[1,0,0] LIBER PRIMUS - PRAEFATIO. 1 Inuenta secuit primus qui naue profundum, et rudibus remis sollicitauit aquas, qui dubiis ausus committere flatibus alnum, quas natura negat, praebuit arte uias. 5 Tranquillis primum trepidus se credidit undis, litora securo tramite summa legens: mox longos temptare sinus et linquere terras et leni coepit pandere uela Noto. Ast ubi paulatim praeceps audacia creuit 10 cordaque languentem dedidicere metum, iam uagus irrumpit pelagus caelumque secutus Aegaeas hiemes Ioniumque domat. [1,1,0] LIBER PRIMUS. 1 Inferni raptoris equos afflataque curru sidera Taenario caligantesque profundae Iunonis thalamos audaci promere cantu mens congesta iubet. Gressus remouete, profani. 5 Iam furor humanos nostro de pectore sensus expulit et solum spirant praecordia Phoebum. Iam mihi cernuntur trepidis delubra moueri sedibus et claram dispergere limina lucem aduentum testata Dei. Iam magnus ab imis 10 auditur fremitus terris templumque remugit Cecropium sanctasque faces extollit Eleusis. Angues Triptolemi strident et squamea curuis colla leuant attrita iugis lapsuque sereno erecti roseas tendunt ad carmina cristas. 15 Ecce procul ternis Hecate uariata figuris exoritur laetusque simul procedit Iacchus crinali florens hedera, quem Parthica uelat tigris et auratos in nodum colligit ungues. Ebria Maeonius firmat uestigia thyrsus. 20 Di, quibus innumerum uacui famulantur Auerni uulgus iners, opibus quorum donatur auaris quidquid in orbe perit, quos Styx liuentibus ambit interfusa uadis et quos fumantia torquens aequora gurgitibus Phlegethon perlustrat anhelis; 25 uos mihi sacrarum penetralia pandite rerum et uestri secreta poli: qua lampade Ditem flexit Amor, quo ducta ferox Proserpina raptu possedit dotale Chaos, quantasque per oras sollicito genetrix errauerit anxia cursu: 30 unde datae populis fruges et glande relicta cesserit inuentis Dodonia quercus aristis. Dux Erebi quondam tumidas exarsit in iras proelia moturus superis, quod solus egeret conubiis sterilesque diu consumeret annos, 35 impatiens nescire torum nullasque mariti inlecebras nec dulce patris cognoscere nomen. Iam quaecumque latent ferali monstra barathro in turmas aciemque ruunt contraque Tonantem coniurant Furiae crinitaque sontibus hydris 40 Tisiphone, quatiens infausto lumine pinum, armatos ad castra uocat pallentia Manes. Paene reluctatis iterum pugnantia rebus rupissent elementa fidem penitusque reuulso carcere laxatis pubes Titania uinclis 45 uidisset caeleste iubar rursusque cruentus Aegaeon positis aucto de corpore nodis obuia centeno uexasset fulmina motu. Sed Parcae uetuere minas orbique timentes ante pedes soliumque ducis fudere seueram [1,1,50] canitiem genibusque suas cum supplice fletu admouere manus, quarum sub iure tenentur omnia, quae seriem fatorum pollice ducunt, longaque ferratis euoluunt saecula fusis. Prima fero Lachesis clamabat talia regi 55 incultas dispersa comas: "O maxime noctis arbiter umbrarumque potens, cui nostra laborant stamina, qui finem cunctis et semina praebes nascendique uices alterna morte rependis, qui uitam letumque regis (nam quidquid ubique 60 gignit materies, hoc te donante creatur debeturque tibi, certis ambagibus aeui rursus corporeos animae mittuntur in artus), ne pete firmatas pacis dissoluere leges, quas dedimus neuitque colus, neu foedera fratrum 65 ciuili conuerte tuba. Cur impia tollis signa? Quid incestis aperis Titanibus auras? Posce Iouem: dabitur coniunx." Vix ille pepercit erubuitque preces animusque relanguit atrox, quamuis indocilis flecti: ceu turbine rauco 70 cum grauis armatur Boreas glacieque niuali hispidus et Getica concretus grandine pennas disrumpit, pelagus, siluas camposque sonoro flamine rapturus, si forte aduersus aenos Aeolus obiciat postes, uanescit inanis 75 impetus et fractae redeunt in claustra procellae. Tum Maia genitum, qui feruida dicta reportet, imperat acciri. Cyllenius astitit ales somniferam quatiens uirgam tectusque galero. Ipse rudi fultus solio nigraque uerendus 80 maiestate sedet. Squalent immania foedo sceptra situ; sublime caput maestissima nubes asperat et dirae riget inclementia formae. Terrorem dolor augebat. Tunc talia celso ore tonat (tremefacta silent dicente tyranno 85 atria; latratum triplicem compescuit ingens ianitor et presso lacrimarum fonte resedit Cocytos tacitisque Acheron obmutuit undis et Phlegethonteae requierunt murmura ripae): "Atlantis Tegeaee nepos, commune profundis 90 et superis numen, qui fas per limen utrumque solus habes geminoque facis commercia mundo, i celer et proscinde Notos et iussa superbo redde Ioui: tantumne tibi, saeuissime frater, in me iuris erit? Sic nobis noxia uires 95 cum caelo Fortuna tulit? Num robur et arma perdidimus, si rapta dies? An forte iacentes ignauosque putas, quod non Cyclopia tela stringimus aut uanas tonitru deludimus auras? Nonne satis uisum, quod grati luminis expers [1,1,100] tertia supremae patior dispendia sortis informesque plagas, cum te laetissimus ornet signifer et uario cingant splendore Triones? Sed thalamos etiam prohibes? Nereia glauco Neptunum gremio complectitur Amphitrite. 105 Te consanguineo recipit post fulmina fessum Iuno sinu. Quid enim narrem Latonia furta? Quid Cererem magnamque Themin? Tibi tanta creandi copia, te felix natorum turba coronat. Ast ego deserta maerens inglorius aula 110 implacidas nullo solabor pignore curas? Non adeo toleranda quies. Primordia testor noctis et horrendae stagna intemerata paludis, si dictis parere negas, patefacta ciebo Tartara, Saturni ueteres laxabo catenas, 115 obducam tenebris solem, compage soluta lucidus umbroso miscebitur axis Auerno." Vix ea fatus erat, iam nuntius astra tenebat. Audierat mandata pater secumque uolutat diuersos ducens animos, quae tale sequatur 120 coniugium Stygiosque uelit pro sole recessus. Certa requirenti tandem sententia sedit. Hennaeae Cereri proles optata uirebat unica, nec tribuit subolem Lucina secundam fessaque post primos haeserunt uiscera partus 125 infecunda quidem; sed cunctis altior exstat matribus et numeri damnum Proserpina pensat. Hanc fouet, hanc sequitur: uitulam non blandius ambit torua parens, pedibus quae nondum proterit arua nec noua lunatae curuauit germina frontis. 130 Iam matura toro plenis adoleuerat annis uirginitas, tenerum iam pronuba flamma pudorem sollicitat mixtaque tremit formidine uotum. Personat aula procis: pariter pro uirgine certant Mars clipeo melior, Phoebus praestantior arcu. 135 Mars donat Rhodopen, Phoebus largitur Amyclas et Delon Clariosque Lares. Hinc aemula Iuno, hinc poscit Latona nurum. Despexit utrumque flaua Ceres raptusque timens (heu caeca futuri!) aethera deseruit; furtim sua pignora terris 140 commendat fidis Siculasque relegat in oras, ingenio confisa loci. Trinacria quondam Italiae pars una fuit, sed pontus et aestus mutauere situm. Rupit confinia Nereus uictor et abscissos interluit aequore montes 145 paruaque cognatas prohibent discrimina terras. Nunc illam socia ruptam tellure trisulcam opposuit natura mari. Caput inde Pachyni respuit Ionias praetentis rupibus iras, hinc latrat Gaetula Thetis Lilybaeaque pulsat [1,1,150] brachia consurgens; hinc indignata teneri concutit obiectum rabies Tyrrhena Pelorum. In medio scopulis se porrigit Aetna perustis: Aetna Giganteos numquam tacitura triumphos, Enceladi bustum, qui saucia terga reuinctus 155 spirat inexhaustum flagranti uulnere sulphur, et quotiens detractat onus ceruice rebelli in laeuum dextrumque latus, tunc insula fundo uertitur et dubiae nutant cum moenibus urbes. Aetnaeos apices solo cognoscere uisu, 160 non aditu temptare licet. Pars cetera frondet arboribus, teritur nullo cultore cacumen. Nunc mouet indigenas nimbos piceaque grauatum foedat nube diem, nunc motibus astra lacessit terrificis damnisque suis incendia nutrit. 165 Sed quamuis nimio feruens exuberet aestu, scit niuibus seruare fidem pariterque fauillis. Durescit glacies tanti secura uaporis, arcano defensa gelu fumoque fideli lambit contiguas innoxia flamma pruinas. 170 Quae scopulos tormenta rotant? Quae tanta cauernas uis glomerat? quo fonte ruit Vulcanius amnis? Siue quod obicibus discurrens uentus opertis offenso rimosa furit per saxa meatu, dum scrutatur iter, libertatemque reposcens 175 putria multiuagis populatur flatibus antra; seu mare sulphurei ductum per uiscera montis oppressis ignescit aquis et pondera librat. Hic ubi seruandum mater fidissima pignus abdidit, ad Phrygios tendit secura Penates 180 turrigeramque petit Cybelen sinuosa draconum membra regens, uolucri qui peruia nubila tractu signant et placidis humectant frena uenenis. Frontem crista tegit, pingunt maculosa uirentes terga notae, rutilum squamis intermicat aurum. 185 Nunc spiris Zephyros tranant, nunc arua uolatu inferiora secant. Cano rota puluere labens sulcatam fecundat humum. Flauescit aristis orbita. Surgentes condunt uestigia fruges, uestit iter comitata seges. Iam linquitur Aetna 190 totaque decrescit refugo Trinacria uisu. Heu quotiens praesaga mali uiolauit oborto rore genas! Quotiens oculos ad tecta retorsit talia uoce mouens: "Salue, gratissima tellus, quam nos praetulimus caelo: tibi gaudia nostri 195 sanguinis et caros uteri commendo labores. Praemia digna manent. Nullos patiere ligones et nullo rigidi uersabere uomeris ictu, sponte tuus florebit ager. Cessante iuuenco ditior oblatas mirabitur incola messes." [1,1,200] Sic ait et fuluis tetigit serpentibus Idam. Hic sedes augusta Deae templique colendi religiosa silex, densis quam pinus obumbrat frondibus, et nulla lucos agitante procella stridula coniferis modulatur carmina ramis. 205 Terribiles intus thiasi uesanaque mixto concentu delubra gemunt. Ululatibus Ide bacchatur; timidas inclinant Gargara siluas. Postquam uisa Ceres, mugitum tympana frenant, conticuere chori: Corybas non impulit ensem, 210 non buxus, non aera sonant blandasque leones submisere iubas. Adytis gauisa Cybebe exilit et pronas extendit ad oscula turres. Viderat haec dudum summa speculatus ab arce Iuppiter ac Veneri mentis penetralia pandit: 215 "Curarum, Cytherea, tibi secreta fatebor. Candida Tartareo nuptum Proserpina regi iam pridem est decreta dari. Sic Atropos urget, sic cecinit longaeua Themis. Nunc matre remota rem peragi tempus. Fines inuade Sicanos 220 et Cereris prolem patulis illudere campis, crastina puniceos cum lux detexerit ortus, coge tuis armata dolis, quibus urere cuncta, me quoque saepe, soles. Cur ultima regna quiescunt? Nulla sit immunis regio nullumque sub umbris 225 pectus inaccensum Veneri. Iam tristis Erinys sentiat ardores, Acheron Ditisque seueri ferrea lasciuis mollescant corda sagittis." Accelerat praecepta Venus iussuque parentis Pallas et inflexo quae terret Maenala cornu 230 addunt se comites. Diuino semita gressu claruit, augurium qualis laturus iniquum praepes sanguineo dilabitur igne cometes prodigiale rubens: non illum nauita tuto, non impune uident populi, sed crine minaci 235 nuntiat aut ratibus uentos aut urbibus hostes. Deuenere locum, Cereris quo tecta nitebant Cyclopum firmata manu: stant ardua ferro moenia, ferrati postes immensaque nectit claustra chalybs. Nullum tanto sudore Pyragmon 240 nec Steropes construxit opus; non talibus umquam spirauere Notis animae nec flumine tanto incoctum maduit lassa ceruice metallum. Atria cingit ebur; trabibus solidatur aenis culmen et in celsas surgunt electra columnas. 245 Ipsa domum tenero mulcens Proserpina cantu irrita texebat rediturae munera matri. Hic elementorum seriem sedesque paternas insignibat acu: ueterem qua lege tumultum discreuit Natura parens et semina iussis [1,1,250] discessere locis: quidquid leue, fertur in altum, in medium grauiora cadunt, incanduit aer, legit flamma polum, fluxit mare, terra pependit. Nec color unus erat: stellas accendit in auro, ostro fundit aquas. Attollit litora gemmis 255 filaque mentitos iam iam caelantia fluctus arte tument. Credas inlidi cautibus algam et raucum bibulis inserpere murmur harenis. Addit quinque plagas. Mediam subtegmine rubro obsessam feruore notat; squalebat inustus 260 limes et assiduo sitiebant stamina sole: uitales utrimque duas, quas mitis oberrat temperies habitanda uiris; in fine supremo torpentes traxit geminas brumaque perenni foedat et aeterno contristat frigore telas. 265 Nec non et patrui pingit sacraria Ditis fatalesque sibi Manes. Nec defuit omen; praescia nam subitis maduerunt fletibus ora. Coeperat et uitreis summo iam margine texti Oceanum sinuare uadis; sed cardine uerso 270 cernit adesse deas imperfectumque laborem deserit et niueos infecit purpura uultus per liquidas succensa genas castaeque pudoris illuxere faces. Non sic decus ardet eburnum, Lydia Sidonio quod femina tinxerit ostro. 275 Merserat unda diem; sparso nox umida somno languida caeruleis inuexerat otia bigis, iamque uiam Pluto superas molitur ad auras germani monitu. Toruos inuisa iugales Allecto temone ligat, qui pascua mandunt 280 Cocyti pratisque Erebi nigrantibus errant stagnaque tranquillae potantes marcida Lethes aegra soporatis spumant obliuia linguis. Orphnaeus crudele micans Aethonque sagitta ocior et Stygii sublimis gloria Nycteus 285 armenti Ditisque nota signatus Alastor stabant ante fores iuncti saeuumque fremebant 288 crastina uenturae spectantes gaudia praedae. [2,0,0] LIBER SECUNDUS - PRAEFATIO. Otia sopitis ageret cum cantibus Orpheus neglectumque diu deposuisset opus, lugebant erepta sibi solatia Nymphae, quaerebant dulces flumina maesta modos. 5 Saeua feris natura redit metuensque leonem implorat citharae uacca tacentis opem. Illius et duri fleuere silentia montes siluaque Bistoniam saepe secuta chelyn. Sed postquam Inachiis Alcides missus ab Argis 10 Thracia pacifero contigit arua pede diraque sanguinei uertit praesepia regis et Diomedeos gramine pauit equos, tunc patriae festo laetatus tempore uates desuetae repetit fila canora lyrae 15 et resides leui modulatus pectine neruos pollice festiuo nobile duxit ebur. Vix auditus erat: uenti frenantur et undae, pigrior astrictis torpuit Hebrus aquis, porrexit Rhodope sitientes carmina rupes, 20 excussit gelidas pronior Ossa niues. Ardua nudato descendit populus Haemo et comitem quercum pinus amica trahit, Cirrhaeasque dei quamuis despexerit artes, Orpheis laurus uocibus acta uenit. 25 Securum blandi leporem fouere molossi uicinumque lupo praebuit agna latus. Concordes uaria ludunt cum tigride dammae, Massylam cerui non timuere iubam. Ille nouercales stimulos actusque canebat 30 Herculis et forti monstra subacta manu, qui timidae matri pressos ostenderit angues intrepidusque fero riserit ore puer. "Te neque Dictaeas quatiens mugitibus urbes taurus nec Stygii terruit ira canis, 35 non leo sidereos caeli rediturus ad axes, non Erymanthei gloria montis aper. Soluis Amazonios cinctus, Stymphalidas arcu appetis, occiduo ducis ab orbe greges tergeminique ducis numerosos deicis artus 40 et totiens uno uictor ab hoste redis. Non cadere Antaeo, non crescere profuit Hydrae, nec ceruam uolucres eripuere pedes. Caci flamma perit, rubuit Busiride Nilus, prostratis maduit nubigenis Pholoe. 45 Te Libyci stupuere sinus, te maxima Tethys horruit, imposito cum premerere polo. Firmior Herculea mundus ceruice pependit, lustrarunt umeros Phoebus et astra tuos." Thracius haec uates. Sed tu Tirynthius alter, 50 Florentine, mihi, tu mea plectra moues antraque Musarum longo torpentia somno 52 excutis et placidos ducis in orbe choros. [2,1,0] LIBER SECUNDUS. 1 Impulit Ionios praemisso lumine fluctus nondum pura dies, tremulis uibratur in undis ardor et errantes ludunt per caerula flammae. Iamque audax animi fidaeque oblita parentis 5 fraude Dionaea riguos Proserpina saltus (sic Parcae uoluere) petit. Ter cardine uerso praesagum cecinere fores, ter conscia fati flebile terrificis gemuit mugitibus Aetna. Nullis illa tamen monstris nulloque tenetur 10 prodigio; comites gressum iunxere sorores. Prima dolo gaudens et tanti conscia uoti it Venus et raptus metitur corde futuros, iam durum flexura Chaos, iam Dite subacto ingenti famulos Manes ductura triumpho. 15 Illi multifidos crinis sinuatur in orbes Idalia diuisus acu; sudata marito fibula purpureos gemma suspendit amictus. Candida Parrhasii post hanc regina Lycei et Pandionias quae cuspide protegit arces, 20 utraque uirgo, ruunt: haec tristibus aspera bellis, haec metuenda feris. Tritonia casside fulua caelatum Typhona gerit, qui summa peremptus ima parte uiget moriens et parte superstes, hastaque terribili surgens per nubila ferro 25 instar erat siluae; tantum stridentia colla Gorgonis obtentu pallae fulgentis inumbrat. At Triuiae lenis species et multus in ore frater erat Phoebique genas et lumina Phoebi esse putes, solusque dabat discrimina sexus. 30 Brachia nuda nitent, leuibus proiecerat auris indociles errare comas arcuque remisso otia neruus agit; pendent post terga sagittae. Crispatur gemino uestis Gortynia cinctu poplite fusa tenus, motoque in stamine Delos 35 errat et aurato trahitur circumflua ponto. Quas inter Cereris proles, nunc gloria matris, mox dolor, aequali tendit per gramina passu, nec membris nec honore minor, potuitque uideri Pallas, si clipeum ferret, si spicula, Phoebe. 40 Collectae tereti nodantur iaspide uestes. Pectinis ingenio numquam felicior artis contigit euentus, nulli sic consona telae fila nec in tantum ueri duxere figuras. Hic Hyperionio Solem de semine nasci 45 fecerat et pariter Lunam, sed dispare forma, aurorae noctisque duces. Cunabula Tethys praebet et infantes gremio solatur anhelos caeruleusque sinus roseis radiatur alumnis. Inualidum dextro portat Titana lacerto [2,1,50] nondum luce grauem nec pubescentibus alte cristatum radiis. Primo clementior aeuo fingitur et tenerum uagitu despuit ignem. Laeua parte soror uitrei libamina potat uberis et paruo signatur tempora cornu. 55 Tali luxuriat cultu. Comitantur euntem Naides et socia stipant utrimque caterua, quae fontes, Crinise, tuos et saxa rotantem Pantagiam nomenque Gelam qui praebuit urbi, concelebrant, quas pigra uado Camerina palustri, 60 quas Arethusaei latices, quas aduena nutrit Alpheus; Cyane totum supereminet agmen. Qualis Amazonidum peltis exsultat ademptis pulchra cohors, quotiens Arcton populata uirago Hippolyte niueas ducit post proelia turmas, 65 seu flauos strauere Getas, seu forte rigentem Thermodontiaca Tanaim fregere securi: aut quales referunt Baccho sollemnia Nymphae Maeoniae, quas Hermus alit, ripasque paternas percurrunt auro madidae; laetatur in antro 70 amnis et undantem declinat prodigus urnam. Viderat herboso sacrum de uertice uulgus Henna parens florum curuaque in ualle sedentem compellat Zephyrum: Pater o gratissime ueris, qui mea lasciuo regnas per prata meatu 75 semper et adsiduis inroras flatibus annum, respice Nympharum coetus et celsa Tonantis germina per nostros dignantia ludere campos. Nunc adsis faueasque, precor, nunc omnia fetu pubescant uirgulta uelis, ut fertilis Hybla 80 inuideat uincique suos non abnuat hortos. Quidquid turiferis spirat Panchaia siluis, quidquid odoratus longe blanditur Hydaspes, quidquid ab extremis ales longaeuus harenis colligit optato repetens exordia saeclo, 85 in uenas disperge meas et flamine largo rura foue. Merear diuino pollice carpi et nostris cupiant ornari numina sertis." Dixerat. Ille nouo madidantes nectare pennas concutit et glebas fecundo rore maritat, 90 quaque uolat, uernus sequitur rubor. Omnis in herbas turget humus medioque patent conuexa sereno; sanguineo splendore rosas, uaccinia nigro induit et dulci uiolas ferrugine pingit. Parthica quae tantis uariantur cingula gemmis 95 regales uinctura sinus? Quae uellera tantum ditibus Assyrii spumis fuscantur aeni? Non tales uolucer pandit Iunonius alas, nec sic innumeros arcu mutante colores incipiens redimitur hiems, cum tramite flexo [2,1,100] semita discretis interuiret umida nimbis. Forma loci superat flores: curuata tumore paruo planities et mollibus edita cliuis creuerat in collem. Viuo de pumice fontes roscida mobilibus lambebant gramina riuis 105 siluaque torrentes ramorum frigore soles temperat et medio brumam sibi uindicat aestu: apta fretis abies, bellis accommoda cornus, quercus amica Ioui, tumulos tectura cupressus, ilex plena fauis, uenturi nuntia laurus. 110 Fluctuat hic denso crispata cacumine buxus, hic hederae serpunt, hic pampinus induit ulmos. Haud procul inde lacus (Pergum dixere Sicani) panditur et nemorum frondoso margine cinctus uicinis pallescit aquis; admittit in altum 115 cernentes oculos et late peruius humor ducit inoffensos liquido sub flumine uisus, imaque perspicui prodit secreta profundi. {Huc elapsa cohors gaudet per florida rura}. Hortatur Cytherea legant: "Nunc ite, sorores, 120 dum matutinis praesudat solibus aer, dum meus humectat flauentes Lucifer agros, roranti praeuectus equi." Sic fata doloris carpit signa sui. Varios tum cetera saltus inuasere cohors. Credas examina fundi 125 Hyblaeum raptura thymum, cum cerea reges castra mouent fagique caua dimissus ab aluo mellifer electis exercitus obstrepit herbis. Pratorum spoliatur honos: haec lilia fuscis intexit uiolis, hanc mollis amaracus ornat, 130 haec graditur stellata rosis, haec alba ligustris. Te quoque flebilibus maerens, Hyacinthe, figuris Narcissumque metunt, nunc inclita germina ueris, praestantes olim pueros. Tu natus Amyclis, hunc Helicon genuit. Disci te perculit error, 135 hunc fontis decepit amor. Te fronte recussa Delius, hunc fracta Cephisus harundine luget. Aestuat ante alias auido feruore legendi frugiferae spes una deae. Nunc uimine texto ridentes calathos spoliis agrestibus implet, 140 nunc sociat flores seseque ignara coronat, augurium fatale tori. Quin ipsa tubarum armorumque potens dextram, qua fortia turbat agmina, qua stabiles portas et moenia uellit, iam leuibus laxat studiis hastamque reponit 145 insuetisque docet galeam mitescere sertis. Ferratus lasciuit apex horrorque recessit Martius et cristae pacato fulgure uernant. Nec quae Parthenium canibus scrutatur odoris aspernata choros libertatemque comarum [2,1,150] iniecta uoluit tantum frenare corona. Talia uirgineo passim dum more geruntur, ecce repens mugire fragor, confligere turres pronaque uibratis radicibus oppida uerti. Causa latet. Dubios agnouit sola tumultus 155 diua Paphi mixtoque metu perterrita gaudet. Iamque per anfractus animarum rector opacos sub terris quaerebat iter grauibusque gementem Enceladum calcabat equis. Immania findunt membra rotae pressaque Gigas ceruice laborat 160 Sicaniam cum Dite ferens temptatque moueri debilis et fessis serpentibus impedit axem: fumida sulphureo praelabitur orbita dorso. Ac uelut occultus securum pergit in hostem miles et effossi subter fundamina campi 165 transilit inclusos arcano limite muros, turbaque deceptas uictrix erumpit in arces terrigenas imitata uiros: sic tertius heres Saturni latebrosa uagis rimatur habenis deuia fraternum cupiens exire sub orbem. 170 Ianua nulla patet; prohibebant undique rupes oppositae duraque deum compage tenebant. Non tulit ille moras indignatusque trabali saxa ferit sceptro: Siculae sonuere cauernae, turbatur Lipare, stupuit fornace relicta 175 Mulciber et trepidus deiecit fulmina Cyclops. Audiit et si quem glacies Alpina coercet, et qui te, Latiis nondum praecincte tropaeis Thybri, natat missamque Pado qui remigat alnum. Sic, cum Thessaliam scopulis inclusa teneret 180 Peneo stagnante palus et mersa negaret arua coli, trifida Neptunus cuspide montes impulit aduersos. Tunc forti saucius ictu dissiluit gelido uertex Ossaeus Olympo. Carceribus laxantur aquae factoque meatu 185 redduntur fluuiusque mari tellusque colonis. Postquam uicta manu duros Trinacria nexus soluit, et immenso late discessit hiatu, apparet subitus caelo timor: astra uiarum mutauere fidem, uetito se proluit Arctos 190 aequore, praecipitat pigrum formido Booten, horruit Orion, audito palluit Atlas hinnitu, rutilos obscurat anhelitus axes discolor et longa solitos caligine pasci terruit orbis equos, pressis haesere lupatis 195 attoniti meliore polo rursusque uerendum in Chaos obliquo certant temone reuerti. Mox ubi pulsato senserunt uerbera tergo et solem didicere pati, torrentius amne hiberno tortaque ruunt pernicius hasta, [2,1,200] quantum non iaculum Parthi, non impetus Austri, non leue sollicitae mentis discurrit acumen. Sanguine frena calent, corrumpit spiritus auras letifer, infectae spumis uitiantur harenae. Diffugiunt Nymphae, rapitur Proserpina curru 205 imploratque Deas. Iam Gorgonis ora reuelat Pallas et intento festinat Delia telo, nec patruo cedunt. Stimulat communis in arma uirginitas crimenque feri raptoris acerbat. Ille uelut stabuli decus armentique iuuencam 210 cum leo possedit nudataque uiscera fodit unguibus et rabiem totos exegit in armos, stat crassa turpis sanie nodosque iubarum excutit et uiles pastorum despicit iras. "Ignaui domitor uulgi, deterrime fratrum", 215 Pallas ait, "quae te stimulis facibusque profanis Eumenides mouere? Tua cur sede relicta audes Tartareis caelum incestare quadrigis? Sunt tibi deformes Dirae, sunt altera Lethes numina, sunt tristes Furiae te coniuge dignae. 220 Fratris linque domos, alienam desere sortem, nocte tua contentus abi. Quid uiua sepultis admisces? Nostrum quid proteris aduena mundum?" Talia uociferans auidos transire minaci cornipedes umbone ferit clipeique retardat 225 obice Gorgoneisque premens assibilat hydris praetentaque operit crista. Libratur in ictum fraxinus et nigros illuminat obuia currus missaque paene foret, ni Iuppiter aethere summo pacificas rubri torsisset fulminis alas 230 confessus socerum. Nimbis Hymenaeus hiulcis intonat, et testes firmant conubia flammae. Inuitae cessere deae. Compescuit arcum cum gemitu talesque dedit Latonia uoces: Sis memor o longumque uale: reuerentia patris 235 obstitit auxilio, nec nos defendere contra possumus; imperio uinci maiore fatemur. In te coniurat genitor populoque silenti traderis, heu! cupidas non aspectura sorores aequalemque chorum. Quae te fortuna supernis 240 abstulit et tanto damnauit sidera luctu? Iam neque Partheniis innectere retia lustris nec pharetras gestare libet. Securus ubique spumet aper saeuique fremant impune leones. Te iuga Taygeti, posito te Maenala flebunt 245 uenatu maestoque diu lugebere Cyntho, Delphica quin etiam fratris delubra tacebunt." Interea uolucri fertur Proserpina curru caesariem diffusa Noto planctuque lacertos uerberat et questus ad nubila tendit inanes: [2,1,250] "Cur non torsisti manibus fabricata Cyclopum in nos tela, pater? Sic me crudelibus umbris tradere, sic toto placuit depellere mundo? Nullane te flectit pietas? Nihilumne paternae mentis inest? Tantas quo crimine mouimus iras? 255 Non ego, cum rapido saeuiret Phlegra tumultu, signa Deis aduersa tuli, nec robore nostro Ossa pruinosum uexit glacialis Olympum. Quod conata nefas aut cuius conscia culpae exsul ad immanes Erebi detrudor hiatus? 260 O fortunatas, alii quascumque tulere raptores! Saltem communi sole fruuntur. Sed mihi uirginitas pariter caelumque negatur; eripitur cum luce pudor terrisque relictis seruitum Stygio ducor captiua tyranno. 265 O male dilecti flores despectaque matris consilia! o Veneris deprensae serius artes! Mater, io! seu te Phrygiis in uallibus Idae Mygdonio buxus circumsonat horrida cantu, seu tu sanguineis ululantia Dindyma Gallis 270 incolis et strictos Curetum respicis enses, exitio succurre meo, compesce furentem, comprime ferales torui praedonis habenas." Talibus ille ferox dictis fletuque decoro uincitur et primi suspiria sensit amoris. 275 Tunc ferrugineo lacrimas detergit amictu et placida maestum solatur uoce dolorem: "Desine funestis animum, Proserpina, curis et uano uexare metu. Maiora dabuntur sceptra nec indigni taedas patiere mariti. 280 Ille ego Saturni proles, cui machina rerum seruit et immensum tendit per inane potestas. Amissum ne crede diem: sunt altera nobis sidera, sunt orbes alii, lumenque uidebis purius Elysiumque magis mirabere solem 285 cultoresque pios. Illic pretiosior aetas, aurea progenies, habitat semperque tenemus, quod superi meruere semel. Nec mollia desunt prata tibi. Zephyris illic melioribus halant perpetui flores, quos nec tua protulit Henna. 290 Est etiam lucis arbor praediues opacis, fulgentes uiridi ramos curuata metallo. Haec tibi sacra datur, fortunatumque tenebis autumnum et fuluis semper ditabere pomis. Parua loquor: quidquid liquidus complectitur aer, 295 quidquid alit tellus, quidquid maris aequora uerrunt, quod fluuii uoluunt, quod nutriuere paludes, cuncta tuis pariter cedent animalia regnis, lunari subiecta globo, qui septimus auras ambit et aeternis mortalia separat astris. [2,1,300] Sub tua purpurei uenient uestigia reges deposito luxu turba cum paupere mixti (omnia mors aequat!); tu damnatura nocentes, tu requiem latura piis, te iudice sontes improba cogentur uitae commissa fateri. 305 Accipe Lethaeo famulas cum gurgite Parcas; sit fatum quodcumque uoles." Haec fatus ouantes exhortatur equos et Tartara mitior intrat. Conueniunt animae, quantas uiolentior Auster decutit arboribus frondes aut nubibus imbres 310 colligit aut frangit fluctus aut torquet harenas. Cunctaque praecipiti stipantur saecula cursu insignem uisura nurum. Mox ipse serenus ingreditur facili passus mollescere risu dissimilisque sui.Dominis intrantibus ingens 315 assurgit Phlegethon; flagrantibus hispida riuis barba madet totoque fluunt incendia uultu. Occurrunt propere lecta de plebe ministri. Pars altos reuocant currus frenisque solutis uertunt emeritos ad pascua nota iugales, 320 pars aulaea tenent, alii praetexere ramis limina et in thalamum cultas extollere uestes. Reginam casto cinxerunt agmine matres Elysiae teneroque leuant sermone timores et sparsos religant crines et uultibus addunt 325 flammea sollicitum praeuelatura pudorem. Pallida laetatur regio gentesque sepultae luxuriant epulisque uacant genialibus umbrae. Grata coronati peragunt conuiuia Manes. Rumpunt insoliti tenebrosa silentia cantus, 330 sedantur gemitus. Erebi se sponte relaxat squalor et aeternam patitur rarescere noctem. Urna nec incertas uersat Minoia sortes, uerbera nulla sonant nulloque frementia luctu impia dilatis respirant Tartara poenis. 335 Non rota suspensum praeceps Ixiona torquet, non aqua Tantaleis subducitur inuida labris. {Soluitur Ixion et Tantalus inuenit undas}. Et Tityus tandem spatiosos erigit artus squalentisque nouem detexit iugera campi 340 (tantus erat), laterisque piger sulcator opaci inuitus trahitur lasso de pectore uultur abreptasque dolet iam non sibi crescere fibras. Oblitae scelerum formidatique furoris Eumenides cratera parant et uina feroci 345 crine bibunt flexisque minis iam lene canentes extendunt socios ad pocula plena cerastas et festas alio succendunt lumine taedas. Tunc et pestiferi pacatum flumen Auerni innocuae transistis aues flatumque repressit [2,1,350] Amsanctus; fixo tacuit torrente uorago. Tunc Acheronteos mutato gurgite fontes lacte nouo tumuisse ferunt hederisque uirentem Cocyton dulci perhibent undasse Lyaeo. Stamina nec rumpit Lachesis, nec turbida sacris 355 obstrepitant lamenta choris. Mors nulla uagatur in terris- nullumque rogum planxere parentes; nauita non moritur fluctu, non cuspide miles. Oppida funerei pollent immunia leti. Impexamque senex uelauit harundine frontem 360 portitor et uacuos egit cum carmine remos. Iam suus inferno processerat Hesperus orbi, ducitur in thalamum uirgo. Stat pronuba iuxta stellantes Nox picta sinus tangensque cubile omina perpetuo genitalia foedere sanxit. 365 Exsultant cum uoce pii Ditisque sub aula talia peruigili sumunt exordia plausu: "Nostra potens Iuno tuque o germane Tonantis et gener, unanimi consortia ducite somni mutuaque alternis innectite colla lacertis. 370 Iam felix oritur proles, iam laeta futuros exspectat Natura deos. Noua numina rebus 372 addite et optatos Cereri proferte nepotes." [3,1,0] LIBER TERTIUS - LIBER TERTIUS 1 Iuppiter interea cinctam Thaumantida nimbis ire iubet totoque deos arcessere mundo. Illa colorato Zephyros illapsa uolatu numina conclamat pelagi Nymphasque morantes 5 increpat et Fluuios humentibus euocat antris. Ancipites trepidique ruunt, quae causa quietos excierit, tanto quae res agitanda tumultu. Ut patuit stellata domus, considere iussi. Nec confusus honor. Caelestibus ordine sedes 10 prima datur. Tractum proceres tenuere secundum aequorei, placidus Nereus, et lucida Phorci canities. Glaucum series extrema biformem accipit et certo mansurum Protea uultu. Nec non et senibus Fluuiis concessa sedendi 15 gloria. Plebeio stat cetera more iuuentus, mille Amnes. Liquidis incumbunt patribus udae Naides et taciti mirantur sidera Fauni. Tum grauis ex alto genitor sic orsus Olympo: "Abduxere meas iterum mortalia curas, 20 iam pridem neglecta mihi, Saturnia postquam otia et ignaui senium cognouimus aeui; sopitosque diu populos torpore paterno sollicitae placuit stimulis impellere uitae, incultis ne sponte seges grandesceret aruis, 25 undaret neu silua fauis, neu uina tumerent fontibus et totae fremerent in pocula ripae; haud equidem inuideo (neque enim liuescere fas est uel nocuisse deos), sed quod dissuasor honesti luxus et humanas oblimat copia mentes, 30 prouocet ut segnes animos rerumque remotas ingeniosa uias paulatim exploret egestas utque artes pariat sollertia, nutriat usus. Nunc mihi cum magnis instat Natura querellis humanum releuare genus, durumque tyrannum 35 immitemque uocat regnataque saecula patri commemorat parcumque Iouem se diuite clamat, qui campos horrere situ dumisque repleri rura uelim nullisque exornem fructibus annum. Se iam, quae genetrix mortalibus ante fuisset, 40 in dirae subito mores transisse nouercae. Quid mentem traxisse polo, quid profuit altum erexisse caput, pecudum si more pererrant auia, si frangunt communia pabula glandes? Haecine uita iuuat siluestribus abdita lustris 45 indiscreta feris? Tales cum saepe parentis pertulerim questus, tandem clementior orbi Chaonio statui gentes auertere uictu. Atque ideo Cererem, quae nunc ignara malorum uerberat Idaeos torua cum matre leones, [3,1,50] per mare, per terras auido discurrere luctu decretum, natae donec laetata repertae indicio tribuat fruges currusque feratur nubibus ignotas populis sparsurus aristas et iuga caerulei subeant Actaea dracones. 55 Quod si quis Cereri raptorem prodere diuum audeat, imperii molem pacemque profundam obtestor rerum, natus licet ille sororue uel coniunx fuerit natarumue agminis una, se licet illa meo conceptam uertice iactet, 60 sentiet iratum, procul aegide sentiet ictum fulminis et genitum diuina sorte pigebit optabitque mori: tunc uulnere saucius ipsi tradetur genero, passurus prodita regna, et sciet an propriae conspirent Tartara causae. 65 Hoc sanctum; mansura fluant hoc ordine fata." Dixit et horrendo concussit sidera motu. At procul armisoni Cererem sub rupibus antri securam placidamque diu iam certa peracti terrebant simulacra mali noctesque timorem 70 ingeminant omnique perit Proserpina somno. Namque modo aduersis inuadi uiscera telis, nunc sibi mutatas horret pallescere uestes, nunc steriles mediis frondere Penatibus ornos. Stabat praeterea luco dilectior omni 75 laurus, uirgineos quondam quae fronde pudica umbrabat thalamos; hanc imo stipite caesam uidit et incomptos foedari puluere ramos, quaesiuitque nefas. Dryades dixere gementes Tartarea Furias debellauisse bipenni. 80 Sed tunc ipsa, sui iam non ambagibus ullis nuntia, materno facies ingesta sopori: namque uidebatur tenebroso obtecta recessu carceris et saeuis Proserpina uincta catenis, non qualem Siculis olim mandauerat aruis, 85 nec qualem roseis nuper conuallibus Aetnae suspexere deae. Squalebat pulchrior auro caesaries et nox oculorum infecerat ignes exhaustusque gelu pallet rubor, ille superbi flammeus oris honos et non cessura pruinis 90 membra colorantur picei caligine regni. Ergo hanc ut dubio uix tandem agnoscere uisu eualuit: "Cuius tot poenae criminis?" inquit "unde haec informis macies? Cui tanta potestas in me saeuitiae? Rigidi cur uincula ferri 95 uix aptanda feris molles meruere lacerti? Tu mea, tu proles? An uana fallimur umbra?" Illa refert: "Heu dira parens nataeque peremptae immemor, heu fuluas animo transgressa leaenas, tantane te nostri tenuere obliuia? Tantum [3,1,100] unica despicior? Certe Proserpina nomen dulce tibi, tali quae nunc, ut cernis, hiatu suppliciis inclusa teror! Tu saeua choreis indulges Phrygias uel nunc interstrepis urbes? Quod si non omnem pepulisti pectore matrem, 105 si tua nata, Ceres, et non me Caspia tigris edidit, his, oro, miseram defende cauernis inque superna refer. Prohibent si fata reuerti, uel tantum uisura ueni." Sic fata trementes tendere conatur palmas: uis improba ferri 110 impedit et motae somnum soluere catenae. Obriguit uisis. Gaudet non uera fuisse, complexu caruisse dolet. Penetralibus amens prosilit et tali compellat uoce Cybellen: "Iam non ulterius Phrygia tellure morabor, 115 sancta parens: reuocat tandem custodia cari pignoris et cunctis obiecti fraudibus anni. Nec mihi, Cyclopum quamuis exstructa caminis, culmina fida satis. Timeo ne fama latebras prodiderit leuiusque meum Trinacria celet 120 depositum. Terret nimium uulgata locorum nobilitas. Aliis sedes obscurior oris exquirenda mihi. Gemitu flammisque propinquis Enceladi nequeunt umbracula nostra taceri. Somnia quin etiam uariis infausta figuris 125 saepe monent nullusque dies non triste minatur augurium. Quotiens flauentia serta comarum sponte cadunt, quotiens exundat ab ubere sanguis, larga uel inuito prorumpunt flumina uultu iniussaeque manus mirantia pectora tundunt! 130 Si buxus inflare uelim, ferale gemiscunt, tympana si quatiam, planctus mihi tympana reddunt. Ah uereor, ne quid portendant omina ueri! Heu longae nocuere morae!" "Procul irrita uenti dicta ferant" subicit Cybele "nec tanta Tonanti 135 segnities, ut non pro pignore fulmina mittat. I tamen et nullo turbata reuertere casu." Haec ubi, digreditur templis. Sed nulla ruenti mobilitas. Tardos queritur non ire dracones immeritasque mouens alterno uerbere pennas 140 Sicaniam quaerit, cum nondum ascenderit Idam. Cuncta pauet speratque nihil. Sic aestuat ales, quae teneros humili fetus commiserit orno allatura cibos et plurima cogitat absens, ne gracilem uentus discusserit arbore nidum, 145 ne furtum pateat homini, ne praeda colubris. Ut domus excubiis incustodita remotis et resupinati neglecto cardine postes, flebilis et tacitae species apparuit aulae, non exspectato respectu cladis amictus [3,1,150] conscidit et fractas cum crine auellit aristas. Haeserunt lacrimae, nec uox aut spiritus oris redditur, atque imis uibrat timor ossa medullis. Succidui titubant gressus; foribusque reclusis, dum uacuas sedes et desolata pererrat 155 atria, semirutas confuso stamine telas atque interruptas agnoscit pectinis artes. Diuinus perit ille labor spatiumque relictum audax sacrilego supplebat aranea textu. Nec deflet plangitue malum: tantum oscula telae 160 figit et abrumpit mutas in fila querellas, attritosque manu radios proiectaque pensa cunctaque uirgineo sparsa oblectamina ludo ceu natam pressat gremio, castumque cubile desertosque toros et, sicubi sederat olim, 165 perlegit: attonitus stabulo ceu pastor inani, cui pecus aut rabies Poenorum inopina leonum aut populatrices infestauere cateruae; serus at ille redit uastataque pascua lustrans non responsuros ciet imploratque iuuencos. 170 Atque ibi secreta tectorum in parte iacentem conspicit Electram natae quae sedula nutrix Oceani priscas inter notissima Nymphas. Par Cereri pietas. Haec post cunabula dulci ferre sinu summoque Ioui deducere paruam 175 sueuerat et genibus ludentem aptare paternis. Haec comes, haec custos, haec proxima mater haberi. Tunc laceras effusa comas et puluere canos sordida sidereae raptus lugebat alumnae. Hanc aggressa Ceres, postquam suspiria tandem 180 laxauit frenosque dolor: "Quod cernimus" inquit "excidium? Cui praeda feror? Regnatne maritus an caelum Titanes habent? Quae talia uiuo ausa Tonante manus? Rupitne Typhoeia ceruix Inarimen? Fractane iugi compage Veseui 185 Alcyoneus Tyrrhena pedes per stagna cucurrit? An uicina mihi quassatis faucibus Aetna protulit Enceladum? Nostros an forte Penates appetiit centum Briareia turba lacertis? Heu, ubi nunc est nata mihi? Quo mille ministrae, 190 quo Cyane? Volucres quae uis Sirenas abegit? Haeccine uestra fides? Sic fas aliena tueri pignora?" Contremuit nutrix maerorque pudori cedit et aspectus miserae non ferre parentis emptum morte uelit longumque immota moratur 195 auctorem dubium certumque expromere funus. Vix tamen haec: "Acies utinam uesana Gigantum hanc dederit cladem! Leuius communia tangunt; sed diuae, multoque minus quod rere, sorores in nostras (nimium) coniurauere ruinas. [3,1,200] Insidias Superum, cognatae uulnera cernis inuidiae. Phlegra nobis infensior aether. Florebat tranquilla domus nec limina uirgo linquere nec uirides audebat uisere saltus praeceptis obstricta tuis. Telae labor illi, 205 Sirenes requies; sermonum gratia mecum, mecum somnus erat cautique per atria ludi, cum subito (dubium est quonam monstrante latebras rescierit) Cytherea uenit suspectaque nobis ne foret, hinc Phoeben comites, hinc Pallada iunxit. 210 Protinus effuso laetam se fingere risu, nec semel amplecti nomenque iterare sororis et dura de matre queri, quae tale recessu maluerit damnare decus uetitamque dearum colloquio patriis procul amandauerit astris. 215 Nostra rudis gaudere malis et nectare largo instaurare dapes. Nunc arma habitumque Dianae induitur digitisque attemptat mollibus arcum. Nunc crinita iubis galeam, laudante Minerua, implet et ingentem clipeum gestare laborat. 220 Prima Venus campos Aetnaeaque rura maligno ingerit affatu. Vicinos callida flores ingeminat meritumque loci uelut inscia quaerit nec credit, quod bruma rosas innoxia seruet, quod gelidi rubeant alieno germine menses, 225 uerna nec iratum timeant uirgulta Booten. Dum loca miratur, studio dum flagrat eundi, persuadet. Teneris, heu! lubrica moribus aetas. Quos ego nequidquam planctus, quas irrita fudi ore preces! Ruit illa tamen confisa sororum 230 praesidio. Famulae longo ordine Nymphae. Itur in aeterno uestitos gramine colles et prima sub luce legunt, cum rore serenus albet ager sparsosque bibunt uiolaria sucos. Sed postquam medio sol altior institit axi, 235 ecce polum nox foeda rapit tremefactaque nutat insula cornipedum strepitu pulsuque rotarum; nosse nec aurigam licuit, seu mortifer ille, seu mors ipsa fuit. Liuor permanat in herbas, deficiunt riui, squalent rubigine prata 240 et nihil afflatum uiuit. Pallere ligustra, exspirare rosas, decrescere lilia uidi. Ut rauco reduces tractu detorsit habenas, nox sua prosequitur currum; lux redditur orbi, Persephone nusquam. Voto rediere peracto 245 nec mansere deae. Mediis inuenimus aruis exanimem Cyanen. Ceruix redimita iacebat et caligantes marcebant fronte coronae. Aggredimur subito et casus scitamur eriles (nam propior cladi steterat): quis uultus equorum? [3,1,250] Quis regat? Illa nihil, tacito sed laesa ueneno soluitur in laticem. Subrepit crinibus umor. Liquitur in roremque pedes et brachia manant nostraque mox lambit uestigia perspicuus fons. Discedunt aliae. Rapidis Acheloides alis 255 sublatae Siculi latus obsedere Pelori accensaeque malo iam non impune canoras in pestem uertere lyras; uox blanda carinas alligat, audito frenantur carmine remi. Sola domi luctu senium tractura relinquor." 260 Haeret adhuc suspensa Ceres et singula demens ceu nondum transacta timet; mox lumina torquens uultu ad caelicolas furiato pectore fertur. Arduus Hyrcana quatitur sic matre Niphates, cuius Achaemenio regi ludibria natos auexit 265 tremebundus eques. Fremit illa marito mobilior Zephyro totamque uirentibus iram dispergit maculis timidumque hausura profundo ore uirum uitreae tardatur imagine formae. Haud aliter toto genetrix bacchatur Olympo: 270 "Reddite" uociferans "non me uagus edidit amnis, non Dryadum de plebe sumus. Turrita Cybebe me quoque Saturno genuit. Quo iura deorum, quo leges cecidere poli? quid uiuere recte proderit? En audet noti Cytherea pudoris 275 ostentare suos post Lemnia uincula uultus. Hos animos bonus ille sopor castumque cubile praebuit? amplexus hoc promeruere pudici? Nec mirum, si turpe nihil post talia ducit. Quid uos expertes thalami? tantumne relictus 280 uirginitatis honos? tantum mutata uoluntas? Iam Veneri iunctae, sociis raptoribus, itis? O templis Scythiae atque hominem sitientibus aris utraque digna coli! Tanti quae causa furoris? Quam mea uel tenui dicto Proserpina laesit? 285 Scilicet aut caris pepulit te, Delia, siluis, aut tibi commissas rapuit, Tritonia, pugnas. An grauis eloquio? Vestros an forte petebat importuna choros? Atqui Trinacria longe, esset ne uobis oneri, deserta colebat. 290 Quid latuisse iuuat? Rabiem liuoris acerbi nulla potest placare quies." His increpat omnes uocibus. Ast illae (prohibet sententia patris) aut reticent aut nosse negant responsaque matri dant lacrimas. Quid agat? Rursus se uicta remittit 295 inque humiles deuecta preces: "Ignoscite, si quid intumuit pietas, si quid flagrantius actum quam miseros decuit. Supplex miserandaque uestris aduoluor genibus. Liceat cognoscere sortem. Hoc tantum liceat: certos habuisse dolores. [3,1,300] Scire peto quae forma mali; quamcumque dedistis fortunam, sit nota, feram fatumque putabo non scelus. Aspectum precor indulgete parenti; non repetarn; quaesita manu securus habeto, quisquis es; affirmo praedam; desiste uereri. 305 Quod si nos aliquo praeuenit foedere raptor, tu certe, Latona, refer: confessa Diana forte tibi. Nosti, quid sit Lucina, quis horror pro genitis et quantus amor, partusque tulisti tu geminos: haec una mihi. Sic crine fruaris 310 semper Apollineo, sic me felicior aeuum mater agas." Largis tunc imbribus ora madescunt. "Quid? tantum dignum fieri dignumque taceri? Hei mihi, discedunt omnes. Quid uana moraris ulterius? Non bella palam caelestia sentis? 315 Quin potius natam pelago terrisque requiris? Accingar lustrare diem: per deuia rerum indefessa ferar; nulla cessabitur hora; non requies, non somnus erit, dum pignus ademptum inueniam, gremio quamuis mergatur Hiberae 320 Tethyos et rubro iaceat uallata profundo. Non Rheni glacies, non me Rhipaea tenebunt frigora, non dubio Syrtis cunctabitur aestu. Stat finem penetrare Noti Boreaeque niualem uestigare domum. Primo calcabitur Atlas 325 occasu facibusque meis lucebit Hydaspes. Impius errantem uideat per rura per urbes Iuppiter. Exstincta satietur paelice Iuno. Insultate mihi, caelo regnate superbi, ducite praeclarum Cereris de stirpe triumphum." 330 Haec fatur notaeque iugis illabitur Aetnae noctiuago taedas informatura labori. Lucus erat prope flumen Acin, quod candida praefert saepe mari pulchroque secat Galatea natatu, densus et innexis Aetnaea cacumina ramis 335 qua licet usque tegens. Illic posuisse cruentam aegida captiuamque pater post proelia praedam aduexisse datur. Phlegraeis silua superbit exuuiis totumque nemus uictoria uestit. Hic patuli rictus et prodigiosa Gigantum 340 tergora dependent et adhuc crudele minantur affixae truncis facies immaniaque ossa serpentum passim cumulis exsanguibus albent et rigidae multo suspirant fulmine pelles nullaque non magni iactat se nominis arbor. 345 Haec centumgemini strictor Aegaeonis enses curuata uix fronde leuat. Liuentibus illa exsultat Coei spoliis. Haec arma Mimantis sustinet. Hos onerat ramos exutus Ophion. Altior at cunctis abies umbrosaque late [3,1,350] ipsius Enceladi fumantia gestat opima summi terrigenum regis caderetque grauata pondere, ni lassam fulciret proxima quercus. Inde timor numenque loco nemorisque senectae parcitur aetheriisque nefas nocuisse tropaeis. 355 Pascere nullus oues nec robora laedere Cyclops audet et ipse fugit sacra Polyphemus ab umbra. Non tamen hoc tardata Ceres. Accenditur ultro religione loci uibratque infesta securim, ipsum etiam feritura Iouem. Succidere pinus, 360 haud magis enodes dubitat prosternere cedros exploratque obiens truncos rectique tenorem stipitis et certo pertemptat brachia nisu. Sic qui uecturus longinqua per aequora merces molitur tellure ratem uitamque procellis 365 obiectare parat, fagos metitur et alnos et uarium rudibus siluis accommodat usum: quae longa est, tumidis praebebit cornua uelis; quae fortis, clauo potior, quae lenta, fauebit remigio; stagni patiens aptanda carinae. 370 Tollebant geminae capita inuiolata cupressus cespite uicino, quales non rupibus Idae miratur Simois, quales non diuite ripa lambit Apollinei nemoris nutritor Orontes. Germanas adeo credas: sic frontibus aequis 375 exstant et socio despectant uertice lucum. Hae placuere faces. Pernix inuadit utramque cincta sinus, exserta manus, armata bipenni alternasque ferit totisque obnixa trementes uiribus impellit. Pariter traxere ruinam 380 et pariter posuere comas campoque recumbunt, Faunorum Dryadumque dolor. Complectitur ambas, sicut erant, alteque leuat retroque solutis crinibus ascendit fastigia montis anheli, exsuperatque aestus et nulli peruia saxa 385 atque indignantes uestigia calcat harenas. Qualis pestiferas animare ad crimina taxos torua Megaera ruit, Cadmi seu moenia poscat, siue Thyesteis properet saeuire Mycenis. Dant tenebrae Manesque locum plantisque resultant 390 Tartara ferratis, donec Phlegethontis in unda constitit et plenos excepit lampade fluctus. Postquam peruentum scopuli flagrantis in ora, protinus arsuras auersa fronte cupressus faucibus iniecit mediis lateque cauernas 395 texit et undantem flammis obstruxit hiatum. Compresso mons igne tonat claususque laborat Mulciber. Obducti nequeunt exire uapores. Coniferi micuere apices creuitque fauillis Aetna nouis. Strident admisso sulphure rami. [3,1,400] Tum, ne deficerent tantis erroribus ignes, semper inocciduos insopitosque manere iussit et arcano perfudit robora suco, quo Phaethon irrorat equos, quo Luna iuuencos. Iamque soporiferas nocturna silentia terris 405 explicuere uices: laniato pectore longas inchoat illa uias, et sic ingressa profatur: "Non tales gestare tibi, Proserpina, taedas sperabam, sed uota mihi communia matrum et thalami festaeque faces caeloque canendus 410 ante oculos Hymenaeus erat. Sic numina fatis uoluimur et nullo Lachesis discrimine saeuit? Quam nuper sublimis eram quantisque procorum cingebar studiis! Quae non mihi pignus ob unum cedebat numerosa parens! Tu prima uoluptas, 415 tu postrema mihi; per te fecunda uidebar. O decus, o requies, o grata superbia matris: qua gessi florente deam, qua sospite nusquam inferior Iunone fui, nunc squalida, uilis. Hoc placitum patri. Cur autem ascribimus illum 420 his lacrimis? Ego te, fateor, crudelis ademi, quae te deserui solamque instantibus ultro hostibus exposui. Raucis secura fruebar nimirum thiasis et laeta sonantibus armis iungebam Phrygios, cum tu raperere, leones. 425 Accipe, quas merui, poenas. En ora fatiscunt uulneribus grandesque rubent in pectore sulci. Immemor en uterus crebro contunditur ictu. Qua te parte poli, quo te sub cardine quaeram? Quis monstrator erit? Quae me uestigia ducent? 430 Quis currus? Ferus ille quis est? Terraene marisne incola? Quae uolucrum deprendam signa rotarum? Ibo, ibo quocumque pedes, quocumque iubebit casus. Sic Venerem quaerat deserta Dione. Efficietne labor? Rursus te, nata, licebit 435 amplecti? Manet ille decor? manet ille genarum fulgor? An infelix talem fortasse uidebo, qualis nocte uenis, qualem per somnia uidi?" Sic ait et prima gressus molitur ab Aetna, exitiique reos flores ipsumque rapinae 440 detestata locum sequitur dispersa uiarum indicia et pleno rimatur lumine campos inclinatque faces. Omnis madet orbita fletu. Omnibus admugit; quocumque it in aequore, fuluis adnatat umbra fretis extremaque lucis imago 445 Italiam Libyamque ferit. Clarescit Etruscum litus et accenso resplendent aequore Syrtes. Antra procul Scyllaea petit canibusque reductis 448 pars stupefacta silet, pars nondum exterrita latrat.