoc uel in primis curandum 
putat, ut custodes illi, quos oportet omni turpitudine
uacare, quam optimas opiniones de fugiendis atque expetendis 
easque quam certissimas, tamquam leges quasdam 
sanctissimas animo insculpant suo. Quicquid enim 
persuasione penitus inhaesit animo, id quisque moribus 
exprimit. Eoque praecipua Christianorum cura huc intendi 
deberet, ut pueri iam Inde ab incunabulis inter ipsas 
blanditias nutricum et parentum oscula, inter litteratorum 
manus persuasiones imbibant Christo dignas, propterea 
quod nihil uel altius insidit animo uel haeret tenacius 
quam quod rudibus (ut inquit Fabius) annis inditur. 

Procul procul ab auriculis infantilibus amatoriae cantiunculae, 
quas domi forisque cantillant Christiani spurciores, 
quam unquam ehtnicorum uulgus receperit. Non audiant 
accepta iactura rei materculam eiulantem, non amissa 
sorore se miseram ac destitutam clamitantem. Non 
audiant patrem ignauiam opprobrantem ei, qui iniuriam 
non cum fenore retulit, non admirantem eos, qui rem 
quocumque modo fecerunt amplissimam. Ingenium hominis 
ad uitia procliue perniciosum exemplum statim arripit 
non aliter quam ignem uicinum naphtha. Quamquam idem 
hoc nulla non aetate agendum, ut omnes uulgi errores ab 
ipsis usque radicibus ex animo reuellantur atque in eorum 
locum salutares opiniones inserantur adeoque roborentur, 
ut nullis rebus queant conuelli.

Quod qui fecerit, is nullo negotio uirtutem sua sponte 
sequetur et secus agentes miseratione, non imitatione 
dignos iudicabit. Huc enim pertinet illud a Socrate non 
absurde dictum, quamquam ab Aristotele reprehensum, 
uirtutem nihil aliud esse quam scientiam fugiendorum 
atque expetendorum. Non quod non uiderit discrimen inter
cognitionem honesti atque amorem, sed quemadmodum 
Demosthenes pronuntiationem primum, secundum ac tertium 
in eloquentia respondit esse, uidelicet adeo praecipuam 
partem significans, ut in ea totam esse duceret, 
itidem Socrates agens cum Protagora argumentis euincit 
tantum in omni uirtute momenti scientiam afferre, ut 
peccata non aliunde proficiscantur quam a falsis opinionibus. 

Etenim et qui Christum amat et qui uoluptatem, 
pecuniam, honorem falsum amat, nimirum utrique dulce 
bonum ac pulchrum sequuntur. At hi labuntur inscitia pro 
dulci amplectentes, quod est acerbissimum, pro acerbo 
fugientes, quod est dulcissimum, item pro bono ac lucro 
sequentes, quod merum est detrimentum, pro damno 
timentes, quod unicum est lucrum, id pulchrum iudicantes, 
quod est foedum, id pudendum opinantes, quod solum est 
gloriosum. Porro si cui penitus persuasum sit ac iam ueluti 
cibus in animi substantiam sit traiectum solam uirtutem 
optimam esse, dulcissimam, pulcherrimam, honestissimam, 
utilissimam, contra turpitudinem unicum esse malum, 
cruciatum foedum, erubescendum, damnosum atque haec 
non opinione populari, sed ipsa natura rerum metiatur, 
fieri non potest, ut a constante persuasione diu in malis 
haereat.

Pessimus enim iam olim tum uiuendi tum sentiendi 
auctor uulgus est. Neque unquam ita bene actum est cum 
rebus humanis, ut non pessima placuerint plurimis. Caue 
sic cogites:  "Hoc nemo non facit; his uestigiis maiores mei 
sunt ingressi; hac in sententia est ille tantus philosophus, 
tantus theologus. Sic uiuitur a magnatibus; hoc regium est 
institutum; hoc et episcopi et pontifices summi factitant." 

Hi profecto uulgus non sunt. Nihil te moueant ingentia 
nomina. Ego uulgum non loco, sed pectore metior. Vulgus
sunt, quicumque in specu illo Platonico uincti suis affectibus 
inanes rerum imagines pro uerissimis rebus admirantur. 
Nonne praepostere faciat, si quis non lapidem regulae, sed 
regulam lapidi conetur applicare? Nonne multo absurdius, 
si quis non hominum mores ad Christum, sed Christum ad 
hominum uitam laboret inflectere? Non ideo rectum puta, 
quia primores, quia maxima pars hominum factitat, sed 
ita demum rectum est, quod fit, si quadrat ad regulam 
Christi. Immo hoc ipso tibi suspectum quid esse oportet, 
quod plurimis placet. Pusillus grex est et erit semper, cui 
cordi est Christiana simplicitas, paupertas, ueritas. Pusillus est, 
sed beatus, quippe cui soli debetur regnum caelorum. 
Arcta est uia uirtutum et a perpaucis calcata, sed 
non alia ducit ad uitam. Prudens aedificator utrum tandem 
ab usitatissimo an ab optimo opere petit exemplum? 
Pictores non nisi optimas tabulas sibi proponunt. Exemplum 
nostrum Christus est, in quo uno omnes insunt beate 
uiuendi rationes. Hunc sine exceptione licebit imitari. 
Ceterum in probatis uiris eatenus unumquodque in exemplum 
uocare conueniet, quatenus respondebit cum archetypo Christi. 

De uulgo autem Christianorum sic existima 
nullum unquam fuisse corruptius ne apud ethnicos quidem, 
quantum ad opiniones de moribus attinet.
Ceterum de fide quid sentiant, uiderint ipsi. Hoc certe 
indubitatissimum est fidem sine moribus fide dignis adeo 
nihil iuuare, ut etiam in cumulum cedat damnationis. 
Euolue ueterum annales et confer horum temporum mores. 
Quando uera probitas despectior? quando sic in pretio
habitae diuitiae undecumque partae? Quo unquam saeculo 
uerius illud Horatianum:
Scilicet uxorem cum dote fidemque et amicos 
et genus et formam regina pecunia donat?
Et illud eiusdem:
Nam genus et uirtus nisi cum re uilior alga est.
Quis iam non serio legit ironiam illam satiricam:
O ciues, ciues, quaerenda pecunia primum, 
uirtus post nummos?

Quando luxus solutior? Quando stupra adulteria uel latius 
patuerunt uel impunitiora fuere uel minus in probro? Dum 
in aliis suis uitiis indulgent principes et quisque speciosum 
factu ducit, quicquid in aulicorum mores abiit. Cui non 
extremum malum ac probrum uideur pauperies? Olim in 
scortatores, in sordidos, in gloriosos, in admiratores pecuniae 
etiam de plaustris famosa scommata iaciebantur, in 
spectaculis gentilium scite notatis uitiis applaudebatur 
a uulgo, quibus nunc a Christianorum proceribus male 
laudatis applauditur. Non tulerunt theatra Atheniensium 
histrionem e tragoedia quapiam Euripidis saltantem uerba 
cuiusdam auari unam pecuniam reliquis humanae uitae 
commodis praeferentis ac plane futurum erat, ut actorem 
cum tota fabula exploderent eicerentque, ni mox assurgens
poeta paulisper etiam manere iussisset ac spectare, quorsum 
admirator ille auri esset euasurus. Quam multa sunt 
apud illos exempla eorum, qui e bene administrata republica 
praeter honestam opinionem nihil in tenuem familiam 
rettulerunt, qui fidem pecunia, qui pudicitiam uita potiorem 
habuerunt; qui neque prosperis rebus insolescere 
neque aduersis frangi potuerunt, qui honesta pericula 
uoluptatibus anteposuerunt, qui sola conscientia recti 
contenti neque honores neque opes neque reliqua fortunae 
commoda desiderabant. Et ut ne commemorarem Phocionis 
sanctitatem, Fabricii diuitiis potiorem paupertatem, Camilli 
magnanimitatem, Bruti seueritatem, Pythagorae 
pudicitiam, Socratis inexpugnabilem continentiam, Catonis 
integritatem ac mille pulcherrima omnium uirtutum 
decora, quae passim in Lacedaemoniorum, in Persarum, 
in Atheniensium, in Romanorum annalibus leguntur magno 
quidem nostro pudore: Diuus Aurelius Augustinus, ut ipse 
de se in commentariis confessionum suarum testatur, iam 
multo priusquam Christum indueret, contempserat pecuniam, 
pro nihilo habebat honores, gloria non commouebatur, 
uoluptatibus autem usque adeo frena negarat, 
ut homo adolescens una muliercula contentus esset, cui et 
coniugii fidem seruabat. Hos animos, haec exempla inter 
aulicos, inter ecclesiasticos, addam et inter monachos non 
temere quis inuenerit. Aut si quis huiusmodi exstiterit, 
ilico uelut asinus inter simias ostentui ac risui erit, delirus, 
hebes, hypocrita, rerum imperitus, melancholicus, amens 
omnium una uoce dicetur ac ne homo quidem iudicabitur. 

Sic Christiani Christi doctrinam ueneramur, sic exprimimus,
ut nihil uecordius, nihil abiectius, nihil magis pudendum 
iam uulgo habeatur quam uere ac toto pectore esse Christianum. 
Quasi aut Christus frustra uersatus sit in terra aut 
alius sit nunc quam olim Christianismus aut non ex aequo 
pertineat ad omnes. Ab his igitur uolo te toto animo 
dissentire et rerum omnium pretia unius Christi communione metiri.

Quis uulgo non praeclarum autumat atque inter praecipua 
bona ponendum claris maioribus prognatum esse? 
Id quod nobilitatem nominant. Nihil te moueat, cum audis 
huius saeculi prudentes, uiros graues summaque auctoritate 
praeditos, admodum serio de stemmatum gradibus 
adductis superciliis tamquam de re uehementer ardua 
disserentes et magno conatu magnas nugas effutientes, cum 
uides alios sic auorum atque atauorum imaginibus tumentes, 
ut reliquos prae se uix homines esse iudicent. Sed horum 
errorem Democritico risu prosequens id, quod res est, 
reputa unicam ac summam esse nobilitatem in Christo 
renatum esse, illius insitum esse corpori, unum corpus et 
unum spiritum fieri cum deo. Sint alii regum filii, tibi 
maximum sit, quod et es et diceris filius dei. Illi sibi 
placeant, quod in aulis principum uersentur, tu elige cum 
Dauid abiectus esse in domo dei. Attende, quos elegerit 
Christus: infirmos, stultos, ignobiles secundum mundum. 

In Adam omnes ignobiles nascimur, in Christo omnes 
unum sumus. Vera nobilitas est inanem contemnere nobilitatem. 
Vera nobilitas est seruum esse Christi. Hos tibi 
maiores esse puta, quorum uirtutes aemularis. Audi, quid 
in euangelio dixerit optimus aestimator nobilitatis aduersus 
Iudaeos, qui se iactabant de generis auctore Abraham. 
Quali uero auctore? Non tantum illustri, non solum opulento, 
non modo uictore regum, sed ob diuinas uirtutes 
diuinis ornato praeconiis. Quis istud non insigne, non gloria 
dignum existimet? Audi, quid audierint: Vos ex patre 
diabolo estis et opera patris uestri facitis. En tibi Paulus 
et ipse ad magistri regulam generositatem aestimans: Non 
enim, inquit, omnes qui ex circumcisione sunt Israel, hi 
sunt Israelitae, neque qui secundum semen sunt Abrahae, 
omnes sunt filii. Pudenda ignobilitas, seruire turpitudini, 
cum Christo nullam habere cognationem, qui non agnoscit, 
nisi qui faciunt uoluntatem patris sui, qui in caelis est. 
Turpiter spurius est, qui patrem habet diabolum, habet 
autem, qui illius opera facit, nisi mentitus est Christus. 

Sed non nouit mentiri ueritas. Suprema generositas est et 
filium et haeredem esse dei, fratrem autem et cohaeredem 
esse Christi. Illorum insignia quid sibi uelint, ipsi uiderint. 
Christianorum insignia sunt communia quidem omnibus, 
sed tamen illustrissima crux, corona spinea, claui, lancea, 
stigmata domini, quae Paulus in corpore suo se gestare 
gloriatur. De nobilitate itaque uides quanto alia te sentire 
uelim quam uulgus opinatur.

Eum uero, qui plurimum auri domi congessit, quis non 
uulgo beatum, diuitem ac felicem uocat? Tu sat beatum, 
immo solum beatum iudica, qui Christum, qui summum 
bonum possidet. Qui pretiosam illam margaritam bonae 
mentis uel regum omnium uel corporis etiam dispendio 
mercatus est. Qui thesaurum inuenit sapientiae cunctis 
opibus pretiosioris. Qui a Christo ditissimo aurum emit 
ignitum probatum, ut locuples fiat. Quid igitur sunt ista, 
quae multitudo miratur, aurum, gemmae, praedia? Falso 
nomine diuitiae, uero spinae, quae semen diuini. uerbi 
suffocant iuxta parabolam euangelicam, sarcinae surît,
quibus onusti nec possunt per arctam uiam Christum 
nudum sequi nec per ostium humile intrare in regnum 
caelorum. Ne pilo quidem ternetipsum meliorem puta, si 
uel Midas uel Croesos opibus uincas, sed alligatiorem, 
impeditiorem, onustiorem. Abunde sat habet, qui ista 
fortiter potest contemnere. Satis prospectum est ei, cui 
nihil defuturum promisit Christus. Non esuriet, cui sapit 
manna uerbi diuini. Non erit nudus, qui Christum induit. 
Hoc solum damnum existima, quoties aliquid de pietate 
decessit et uitiis accreuit. Ingens lucrum puta, cum mens 
accessione uirtutis facta est melior. Nihil tibi deesse puta, 
si eum possides, in quo sunt omnia.

Quid autem hoc est, quod miseri uoluptatem nominant? 
Profecto nihil minus, quam quod dicitur. Quid igitur? 
Mera insania est et plane (quod Graeci dicere solent) 
Aiacis risus, dulce uenenum, blanda pernicies. Vera et 
unica uoluptas gaudium est purae conscientiae. Lautissimae 
epulae sunt studium sanctarum scripturarum, iucundissimae 
cantilenae psalmi spiritussancti, festiuissima 
societas communio sanctorum omnium. Summae deliciae 
fruitio ueri. Tu modo purga oculos, purga aures, purga 
palatum, et incipiet tibi dulcescere Christus. Quo uere 
gustato etiam si Milesii, Sybaritae, Asoti, Epicurei, breuiter 
uniuersi uoluptatum architecti omnes suas illecebras 
in unum conferant, prae uno illo nausea uidebuntur. Non 
id protinus dulce est, quod sapit, sed quod sano sapit. Si 
febrienti aqua uinum sapit, nemo istud uoluptatem nominat, 
sed morbum. Erras, si non credis piis hominibus longe 
iucundiores esse suas lacrimas quam impiis risus, cachinnos 
iocosque suos. Non his dulcius esse ieiunium quam illis 
attagenes, Phasides aues, perdices, acipenseres aut rhombos 
suos. Horum frugales mensulas olusculis et leguminibus 
Pythagoricis instructas non longe lautiores esse quam 
istorum sumptuosa fastidia. Denique uera uoluptas est 
amore Christi falsis deliciis non sollicitari.

Iam amoris et odii uocabulis uide quam mundus abutatur. 
Cum adolescens insanus puelam deperit, id uulgus 
amorem appellat, cum nullum uerius sit odium. Verus 
amor uel suo dispendio commodis alienis consulere cupit. 
Ille quo nisi ad suam uoluptatem spectat? Igitur non illam, 
sed semetipsum amat, quamquam ne se quidem amat. 
Nemo enim alium amare potest, nisi se prius amarit, sed 
recte. Nemo quamquam odisse potest, nisi se prius oderit. 
Verum bene amare nonnunquam bene odisse est et recte 
odisse amasse est. Ergo qui ob tantillum commodum (ut 
putat) suum puellae blanditiis et muneribus tendit insidias, 
ut illi quod habet optimum eripiat, integritatem, pudorem, 
simplicitatem, bonam mentem, famam, utrum hic odisse 
an amare tibi uidetur? Profecto nullum hoc odio odium 
atrocius. Cum inepti parentes liberorum uitiis indulgent, 
uulgo aiunt, quam tenere hi suos amant filios. Immo quam 
crudeliter oderunt, qui, dura suis morem gerunt affectibus, 
liberorum salutem habent neglectui. Quid aliud nobis 
precatur hostis inuidentissimus diabolus, quam ut hic 
impune peccantes in aeternum incurramus supplicium? 

Lenem magistrum et misericordem principem uocant, qui
sceleribus quibusdam uel conniuet uel etiam fauet, ut hoc 
peccent licentius, quo impunitius. At quid aliud minatur 
per prophetam dominus iis, quos sua misericordia putat 
indignos? Et non uisitabo, inquit, super filias uestras, 
quando fornicantur, et super nurus uestras, quando adulterantur. 
Dauid uero, quid promisit? Visitabo, inquit, in 
uirga iniquitates eorum et in uerberibus peccata eorum. 
Misericordiam auteur meam non dispergam ab eis. Vides, 
ut in Christo nouentur omnia et rerum uocabula permutentur. 
Qui seipsum mâle amat, is capitaliter odit. Qui in 
sese male misericors est, is crudelissime saeuit. Bene curare 
negligere est. Bene laedere prodesse est. Bene perdere 
seruare est. Ipse tibi curae eris, si carnis desideria contempseris. 
Si bene saeuieris in uitia, hominem beneficio iuueris. 

Si peccatorem occideris, hominem seruaueris. Si perdideris, 
quod fecit homo, restitueris, quod fecit deus.
Age uero iam potentiam et imbecillitatem, fortitudinem 
et ignauiam quid esse putat error popularis? Nonne potentem 
nominant eum, qui quem uelit facile queat laedere? 
Quamquam odiosa nimium potentia est nocere posse, id 
quod est istis cum cantharidibus et scorpiis atque ipso adeo 
diabolo commune, uidelicet dare malum. Solus deus uere 
potens est, qui nocere nec potest, si uelit, nec uult, si 
possit, quippe cuius natura est benefacere. Sed potens iste 
quomodo tandem laedet hominem? Eripiet pecuniam, 
pulsabit corpus, adimet uitam? Si pio homini id facit, 
beneficium pro maleficio dedit, sin improbo, hic occasionem 
quidem administrauit, sed ille ipse sibi nocuit. Nemo
enim nisi a seipso laeditur. Nemo alium parat laedere, nisi 
longe grauius ipse sese laedat prius. Damnum pecuniae 
mihi dare paras, iam tu caritate amissa damnum grauissimum 
tibi ipsi dedisti. Non potes mihi uulnus infligere, quin 
ipse prius uulnus multo atrocius acceperis. Non adimes 
mihi uitam corporis, nisi tute tibi prius animam iugularis. 

At Paulus ad inferendam iniuriam imbecillis, ad ferendam 
ualidissimus nonne gloriatur sese in Christo posse omnia? 
Fortem et animosum uulgo nominant eum, qui ferox et 
impotentis animi ad quamtumuis leuem iniuriam efferuescit 
iracundia et conuicium conuicio, maleficium maleficio retaliat. 

Contra qui acceptam iniuriam mussitat ac 
dissimulat, hunc ignauum, pusillanimem, instrenuum 
appellitant. Immo quid alienius a magnitudine animi 
quam uerbulo dimoueri a statu mentis et adeo alienam 
stultitiam non posse contemnere, ut hominem te non putes 
esse, nisi maleficium maleficio superaris? At quanto fortius 
animo excelso et amplo nullam iniuriam non posse negligere, 
insuper et pro maleficio beneficium reddere? Non ego 
fortem dixerim, qui in hostem audeat, qui moenia superet, 
qui uita contempta omnibus periculis obiciat caput, id 
quod est paene gladiatoribus omnibus commune. At animum 
qui possit uincere, qui ex animo bene uelle male 
uolentibus, bene mereri de male merentibus, bene precari 
male precantibus, huic denique debetur cognomen fortis 
atque magnanimi.

Excutiamus et illud, quid mundus gloriam, ignominiam 
ac pudorem nominet. Laudaris. Ob quid et a quibus? Si ob 
turpia et a turpibus, ista uero falsa est gloria et uera
ignominia. Vituperaris, rideris. Qua gratia et a quibus? 
Ob pietatem, ob innocentiam utique a malis. Non ista est 
ignominia, sed nulla uerior gloria. Esto sane uel uniuersus 
mundus explodat exsibiletque, non potest non esse gloriosum, 
quod approbat Christus. Et si quicquid est mortalium 
applaudat atque acclamet euge euge, non potest non esse 
pudendum, quod deo displicet.

Prudentiam uulgo uocant rem parare strenue, partam 
probe constabilire et porro in posterum perspicere. Sic 
enim passim et serio loquentes audimus :  "Frugi homo est, 
catus, cordatus, consultus, prouidus" de iis, qui breui rem 
faciunt lautiorem. Hoc mundus, qui et mendax est ipse, et 
pater eius. At quid dicit ueritas? Stulte, inquit, hac nocte 
repetent a te animam tuam. Expleuerat horrea messibus, 
instruxerat commeatu omnes apothecas, abunde multum 
pecuniae domi condiderat, nihil restare putabat, non (quod 
ferae faciunt) ut congestis opibus inops custos incubaret, 
quemadmodum draconem uellus aureum seruasse poetae 
fabulantur, sed uti partis frueretur, et tamen hunc stultum 
appelle euangelium. Quid enim stultius, quid uecordius 
quam umbris inhiantem res ueras amittere, id quod solemus 
in cane illo Aesopico ridere. Et in Christianorum moribus 
non magis ridendum est uel flendum potius? Incallidus 
mercator habeatur, quem comicum illud fugerit:

Pecuniam in loco negligere maximum interdum 
est lucrum,

qui praesens lucellum admittat, quod non ignoret ingens 
dispendium consecuturum. Quanto inconsultius huic 
umbraticae uitae omnibus horis nutanti tanta sollicitudine
prospicere, quod tamen fuerat suppeditandum a deo, et in 
futuram uitam nihil consulere, quam semper calamitosissimam 
exigamus oportet, nisi fuerit ingenti cura prospectum?
Alium errorem accipe: Sollertem et rerum peritum uotant, 
qui rumusculos omnes captans nouit, toto quid fiat 
in orbe. Quae fortuna mercatuum, quid Britannorum 
tyrannus moliatur, quid nouatum Romae, quid ortum in 
Galliis, quomodo Dacae uictitent et Scythae, quid consultent 
principes. Breuiter qui omni de negotio apud omne 
genus hominum garrire calleat, eum aiunt sapere. Quid 
autem incogitantius, quid inscitius quam quae procul 
fiant et ad te nihil attinent, ea uestigare, quae uero in tuo 
pectore gerantur et uel sola ad te pertinent, de iis ne cogitare 
quidem? Narras mihi tumultus Britannicos, narra 
magis, quid in tuo pectore tumultuentur ira, inuidia, 
libido, ambitio; quam prope iam istae sub iugum missae 
sint; quae spes uictoriae, quanta belli pars profligata, quam 
instructa ratio. In his si uigilans, si auritus pariter et 
oculatus, si sagax, si circumspectus fueris, sollertem te 
pronuntiabo. Atque illud, quod in nos mundus solet iacere, 
in ipsum retorquebo. Nequiquam sapit, qui sibi nihil sapit.

Ad hunc modum si omnes mortalium curas, gaudia, spes, 
metus, studia, sententias excusseris, inuenies plena erroris 
omnia. Dum bonum dicunt malum et malum bonum, dum 
dulce faciunt amarum, amarum dulce, lucem faciunt tenebras 
et tenebras lucem. Et haec quidem hominum multo 
maxima turba est. Verum oportet hos simul et contemnere, 
ne similis illorum esse uelis, et miserescere, ut eos tui similes 
fieri cupias, atque (ut Augustini uerbis utar) tum flere
conuertit irridendos, tum irridere flendos. Noli in malis 
conformari huic saeculo, sed reformare in nouitate sensus 
tui, ut probes non quae mirentur homines, sed quae sit 
uoluntas dei bona et beneplacens et perfecta. Periculo 
proximus es planeque labascis, si circumspectare coeperis, 
quid agant plerique, si captare, quid sentiant. Tu uitae 
ac lucis filius sepeliant sine mortui mortuos suos, caeci 
caecorum duces simul in foueam abeant. Caue quoquam ab 
exemplari tuo Christo cordis oculos dimoueas. Non errabis 
ueritatis ductum sequens. Non impinges in tenebris post 
lumen ambulans. Hoc praelucente si fucata bona a ueris, 
si uera mala a falsis secreueris, horrebis, non imitaberis 
caecitatem multitudinis ad inanissima rerum ludibria 
uicibus quibusdam affectionum irae, inuidiae, amoris, odii, 
spei, metus, gaudii, doloris quouis Euripo inquietius 
aestuantis. Brachmani, Cynici, Stoici mordicus sua dogmata 
tueri solent et reclamante mundo, explodentibus, 
exsibilantibus omnibus tamen urgent pertinaces, quod sibi 
semel persuaserunt. Aude et tu sectae tuae decreta penitus 
in animo figere, aude securus ac totus in auctoris tui 
sententiam pedibus discedere.

Opiniones Christiano dignae.

Haec semper apud te constent ueri Christianismi paradoxa, 
uti ne quis Christianus se sibi natum esse putet 
neque sibi uelit uiuere, sed quicquid habet aut est, id omne
non sibi tribuat, sed deo auctori ferat acceptum, omnia sua 
bona omnibus existimet esse communia. Proprietatem 
Christiana caritas non nouit. Pios amet in Christo, impios 
propter Christum, qui nos adhuc inimicos sic dilexit prior, 
ut se totum nobis redimendis impenderit. Illos complectatur, 
quod boni sint, hos nihilominus, ut bonos reddat. 
Neminem prorsus hominem oderit, non utique magis quam 
fidelis medicus odit aegrotum. Vitiis tantum sit inimicus. 

Quo grauior est morbus, eo maiorem curam adhibebit pura 
caritas. Adulter est, sacrilegus est, Turca est: exsecretur 
adulterum, non hominem; sacrilegum aspernetur, non 
hominem; Turcam occidat, non hominem. Det operam, 
ut impius pereat, quem ipse se fecit, sed ut seruetur homo, 
quem fecit deus. Omnibus ex animo bene uelit, bene 
precetur, benefaciat. Neque noceat commeritis et prosit 
immerentibus. Omnium commodis perinde ut suis aggratuletur. 

Omnium incommodis non secus quam suis indoleat. 
Nimirum hoc est, quod iubet apostolus, flere cum flentibus, 
gaudere cum gaudentibus. Immo grauius alienum malum 
ferat quam suum. De fraterno bono laetior sit quam de 
proprio. Non est Christiani sic cogitare: Quid mihi rei cum 
isto? Albus aterue sit nescio, ignotus est, alienus est, nihil 
unquam bene de me meritus est; laesit aliquando, nunquam profuit. 

Nihil horum, tantum memineris, quo merito 
tibi quae praestiterit Christus, qui suam in te beneficentiam 
non in se, sed in proximo uoluit retaliari. Tantum uide, 
quibus egeat ille et quid tu possis. Tantum hoc cogita:
Frater est in domino, cohaeres in Christo, eiusdem corporis 
membrum, eodem redemptus sanguine, fidei communis 
socius, ad eandem gratiam et felicitatem futurae 
uitae uocatus. Quemadmodum dixit apostolus: Unum 
corpus et unus spiritus, sicut uocati estis in una spe uocationis 
uestrae, unus dominus et una fides, unum baptisma, 
unus deus et pater omnium, qui super omnes et per omnia 
et in omnibus nobis. Alienus esse qui potest, quicum tibi 
tam multiplex intercedit unitatis copula? Apud gentiles 
momenti non nihil afferant uel ad beneuolentiam uel ad 
maleuolentiam illae rhetorum circumstantiae: Conciuis 
est, affinis est, cognatus est aut contra; familiaris, amicus 
paternus, bene meritus, gratus, honesto loco natus, opulentus 
aut secus. In Christo aut nihil sunt aut iuxta Paulum 
unum et idem sunt haec omnia. Hoc unum tibi obuersetur 
ob oculos et satis sit: Caro mea est, frater est in Christo. 

Quod in membrum confertur, nonne in uniuersum corpus 
redundat atque inde in caput? Omnes sumus inuicem 
membra. Membra cohaerentia constituunt corpus; corporis 
caput Iesus Christus; Christi caput deus. Tibi fit, singulis 
fit, Christo fit, deo fit, quicquid unicuilibet membro fit seu 
bene seu male. Haec omnia unum sunt: deus, Christus, 
corpus et membra. Non recte inter Christianos locum 
habet illud: pares cum paribus et illud: dissimilitudo mater 
odii. Quorsum enim dissensionum uocabula, ubi tanta est 
unitas? Non sapit Christianismum, quod uulgo aulicus 
oppidano, rusticus urbano, patricius plebeio, magistratus 
priuato, diues pauperi, clarus obscuro, potens imbecilli, 
Italus Germano, Gallus Britanno, Britannus Scoto, grammaticus 
theologo, grammatico dialecticus, iurisperito 
medicus, doctus idiotae, eloquens infacundo, caelebs marito, 
iuuenis seni, clericus profano, sacerdos monacho, Minor 
Coletae, Carmelita Iacobitae et, ne omnia discrimina 
referam, nugatoria in re dissimilis dissimili est iniquior.

Ubi caritas, quae et hostem diligit, quando cognomen 
commutatum, quando color uestis nonnihil diuersus, 
quando cingulus aut calceus et similia deliramenta hominum 
me tibi faciunt inuisum? Quin potius pueriles istas 
nugas mittimus et illud, quod ad rem pertinet, prae oculis 
habere consuescimus, quod multis locis inculcat Paulus 
omnes nos in Christo capite unius esse corporis membra, 
eodem animata spiritu, si tamen in illo uiuimus, ut neque 
felicioribus membris inuideamus et imbecillioribus libenter 
subueniamus. Ut intelligamus nos ipsos accepisse beneficium, 
cum beneficium praestitimus proximo, nos laesos, 
cum nocitum est fratri. Neque quisquam proprie sibi 
studeat, sed pro sua uirili quisque quod accepit a deo in 
commune conferat, ut illo refluant omnia, unde fluxerunt, 
puta a capite. Hoc uidelicet est, quod Paulus scribit 
Corinthiis : Sicut enim, inquiens, corpus unum est et membra 
habet multa, omnia autem membra corporis cum sint 
multa, unum tamen corpus sunt, ita et Christus. Etenim 
in uno spiritu omnes nos in unum corpus baptizati sumus, 
siue Iudaei siue gentiles, siue serui siue liberi, et omnes 
in uno spiritu potati sumus. Nam et corpus non est unum 
membrum, sed multa. Si dixerit pes: quoniam non sum
manus, non sum de corpore, num ideo non est de corpore? 

Et si dixerit auris : non sum oculus, non sum de corpore, 
num ideo non est de corpore? Si totum corpus oculus, ubi 
auditus? Si totum auditus, ubi odoratus? Nunc autem 
posuit deus membra unumquodque eorum in corpore 
sicut uoluit. Quod si essent omnia unum membrum, ubi 
corpus? Nunc autem multa quidem membra, unum autem 
corpus. Non potest autem oculus dicere manui: opera tua 
non indigeo, aut iterum caput pedibus: non estis mihi 
necessarii. Sed multo magis quae uidentur membra corporis
infirmiora esse, necessariora sunt. Et quae putamus 
ignobiliora esse membra corporis, his honorem abundantiorem 
circumdamus. Et quae inhonesta sunt nostra, 
abundantiorem honestatem habent. Honesta autem nostra 
nullius egent. Sed deus temperauit corpus ei cui deerat 
abundantiorem tribuendo honorem, ut non sit schisma in 
corpore, sed in id ipsum pro inuicem sollicita sint membra. 
Vos autem estis corpus Christi et membra de membro. 

Consimilia scribit Romanis: Sicut enim, inquit, in uno 
corpore multa membra habemus, omnia autem membra 
non eundem actum habent, ita multi unum corpus sumus 
in Christo, singuli autem alter alterius membra, habentes 
donationes secundum gratiam, quae data est nobis, 
differentes. Rursum ad Ephesios: Veritatem autem, inquit, 
facientes in caritate crescamus in illo per omnia, qui est 
caput Christus, ex quo totum corpus compactum et connexum 
per omnem iuncturam subministrationis secundum 
operationem in mensuram uniuscuiusque membri augmentum 
corporis facit in aedificationem sui in caritate. Et 
alibi iubet inuicem alios aliorum onera gestare, quoniam
sumus inuicem membra. Vide igitur, num ad hoc corpus 
pertineant, quos passim audis ad hunc modum loquentes: 
"Mea res mihi haereditate obuenit, iure, non fraude possideo. 

Cur ea non meo arbitratu utar atque abutar? Cur iis 
dem Inde quicquam, quibus nihil debeo? Profundo, perdo, 
meum est quod perit, aliorum nihil interest." Membrum 
tuum ringitur inedia, et tu ructas perdicum carnes. Frater 
nudus horret, tibi tantum uestium tineis et carie uitiatur. 

Tibi mille aureos unius noctis alea perdidit, dum interim 
misera quaepiam puella adigente egestate pudicitiam suam 
prostituit et perit anima, pro qua Christus impendit animam 
suam. Tu dicis:"Quid mea? Quod meum est, pro 
meo arbitrio tracto." Et postea isto cum animo tibi uideris 
Christianus, qui ne homo quidem sis? Audis in coetu multorum 
laedi famam huius atque illius, tu taces aut forte 
arrides obtrectanti. "Confutassem", inquis, "si quid ad me 
pertinuissent quae dicebantur. At nihil mihi cum illo, qui 
laedebatur." Ergo nihil tibi cum corpore, si nihil cum 
membro. Ne cum capite quidem aliquid, si nihil cum corpore.

Vim ui (inquiunt) ius est repellere. Nihil moror, quid 
leges imperatoriae permittant, hoc demiror, unde istae 
uoces in mores Christianorum peruenerint. Nocui, sed 
lacessitus. Malui dare malum quam in me admittere. Esto, 
non puniunt leges humanae, quod indulserunt. At quid 
facturus est Christus imperator tuus, si suae legi fraudem 
feceris, quae exstat apud Matthaeum? Ego autem dico
uobis non resistere malo, sed si quis te percusserit in dextram 
maxillam tuam, praebe illi et alteram, et ei, qui uult 
tecum in iudicio contendere et tunicam tuam tollere, dimitte 
ei et pallium. Et quicunque te angariauerit mille 
passus, uade cum illo et alia duo. Diligite inimicos uestros 
et benefacite his, qui oderunt uos, et orate pro persequentibus
 et calumniantibus uos, ut sitis filii patris uestri, qui in 
caelis est, qui solem suum oriri facit super bonos et malos 
et pluit super iustos et iniustos. Respondes: "Non mihi 
ista dixit. Dixit apostolis, dixit perfecus." Nonne audisti, 
ut filii patris uestri sitis? Si filius dei non cupis esse, nihil 
ad te pertinet lex. Quamquam ne bonus quidem est, qui 
perfectus esse nolit. Accipe et illud, si mercedem non desideras, 
nihil ad te mandatum. Sequitur enim: Si diligitis eos, 
qui uos diligunt, quam mercedem habetis? Quasi dicat: 
nullam. Neque enim istud facere uirtus est, sed non facere 
scelus est. Neutri debetur quicquam, ubi par relatum est 
pari. Audi Paulum magnum Christianarum legum et consultum 
et interpretem: Benedicite persequentibus uos. 

Benedicite et nolite maledicere. Nulli malum pro malo 
reddentes. Si fieri potest, quod ex uobis est cum omnibus 
hominibus pacem habentes, non uosmetipsos defendentes 
carissimi, sed date locum irae. Scriptum est enim: Mihi 
uindicta et ego retribuam, dicit dominus. Sed si esurierit 
inimicus tuus, ciba illum. Si sitit, potum da illi. Hoc enim 
faciens carbones ignis congeres super caput eius. Noli 
uinci a malo, sed uince in bono malum. "Quid igitur futurum
 est", inquis, "si procacitatem alienam mea lenitate
aluero et ueterem ferendo iniuriam inuitaro noxam?" Si 
potes malum sine tuo malo uel effugere uel depellere, nemo 
te uetat facere. Sin minus, caue dixeris: "Facere satius 
est quam pati." Si potes, emenda uel beneficiis obruens uel 
mansuetudine uincens. Sin aliter, praestat alterum perire 
quam utrumque, praestat te patientiae lucro ditescere, 
quam mutua talione mali malos ambos fieri. Ergo Christianum 
decretum sit cum omnibus amore, mansuetudine, 
beneficio, certare; contentione, odio, obtrectatione, cotumelia, 
iniuria uel infimis etiam libenter cedere. Sed 
indignus est, cui benefiat, cui concedatur. At dignum te, 
ut facias, dignus Christus, ad cuius gratiam fit.

"Neque laedere quemquam uolo", aiunt,"neque laedi 
me patiar." Immo tu laesus ex animo remitte noxam 
cauens, ne quid sit, quod quisquam tibi remittat. Tarn 
obseruans esto in uitanda culpa tua quam facilis ad 
remittendam alienam. Quo maior es, hoc te magis magisque 
submittas, ut omnibus in caritate inseruias. Si claro 
genere es, non obscurabunt, sed decorabunt nobilitatem 
generis mores Christo digni. Si doctus es, hoc modestius 
imperitorum inscitiam feras et emendes. Hoc fratri plus 
debes, quo plus tibi creditum est. Diues es, memineris 
dispensatorem esse te, non dominum ac sollicitus uide, 
quomodo rem communem tractes. Tu credebas solis monachis 
interdictam esse proprietatem, indictam paupertatem? 

Errasti, utrumque ad omnes Christianos pertinet. 
Lex te punit, si quid alieni sustuleris. Non punit, si tuum 
fratre egente subtraxeris. At utrumque puniet Christus. 
Si magistratus es, ne te faciat honor ferociorem, sed onus
sollicitiorem. "Non gero", inquis, "munus ecclesiasticum, 
non sum pastor aut episcopus". Demus istud, at num 
etiam Christianus non es? Ipse uideris cuias sis, si ecclesiasticus 
non es. Adeo Christus in contemptum uenit 
mundo, ut pulchrum existiment et regium nihil cum eo 
habere commercii, hoc quemque contemptiorem esse, quo 
fuerit illi copulation. An non audis cotidie ab iratis laicis 
atrocis conuicii loco nobis in os iaci clerici, sacerdotis et 
monachi uocabula, idque prorsus non alio animo ac uoce, 
quam si incestum aut sacrilegium exprobrarent? Equidem 
demiror, cur non etiam baptismum obiciant, cur non etiam 
cum Saracenis Christi cognomen probri uice impingant. 

Si malum clericum aut indignum sacerdotem dicerent aut 
monachum irreligiosum, ferendi erant, quippe qui mores 
hominum notarent, non uirtutis professionem contemnerent. 
Sed qui sibi stupra uirginum, res bello raptas, 
pecuniam alea uel partam uel perditam et id genus plurima 
facinora gloriae ducunt, in alium uero nihil habent contemptius 
aut probrosius aut magis pudendum, quod 
obiectent, quam monachi aut sacerdotis uocabulum, 
nimirum obscurum non est, quid de Christo sentiant isti 
solo nomine Christiani.

Non est alius episcoporum, alius magistratuum ciuilium 
dominus. Eiusdem uices gerunt utrique. Eidem utrique 
reddenda erit ratio. Si alio quam ad illum respicis uel 
suscipiens magistratum uel gerens, nihil refert, si te mundus 
non uocat Simoniacum, ille certe ut Simoniacum puniet. 
Si publicum munus ambis, non ut prosis in commune, 
sed ut priuatim rei tuae consulas, ut ulciscaris, quibus male 
uis, magistratus tuus latrocinium est apud deum. Insequeris 
praedones, non uti suum recipiat qui spoliatus est,
sed ne non sit apud te, quod apud praedones est. Quantulum 
quaeso inter te et illos interest? Nisi forte quod illi 
quidem mercatorum, tu praedonum es praedo. In summa, 
nisi hoc animo geris magistratum, ut paratus sis non dicam 
rei, sed et capitis iactura quod iustum est tueri, non 
approbabit Christus administrationem tuam. Addam et 
illud ex Platonis sententia neminem esse magistratu 
dignum, qui libenter gerit magistratum. Si princeps, caue 
ne te incantent maleficae illae assentatorum uoces:"Dominus 
es, supra leges liber es. Omnia tibi iusta, omnia 
honesta. Tibi licet, quicquid libet." Nihil ad te, quae uulgo 
dicuntur a sacerdotibus. Immo tu, id quod res est, existima 
unum omnium esse dominum Christum Iesum, cuius te 
quam simillimum esse oportet, quippe cuius uices geris. 

Huius disciplina nulli praestanda exactius quam tibi, a quo 
seuerius rationem exacturus quam ab aliis. Non protinus 
ius esse putato quod uis, sed id tantum uelis, quod ius est. 
Quod ulli mortalium turpe futurum erat, id ne tibi quidem 
putaris honestum. Immo ne illa quidem tibi permitte, 
quae uulgo solent condonari. Quod in aliis delictum, in te 
flagitium fore puta. Honorem, admirationem, dignitatem, 
gratiam, auctoritatem, non opes tibi concilient plebeis 
maiores, sed mores emereantur popularibus meliores. Non 
ea discat in te mirari uulgus, quibus illa ipsa facinora inuitantur, 
in quae tu cotidie animaduertis. Tolle admirationem 
diuitiarum, ubi fures, peculatores, sacrilegi, praedones? 

Tolle admirationem uoluptatum, ubi raptores atque 
adulteri? Quoties splendidior apud tuos uideri uis, ne
stultorum oculis opes tuas explices; cura felicior, ne luxum 
et uoluptates ostentes. In te primum discant ista contemnere, 
discant suspicere uirtutem, in pretio habere frugalitatem, 
applaudere temperantiae, honorem habere modestiae. 
Ne quid eorum tuis in moribus appareat, quae tui 
fasces in populi moribus puniunt. Optime recideris maleficia, 
si materiam maleficiorum, diuitias et uoluptates, 
in te non uiderint magni fieri. Ne quem uel media de plebe 
prae te contempseris. Commune ex aequo pretium est, quo 
utrique estis redempti. A contemptu te non strepitus 
ambitionis, non ferocitas, non arma atque satellites uindicent, 
sed uitae integritas, seueritas ac mores ab omnibus 
populi uitiis incorrupti.

Nihil prohibet in obeundo principatum summum tenere 
locum et in caritate nullum discernere locum. Hoc principatum 
esse puta non opibus praecedere, sed quamplurimum 
omnibus prodesse. Non ea, quae publica sunt, in 
tuum commodum uerte, sed quae tua sunt teque ipsum 
totum ad publicam utilitatem effunde. Multa tibi debet 
populus, at tu illi debes omnia. Ambitiosa nomina inuicti, 
sacrosancti, maiestatis etsi coguntur ferre aures, animus 
certe non agnoscat, sed haec omnia in Christum, cui soli 
competunt, referas. Laesae maiestatis crimen, quod alii 
tragica uoce efferunt, apud te leuissimum sit. Maiestatem 
principis is uere laedit, qui principis nomine contra ius 
crudeliter, uiolente, flagitiose quid facit. Nullius iniuria te 
minus moueat quam quae priuatim ad te pertinet. Publicam 
personam esse te memineris nec oportere nisi de 
publico cogitare. Si cordatus es, reputa tecum non quantus
sis, sed quantum onus umeris sustineas. Et quo maiore in 
periculo uersaris, hoc minus indulge tibi non a maioribus 
tuis aut assentatoribus formam administrandi imperii, sed 
a Christo petens. Quid enim absurdius quam principem 
Christianum Hannibalem, Alexandrum Magnum, Caesarem 
aut Pompeium sibi proponere? In quibus ipsis cum quasdam 
uirtutes nequeat assequi, ea potissimum imitabitur, 
quae sola erant fugienda. Non protinus in exemplum 
trahatur, si quid approbantibus historicis fecit Caesar, sed 
si quod fecit non abhorret a doctrina domini nostri aut si 
est eiusmodi, ut, quamquam imitandum non est, ad uirtutis 
tamen studium possit accendere. Non totum quidem 
imperium tanti sit, ut prudens uelis a recto deflectere. Exue 
potius illud quam exuas Christum. Ne dubita, habet ille 
quod tibi referat pro contempto imperio longe melius 
imperio. Nihil tam decorum, tam magnificum, tam gloriosum 
regibus quam ad summi regis Iesu similitudinem 
quamproxime accedere, qui ut erat maximus, ita et optimus 
erat. Sed quod maximus esset, id in terris dissimulauit, 
quod optimus, id nos sentire maluit, quia hoc nos maluit 
imitari. Negauit regnum suum de hoc mundo esse, cum 
esset caeli terraeque dominus. Sed principes gentium 
dominantur eis, Christianus non exercet potestatem in 
suos, sed caritatem, et qui maximus est, omnium ministrum 
se cogitet esse, non dominum. Quo magis admiror potestatis 
et dominii ambitiosa uocabula ad ipsos usque pontifices 
summos et episcopos inuecta fuisse nec pudere theologos 
non minus indocte quam ambitiose magistros nostros uulgo 
appellitari, cum utrumque Christus interdixerit suis, ne 
uel dominos uel magistros uocari se sinerent, unum enim 
esse tutu magistrum tum dominum, qui et caput omnium 
nostrum, Christus Iesus. Apostolus, pastor, episcopus
officii sunt uocabula, non dominatus. Papa, abbas caritatis 
cognomina surit, non potestatis.

Sed quid ego mare illud uulgarium errorum ingredior? 
Ad quodcunque hominum genus se conuerterit, multa 
ubique uidebit homo uere spiritalis quae rideat, plura quae 
fleat. Plurimas opiniones deprehendet deprauatissimas et 
a Christi doctrina longe lateque dissidentes. Quarum bona 
pars inde proficiscitur, quod etiam in Christianismo mundum 
quendam induximus. Et quod apud ueteres theologos 
de mundo legitur, hoc parum eruditi ad eos referunt, qui 
monachi non sunt. Mundus in euangelio, apud apostolos, 
apud Augustinum, Ambrosium, Hieronymum dicuntur increduli, 
a fide alieni, crucis Christi inimici, blasphemi in 
deum. Qui huiusmodi surit, solliciti sunt de crastino, quippe 
qui diffidunt de Christo, pro opibus, pro imperio, pro 
uoluptatibus digladiantur, utpote qui sensibilium rerum 
praestigiis occaecati falsa bona pro ueris amplectuntur. 
Hic enim mundus Christum, uerum lumen, non cognouit. 

Hic totus in malo positus se amat, sibi uiuit, sibi studet. 
Non enim induit Christum, qui uera caritas est. Ab hoc 
semouit Christus non solum apostolos, sed omnes, quos se 
dignos iudicauit. Quo tandem igitur modo hunc semper in 
litteris damnatum mundum cum Christianismo miscemus 
et mundi inani uocabulo nostris uitiis blandimur?
Augent hanc pestera plerique doctores adulterantes 
uerbum dei, ut ait Paulus, et ad temporum mores scripturam 
diuinam trahentes, cum magis conuertie mores ad 
scripturarum regulam emendari. Nullum autem exitialius 
assentandi genus, quam cum uerbis euangelicis aut propheticis 
animi morbis blandimur, non medemur. Audit 
princeps: Omnis potestas a deo; protinus surgunt cristae. 
Cur magis tumidum te reddit scriptura quam sollicitum? 

Cogitas, quod deus tradidit tibi gerendum imperium, et 
non cogitas, quod idem gesti imperii exiget rationem? 
Audit auarus interdictum Christianis, ne binas habeant 
tunicas. Interpretatur theologus alteram tunicam esse, 
quicquid necessitati naturae supersit et quod ad morbum 
cupiditatis pertineat. "Bene habet", inquit Crassus ille, 
"mihi adhuc plurima desunt." Audit animalis et a caritate 
frigidus hunc esse caritatis ordinem, ut tuam pecuniam 
alienae, tuam uitam alienae, tuam famam alienae anteponas. 

"Non dabo", inquit igitur, "ne forte mihi ipse desit. 
Non tuebor illius famam, ne quid maculae meae aspergatur 
famae. Fratrem in periculo deseram, ne ueniam et ipse in 
periculum. Breuiter mihi uiuam totus, ne quid ullius nomine 
ad me perueniat incommodi." Didicimus et a sanctis 
uiris, si quid non imitandum fecerunt, id solum in uitae 
exemplum trahere. Adulteri et sanguinarii Dauid exemplo 
sibi blandiuntur. Qui sacculis inhiant, diuitem Abraham 
nobis obiciunt. Principes, quibus pro ludo est passim 
uitiare uirgines, Salomonis reginas et concubinas nobis 
annumerant. Quorum deus uenter est, Noe ebrietatem 
praetexunt. Incesti Loth concubitum praetendunt suae 
turpitudini. Cur in istos a Christo declinamus oculos? 
Audeo dicere ne in prophetis quidem aut apostolis imitandum 
Christianis, si quid a Christi doctrina diuaricetur.
Quod si sanctos peccatores libet imitari, non reclamo, 
modo totos imitentur. Secutus es Dauid adulterantem, 
magis sequere paenitentem. Expressisti Magdalenam 
peccatricem, exprime et amantem multum, exprime lacrimantem, 
exprime ad pedes Iesu sese abicientem. Persecutus 
es ecclesiam dei cum Paulo, peierasti cum Petro, fac et 
ceruicem porrigas pro pietate cum Paulo, crucem ne 
reformides cum Petro. Ideo patitur deus et magnos uiros 
in quaedam uitia labi, ne nos lapsi desperemus, sed ita, si 
quemadmodum socii fuimus errantium, ita simus et emendantium 
errata. Nunc illud ipsum quod imitandum non 
erat, exaggeramus et quaedam recte ab illis facta deprauamus 
aranearum instar, tantum si quid inest ueneni 
exsugentes aut salutarem etiam sucum nobis uertentes in 
uenenum. Quid tibi cura diuite Abraham, cui numisma 
numen est? Quod ille prouentu feturae deo rem illius fortunante 
ditatus est idque in lege carnali, ideone tibi Christiano 
licet per fas nefasque undecunque Croesi opes congerere, 
quas uel male profundas uel peius domi defodias? Ille 
diuitiis sponte affluentibus quam non adiecerit animum, 
uel hoc argumento sit, quod statim ad iubentis dei uocem 
filium unicum mactandum produxit. Quam credis contempsisse 
boum armenta, qui contempsit et filium? Tu 
uero nihil aliud somnians quam quaestum, nihil admirans 
nisi pecuniam, paratus, simul atque inciderit exigui lucelli 
spes, uel fratrem fallere uel Christum negligere simile 
quiddam tibi putas esse cura Abraham? Simplices puellae 
filiae Loth cura conspicerent omnem quaquauersum regionem 
incendio conflagrare, hoc uniuersum mundum arbitrantes, 
quod oculis patebat, neque ullum iam usquam
mortalium ex tam uasto incendio superstitem esse praeter 
sese non turpi, sed pio consilio patris concubitum suffuratae
sunt, ne uidelicet nullae generis humani reliquiae 
superessent, praesertim cum adhuc uigeret diuinum praeceptum : 
crescite et multiplicamini, et audebis tuas prodigiosas 
libidines cura harum puellarum facto conferre? 

Immo et coniugium tuum harum incestui non dubitem 
posthabere, si quidem in matrimonio non proli seruis, sed 
tuae libidini. Dauid tot egregiis pietatis exemplis editis 
semel incidit in adulterium obiecta opportunitate, non 
captata. An ob hoc protinus tibi licebit impune totam 
aetatem per alienos thalamos uolutari? Petrus semel metu 
mortis abnegauit Christum, pro quo postea fuerat moriturus; 
num ideo tibi quauis de causa peierare fas erit? 
Paulus non affectu peccauit, sed errare lapsus est, admonitus 
statim resipuit. Tu prudens, sciens, uidens in malis 
consenescis et Pauli exemplo tibi ipsi caput demulces? 

Matthaeus uerbo tantum iussus nihil contatus semel totum 
exuit telonen. Te pecuniis addictum non tot sanctorum 
exempla, non toties audita euangelia, non tot contiones 
auellunt. Dicunt mihi episcopi:"Diuus Augustinus duas 
amicas habuisse legitur." Verum ille ethnicus, nos in 
Christianismo educati. Ille adolescens, nos cani. Egregia 
collatio, quoniam ille iuuenis ethnicus, ne matrimonii 
pedicis irretiretur, unam mulierculam uxoris loco habuit 
et non uxori fidem tamen coniugii praestitit, ideo nobis 
Christianis senibus, sacerdotibus, episcopis minus foedum
erit per omnia libidinum uolutabra conspurcari? Actum 
est de moribus, posteaquam uitia uirtutum nominibus 
donauimus et ad tuendum mala nostra argutiores quam ad 
emendandum diligentiores esse coepimus, maxime si 
prauas opiniones nostras falso patrocinio diuinarum 
litterarum alere ac fulcire condidicerimus.

Tu igitur, frater suauissime, in totum contempto uulgo 
cum suis et opinionibus et factis sincere ac totus Christianam 
sectam arripe, quicquid in hac uita uel horrendum uel 
appetendum obicitur sensibus, id omne pietatis amore ex 
aequo negligens. Unus Christus tibi satis sit, unicus auctor 
et recte sentiendi et beate uiuendi. Et hanc quidem meram 
stultitiam amentiamque mundus existimat, sed per hanc 
placuit deo saluos facere credentes. Feliciter desipit, qui 
sapit in Christo. Misere desipit, qui Christum non sapit. 

Verum heus tu, quemadmodum te uolo fortiter a uulgo 
dissentire, ita nolo Cynicum quiddam referentem passim 
aliorum sententiis aut factis oblatrare, superciliose damnare, 
odiose obstrepere omnibus, rabiose declamitare in 
uitam cuiuslibet, ne duo simul mala tibi consciscas, alterum, 
ut in omnium odium abeas, alterum, ut inuisus ne 
queas quidem ulli prodesse. Esto et tu omnibus omnia, 
ut omnes Christo lucrifacias, quoad licet non offensa 
pietate. Foris omnibus temet accommoda, ut intus quidem 
immotum sedeat propositum. Foris autem comitas, affabilitas, 
facilitas, commoditas alliciat fratrem, quem blande 
conuenit inuitari ad Christum, non asperitate deterreri. 
Denique quod sentis non tam saeuis intonandum uerbis 
quam moribus exprimendum. Neque rursus sic indulgendum 
infirmitati uulgi, ut ueritatem in loco fortiter tueri
non audeas. Humanitate emendandi sunt homines, non 
decipiendi.

[8,7] Canon septimus.

Porro si per infantiam et imbecillitatem animi nostri 
nondum ad ista spiritalia licebit aspirare, nihilo tamen 
segnius danda erit opera, ut saltem in proximis consistamus. 
Alioqui uera compendiariaque ad felicitatem uia est, 
si semel totam menteur ita ad caelestium rerum admirationem 
conuerterimus, ut ueluti corpus umbram, ita amor 
Christi, amor aeternorum et honestorum natura secum 
adducat fastidium caducorum et odium turpium. Utrumque 
enim necessario consequitur alterum, et alterum cum 
altero uel crescit uel decrescit. Quantum profeceris in 
amore Christi, tantum oderis mundum. Quo magis miraberis 
inuisibilia, hoc magis uilescent res fluxae ac momentaneae. 

Oportet igitur, quod in litteris suadet Fabius, idem 
et in uirtutis facere disciplina, ut statim ad optima 
nitamur. Quod tamen si nostro uitio non continget, proximum
est, ut uel humana quadam prudentia a magnis uitiis 
abstineamus nosque ipsos, quoad fieri potest, integros 
diuinae beneficentiae seruemus. Nam ut saluti propius est 
corpus exhaustum quidem illud et inane, uerum noxiis 
humoribus liberum, ita mens capacior est diuini muneris 
nondum grauibus culpis inquinata, tametsi uera uirtute 
adhuc uacat. Si imbecilliores sumus quam ut apostolos, 
ut martyres, ut uirgines imitemur, saltem non committamus, 
ut ethnici nos in hoc stadio uideantur praecurrere.
Quorum plerique cum neque deum nossent, quem uererentur, 
neque inferos crederent, quos formidarent, tamen 
ipsam per se turpitudinem modis omnibus fugiendam esse 
homini censuerunt adeo, ut nonnulli maluerint famae, rei, 
uitae denique iacturam facere quam ab honesto discedere. 
Si per se tale quiddam est peccatum, ut nullis commodis 
aut incommodas propositis sit admittendum, profecto 
Christianum hominem si non dei uel iustitia deterret uel 
dehortatur beneficentia, si non uel spes immortalitatis uel 
aeternae poenae metus reuocat, si ne ipsa quidem natiua 
peccati turpitudo retrahit, quae potuit et gentilium animos 
retrahere, saltem mille incommoda deterreant, quae etiam 
in hac uita peccantem consequuntur: infamia, dispendium 
rei, egestas, contemptus et odium bonorum, anxietas 
animi, inquietudo et ille multo miserrimus consciae mentis 
cruciatus, quem etiamsi nonnulli in praesentarium non 
sentiunt siue aetatis hebetudine obscurati siue peccati 
uoluptate inebriati, tamen sentient posterius et omnino 
tanto sentient infelicius, quanto serius. Quare iuuenes 
potissimum sunt admonendi, ut hanc esse peccati naturam 
malint tot auctoribus credere quam infelici experientia in 
semetipsis discere, neque prius uitam uitiis contaminent, 
quam plane quid sit uita cognouerint. Si tibi uilis est 
Christus, cui tu tanti constas, saltem tua ipsius causa 
temperato a turpibus. Et quamquam uehementer periculosum 
est hoc in statu uelut in triuio (quod aiunt) diutius 
commorari, tamen iis, qui nondum queunt ad heroicam 
assurgere uirtutem, non paulo praestabilius est in politica 
uirtute consistere quam in omne turpitudinis genus ire
praecipites. Non hic est felicitatis meta, sed hinc propior 
ad felicitatem gradus. Interim tamen semper orandus deus, 
ut nos ad meliora dignetur arripere.

[8,8] Canon octauus.

Si crebrius ac grauius ingruet in te tentationum procella, 
ne protinus tibi incipias displicere, quasi ob id deo tuo uel 
curae uel cordi non sis aut parum pius aut etiam minus 
perfectus. Immo potius gratias age, quod ut futurum 
haeredem erudit, ut carissimum filium flagelle, ut amicum 
explore. Maximum est argumentum hominem a diuina 
misericordia reiectum esse, cum nullis tentationibus 
incessitur. In mentem tibi ueniat Paulus apostolus, qui ad 
tertii caeli mysteria promeruit admitti, tamen ab angelo 
satanae colaphizatus. Succurrat amicus dei lob, succurrat 
Hieronymus, Benedictus, Franciscus cumque his innumerabiles 
alii patres maximis de uitiis sollicitati. Si cum 
tantis uiris, si cum tam multis tibi commune est quod 
pateris, quid est cur animum deicias? Magis enitere, ut 
cum illis uincas. Non destituet te deus, et faciet etiam cum 
tentatione prouentum, ut possis sustinere.

[8,9] Canon nonus.

Quod callidi solent imperatores facere, ut in tranquillis 
etiam rebus tamen excubias agant, itidem tu quoque 
semper animum uigilantem ac circumspectum ad futurum 
hostis assultum habeas. Nunquam enim ille non circuit 
quaerens quem deuoret. Quo paratior esse queas, ut 
irruentem statim fortiter retundas exsibilesque, statim 
pestiferi serpentis caput conteras. Nusquam enim ille uincitur 
uel facilius uel perfectius. Proinde consultissimum est 
paruulos Babylonis ilico ut nati sunt ad petram, quae 
Christus est, allidere, priusquam grandescant.

[8,10] Canon decimus.

Repellitur autem maxime tentator his modis, si uel 
uehementer auerseris animo statimque in suggerentem 
uelut exspuas aut ardenter ores aut ad sanctam aliquam 
occupationem toto pectore te conferas, aut si uerbis e 
sacris litteris petitis tentatori respondeas, quemadmodum 
supra admonuimus. Qua quidem in re non mediocriter 
profuerit aduersus omne tentationis genus certas quasdam 
sententias habere paratas, eas maxime, quibus aliquando 
senseris animum tuum uehementer commoueri.

[8,11] Canon undecimus.

Pios homines duplex potissimum habet periculum, 
alterum ne in tentatione succumbant, alterum ne post 
uictoriam in consolatione et gaudio spiritali insolescant. 
Ut igitur tutus sis non solum a timore nocturno, uerum 
etiam a daemonio meridiano, facito, ut cum hostis te ad 
turpia sollicite, non tuam ipsius respicias imbecillitatem, 
sed tantum memineris te in Christo omnia posse, qui non 
apostolis modo sed et tibi, sed omnibus suis membris 
etiam infimis dixit: Confidite, quia ego uici mundum. 
Rursum cum uel post superatum instigatorem uel in pio 
quopiam opere senseris mentem tuam intus arcana quadam 
uoluptate profundi, tum etiam atque etiam caueas, ne 
quid inde tuis meritis arroges, sed totum gratuitae beneficentiae 
dei feras acceptum teque ipsum protinus uerbis 
Pauli reprimas: Quid habes, quod non accepisti? Et si 
accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis? Itaque aduersus 
duplex hoc malum duplex erit remedium, si et in 
conflictu tuae uirtuti diffisus ad Christum caput tuum 
confugias atque in eius unius beneuolentia spem omnem 
uincendi ponas et in consolatione spiritali statim gratias 
agas illi de suo beneficio tuam indignitatem humiliter agnoscens.

[8,12] Canon duodecimus.

Cum pugnas cum hoste, non satis sit tibi, si ictum illius 
declines aut etiam repellas, nisi fortiter arreptum telum 
in ipsum auctorem retorseris suomet illum gladio iugulans. 
Id ita fiet, si ad malum sollicitatus non solum non pecces, 
sed hinc tibi arripias occasionem uirtutis. Et quemadmodum 
eleganter fingunt poetae Herculem obiectis ab irata 
Iunone periculis animo creuisse atque induruisse, itidem tu 
quoque da operam, ut hostis instigationibus non solum 
peior non fias, sed etiam euadas melior. Sollicitaris ad 
libidinem, imbecillitatem tuam agnosce ac plusculum 
etiam tibi de licitis uoluptatibus interdicito, ad castas et 
pias occupationes apponito nonnihil auctarii. Instigaris ad 
cupiditatem, ad tenacitatem, auge eleemosynas. Incitaris 
ad inanem gloriam, tanto magis demitte te in omnibus. 
Ita fiet, ut unaquaeque tentatio sit tibi renouatio quaedam 
sancti propositi tui et pietatis incrementum. Neque enim
prorsus alia ratio tam efficax conficiendi profligandique 
hostem nostrum. Verebitur enim te denuo prouocare, ne 
qui impietatis auctor esse gaudet, pietatis ministret occasionem.

[8,13] Canon decimustertius.

Semper autem hoc animo atque hac spe dimices, quasi 
ea pugna sit tibi postrema futura, si uictor discesseris. 
Fieri enim potest, ut et istud praemii tuae uirtuti largiatur 
benignitas diuina, ut hostis semel turpiter uictus nunquam 
postea te repetat, id quod legimus piis aliquot uiris contigisse. 
Nec absurde credit Origenes uincentibus Christianis 
minui copias hostium, dum semel fortiter repulsus nunquam 
ad hominem sollicitandum reuerti permittitur. Ergo 
in conflictu aude perpetuam sperare pacem. At rursum ubi 
uiceris, sic te geras quasi mox in proelium rediturus. 
Semper enim alia post aliam exspectanda tentatio neque 
unquam discedendum ab armis, nunquam relinquenda 
statio, nunquam remittendae excubiae, donec in hoc 
corporis praesidio militamus. Semper illud propheticum 
in pectore cuique habendum: Super custodiam meam stabo.

[8,14] Canon decimusquartus.

Magnopere cauendum, ne quod uitium ueluti leue contemnamus. 
Nullus enim hostis uicit saepius, quam qui fuit 
contemptui. Qua in re non paucos mortalium misere falli 
comperio. Fallunt enim seipsos, dum sibi in uno aut altero
uitio conniuentes, quod pro suis quisque moribus ueniale 
putat, reliqua grauiter exsecrantur. Bona pars eorum, 
quos uulgus integros et incorruptos appelle, furtum, 
rapinam, homicidium, adulterium, incestum oppido detestantur. 

At simplicem fornicationem et moderatum 
uoluptatis usum ut leue commissum neutiquam refugiunt. 
Alius ad reliqua sat incorruptos bibosior est, in luxu 
intemperantior, alius linguae licentioris, alius inanior et 
iactantior. Quo tandem uitio carebimus, si ad hunc modum 
suo quisque blandietur? Argumentum est istos ne reliquas 
quidem uirtutes uere possidere, quibus ullum uitium placet, 
sed potius simulacra quaedam uirtutum, quae uel natura 
uel educatio uel consuetudo denique et gentilium animis 
indidit. Atqui Christiano odio unumquodlibet uitium 
exsecratur, omnia detestetur necesse est. Cuius animum 
semel uera caritas occupauit, pari detestatione uniuersam 
malorum cohortem persequitur ac ne in uenialibus quidem 
sibi blanditur, ne a minimis sensim ad maxima dilabatur, 
et dum in leuibus oscitat, excidat a summis. Et si nondum 
forte queas uniuersam uitiorum stirpem euellere, tamen 
cotidie de malis nostris aliquid decerpendum, bonis moribus 
semper aliquid adiciendum. Ad eum modum decrescet 
aut crescet ingens ille cumulus Hesiodius.

[8,15] Canon decimusquintus.

Si te territabit labor, quem oportet in conflictu tentationum 
subire, hoc erit remedium: Noli molestiam pugnae
conferre cum uoluptate peccati, sed praesentem amaritudinem 
pugnae compone cum futura amaritudine peccati, 
quae uictum consequitur, tum praesentem dulcedinem 
culpae, quae te illectat, cum futura dulcedine uictoriae et 
tranquillitate mentis, quae consequitur strenue pugnantem, 
et mox uidebis, quam iniqua sit collatio. Verum in 
hoc falluntur parum cauti, quod amaritudinem pugnae 
comparant cum delectamento peccati neque respiciunt, 
quid hoc atque illud consequatur. Consequitur autem 
uictum multo tum grauior tum diuturnior molestia quam 
uincenti fuerat in congressu futura, uictorem item longe 
maior ac durabilior uoluptas quam uicto fuerit, quae 
traxit in culpam. Id quod facile iudicabit, qui fecerit 
utriusque rei periculom. Verum neminem Christianum 
oportet usque adeo ignauum esse, ut cum cotidie succumbat 
tentationi, non saltem aliquando uel curet experiri, 
quid sit uincere tentationem. Quod quo fecerit frequentius, 
hoc fiet uictoria dulcior.

[8,16] Canon decimussextus.

Quod si quando te contigerit letale uulnus accipere, 
caue ne protinus abiecto clipeo relictis armis hosti te dedas, 
Id quod animaduerti non paucis accidere, quibus animus 
natura est imbecillior et muliebrior, ut semel prostrati 
desinant reluctari seseque totos permittant affectibus 
neque cogitent de recuperanda libertate. Nimisquam 
periculosa est ista pusillanimitas, quae cum interdum 
ingeniis non pessimis adiuncta sit, tamen ad id quod est 
omnium pessimum solet adducere, nempe desperationem. 
Aduersus hanc igitur hac regula communienda mens est, 
ut lapsi in peccatum non solum non desperemus, sed
gnauos milites imitemur, quos non raro pudor ignominiae 
et accepti uulneris dolor non modo non conicit in fugam, 
uerum ad fortius quam antea pugnandum acuit redintegratque. 
Itidem nos quoque, simulatque in capitalem 
noxam fuerimus inducti, ilico properemus redire ad cor et 
lapsus ignominiam noua uirtutis alacritate sarcire. Facilius 
uni uulneri medeberis quam multis, facilius recenti quam 
inueterato iam putrique. Anima temetipsum uersiculo illo 
notissimo, quem usurpasse Demosthenes legitur: Vir 
fugiens et denuo pugnabit. Cogita Dauid prophetam, 
regem Salomonem, Petrum ecclesiae principem, Paulum 
apostolum, tanta lumina sanctimoniae, in quae scelera 
tamen inciderint. Quos fortasse uel ob hoc cadere permisit 
deus, ne tu lapsus desperares. Erige te ig}tur in pedes, 
sed statim magnoque animo, atque in pugnam redito tum 
ardentior tum caution Fit interim, ut capitalia commissa 
piis hominibus cedant in cumulum pietatis, dum ardentios 
amant, qui turpius errarunt.

[8,17] Canon decimusseptimus.

Sed aduersus alios atque alios tentatoris incursus alia 
atque alia remedia sunt accommodatiora. At unicum 
multoque omnium efficacissimum remedium aduersus 
omne uel aduersitatis uel tentationis genus est crux 
Christi, quae eadem est et errantibus exemplum et laborantibus 
refrigerium et pugnantibus armatura. Haec est 
una contra omnia tela nequissimi obicienda. Proinde 
conuenit in hac diligenter exerceri, non quidem uulgi
more, quo quidam dominicae passionis historiam cotidie 
relegunt aut crucis imaginem adorant aut millenis signis 
eius totum undique corpus communiunt aut fragmentum 
aliquod sacrati ligni domi seruant aut ita certis horis 
supplicium Christi recolunt, ut ei tamquam homini iusto 
et indigna patienti humano affectu condoleant atque 
illacriment. Non hic est uerus illius arboris frucus, uerum 
interim sit istuc lac infantium animarum. Tu uero ascende 
in palmam, ut ueros illius frucus apprehendas. Ii sunt 
praecipui, si membra capiti in mortificandis affectibus, quae 
sunt membra nostra super terram, conformes esse curemus. 
Id quod nobis non solum amarum esse non debet, uerum 
etiam uehementer optabile ac iucundum, si modo spiritus 
Christi uiuit in nobis. Quis enim uere amat eum, cui quam 
dissimillimus esse gaudeat? Verum quo maiore fructu mysterium 
crucis mediteris, oportebit unumquemque sibi 
rationem ac piam quandam digladiandi artem parare et in 
ea diligenter exerceri, ut simulatque res poposcerit in 
promptu sit. Ea potest esse huiusmodi, ut singulis affectibus
 tuis crucifigendis eam crucis partem applices, quae 
potissimum respondeat. Nulla est enim omnino uel tentatio 
uel aduersitas, quae non suum ac proprium habeat 
remedium in ea. Veluti cum te titille ambitio huius 
mundi, cum pudet ludibrio ac contemptui esse, cogita o 
membrum infimum, quantus sit Christus caput tuum et 
quo sese tua causa deiecerit. Cum incessit animum inuidiae 
malum, memento, quam benigne, quam candide se totum 
ille nostris usibus impenderit, quam bonus fuerit etiam 
pessimis. Cum sollicitaris a gula, recole illum felle et aceto 
potatum. Cum tentaris a uoluptate turpi, recordare, quam 
tota capitis uita ab omni abfuerit uoluptate, quam omnibus
incommodis, cruciatibus, aerumnis plena. Cum irritat ira, 
succurrat statim ille, qui uelut agnus coram tondente 
obmutuit et non aperuit os suum. Si te male urit paupertas 
aut habendi cupiditas sollicite, protinus in menteur ueniat 
ille dominus uniuersorum pro te factus egenus, ita ut non 
haberet, ubi inclinaret caput suum. Atque ad eandem 
rationem si et in reliquis tentationibus feceris, non solum 
acerbum non erit uim attulisse tuis affectibus, uerum 
etiam dulce, propterea quod intelliges isto modo te conformari 
capiti tuo eique pro suis immensis doloribus, quos 
tua causa pertulit, quasi gratiam referre.

[8,18] Canon decimusoctauus.

Atque hoc quidem remedii quamquam unum omnium 
longe praesentissimum est iis, qui mediocriter in uia uitae 
processerunt, tamen infirmioribus nonnihil profuerint et 
illa, si sollicitante ad impietatem affectu statim ob oculos 
mentis reuocent, quam foeda, quam exsecranda, quam 
exitialis res sit peccatum, contra quanta hominis dignitas. 
In futtilibus etiam negotiis paulisper apud nos ipsos 
consultamus, in hac re omnium maxima priusquam nosmet 
assensu ueluti chirographo diabolo astringimus, non nostro 
cum animo reputabimus, a quanto opifice simus conditi, 
in quam excellenti statu constituti, quam immenso pretio 
redempti, ad quantam felicitatem uocati? Hominem 
generosum illud esse animal, cuius unius gratia mirabilem 
hanc mundi machinam fabricatus est deus, conciuem 
angelorum, filium dei, haeredem immortalitatis, membrum 
Christi, membrum ecclesiae, corpora nostra templa esse 
spiritussancti, mentes simulacra simul et adyta diuinitatis.
At e regione peccatum esse pestem taeterrimam ac tabem 
tum animi tutu corporis. Utrumque enim in natiuam 
speciem reflorescit innocentia, peccati uero contagio 
marcescit utrumque etiam in hoc saeculo. Peccatum est 
letale uirus spurcissimi serpentis, auctoramentum diaboli 
ac seruitutis non turpissimae modo, uerum etiam miserrimae. 

Haec atque huiusmodi ubi tecum expenderis, etiam 
atque etiam delibera, num satis consultum sit ob fucatam, 
momentaneam, uenenatam peccati delectatiunculam a 
tanta dignitate in tantam excidere indignitatem, unde te 
per teipsum non queas asserere.

[8,19] Canon undeuicesimus.

Deinde duos illos auctores inter se dissimillimos compara, 
deum ac diabolum, quorum alterum peccando tibi facis 
inimicum, alterum constituis dominum. Per innocentiam 
et gratiam ascisceris in numerum amicorum dei, adoptaris 
in ius et haereditatem filiorum. Per peccatum uero constitueris 
et seruus et filius diaboli. Alter est aeternus ille fons 
et idea summi pulchri, summae uoluptatis, summi boni, 
omnibus sese communicans. Alter omnium malorum, extremae 
turpitudinis, summae infelicitatis pater. Alterius 
in te beneficia, alterius maleficia recordare. Ille qua bonitate 
te condidit? Qua misericordia redemit? Qua liberalitate 
locupletauit? Qua lenitate cotidie sustinet delinquentem? 

Qua laetitia recipit resipiscentem? Contra haec omnia 
diabolus quanta inuidentia iam olim insidiatur saluti tuae? 
In quas aerumnas te coniecit? Atque adeo quid aliud 
molitur cotidie, nisi ut uniuersum hominum genus secum 
in aeternum exitium trahat? His omnibus hinc atque hinc
recte pensiculatis ita tecum cogita: "Egone oblitus originis 
meae, oblitus tantorum beneficiorum propter tantillum 
bolum falsae uoluptatis a tam nobili, a tam amante, a sic 
merito parente desciscam ingratus et me ultro turpissimo, 
crudelissimo domino mancipabo? Non saltem illi praestabo, 
quod homuncioni praestarem bene merenti? Non illum 
fugiam, qui hominem fugero malum dare cupientem?"

[8,20] Canon uicesimus.

Neque uero minus inaequale praemium quam dissimilis 
auctor. Quid enim inaequalius quam mors aeterna et uita 
immortalis, quam sine fine summo frui bono in contubernio 
caelestium ciuium et sine fine extremis excruciari 
malis in infelicissimo consortio damnatorum? Atque hac 
de re qui dubitat, ne homo quidem est, ne dum Christianus. 

Qui non cogitat, uel ipsa est amentia amentior. Iam uero 
praeter ista habent et in hac interim uita pietas et impietas 
fructus suos nimium dissimiles. Ex illa enim metitur secura 
tranquillitas animi et beatum illud gaudium purae mentis, 
quod quisquis semel degustarit, nihil tam pretiosum, nihil 
tam uoluptarium mundus hic possidet, qui cum uelit 
permutare. Hanc contra cum mille alia mala tum miserrimus 
ille cruciatus animi sibi male conscii consequitur. Illud 
enim est centuplum spiritalis gaudii, quod Christus pollicitus 
est in euangelio uelut arram quandam aeternae felicitatis. 

Haec sunt illa apud apostolum miranda munera, quae 
neque oculus uidit neque auris audiuit neque ascenderunt 
in cor hominis, quae praeparauit deus diligentibus se, nimirum 
in hac uita. Cum interim uermis impiorum non 
moritur et inferos suos iam apud superos patiuntur. Nec
alia est flamma, in qua cruciatur diues ille comessator 
euangelicus, nec alia supplicia inferorum, de quibus multa 
scripsere poetae, quam perpetua mentis anxietas, quae 
peccandi consuetudinem comitatur. Tollat igitur, qui uelit 
futuri saeculi tam diuersa praemia, habet annexum sibi 
uirtus, propter quod abunde debeat expeti, habet adiunctum 
peccatum, cuius causa debeat horreri.

[8,21] Canon uicesimusprimus.

Ad haec cogita, quam aerumnosa, quam fugax sit uita 
praesens, quam undique imminens insidiosa mors, quam 
passim opprimit inopinantes. Et cura nemo uel de momento 
uitae sit securus, quam ingens periculum eam comperendinare 
uitam, in qua si te mors subitanea (ut saepe accidit) 
deprehenderit, in aeternum peristi.

[8,22] Canon secundus et uicesimus.

Tum semper erit formidanda impoenitentia, malorum 
extremum, illud nimirum perpendenti, ex quam multis 
quam pauci a peccatis uere ac toto pectore resipiscunt, 
praesertim iis, qui funiculos iniquitatis in extremum usque 
uitae protraxerunt. Lubricus quidem et facilis in turpitudinem 
lapsus, sed
hinc reuocare gradum superasque euadere ad auras, 
hoc opus, hic labor est.
Proinde uel hirci Aesopici casu admonitus priusquam in 
peccati puteum descendas, cogita non perinde facilem esse reditum.

[9,1] Remedia contra specialia quaedam uitia 
et primum contra libidinem.

Et hactenus quidem communia aduersum omne uitiorum 
genus remedia utcunque demonstrauimus. Nunc 
conabimur et speciatim quaedam tradere, quibus modis 
cuique peccato debeas occurrere ac primum libidini, quo 
malo nullum aliud neque prius nos impetit neque acrius 
urget neque latius patet neque plures in exitium trahit. 
Siquando igitur foeda libido stimulabit animum tuum, his 
armis protinus memento occurrere: In primis cogita, quam 
immunda, quam spurca, quam quouis etiam homine indigna 
sit ea uoluptas, quae nos, diuinum plasma, non 
pecudibus modo, uerum etiam suibus, hircis, canibus et 
brutorum brutissimis animalibus aequet, immo quae porro 
infra pecudum condicionem deiciat, qui sumus ad angelorum 
consortia, ad diuinitatis communionem destinati. 
Succurrat ad haec, quam eadem sit momentanea, quam 
insincera, quam semper plus aloes quam mellis habens. 

Ediuerso, quam generosa sit res anima, quam sacra res 
corpus hominis, quemadmodum in superioribus regulis 
ostendimus. Quae malum igitur uecordia ob tantillam tam 
foedam uoluptatis momentaneae titillationem simul et 
animum et corpus indignis modis polluere, profanare 
templum, quod Christus sibi sanguine suo consecrauit?

Illud item reputa, blanda pestis quantum malorum agmen 
secum trahat. Ante omnia famam, possessionem longe 
pretiosissimam eripit. Nullius enim uitii rumor spurcius 
olet quam libidinis. Patrimonium exhaurit, corporis simul 
et uires et speciem interimit. Valetudinem uehementer 
laedit, morbos innumerabiles parit eosque foedos. Iuuentae 
florem ante diem deuenustat, turpem senectam accelerat. 

Ingenii uigorem tollit, mentis aciem hebetat et quasi 
pecuinam mentem inserit. Ab omnibus honestis studiis 
semel auocat hominemque quantus est totum caeno 
immergit, ut iam nihil nisi sordidum, humile, spurcum 
libeat cogitare. Et quod hominis erat proprium, eripit 
rationis usum. Insanam atque infamem adolescentiam, 
odiosam ac turpem miseramque senectam facit. Sapias 
igitur et sic nominatim tecum reputes : "Illa et illa uoluptas 
tam male cessit, tantum damni, tantum dedecoris, taedii, 
laboris, morborum attulit, et iterum stultissimus hamum 
uorabo prudens? Iterum committam, cuius me denuo 
paeniteat?" Item et aliorum exemplis temet reprime, 
quos cognoueris turpiter et infeliciter uoluptatem esse 
secutos. E regione anima te ipsum ad continentiam exemplis 
tot adolescentiam, tot delicatarum uirginum, et collatis 
circumstantiis tibi ipsi ignauiam opprobrato. Qui minus 
tandem tu possis, quod illi atque illi, eo sexu, ea aetate, 
sic nati, sic educati potuerunt possuntque? Pariter ama, 
nec minus ualebis. Cogita, quam honesta, quam amoena, 
quam florida res sit corporis et animi puritas. Haec nos 
maxime facit familiares angelis, spiritussancti capaces. 
Etenim a nullo prorsus uitio sic resilit spiritus ille puritatis 
amator ut impudicitiae; nusquam aeque conquiescit ac
deliciatur ut in mentibus uirgineis. Propone tibi ante oculos, 
quam indecorum, quam totum hoc insanum sit amare, 
pallescere, macerari, lacrimari, blandiri ac turpiter supplicem 
esse scorto putidissimo. Occinere ad fores nocturnas, 
pendere de nutu dominae, pati regnum mulierculae, expostulare, 
irasci, rursum redire in gratiam et ultro te 
ridendum, pulsandum, mutilandum, spoliandum lupae 
praebere. Ubi, quaeso, inter ista uiri nomen? Ubi barba? 
Ubi generosus ille animus rebus pulcherrimis natus? 

Considera et illud tecum, quantum scelerum gregem uoluptas 
admissa soleat adducere. Est aliis uitiis fortasse nonnulla 
cum quibusdam uirtutibus societas, libidini nulla, 
sed cum maximis plurimisque peccatis semper copulata est. 
Sit sane leue scortari, at graue non audire parentes, 
negligere amicos, prodigere rem patriam, rapere alienam, 
peierare, perpotare, latrocinari, maleficum fieri, depugnare, 
homicidium committere, blasphemare, in quae omnia et 
his grauiora domina uoluptas te transuersum rapiet, ubi 
semel tuus esse desieris eiusque capistro os miserum porrexeris. 

Perpende propterea, quam sit haec uita fumo 
fugacior, umbra inanior; quot laqueos nobis struat mors, 
nullo non loco, nullo non tempore insidians. Hic non 
mediocriter profuerit et nominatim recolere, si quos ex 
tibi quondam notis, ex familiaribus, ex aequalibus aut 
etiam natu minoribus, maxime uero ex iis, quos aliquando 
turpium uoluptatum participes habueris, mors inopinata 
rapuit, estoque alieno periculo caution Cogita, quam 
dulciter uixerint, sed quam amare uita defuncti sint ; quam
sero sapuerint, quam sero coeperint odisse sua mortifera 
gaudia. Succurrat extremi iudicii seueritas et non retractandae 
illius sententiae metuendum fulmen in ignem 
aeternum mittentis impios, et quod haec horaria breuisque 
et exigua uoluptas aeternis cruciatibus luenda sit. Hoc loco 
diligenter lancibus examina, quam iniqua sit permutatio 
pro turpissimo breuissimoque pruritu et in hac uita multo 
dulcius praestantiusque animi gaudium perdere et in 
futura gaudiis fraudari perennibus, insuper nunquam 
finiendos dolores tam umbratili delectatiuncula mercari.

Porro si durum tibi uideatur tantillum delectamenti pro 
Christo contemnere, recordare, quos cruciatus ille tui 
caritate susceperit. Praeter communes humanae uitae 
iniurias quantum sacrosancti sanguinis pro te effuderit, 
quam ignominiosam, quam acerbam mortem pro te dependerit, 
et tu horum omnium immemor rursum filium dei 
crucifigis iterans insanas uoluptates, quae caput et dominum 
tuum ad tam diros adegere cruciatus? Tum iuxta 
superiorem regulam recole, quantum ille beneficiorum in 
te nihil dura promeritum accumularit, pro quibus omnibus 
cum nulla par gratia rependi queat, tamen nullam reposcit 
aliam, quam ut exemplo ipsius a mortiferis illecebris 
coerceas animum et ad summi boni summique pulchri 
conuertas amorem. Compone inter se duas illas Veneres 
et duos Cupidines Platonicos, hoc est honestum amorem 
et foedum, sanctam uoluptatem et turpem, confer utriusque
dissimilem materiam, confer naturas, confer praemia. 

Et in omni quidem tentatione, maxime uero cum ad libidinem 
sollicitaris, proponito tibi ante oculos tuos angelum
tui custodem, omnium quae uel facis uel cogitas assiduum 
spectatorem ac testem, deum inspectorem, cuius oculis 
omnia patent, qui sedet supra caelos et intuetur abyssos. 
Et rem adeo foedam, ut homuncione teste facere pudeat, 
non uereberis coram angelo tibi proximo deo totoque 
caelitum choro spectante et exsecrante facere? Puta autem 
id quod res est, et si tibi oculi essent plusquam Lyncei, 
plusquam aquilini, tamen istis non clarissima luce certius 
conspexeris, quod coram te facit homo, quam omnes animi 
tui latebrae perspicuae sunt dei et angelorum conspectibus. 

Quin et illud tuo cum animo reputa, cum libidini cedis, 
alterum e duobus futurum, aut uti semel gustata uoluptas 
sic mentem tuam excantet obscuretque, ut de turpitudine 
eas in turpitudinem, donec excaecatus uenias in sensum 
reprobum et obstinatus in malo ne tum quidem queas 
uoluptatem turpem relinquere, cum illa te deseruit. Id 
quod plerisque uidemus euenire, ut effeto corpore, exstincta 
forma, frigente sanguine, deficientibus uiribus, 
caligantibus oculis tamen adhuc pruriant sine fine et 
sceleratius turpiloqui sint quam olim fuerint impudici. 
Qua re quid esse potest exsecrabilius monstrosiusque? 
Alterum, ut si forte contigerit te singulari fauore diuino 
resipiscere, maximo animi dolore, summis laboribus, plurimis 

lacrimis breuis illa et fugitiua uoluptas expianda sit. 
Quanto igitur consultius omnino non admittere uirus 
uoluptatum carnalium quam uel in tam deploratam induci 
caecitatem uel tantillam eamque falsam delectatiunculam 
tanta molestia dependere?

Iam uero et a personae tuae circumstantiis multa licebit 
sumere, quae te a uoluptatibus auocare queant. Sacerdos
es, cogita te totum diuinis rebus consecratum esse. Quam 
indignum tandem flagitium sit eo ore, quo corpus illud 
adorandum sumis, putidam seorti carnem contingere, iisdem 
manibus, quibus ministrantibus angelis ineffabile illud 
mysterium peragis, abominandas contrectare sordes. 

Quam non conueniant idem corpus, eundem spiritum cum 
deo fieri et unum corpus fieri cum meretrice. Si doctus es, 
tanto generosior deoque similior animus, tanto hac contumelia 
indignior. Si nobilis, si princeps, quanto flagitium 
conspectius, tanto offendiculum grauius. Si coniugatus, 
cogita, quam honesta res sit thorus immaculatus daque 
operam, ut (quoad fieri potest) tuum coniugium imitetur 
sanctissimas nuptias Christi et ecclesiae, quarum gerit 
imaginem, id est ut quam minimum habeat turpitudinis, 
plurimum fecunditatis. In nullo enim uitae statu non 
turpissimum est seruire libidini. Si iuuenis es, etiam atque 
etiam considera, ne florem aeui nunquam rediturum temere 
polluas. Ne re foedissima perdas annos optimos uereque 
aureos, qui et fugiunt pernicissime et recurrunt nunquam. 

Ne nunc per inscitiam et incogitantiam aetatis committas, 
quod te in omnem usque uitam mordeat persequente 
scelerum conscientia et amarissimis illis aculeis, quos 
fugiens uoluptas in animis nostris relinquit. Si mulier, 
istum sexum nihil magis decet quam pudor. Si uir, tanto 
maioribus rebus dignus et istis tam friuolis indignior. Si 
senex, opta tibi oculos alienos, ut uideas, quam te dedeceat 
uoluptas, quae in adolescentibus miseranda quidem est et 
coercenda, in uetulo uero portentosa et ipsis quoque 
uoluptatum sectatoribus deridicula. Inter omnia monstra 
nullum monstrosius senili libidine. 0 delire et nimium
oblite tui, saltem ad speculum canos et capitis niues aratamque 
rugis frontem cadauerique simillimam faciem 
contemplare ac iam capulo proximus alia annis tuis magis 
consentanea cura. Saltem quod ratione decuerat facere, 
hoc annis admonentibus uel cogentibus potius facito. Ipsa 
iam te uoluptas repellit:"Neque ego", inquiens,  "iam tibi 
decora sum neque tu mihi idoneus." Lusisti satis, edisti 
satis atque bibisti. Tempus abire tibi est. Quid adhuc uitae 
perpremis delicias, cum ipsa etiam te deserat uita? Iam 
tempus est, ut aliquando incipiat in sinu tuo cubare mystica 
illa concubina Abisag. Ea sancto feruore calfaciat mentem 
tuam, huius amplexibus frigentia membra confoue.

[9,2] Epilogus remediorum contra incentiuum libidinis.

Iam uero ut summatim perstringam, haec sunt potissimum, 
quae te a carnis illecebris tutum reddent: Primum 
occasionum omnium cauta ac diligens fuga. Quod praeceptum 
quamquam in reliquis quoque conuenit obseruari, 
propterea quod qui periculum amat, dignus est qui in illo 
pereat, tamen hae potissimum sunt illae Sirenes, quas haud 
fere quisquam euasit, nisi qui procul aufugit. Deinde uictus 
et somni moderatio, temperantia a uoluptatibus etiam 
permissis, respectus mortis tuae et mortis Christi contemplatio. 

Iuuabunt et illa, si cum castis et integris conuixeris, 
si corruptorum et mollium colloquia ueluti pestem quandam
uitaris, si solitudinem otiosam et otium ignauum fugeris, 
sed animum caelestium rerum meditatione honestisque 
studiis gnauiter exercueris. Maxime uero, si sacrarum 
litterarum uestigationi toto pectore te consecraris; si et 
frequenter et pure oraueris maxime irruente tentatione.

[9,3] Aduersum irritamenta auaritiae.

Si senseris te uel natura propensiorem ad philargyriae 
uitium uel a diabolo instigari, recole iuxta superiores regulas 
dignitatem condicionis tuae, qui ad hoc tantum 
creatus es, in hoc redemptus, ut summo illo bono semper 
fruaris. Totam uero hanc mundi machinam fabricatus est 
deus, ut omnia tuis seruirent usibus. Quam sordidum igitur, 
quam angusti animi, non uti, sed tantopere demirari res 
mutas et uilissimas. Tolle hominum errorem, quid erit 
aurum et argentum nisi terra rubra et alba? Quod nemo 
gentilium philosophorum non contempsit, hoc tu pauperis 
Christi discipulus et ad longe meliorem possessionem uocatus 
ut magnum quiddam admiraberis? Non possidere 
diuitias, sed contemnere diuitias magnificum est. Sed 
reclamat mihi uulgus nomine tantum Christianorum et 
seipsum callidissime gaudet fallere.  " Ipsa", inquiunt, 
 "necessitas nos hortatur, ut rem faciamus, quae si fuerit 
nulla, ne uiuere quidem liceat, si contractior, nimis incommode 
uiuitur, sin lautior uberiorque, plurimum affert 
commoditatis. Consulitur ualetudini, prospicitur liberis, 
commodatur amicis, excluditur contemptus, denique et 
fama melior, cum res bene habet." Ex aliquot Christianorum 
milibus uix unum atque alterum inuenias, qui ista
non et dicat et sentie. Verum ut istis ad utrumque respondeam, 
primum, quod cupiditatem suam necessitatis 
nomine praetexunt, obiciam illis uicissim parabolam euangelicam 
de liliis et auibus in diem uiuentibus, ad quorum 
imitationem nos hortatur Christus. Obiciam, quod idem 
ne peram quidem aut sacculum suis gestandum permiserit. 

Obiciam, quod nos reliquis omissis iubet ante omnia 
quaerere regnum dei et haec omnia nobis adicienda promittit. 
Quando unquam non suppetierunt uictui necessaria 
iis, qui toto pectore pietati studuerunt? Quantulum uero est 
illud, quod a nobis natura flagitat? Atqui tu necessitatem 
non usibus naturae, sed cupiditatis terminis metiris. Piis 
autem et illud satis est, quod naturae parum est. Quamquam 
equidem non ita ualde miror istos, qui rem uniuersam 
suam semel relinquunt, ut impudentius mendicent 
alienam. Non est culpa possidere pecuniam, sed mirari 
pecuniam cum uitio coniunctum est. Si affluit, fungere 
boni dispensatoris officio. Sin eripitur, ne macerare tanquam 
re magna spoliatus, immo gaude tibi detractam 
sarcinam periculosam. Verum qui praecipuum uitae studium 
in coaceruandis opibus consumit, qui eas uti praeclarum 
quiddam et expetendum suscipit et porro in longum 
inque Nestoris usque senectam recondit, is fortasse bonus 
mercator recte dicetur, bene Christianum equidem non 
dixerim, qui totus de se pendeat et de Christi promissis 
diffidat. Cuius bonitas cum passerculos benigne et pascat 
et uestiat, hominem pium sibique fidentem destituet scilicet?

Sed iam commoditatum, quas afferre credunt, rationem 
ineamus. Primum etiam gentilium philosophorum
consensu inter utilia bona diuitiae postremum locum 
obtinent, et cum iuxta Epicteti partitionem praeter unam 
animi uirtutem reliqua omnia extra hominem sint, nihil 
tamen tam extra nos est quam pecunia, nihil tam exiguam 
affert commoditatem. Etenim si quicquid usquam est auri, 
quicquid gemmarum, id omne tu solus possideas, num 
ideo tua mens fuerit uel pilo melior, num prudentior, num 
doctior? Num corporis ualetudo prosperior? Num ualentiorem, 
formosiorem, iuniorem reddet? At uoluptates 
parat. Verum, sed mortiferas. Sed honorera concilie. At 
quem tandem? Nempe quem falsum tribuunt ii, qui non 
nisi stulta mirantur et quibus placuisse paene uituperari 
est. Verus honos est laudari a laudatis, summus honos est 
placuisse Christo. Verus honor non opum, sed uirtutis est 
praemium. Cedit tibi, suspicit te plebecula. Stulte, uestes 
illi tuas mirantur, non te. Quin tu in te ipsum descendis et 
animi tui miseram pauperiem consideras? Quam uulgus si 
uideret, tam miserandum iudicaret quam nunc beatum 
praedicat. Verum amicos res compare. Fateor, sed falsos, 
neque tibi eos compare, sed sibi. Atque adeo isto titulo 
uel infelicissimus est diues, quod amicos ne dinoscere quidem queat. 

Alius in sinu odit ut tenacem, alius inuidet ut 
opulentiori, alius ad se spectans assentatur et arridet, ut 
arrodat. Coram qui est amantissimus, maturam mortem 
precatur. Nemo tam amat, quin mortuum malit quam 
uiuum. Nemo tam familiaris, a quo uerum audiat. Quod si 
maxime sit, qui diuitem sincere diligat, ille tamen non 
potest quemquam non habere suspectum. Omnes uultures
iudicat cadaueri inhiantes, omnes muscas ad suum compendium 
aduolantes. Quicquid igitur commoditatis uidentur adducere, 
id fere fucatum, umbraticum praestigiosumque est. 

At uerorum malorum plurimum afferunt, uerorum 
bonorum plurimum adimunt. Proinde si bene accepti atque 
expensi rationem subduxeris, profecto reperies nunquam 
tantum afferre commoditatis, quin nimio plus incommodorum 
secum trahant. Quam miseris laboribus parantur, 
quantis periculis, quanta sollicitudine seruantur, quanto 
dolore amittuntur. Quibus de causis et spinas appelle 
Christus, quod omnem tranquillitatem animi, qua nihil 
homini dulcius, mille curis dilaniant. Neque unquam sitim 
sui sedant, uerum magis ac magis irritant, in omne nefas 
praecipites agunt. Neque tibi frustra blandiare dicens: 
 "Nihil prohibet pariter et diuitem esse et pium." Memento, 
quid dixerit ueritas: facilius esse camelum transire per 
foramen acus quam diuitem intrare in regnum caelorum. 
Planeque uerum est illud apud diuum Hieronymum diuitem 
hominem iniqui aut dominum esse aut haeredem. 
Ingens opulentia nunquam sine peccato uel paratur uel 
serueur. Cogita, quanto melioribus opibus te spolient. 
Odit enim uirtutis indolem, odit honestas artes, quisquis 
admirator est auri. Praeterea unum auaritiae uitium idololatria 
nominatur a Paulo, neque cum ullo prorsus alio 
minus conuenit Christo. Nec idem potes et deo seruire et mammonae.

[9,4] Epilogus remediorum contra uitium auaritiae.

Desines igitur mirari pecuniam, si uera bona cum falsis, 
si fucata commoda cum ueris incommodis diligenter expenderis. 
Si summum illud bonum contemplari atque 
amare condidiceris, quod unum cum adest, etiam si reliqua 
omnia defuerint, abunde explet animum hominis, qui 
capacior est, quam ut uel uniuersis huius mundi bonis 
queat satiari. Si crebro tibi reuocaris ob oculos, qualem te 
primum terra nascentem exceperit, qualem item receptura 
sit morientem. Si semper cogitationi obuersetur tuae 
stultus ille euangelicus, cui dictum est: Hac nocte repetunt 
a te animum tuam, et haec quae congregasti, cuius erunt? 
Si menteur a deprauatis uulgi moribus ad Mariae, apostolorum, 
martyrum, maxime Christi capitis tui paupertatem 
flexeris semperque uae illud tibi metuendum esse statuas, 
quod ille diuitibus huius saeculi minatus est.

[9,5] Contra ambitionem.

Si quando incantamentis suis tentabit animum tuum 
ambitio, his remediis eum praemunies: Statim iuxta ea, 
quae superius tradidimus, hoc mordicus teneto solum eum 
honorera esse, qui a uera uirtute proficiscitur, quem ipsum 
tamen oportet interdum fugitare, quemadmodum et sermone 
et exemplo nos docuit Christus Iesus. Unicum autem 
honorera et homini Christiano expetendum esse non ab 
hominibus, sed a deo collaudari. Etenim quem ille commendat, 
ut inquit apostolus, is demum probatus est. Honor 
autem si ab homine defertur ob rem inhonestam utique a 
turpibus, non honor iste, sed ingens est probrum. Si ob 
mediam, puta formam, uires, opes, genus, ne tum quidem 
honor recte dicetur. Nemo enim promeretur honorem ea re, 
qua non meretur laudari. Si ob honestam, honos quidem 
erit, at non appetet qui promeretur, ipsa nimirum uirtute 
et conscientia recti contentus. Vide igitur, quam deridiculi 
sint honores isti, quorum cupiditate tantopere uulgus 
aestuat. Primum enim, a quibus tandem dantur? Nempe 
ab iis, quibus nullum discrimen honesti atque inhonesti. 

Ob quae? Plerumque ob media, nonnunquam ob turpia. 
Cui? Indigno. Quisquis igitur honorem exhibet, aut metu 
facit, et uicissim est metuendus, aut ut prosis, et ridet te, 
aut quia miratur res nihili nulloque honore dignas, et 
miserandus est, aut quia te iudicat his rebus ornatum, 
quibus honos debeatur. Quod si falso opinatur, cura, ut 
fias id, quod ille te putat esse. Sin uere, omnem honorem 
tuum in eum refer, cui debes et illa, quibus honos tribuitur. 

Tam non conuenit tibi arrogare honorem, quam non debes 
tibi arrogare uirtutem. Alioqui, quid amentius quam tui 
pretium de homuncionum opinione metiri? Quibus in 
manu est, simul atque collubuit, hoc ipsum honoris quod 
largiuntur rursus auferre ac te modo honestatum dehonestare. 
Proinde nihil stultius quam talibus honoribus uel 
gestire, cum contingunt, uel ringi, cum auferuntur. Quos 
ueros non esse uel hoc intelliges argumento, quod sunt cum 
pessimis et sceleratissimis communes. Immo nullis fere 
contingunt copiosius quam iis, qui surit ueris honoribus
indignissimi. Cogita, quam beata tranquillitas modestae 
priuataeque et ab omni superbiae strepitu semotae uitae. 

Contra quam spinosa, quam plena curarum, periculorum, 
dolorum uita potentium. Quam difficile secundis in rebus 
non obliuisci sui; quam arduum in lubrico stantem non 
cadere; quam capitalis ex alto ruina. Omnem honorem 
summo cum onere coniunctum esse. Quam seuerum iudicium 
supremi iudicis in eos futurum sit, qui hic sese in 
honoribus usurpandis ceteris anteposuerunt. Etenim qui 
sese demiserit, ei ut pusillo succurret misericordia. Qui 
uero sese uti spectatum erigit, is sibi ipsi gratiae subsidium 
intercludit. Christi capitis exemplum semper animo 
inhaereat tuo. Quid illo secundum saeculum ignobilius, 
despectius, inhonoratius? Quam fugit honores etiam oblatos, 
qui quouis honore maior erat. Quam derisit asello 
sedens. Quam damnauit palla tectus et spinis coronatus. 
Quam non gloriosam mortem eligit. Sed quem mundus 
contempsit, hunc glorificauit pater. Tua gloria sit in cruce 
Christi, in qua et salus est tua. Quorsum tibi humani 
honores, si te reiciat despiciatque deus, exsecrentur angeli?

[9,6] Contra elationem tumoremque animi.

Non intumesces animo, si iuxta tritissimum illud adagium 
cognoris temetipsum, id est si quicquid in te magnum, 
quicquid pulchrum, quicquid praeclarum, id dei munus, 
non tuum bonum esse ducas, contra quicquid humile, 
quicquid sordidum, quicquid prauum, id totum ad te 
solum referas. Si memineris, quantis in sordibus conceptus
sis, quantis natus, quam nudus, quam inops, quam brutus, 
quam miserandus in hanc lucem prorepseris; corpusculum 
istud quot undique morbis, quot casibus, quot aerumnis 
expositum sit, immanem istum gigantem et immenso turgentem 
spiritu quantula res possit repente conficere. Expende 
et illud, cuiusmodi sit istud, unde tibi places. Si 
medium, stultitia est, si turpe, dementia, si honestum, 
ingratitudo. Memineris nullum aliud esse certius stoliditatis 
insipientiaeque documentum quam si quis sibi uehementer 
placeat; praeterea nullum stultitiae genus esse 
deploratius. Si turgescit animus, quod se tibi submittit 
homuncio, cogita, quanto maior quantoque potentior tuo 
immineat capiti deus, qui omnem ceruicem elatam deprimit 
et omnes colles in plana deducit, qui ne angelo quidem 
superbienti pepercit. Conducent et illa, licet leuiora, si te 
semper componas cum praestantioribus. Places tibi de 
forma corporis: confer te cum iis, qui te forma praecedunt. 

Cristas erigit tibi doctrina: ad eos refer oculos, ad quos tu 
nihil didicisse uidearis. Deinde si reputaris, non quantum 
adsit bonorum, sed quantum desit et cum Paulo oblitus 
eorum, quae a tergo sunt, enitaris ad ea, quae a fronte 
restant. Praeterea non inscitum fuerit et illud, si afflante 
superbiae uento mox nostra ipsorum mala uertamus in 
remedium, quasi uenenum ueneno pellentes. Id ita fiet, 
ubi si quod ingens corporis uitium, si quid insignis incommodi 
nobis uel fortuna dedit uel attulit stultitia, quod 
animum uehementer mordeat, id ante oculos statuamus 
et pauonis exemplo ea nostri parte nosmetipsos potissimum 
contemplemur, qua sumus deformatissimi, ita flet, 
ut statim subsidant cristae. Ad haec praeterquam quod non
aliud uitium deo inuisius est et apud homines in primis 
ubique odiosa atque irrisa arrogantia, cum contra modestia 
et diuinum fauorem conciliet et hominum beneuolentiam 
agglutinet. Ergo ut summatim dicam, duo praecipue 
prohibebunt a superbia: si consideres, quid ipse sis in te, 
putredo in exortu, bulla in omni uita, esca uermium in 
morte, et quid Christus factus sit pro te.

[9,7] Aduersus iram et uindictae cupiditatem.

Cum te uehemens animi dolor ad ultionem exstimulat, 
memineris nihil esse minus iram, quam quod falso imitatur, 
puta fortitudinem. Nihil enim aeque muliebre, nihil tam 
imbecillis proiectique animi quam uindicta laetari. Animosus 
uideri studes, quod inultam iniuriam non pateris, 
at isthoc demum pacto prodis puerilitatem tuam, qui 
(quod est uiri proprium) animo temperare non queas. 

Quanto fortius, quanto generosius alienam stultitiam 
contemnere quam imitari. At nocuit, ferox est, insultat. 
Quo turpior est, hoc magis caue, ne fias illi similis. Quae 
malum uesania est, ut alienam improbitatem ulciscaris, te 
fieri improbiorem? Si contempseris contumeliam, intelligent 
omnes indigno factam. Sin commoueare, iam inferentis 
causam feceris meliorem. Deinde illud reputa, quod res 
est, si quod est acceptum incommodum, id neutiquam 
tolli uindicta, sed propagari. Quis enim denique finis fuerit 
mutuarum iniuriarum, si suum quisque dolorem perrexerit 
uindicta retaliare? Crescunt utrinque inimici, incrudescit 
dolor, qui quo inueteratior est, hoc nimirum insanabilior. 

At lenitate tolerantiaque sanatur nonnunquam etiam is,
qui fecit iniuriam, et ad se reuersus ex inimico fit certissimus 
amicus. Per ultionem uero malum ipsum, quod a te 
cupis depellere, id in te reciprocatur non sine malo faenore. 
Erit et illud non inefficax irae remedium, si iuxta superiorem 
rerum partitionem consideres hominem homini non 
posse nocere, si nolit, nisi in his, quae sunt extraria bona 
nec ad ipsum hominem magnopere pertinent. Nam uers 
animi bona solus deus potest eripere, quod non solet nisi 
ingratis, solus potest largiri, quod non consueuit immitibus 
et ferocibus. Nemo igitur Christianus laeditur nisi a semetipso; 
nulli nocet iniuria nisi suo auctori. Adiuuant et 
haec tametsi leuiora, ne dolori mentis obsequare, si commode 
collectis rhetorum circumstantiis pariter et tuum 
incommodum extenues et alienam eleues iniuriam his ferme 
modis: laesit, sed facile resarcietur; tum puer est, rerum 
imperitus, adolescens, mulier est, alieno fecit instinctu, 
imprudens, probe potus, aequum est ignoscere. At contra: 
grauiter quidem laesit, sed pater est, frater, praeceptor, 
amicus, uxor. Par est hoc doloris illius uel caritati uel 
auctoritati condonare. Aut paria faciens iniuriam cum alias 
illius in te beneficiis compensabis uel cum tuis in illum 
offensis exaequabis. Hic quidem laesit, sed alias quam 
saepe profuit. Illiberalis est animi benefactorum obliuisci, 
iniuriolae meminisse. Nunc me offendit, sed quoties a me 
offensus. Ignoscam illi, ut mihi meo exemplo ignoscat et 
ipse delinquenti. Porro multo praesentius remedium fuerit, 
si in peccato hominis in te cogites, quae, quanta, quoties
tu peccaris in deum, quam multis nominibus illi sis obnoxius. 

Quantum remiseris debitori fratri, tantum tibi 
condonabit deus. Hanc dissoluendi aeris alieni rationem 
nos docuit creditor ipse. Non recusabit legem, quam ipse 
statuit. Tu ut a culpis exsoluaris, Romam cursitas, nauigas 
ad diuum lacobum, emis condonationes amplissimas. 
Equidem non damno quod facis, sed ut omnia facias, nulla 
tamen commodior ratio, qua post offensam reconcilieris 
deo, quam si tu offensus reconciliere fratri. Condona leuem 
culpam proximo (leue enim est, quicquid homo peccat in 
hominem), ut tibi tot milia culparum condonet Christus. 
,,At durum est", inquis, "animam excandescentem comprimere." 

Non tibi succurrit, quanto duriora pro te tulerit 
Christus? Quid eras, cum pro te impenderet animam pretiosam? 
Nonne inimicus? Qua lenitate cotidie te tolerat 
ueteres iterantem noxias? Postremo qua mansuetudine 
ille pertulit probra, uincula, uerbera, denique mortem 
probrosissimam? Quid te iactas de capite, si non curas esse 
in corpore? Non eris membrum Christi, nisi sequaris 
uestigia Christi. Sed indignus est, cui ignoscatur. Itane tu 
dignus eras, cui ignosceret deus? In teipso uis experiri 
misericordiam, et in fratrem uis exercere seueram iustitiam? 
Magnum est, si peccator ignoscas peccatori, cum Christus 
pro crucifixoribus suis orauerit patrem? Arduum est non 
referire fratrem, quem iuberis et amare? Durum est non 
remetiri maleficium, pro quo nisi beneficium rettuleris, non 
hoc eris in conseruum tuum, quod fuit Christus in seruum 
suum. Postremo si indignus hic, cui beneficium pro maleficio 
rependatur, at tu dignus qui facias, dignus Christus
pro quo fit.  "Sed ueterem ferendo iniuriam inuito nouam, 
repetet iniuriam, si hanc abstulerit impune." Si citra culpam 
potes uitare, uita; si mederi, medere; si resarcire, 
resarci; si sanare furentem, sana. Sin minus, pereat ille 
solus potius quam tecum. Istum, qui se damnum dedisse 
putat, commiseratione, non poena dignum puta. Vis cum 
laude irasci? Irascere uitio, non homini. Sed quo natura 
propensior es ad hoc uitii, tanto diligentius temet multo 
ante praemunito semelque hoc decretum penitus animo 
insculpas tuo, ne quid unquam uel dicas uel facias iratus, 
nihil tibi credideris commoto. Suspectum habeto, quicquid 
impetus ille animi dictauerit, etiam si sit honestum. 

Memineris inter phreneticum et ira bacchantem nihilo plus 
interesse quam inter breuem et perpetuam insaniam. Succurrat, 
quam multa per iram uel dixeris uel feceris paenitenda, 
quae iam frustra mutata cupias. Proinde cum tibi 
bilis efferuescit, si te non potes ilico totum ab ira uindicare, 
saltem eatenus resipisce, ut te memineris sanum non esse. 
Hoc meminisse sanitatis pars est nonnulla. Sic tecum 
cogita: Nunc quidem ita sum affectus, at paulo post multo 
alia mente fuero. Cur ego interim dicam in amicum iratus, 
quod postea placatus mutare non queam? Cur nunc faciam 
insanus, quod mihi redditus magnopere doleam? Cur non 
hoc potius a me impetret ratio, cur non impetret pietas, 
denique cur non impetret Christus, quod tempus ipsum 
paulo post impetrabit? Nemini (opinor) tantum atrae bilis 
addidit natura, quin saltem hactenus sibi possis imperare.

Optimum auteur fuerit sic instituto, ratione, assuetudine 
durare animum, ut omnino non commoueare. Perfectum 
erit, si uitio tantum indignatus pro contumelia reponas 
officium caritatis, postremum et humanae temperantiae, 
ne te totum animo permittas. Prorsum non irasci deo 
simillimum est eoque pulcherrimum. Malum in bono 
uincere est perfectam Christi Iesu caritatem aemulari. 
Iram premere frenoque coercere hominis est cordati. 
Indulgere bili ne hominis quidem est, sed plane ferarum, 
idque immitium. Quod si iuuat cognoscere, quam uehementer 
sit indecorum homini ab ira superari, fac sanus cum es, 
uultum irati contemplere aut ipse iratus speculum adeas. 
Cura sic flammantes ardent oculi, pallent genae, distorquetur 
os, spumant labia, tremunt membra, fremit uox, 
non constant sibi gestus, quis te existimet hominem esse?

Vides, amice suauissime, quam immensum pateat 
aequor de reliquis uitiis consimili modo disserendi. Sed nos 
medio in cursu uela colligemus, id quod reliquum est tuae 
sollertiae relicturi. Neque enim propositi nostri erat et 
sane quam infinitum fuerit ita ut coepimus singula uitiorum 
genera singulis quasi de clamationibus dissuadere 
atque ad his oppositas uirtutes adhortari. Tantum uolui, 
quod tibi satis fore credebam, rationem et artem quandam 
nouae militiae commonstrare, qua te posses aduersus 
pristinae uitae repullulantia mala communire. Itaque 
quod nos in uno atque altero exempli causa fecimus, id 
teipsum oportebit facere cura in singulis tum potissimum 
in his, ad quae cognoueris te siue naturae siue consuetudinis 
uitio peculiariter instigari. Aduersus haec certa quaedam 
decreta in albo mentis nostrae dsscribenda sunt atque 
ea, ne desuetudine obsolescant, subinde renouanda. Veluti 
contra malum obtrectationis, turpiloquii, inuidentiae, 
gastrimargiae et id genus reliqua. Hi soli sunt hostes militum 
Christianorum, in quorum assultum oratione, sententiis 
sapientum, dogmatibus diuinae scripturae, exemplis 
piorum hominum et maxime Christi multo ante est praemuniendus animus.

Haec omnia tametsi non dubitem quin affatim tibi 
suppeditatura sit sacra lectio, tamen fraterna caritas nos 
est adhortata, ut saltem hac extemporali scriptiuncula pro 
mea uirili sanctum tuum propositum promouerem adiuuaremque. 

Id quod eo feci maturius, quod nonnihil metuerem, 
ne in superstitiosum istud religiosorum genus 
incideres, qui partim quaestui seruientes suo, partim 
ingenti zelo, sed non secundum scientiam circumeunt 
mare et aridam, et sicubi nacti fuerint hominem a uitiis ad 
meliorem uitam iam resipiscentem, eum ilico improbissimis 
hortamentis, minaciis, blanditiis in monachatum 
conantur detrudere, perinde quasi extra cucullum Christianismus non sit. 

Deinde ubi scrupulis meris et inextricabilibus spinis 
pectus illius expleuerint, ad humanas quasdam 
traditiunculas astringunt planeque in Iudaismum quendam 
praecipitant miserum ac trepidare docent, non amare. 
Monachatus non est pietas, sed uitae genus, pro suo cuique 
corporis ingeniique habitu uel utile uel inutile. Ad quod 
equidem ut te non adhortor, ita ne dehortor quidem. Hoc 
modo commoneo, ut pietatem neque in cibo neque in cultu 
neque in ulla re uisibili constituas, sed in iis, quae tradidimus. 

In quibuscunque uero deprehenderis ueram imaginera 
Christi, cura iis te copula. Porro ubi desunt homines, quorum 
conuictus te reddat meliorem, abducito te quantum 
potes ab humano consortio et prophetas sanctos, Christum, 
apostolos in colloquium ascisce. In primis autem Paulum 
tibi facito familiarem. Hic tibi semper habendus in sinu, 
nocturna uersandus manu, uersandus diurna, postremo et 
ad uerbum ediscendus. In quem nos iampridem enarrationem 
magno studio molimur. Audax quidam facinus, 
sed tamen diuino auxilio freti sedulo dabimus operam, ne 
post Origenem, Ambrosium, Augustinum, ne post tot 
recentiores interpretes hunc laborem omnino uel sine causa 
uel sine fructu suscepisse uideamur. Atque ut intelligant 
calumniatores quidam, qui summam existimant religionem 
nihil bonarum litterarum scire, quod politiorem 
ueterum litteraturam per adolescentiam sumus amplexi, 
quod utriusque linguae, Graecae pariter ac Latinae, 
mediocrem cognitionem non sine multis uigiliis nobis 
peperimus, non ad famam inanem aut puerilem animi 
uoluptatem spectasse nos, sed multo ante fuisse praemeditatos, 
ut dominicum templum, quod nonnulli inscitia 
barbarieque sua nimis dehonestarunt, exoticis opibus pro 
uiribus exornaremus, quibus et generosa ingenia possent ad 
diuinarum scripturarum amorem inflammari. Sed hac 
tanta re pauculos dies intermissa hunc laborem tua causa 
assumpsimus, ut tibi ueluti digito uiam, quae compendio 
ducit ad Christum, indicaremus. Precor auteur Iesum 
istius, uti spero, propositi parentem, ut salubribus tuis 
coeptis benignus aspirare dignetur, immo ut suum in te 
mutando munus augeat perficiatque, quo cito grandescas in
eo et occurras in uirum perfectum. In eodem bene uale, 
frater et amice semper quidem animo dilecte meo, at nunc 
multo quam antehac tum carior tum iucundior. 

Apud diui Audomari, anno a Christo nato supra millesimum 
quingentesimo primo.