
[0] PRO SEX- ROSCIO AMERINO ORATIO.

[1] I. (1) Credo ego uos, iudices, mirari, quid sit, quod, cum tot summi oratores 
hominesque nobilissimi sedeant, ego potissimum surrexerim, is, qui neque aetate 
neque ingenio neque auctoritate sim cum his, qui sedeant, comparandus. Omnes hi, 
quos uidetis adesse in hac causa, iniuriam nouo scelere conflatam putant 
oportere defendi, defendere ipsi propter iniquitatem temporum non audent. Ita 
fit, ut adsint propterea, quod officium sequuntur, taceant autem idcirco, quia 
periculum uitant. (2) Quid ergo? Audacissimus ego ex omnibus? Minime. An tanto 
officiosior quam ceteri? Ne istius quidem laudis ita sum cupidus, ut aliis eam 
praereptam ueliM- Quae me igitur res praeter ceteros impulit, ut causam Sex- 
Rosci reciperem? Quia, si qui istorum dixisset, quos uidetis adesse, in quibus 
summa auctoritas est atque amplitudo, si uerbum de re publica fecisset, id, quod 
in hac causa fieri necesse est, multo plura dixisse, quam dixisset, putaretur. 
(3) Ego autem si omnia, quae dicenda sunt, libere dixero, nequaquam tamen 
similiter oratio mea exire atque in uolgus emanare poterit. Deinde quod 
ceterorum neque dictum obscurum potest esse propter nobilitatem et amplitudinem 
neque temere dicto concedi propter aetatem et prudentiam. Ego si quid liberius 
dixero, uel occultum esse propterea, quod nondum ad rem publicam accessi, uel 
ignosci adulescentiae meae poterit; tametsi non modo ignoscendi ratio uerum 
etiam cognoscendi consuetudo iam de ciuitate sublata est. (4) Accedit iIla 
quoque causa, quod a ceteris forsitan ita petitum sit, ut dicerent, ut utrumuis 
saluo officio se facere posse arbitrarentur; a me autem ei contenderunt, qui 
apud me et amicitia et beneficiis et dignitate plurimum possunt, quorum ego nec 
beniuolentiam erga me ignorare nec auctoritatem aspernari nec uoluntatem 
neglegere debebam. 

[2] II. (5) His de causis ego huic causae patronus exstiti, non 
electus unus, qui maximo ingenio, sed relictus ex omnibus, qui minimo periculo 
possem dicere, neque uti satis firmo praesidio defensus Sex- Roscius, uerum uti 
ne omnino desertus esset. Forsitan quaeratis, qui iste terror sit et quae tanta 
formido, quae tot ac talis uiros impediat, quo minus pro capite et fortunis 
alterius, quem ad modum consuerunt, causam uelint dicere. Quod adhuc uos 
ignorare non mirum est propterea, quod consulto ab accusatoribus eius rei, quae 
conflauit hoc iudicium, mentio facta non est. (6) Quae res ea est? Bona patris 
huiusce Sex- Rosci, quae sunt sexagiens, quae de uiro fortissimo et clarissimo 
L- Sulla, quem honoris causa nomino, duobus milibus nummum sese dicit emisse 
adulescens uel potentissimus hoc tempore nostrae ciuitatis, L- Cornelius 
Chrysogonus. Is a uobis, iudices, hoc postulat, ut, quoniam in alienam pecuniam 
tam plenam atque praeclaram nullo iure inuaserit, quoniamque ei pecuniae uita 
Sex- Rosci obstare atque officere uideatur, deleatis ex animo suo suspicionem 
omnem metumque tollatis; sese hoc incolumi non arbitratur huius innocentis 
patrimonium tam amplum et copiosum posse obtinere, damnato et eiecto sperat se 
posse, quod adeptus est per scelus, id per luxuriam effundere atque consumere. 
Hunc sibi ex animo scrupulum, qui se dies noctesque stimulat ac pungit, ut 
euellatis, postulat, ut ad hanc suam praedam tam nefariam adiutores uos 
profiteamini.
(7) Si uobis aequa et honesta postulatio uidetur, iudices, ego contra breuem 
postulationem adfero et, quo modo mihi persuadeo, aliquanto aequiorem. 

[3] III. Primum a Chrysogono peto, ut pecunia fortunisque nostris contentus sit, sanguinem 
et uitam ne petat; deinde a uobis, iudices, ut audacium sceleri resistatis, 
innocentium calamitatem leuetis et in causa Sex- Rosci periculum, quod in omnis 
intenditur, propulsetis. (8) Quod si aut causa criminis aut facti suspicio aut 
quaelibet denique uel minima res reperietur, quam ob rem uideantur illi non 
nihil tamen in deferendo nomine secuti, postremo si praeter eam praedam, quam 
dixi, quicquam aliud causae inueneritis, non recusamus, quin illorum libidini 
Sex- Rosci uita dedatur. Sin aliud agitur nihil nisi, ut eis ne quid desit, 
quibus satis nihil est, si hoc solum hoc tempore pugnatur, ut ad illam opimam 
praeclaramque praedam damnatio Sex- Rosci uelut cumulus accedat, nonne cum multa 
indigna tum uel hoc indignissimum est uos idoneos habitos, per quorum sententias 
iusque iurandum id adsequantur, quod antea ipsi scelere et ferro adsequi 
consuerunt? Qui ex ciuitate in senatum propter dignitatem, ex senatu in hoc 
consilium delecti estis propter seueritatem, ab his hoc postulare homines 
sicarios atque gladiatores, non modo ut supplicia uitent, quae a uobis pro 
maleficiis suis metuere atque horrere debent, uerum etiam ut spoliis ex hoc 
iudicio ornati auctique discedant?

[4] IV. (9) His de rebus tantis tamque atrocibus neque satis me commode dicere neque 
satis grauiter conqueri neque satis libere uociferari posse intellego. Nam 
commoditati ingenium, grauitati aetas, libertati tempora sunt impedimento. Huc 
accedit summus timor, quem mihi natura pudorque meus attribuit, et uestra 
dignitas et uis aduersariorum et Sex- Rosci pericula. Quapropter uos oro atque 
obsecro, iudices, ut attente bonaque cum uenia uerba mea audiatis.
(10) Fide sapientiaque uestra fretus plus oneris sustuli quam ferre me posse 
intellego. Hoc onus si uos aliqua ex parte adleuabitis, feram ut potero studio 
et industria, iudices; sin a uobis, id quod non spero, deserar, tamen animo non 
deficiam et id quod suscepi, quoad potero perferam. Quod si perferre non potero, 
opprimi me onere offici malo quam id, quod mihi cum fide semel impositum est aut 
propter perfidiam abicere aut propter infirmitatem animi deponere.
(11) Te quoque magno opere, M- Fanni, quaeso, ut, qualem te iam antea populo 
Romano praebuisti, cum huic eidem quaestioni iudex praeesses, talem te et nobis 
et rei publicae hoc tempore impertias. 

[5] V. Quanta multitudo hominum conuenerit ad hoc iudicium, uides; 
quae sit omnium mortalium exspectatio, quae cupiditas, 
ut acria ac seuera iudicia fiant, intellegis. Longo interuallo iudicium inter 
sicarios hoc primum committitur, cum interea caedes indignissimae maximaeque 
factae sunt; omnes hanc quaestionem te praetore manifestis maleficiis 
cotidianoque sanguine dignissimam sperant futuram.
(12) Qua uociferatione in ceteris iudiciis accusatores uti consuerunt, ea nos 
hoc tempore utimur qui causam dicimus. Petimus abs te, M- Fanni, a uobisque, 
iudices, ut quam acerrime maleficia uindicetis, ut quam fortissime hominibus 
audacissimis resistatis, ut hoc cogitetis, nisi in hac causa, qui uester animus 
sit, ostendetis, eo prorumpere hominum cupiditatem et scelus et audaciam, ut non 
modo clam, uerum etiam hic in foro ante tribunal tuum, M- Fanni, ante pedes 
uestros, iudices, inter ipsa subsellia caedes futurae sint. (13) Etenim quid 
aliud hoc iudicio temptatur nisi, ut id fieri liceat? Accusant ei qui in 
fortunas huius inuaserunt, causam dicit is, cui praeter calamitatem nihil 
reliquerunt; accusant ei, quibus occidi patrem Sex- Rosci bono fuit, causam 
dicit is, cui non modo luctum mors patris attulit, uerum etiam egestatem; 
accusant ei, qui hunc ipsum iugulare summe cupierunt, causam dicit is, qui etiam 
adhoc ipsum iudicium cum praesidio uenit, ne hic ibidem ante oculos uestros 
trucidetur; denique accusant ei, quos populus poscit, causam dicit is, qui unus 
relictus ex illorum nefaria caede restat.
(14) Atque ut facilius intellegere possitis, iudices, ea, quae facta sunt 
indigniora esse, quam haec sunt, quae dicimus, ab initio res, quem ad modum 
gesta sit, uobis exponemus, quo facilius et huius hominis innocentissimi 
miserias et illorum audacias cognoscere possitis et rei publicae calamitatem.

[6] VI. (15) Sex- Roscius, pater huiusce, municeps Amerinus fuit, cum genere et 
nobilitate et pecunia non modo sui municipi, uerum etiam eius uicinitatis facile 
primus, tum gratia atque hospitiis florens hominum nobilissimorum. Nam cum 
Metellis, Seruiliis, Scipionibus erat ei non modo hospitium, uerum etiam 
domesticus usus et consuetudo, quas, ut aequum est, familias honestatis 
amplitudinisque gratia nomino. Itaque ex suis omnibus commodis hoc solum filio 
reliquit; nam patrimonium domestici praedones ui ereptum possident, fama et uita 
innocentis ab hospitibus amicisque paternis defenditur. (16) Hic cum omni 
tempore nobilitatis fautor fuisset, tum hoc tumultu proximo, cum omnium nobilium 
dignitas et salus in discrimen ueniret, praeter ceteros in ea uicinitate eam 
partem causamque opera, studio, auctoritate defendit. Etenim rectum putabat pro 
eorum honestate se pugnare, propter quos ipse honestissimus inter suos 
numerabatur. Postea quam uictoria constituta est ab armisque recessimus, cum 
proscriberentur homines atque ex omni regione caperentur ei, qui aduersarii 
fuisse putabantur, erat ille Romae frequens atque in foro et in ore omnium 
cotidie uersabatur, magis ut exsultare uictoria nobilitatis uideretur quam 
timere, ne quid ex ea calamitatis sibi accideret.
(17) Erant ei ueteres inimicitiae cum duobus Rosciis Amerinis, quorum alterum 
sedere in accusatorum subselliis uideo, alterum tria huiusce praedia possidere 
audio; quas inimicitias si tam cauere potuisset, quam metuere solebat, uiueret. 
Neque enim, iudices, iniuria metuebat. Nam duo isti sunt T- Roscii, quorum 
alteri Capitoni cognomen est, iste, qui adest, Magnus uocatur, homines eius 
modi: Alter plurimarum palmarum uetus ac nobilis gladiator habetur, hic autem 
nuper se ad eum lanistam contulit, quique ante hanc pugnam tiro esset quod 
sciam, facile ipsum magistrum scelere audaciaque superauit. 

[7] VII. (18) Nam cum hic Sex- Roscius esset Ameriae, T- autem iste Roscius Romae, 
cum hic filius adsiduus in praediis esset cumque se uoluntate patris rei familiari uitaeque 
rusticae dedisset, iste autem frequens Romae esset, occiditur ad balneas Pallacinas 
rediens a cena Sex- Roscius. Spero ex hoc ipso non esse obscurum, ad quem 
suspicio malefici pertineat; uerum id, quod adhuc est suspiciosum, nisi 
perspicuum res ipsa fecerit, hunc adfinem culpae iudicatote.
(19) Occiso Sex- Roscio primus Ameriam nuntiat Mallius Glaucia quidam, homo 
tenuis, libertinus, cliens et familiaris istius T- Rosci, et nuntiat domum non 
fili, sed T- Capitonis inimici; et cum Post horam primam noctis occisus esset, 
primo diluculo nuntius hic Ameriam uenit; decem horis nocturnis sex et 
quinquaginta milia passuum cisiis peruolauit, non modo ut exoptatum inimico 
nuntium primus adferret, sed etiam cruorem inimici quam recentissimum telumque 
paulo ante e corpore extractum ostenderet. (20) Quadriduo quo haec gesta sunt 
res ad Chrysogonum in castra L- Sullae Volaterras defertur; magnitudo pecuniae 
demonstratur; bonitas praediorum ­ nam fundos decem et tris reliquit, qui 
Tiberim fere omnes tangunt ­ huius inopia et solitudo commemoratur; demonstrant, 
cum pater huiusce Sex- Roscius, homo tam splendidus et gratiosus, nullo negotio 
sit occisus, perfacile hunc hominem incautum et rusticum et Romae ignotum de 
medio tolli posse; ad eam rem operam suam pollicentur. (21) Ne diutius teneam, 
iudices, societas coitur. 

[8] VIII. Cum nulla iam proscriptionis mentio fieret, cum etiam, 
qui antea metuerant, redirent ac iam defunctos sese periculis arbitrarentur, 
nomen refertur in tabulas Sex- Rosci, hominis studiosissimi nobilitatis; manceps 
fit Chrysogonus; tria praedia uel nobilissima Capitoni propria traduntur, quae 
hodie possidet; in reliquas omnis fortunas iste T- Roscius nomine Chrysogoni, 
quem ad modum ipse dicit, impetum facit. Haec omnia, iudices, imprudente L- 
Sulla facta esse certo scio. (22) Neque enim mirum, cum eodem tempore et ea, 
quae praeterita sunt, reparet et ea, quae uidentur instare, praeparet, cum et 
pacis constituendae rationem et belli gerendi potestatem solus habeat, cum omnes 
in unum spectent, unus omnia gubernet, cum tot tantisque negotiis distentus sit, 
ut respirare libere non possit, si aliquid non animaduertat, cum praesertim tam 
multi occupationem eius obseruent tempusque aucupentur ut, simul atque ille 
despexerit, aliquid huiusce modi moliantur. Huc accedit, quod, quamuis ille 
felix sit, sicut est, tamen in tanta felicitate nemo potest esse in magna 
familia, qui neminem neque seruum neque libertum improbum habeat. (23) Interea 
iste T- Roscius, uir optimus, procurator Chrysogoni, Ameriam uenit, in praedia 
huius inuadit, hunc miserum, luctu perditum, qui nondum etiam omnia paterno 
funeri iusta soluisset, nudum eicit domo atque focis patriis disque penatibus 
praecipitem, iudices, exturbat, ipse amplissimae pecuniae fit dominus. Qui in 
sua re fuisset egentissimus, erat, ut fit, insolens in aliena; multa palam domum 
suam auferebat; plura clam de medio remouebat, non pauca suis adiutoribus large 
effuseque donabat, reliqua constituta auctione uendebat.

[9] IX. (24) Quod Amerinis usque eo uisum est indignum, ut urbe tota fletus gemitusque 
fieret. Etenim multa simul ante oculos uersabantur, mors hominis florentissimi, 
Sex- Rosci, crudelissima, fili autem eius egestas indignissima, cui de tanto 
patrimonio praedo iste nefarius ne iter quidem ad sepulcrum patrium reliquisset, 
bonorum emptio flagitiosa, possessio, furta, rapinae, donationes. Nemo erat, qui 
non audere omnia mallet quam uidere in Sex- Rosci, uiri optimi atque 
honestissimi, bonis iactantem se ac dominantem T- Roscium. (25) Itaque 
decurionum decretum statim fit, ut decem primi proficiscantur ad L- Sullam 
doceantque eum, qui uir Sex- Roscius fuerit, conquerantur de istorum scelere et 
iniuriis, orent, ut et illius mortui famam et fili innocentis fortunas 
conseruatas uelit. Atque ipsum decretum, quaeso, cognoscite. (Decretum 
decurionum.) Legati in castra ueniunt. Intellegitur, iudices, id quod iam ante 
dixi, imprudente L- Sulla scelera haec et flagitia fieri. Nam statim Chrysogonus 
et ipse ad eos accedit et homines nobilis adlegat, qui peterent, ne ad Sullam 
adirent, et omnia Chrysogonum, quae uellent, esse facturum pollicerentur. (26) 
Usque adeo autem ille pertimuerat, ut mori mallet, quam de his rebus Sullam 
doceri. Homines antiqui, qui ex sua natura ceteros fingerent, cum ille 
confirmaret sese nomen Sex- Rosci de tabulis exempturum, praedia uacua filio 
traditurum, cumque id ita futurum T- Roscius Capito, qui in decem legatis erat, 
appromitteret, crediderunt; Ameriam re inorata reuerterunt. Ac primo rem 
differre cotidie ac procrastinare isti coeperunt, deinde aliquanto lentius nihil 
agere atque deludere, postremo, id quod facile intellectum est, insidias uitae 
huiusce Sex- Rosci parare neque sese arbitrari posse diutius alienam pecuniam 
domino incolumi obtinere. 

[10] X. (27) Quod hic simul atque sensit, de amicorum cognatorumque sententia Romam 
confugit et sese ad Caeciliam, Nepotis sororem, Baliarici filiam, quam honoris causa 
nomino, contulit, qua pater usus erat plurimum; in qua muliere, iudices, etiam nunc, id quod 
omnes semper existimauerunt, quasi exempli causa uestigia antiqui offici remanent. Ea 
Sex- Roscium inopem, eiectum domo atque expulsum ex suis bonis, fugientem latronum 
tela et minas recepit domum hospitique oppresso iam desperatoque ab omnibus 
opitulata est. Eius uirtute, fide, diligentia factum est, ut hic potius uiuus in 
reos quam occisus in proscriptos referretur.
(28) Nam postquam isti intellexerunt summa diligentia uitam Sex- Rosci custodiri 
neque sibi ullam caedis faciendae potestatem dari, consilium ceperunt plenum 
sceleris et audaciae, ut nomen huius de parricidio deferrent, ut ad eam rem 
aliquem accusatorem ueterem compararent, qui de ea re posset dicere aliquid, in 
qua re nulla subesset suspicio, denique ut, quoniam crimine non poterant, 
tempore ipso pugnarent. Ita loqui homines: 'Quod iudicia tam diu facta non 
essent, condemnari eum oportere, qui primus in iudicium adductus esset; huic 
autem patronos propter Chrysogoni gratiam defuturos; de bonorum uenditione et de 
ista societate uerbum esse facturum neminem; ipso nomine parricidi et atrocitate 
criminis fore, ut hic nullo negotio tolleretur, cum ab nullo defensus esset.' 
(29) Hoc consilio atque adeo hac amentia impulsi, quem ipsi, cum cuperent, non 
potuerunt occidere, eum iugulandum uobis tradiderunt.

[11] XI. Quid primum querar aut unde potissimum, iudices, ordiar aut quod aut a quibus 
auxilium petam? Deorumne immortalium, populine Romani, uestramne, qui summam 
potestatem habetis, hoc tempore fidem implorem? (30) Pater occisus nefarie, 
domus obsessa ab inimicis, bona adempta, possessa, direpta, fili uita infesta, 
saepe ferro atque insidiis appetita. Quid ab his tot maleficiis sceleris abesse 
uidetur? Tamen haec aliis nefariis cumulant atque adaugent, crimen incredibile 
confingunt, testis in hunc et accusatores huiusce pecunia comparant; hanc 
condicionem misero ferunt, ut optet, utrum malit ceruices T- Roscio dare an 
insutus in culleum per summum dedecus uitam amittere. Patronos huic defuturos 
putauerunt; desunt; qui libere dicat, qui cum fide defendat, id quod in hac 
causa satis est, non deest profecto, iudices. (31) Et forsitan in suscipienda 
causa temere impulsus adulescentia fecerim; quoniam quidem semel suscepi, Iicet, 
hercules, undique omnes minae, terrores periculaque impendeant omnia, succurram 
ac subibo. Certum est deliberatumque, quae ad causam pertinere arbitror, omnia 
non modo dicere, uerum etiam libenter, audacter libereque dicere; nulla res 
tanta exsistet, iudices, ut possit uim mihi maiorem adhibere metus quam fides. 
(32) Etenim quis tam dissoluto animo est, qui, haec cum uideat, tacere ac 
neglegere possit? Patrem meum, cum proscriptus non esset, iugulastis, occisum in 
proscriptorum numerum rettulistis, me domo mea per uim expulistis, patrimonium 
meum possidetis. Quid uoltis amplius? Etiamne ad subsellia cum ferro atque telis 
uenistis, ut hic aut iuguletis aut condemnetis?

[12] XII. (33) Hominem longe audacissimum nuper habuimus in ciuitate C- Fimbriam et, 
quod inter omnis constat, nisi inter eos, qui ipsi quoque insaniunt, insanissimum. Is 
cum curasset, in funere C- Mari ut Q- Scaeuola uolneraretur, uir sanctissimus 
atque ornatissimus nostrae ciuitatis, de cuius laude neque hic locus est, ut 
multa dicantur, neque plura tamen dici possunt, quam populus Romanus memoria 
retinet, diem Scaeuolae dixit, postea quam comperit eum posse uiuere. Cum ab eo 
quaereretur, quid tandem accusaturus esset eum, quem pro dignitate ne laudare 
quidem quisquam satis commode posset, aiunt hominem, ut erat furiosus, 
respondisse: "Quod non totum telum corpore recepisset." Quo populus Romanus 
nihil uidit indignius nisi eiusdem uiri mortem, quae tantum potuit, ut omnis 
occisus perdiderit et adflixerit; quos quia seruare per compositionem uolebat, 
ipse ab eis interemptus est. (34) Estne hoc illi dicto atque facto Fimbriano 
simillimum? Accusatis Sex- Roscium. Quid ita? Quia de manibus uestris, quia se 
occidi passus non est. Illud, quia in Scaeuola factum est, magis indignum 
uidetur, hoc, quia fit a Chrysogono, non est ferendum. Nam per deos immortalis! 
Quid est in hac causa, quod defensionis indigeat? Qui locus ingenium patroni 
requirit aut oratoris eloquentiam magno opere desiderat? Totam causam, iudices, 
explicemus atque ante oculos eitam consideremus; ita facillime, quae res totum 
iudicium contineat et quibus de rebus nos dicere oporteat et quid uos sequi 
conueniat, intellegetis.

[13] XIII. (35) Tres sunt res, quantum ego existimare possum, quae obstent hoc tempore 
Sex- Roscio, crimen aduersariorum et audacia et potentia. Criminis confictionem 
accusator Erucius suscepit, audaciae partis Roscii sibi poposcerunt, Chrysogonus 
autem, is qui plurimum potest, potentia pugnat. De hisce omnibus rebus me dicere 
oportere intellego. Quid igitur est? (36) Non eodem modo de omnibus, ideo quod 
prima illa res ad meum officium pertinet, duas autem reliquas uobis populus 
Romanus imposuit; ego crimen oportet diluam, uos et audaciae resistere et 
hominum eius modi perniciosam atque intolerandam potentiam primo quoque tempore 
exstinguere atque opprimere debetis.
(37) Occidisse patrem Sex- Roscius arguitur. Scelestum, di immortales, ac 
nefarium facinus atque eius modi, quo uno maleficio scelera omnia complexa esse 
uideantur! Etenim si, id quod praeclare a sapientibus dicitur, uoltu saepe 
laeditur pietas, quod supplicium satis acre reperietur in eum, qui mortem 
obtulerit parenti? Pro quo mori ipsum, si res postularet, iura diuina atque 
humana cogebant. (38) In hoc tanto, tam atroci, tam singulari maleficio, quod 
ita raro exstitit, ut, si quando auditum sit, portenti ac prodigi simile 
numeretur, quibus tandem tu, C- Eruci, argumentis accusatorem censes uti 
oportere? Nonne et audaciam eius, qui in crimen uocetur, singularem ostendere et 
mores feros immanemque naturam et uitam uitiis flagitiisque omnibus deditam, et 
denique omnia ad perniciem profligata atque perdita? Quorum tu nihil in Sex- 
Roscium ne obiciendi quidem causa contulisti.

[14] XIV. (39) Patrem occidit Sex- Roscius. Qui homo? Adulescentulus corruptus et ab 
hominibus nequam inductus? Annos natus maior quadraginta. Vetus uidelicet 
sicarius, homo audax et saepe in caede uersatus. At hoc ab accusatore ne dici 
quidem audistis. Luxuries igitur hominem nimirum et aeris alieni magnitudo et 
indomitae animi cupiditates ad hoc scelus impulerunt. De luxuria purgauit 
Erucius, cum dixit hunc ne in conuiuio quidem ullo fere interfuisse. Nihil autem 
umquam debuit. Cupiditates porro quae possunt esse in eo, qui, ut ipse accusator 
obiecit, ruri semper habitarit et in agro colendo uixerit? Quae uita maxime 
disiuncta a cupiditate et cum officio coniuncta est. (40) Quae res igitur tantum 
istum furorem Sex- Roscio obiecit? 'Patri' inquit 'non placebat.' Patri non 
placebat? quam ob causam? necesse est enim eam quoque iustam et magnam et 
perspicuam fuisse. Nam ut illud incredibile est, mortem oblatam esse patri a 
filio sine plurimis et maximis causis, sic hoc ueri simile non est, odio fuisse 
parenti filium sine causis multis et magnis et necessariis. (41) Rursus igitur 
eodem reuertamur et quaeramus, quae tanta uitia fuerint in unico filio, qua re 
is patri displiceret. At perspicuum est nullum fuisse. Pater igitur amens, qui 
odisset eum sine causa quem procrearat? At is quidem fuit omnium 
constantissimus. Ergo illud iam perspicuum profecto est, si neque amens pater 
neque perditus filius fuerit, neque odi causam patri neque sceleris filio 
fuisse.

[15] XV. (42) 'Nescio' inquit 'quae causa odi fuerit; fuisse odium intellego qui antea, 
cum duos filios haberet, illum alterum qui mortuus est secum omni tempore 
uolebat esse, hunc in praedia rustica relegarat.' Quod Erucio accidebat in mala 
nugatoriaque accusatione, idem mihi usu uenit in causa optima. Ille quo modo 
crimen commenticium confirmaret non inueniebat, ego res tam leuis qua ratione 
infirmem ac diluam reperire non possum. (43) Quid ais, Eruci? tot praedia tam 
pulchra, tam fructuosa Sex- Roscius filio suo relegationis ac supplici gratia 
colenda ac tuenda tradiderat? Quid? hoc patres familiae qui liberos habent, 
praesertim homines illius ordinis ex municipiis rusticanis, nonne optatissimum 
sibi putant esse filios suos rei familiari maxime seruire et in praediis 
colendis operae plurimum studique consumere? (44) An amandarat hunc sic ut esset 
in agro ac tantum modo aleretur ad uillam, ut commodis omnibus careret? Quid? si 
constat hunc non modo colendis praediis praefuisse sed certis fundis patre uiuo 
frui solitum esse, tamenne haec a te uita eius rusticana relegatio atque 
amandatio appellabitur? Vides, Eruci, quantum distet argumentatio tua ab re ipsa 
atque a ueritate. Quod consuetudine patres faciunt, id quasi nouum reprehendis; 
quod beniuolentia fit, id odio factum criminaris; quod honoris causa pater filio 
suo concessit, id eum supplici causa fecisse dicis. (45) Neque haec tu non 
intellegis, sed usque eo quid arguas non habes, ut non modo tibi contra nos 
dicendum putes uerum etiam contra rerum naturam contraque consuetudinem hominum 
contraque opiniones omnium.

[16] XVI. At enim, cum duos filios haberet, alterum a se non dimittebat, alterum ruri esse 
patiebatur. Quaeso, Eruci, ut hoc in bonam partem accipias; non enim exprobrandi 
causa sed commonendi gratia dicam. (46) Si tibi fortuna non dedit, ut patre 
certo nascerere, ex quo intellegere posses, qui animus patrius in liberos esset, 
at natura certe dedit, ut humanitatis non parum haberes; eo accessit studium 
doctrinae, ut ne a litteris quidem alienus esses. Ecquid tandem tibi uidetur, ut 
ad fabulas ueniamus, senex ille Caecilianus minoris facere Eutychum, filium 
rusticum, quam illum alterum, Chaerestratum? ­ nam, ut opinor, hoc nomine est ­ 
alterum in urbe secum honoris causa habere, alterum rus supplici causa 
relegasse? (47) 'Quid ad istas ineptias abis?' inquies. Quasi uero mihi 
difficile sit quamuis multos nominatim proferre, ne longius abeam, uel tribulis 
uel uicinos meos qui suos liberos quos plurimi faciunt agricolas adsiduos esse 
cupiunt. Verum homines notos sumere odiosum est, cum et illud incertum sit 
uelintne ei sese nominari, et nemo uobis magis notus futurus sit quam est hic 
Eutychus, et certe ad rem nihil intersit utrum hunc ego comicum adulescentem an 
aliquem ex agro Veienti nominem. Etenim haec conficta arbitror esse a poetis ut 
effictos nostros mores in alienis personis expressamque imaginem uitae 
cotidianae uideremus. (48) Age nunc, refer animum sis ad ueritatem et considera 
non modo in Umbria atque in ea uicinitate sed in his ueteribus municipiis quae 
studia a patribus familias maxime laudentur; iam profecto te intelleges inopia 
criminum summam laudem Sex- Roscio uitio et culpae dedisse. 

[17] XVII. Ac non modo hoc patrum uoluntate liberi faciunt sed permultos et ego noui et, 
nisi me fallit animus, unus quisque uestrum qui et ipsi incensi sunt studio quod ad agrum 
colendum attinet, uitamque hanc rusticam, quam tu probro et crimini putas esse 
oportere, et honestissimam et suauissimam esse arbitrantur. (49) Quid censes 
hunc ipsum Sex- Roscium quo studio et qua intellegentia esse in rusticis rebus? 
Ut ex his propinquis eius, hominibus honestissimis, audio, non tu in isto 
artificio accusatorio callidior es quam hic in suo. Verum, ut opinor, quoniam 
ita Chrysogono uidetur qui huic nullum praedium reliquit, et artificium 
obliuiscatur et studium deponat licebit. Quod tametsi miserum et indignum est, 
feret tamen aequo animo, iudices, si per uos uitam et famam potest obtinere; hoc 
uero est quod ferri non potest, si et in hanc calamitatem uenit propter 
praediorum bonitatem et multitudinem et quod ea studiose coluit, id erit ei 
maxime fraudi, ut parum miseriae sit quod aliis coluit non sibi, nisi etiam quod 
omnino coluit crimini fuerit.

[18] XVIII. (50) Ne tu, Eruci, accusator esses ridiculus, si illis temporibus natus esses 
cum ab aratro arcessebantur qui consules fierent. Etenim qui praeesse agro 
colendo flagitium putes, profecto illum Atilium quem sua manu spargentem semen 
qui missi erant conuenerunt hominem turpissimum atque inhonestissimum iudicares. 
At hercule maiores nostri longe aliter et de illo et de ceteris talibus uiris 
existimabant itaque ex minima tenuissimaque re publica maximam et florentissimam 
nobis reliquerunt. Suos enim agros studiose colebant, non alienos cupide 
appetebant; quibus rebus et agris et urbibus et nationibus rem publicam atque 
hoc imperium et populi Romani nomen auxerunt. (51) Neque ego haec eo profero quo 
conferenda sint cum hisce de quibus nunc quaerimus, sed ut illud intellegatur, 
cum apud maiores nostros summi uiri clarissimique homines qui omni tempore ad 
gubernacula rei publicae sedere debebant tamen in agris quoque colendis 
aliquantum operae temporisque consumpserint, ignosci oportere ei homini qui se 
fateatur esse rusticum, cum ruri adsiduus semper uixerit, cum praesertim nihil 
esset quod aut patri gratius aut sibi iucundius aut re uera honestius facere 
posset.
(52) Odium igitur acerrimum patris in filium ex hoc, opinor, ostenditur, Eruci, 
quod hunc ruri esse patiebatur. Numquid est aliud? 'Immo uero' inquit 'est; nam 
istum exheredare in animo habebat.' Audio; nunc dicis aliquid quod ad rem 
pertineat; nam illa, opinor, tu quoque concedis leuia esse atque inepta: 
'Conuiuia cum patre non inibat.' Quippe, qui ne in oppidum quidem nisi perraro 
ueniret. 'Domum suam istum non fere quisquam uocabat.' Nec mirum, qui neque in 
urbe uiueret neque reuocaturus esset. 

[19] XIX. (53) Verum haec tu quoque intellegis esse nugatoria; illud quod coepimus 
uideamus, quo certius argumentum odi reperiro nullo modo potest. 
'Exheredare pater filium cogitabat.' Mitto quaerere qua de causa; 
quaero qui scias; tametsi te dicere atque enumerare causas omnis 
oportebat, et id erat certi accusatoris officium qui tanti sceleris argueret 
explicare omnia uitia ac peccata fili quibus incensus parens potuerit animum 
inducere ut naturam ipsam uinceret, ut amorem illum penitus insitum eiceret ex 
animo, ut denique patrem esse sese obliuisceretur; quae sine magnis huiusce 
peccatis accidere potuisse non arbitror. (54) Verum concedo tibi ut ea 
praetereas quae, cum taces, nulla esse concedis; illud quidem, uoluisse 
exheredare, certe tu planum facere debes. Quid ergo adfers qua re id factum 
putemus? Vere nihil potes dicere; finge aliquid saltem commode ut ne plane 
uidearis id facere quod aperte facis, huius miseri fortunis et horum uirorum 
talium dignitati inludere. Exheredare filium uoluit. Quam ob causam? 'Nescio.' 
Exheredauitne? 'Non.' Quis prohibuit? 'Cogitabat.' Cogitabat? cui dixit? 
'Nemini.' Quid est aliud iudicio ac legibus ac maiestate uestra abuti ad 
quaestum atque ad libidinem nisi hoc modo accusare atque id obicere quod planum 
facere non modo non possis uerum ne coneris quidem? (55) Nemo nostrum est, 
Eruci, quin sciat tibi inimicitias cum Sex- Roscio nullas esse; uident omnes qua 
de causa huic inimicus uenias; sciunt huiusce pecunia te adductum esse. Quid 
ergo est? Ita tamen quaestus te cupidum esse oportebat ut horum existimationem 
et legem Remmiam putares aliquid ualere oportere.

[20] XX. (56) Accusatores multos esse in ciuitate utile est, ut metu contineatur audacia; 
uerum tamen hoc ita est utile, ut ne plane inludamur ab accusatoribus. Innocens 
est quispiam, uerum tamen, quamquam abest a culpa, suspicione tamen non caret; 
tametsi miserum est, tamen ei, qui hunc accuset, possim aliquo modo ignoscere. 
Cum enim aliquid habeat, quod possit criminose ac suspiciose dicere, aperte 
ludificari et calumniari sciens non uideatur. Qua re facile omnes patimur esse 
quam plurimos accusatores, quod innocens, si accusatus sit, absolui potest, 
nocens, nisi accusatus fuerit, condemnari non potest; utilius est autem absolui 
innocentem quam nocentem causam non dicere. Anseribus cibaria publice locantur 
et canes aluntur in Capitolio, ut significent si fures uenerint. At fures 
internoscere non possunt, significant tamen, si qui noctu in Capitolium uenerint 
et quia id est suspiciosum, tametsi bestiae sunt, tamen in eam partem potius 
peccant, quae est cautior. Quod si luce quoque canes latrent, cum deos salutatum 
aliqui uenerint, opinor, eis crura suffringantur, quod acres sint etiam tum, cum 
suspicio nulla sit. (57) Simillima est accusatorum ratio. Alii uestrum anseres 
sunt, qui tantum modo clamant, nocere non possunt, alii canes, qui et latrare et 
mordere possunt. Cibaria uobis praeberi uidemus; uos autem maxime debetis in eos 
impetum facere, qui merentur. Hoc populo gratissimum est. Deinde, si uoletis, 
etiam tum cum uerisimile erit aliquem commisisse, in suspicione latratote; id 
quoque concedi potest. Sin autem sic agetis ut arguatis aliquem patrem occidisse 
neque dicere possitis aut qua re aut quo modo, ac tantum modo sine suspicione 
latrabitis, crura quidem uobis nemo suffringet, sed, si ego hos bene noui, 
litteram illam cui uos usque eo inimici estis ut etiam Kal. omnis oderitis ita 
uehementer ad caput adfigent ut postea neminem alium nisi fortunas uestras 
accusare possitis.

[21] XXI. (58) Quid mihi ad defendendum dedisti, bone accusator? quid hisce autem ad 
suspicandum? 'Ne exheredaretur, ueritus est.' Audio, sed qua de causa uereri 
debuerit, nemo dicit. 'Habebat pater in animo.' Planum fac. Nihil est; non 
quicum deliberauerit, quem certiorem fecerit, unde istud uobis suspicari in 
mentem uenerit. Cum hoc modo accusas, Eruci, nonne hoc palam dicis: 'Ego quid 
acceperim scio, quid dicam nescio; unum illud spectaui quod Chrysogonus aiebat 
neminem isti patronum futurum; de bonorum emptione deque ea societate neminem 
esse qui uerbum facere auderet hoc tempore'? Haec te opinio falsa in istam 
fraudem impulit; non me hercules uerbum fecisses, si tibi quemquam responsurum 
putasses.
(59) Operae pretium erat, si animaduertistis, iudices, neglegentiam eius in 
accusando considerare. Credo, cum uidisset qui homines in hisce subselliis 
sederent, quaesisse num ille aut ille defensurus esset; de me ne suspicatum 
quidem esse, quod antea causam publicam nullam dixerim. Postea quam inuenit 
neminem eorum qui possunt et solent ita neglegens esse coepit ut, cum in mentem 
ueniret ei, resideret, deinde spatiaretur, non numquam etiam puerum uocaret, 
credo, cui cenam imperaret, prorsus ut uestro consessu et hoc conuentu pro summa 
solitudine abuteretur. 

[22] XXII. Perorauit aliquando, adsedit; surrexi ego. (60) Respirare 
uisus est quod non alius potius diceret. Coepi dicere. Usque eo animaduerti, 
iudices, eum iocari atque alias res agere ante quam Chrysogonum nominaui; quem 
simul atque attigi, statim homo se erexit, mirari uisus est. Intellexi quid eum 
pepugisset. Iterum ac tertio nominaui. Postea homines cursare ultro et citro non 
destiterunt, credo, qui Chrysogono nuntiarent esse aliquem in ciuitate qui 
contra uoluntatem eius dicere auderet; aliter causam agi atque ille existimaret, 
aperiri bonorum emptionem, uexari pessime societatem, gratiam potentiamque eius 
neglegi, iudices diligenter attendere, populo rem indignam uideri. (61) Quae 
quoniam te fefellerunt, Eruci, quoniamque uides uersa esse omnia, causam pro 
Sex- Roscio, si non commode, at libere dici, quem dedi putabas defendi 
intellegis, quos tradituros sperabas uides iudicare, restitue nobis aliquando 
ueterem tuam illam calliditatem atque prudentiam, confitere huc ea spe uenisse 
quod putares hic latrocinium, non iudicium futurum. De parricidio causa dicitur; 
ratio ab accusatore reddita non est quam ob causam patrem filius occiderit. (62) 
Quod in minimis noxiis et in his leuioribus peccatis quae magis crebra et iam 
prope cotidiana sunt uel maxime et primum quaeritur, quae causa malefici fuerit, 
id Erucius in parricidio quaeri non putat oportere. In quo scelere, iudices, 
etiam cum multae causae conuenisse unum in locum atque inter se congruere 
uidentur, tamen non temere creditur, neque leui coniectura res penditur, neque 
testis incertus auditur, neque accusatoris ingenio res iudicatur. Cum multa 
antea commissa maleficia, cum uita hominis perditissima, tum singularis audacia 
ostendatur necesse est, neque audacia solum sed summus furor atque amentia. Haec 
cum sint omnia, tamen exstent oportet expressa sceleris uestigia, ubi, qua 
ratione, per quos, quo tempore maleficium sit admissum. Quae nisi multa et 
manifesta sunt, profecto res tam scelesta, tam atrox, tam nefaria credi non 
potest.
(63) Magna est enim uis humanitatis; multum ualet communio sanguinis; reclamitat 
istius modi suspicionibus ipsa natura; portentum atque monstrum certissimum est 
esse aliquem humana specie et figura qui tantum immanitate bestias uicent ut, 
propter quos hanc suauissimam lucem aspexerit, eos indignissime luce priuarit, 
cum etiam feras inter sese partus atque educatio et natura ipsa conciliet.

[23] XXIII. (64) Non ita multis ante annis aiunt T- Caelium quendam Terracinensem, 
hominem non obscurum, cum cenatus cubitum in idem conclaue cum duobus adulescentibus 
filiis isset, inuentum esse mane iugulatum. Cum neque seruus quisquam reperiretur 
neque liber ad quem ea suspicio pertineret, id aetatis autem duo filii propter 
cubantes ne sensisse quidem se dicerent, nomina filiorum de parricidio delata 
sunt. Quid poterat tam esse suspiciosum? neutrumne sensisse? ausum autem esse 
quemquam se in id conclaue committere eo potissimum tempore cum ibidem essent 
duo adulescentes filii qui et sentire et defendere facile possent? Erat porro 
nemo in quem ea suspicio conueniret. (65) Tamen, cum planum iudicibus esset 
factum aperto ostio dormientis eos repertos esse, iudicio absoluti adulescentes 
et suspicione omni liberati sunt. Nemo enim putabat quemquam esse qui, cum omnia 
diuina atque humana iura scelere nefario polluisset, somnum statim capere 
potuisset, propterea quod qui tantum facinus commiserunt non modo sine cura 
quiescere sed ne spirare quidem sine metu possunt.

[24] XXIV. (66) Videtisne quos nobis poetae tradiderunt patris ulciscendi causa supplicium 
de matre sumpsisse, cum praesertim deorum immortalium iussis atque oraculis id 
fecisse dicantur, tamen ut eos agitent Furiae neque consistere umquam patiantur, 
quod ne pii quidem sine scelere esse potuerunt? Sic se res habet, iudices: 
magnam uim, magnam necessitatem, magnam possidet religionem paternus maternusque 
sanguis; ex quo si qua macula concepta est, non modo elui non potest uerum usque 
eo permanat ad animum ut summus furor atque amentia consequatur. (67) Nolite 
enim putare, quem ad modum in fabulis saepenumero uidetis, eos qui aliquid impie 
scelerateque commiserint agitari et perterreri Furiarum taedis ardentibus. Sua 
quemque fraus et suus terror maxime uexat, suum quemque scelus agitat amentiaque 
adficit, suae malae cogitationes conscientiaeque animi terrent; hae sunt impiis 
adsiduae domesticaeque Furiae quae dies noctesque parentium poenas a 
consceleratissimis filiis repetant. (68) Haec magnitudo malefici facit ut, nisi 
paene manifestum parricidium proferatur, credibile non sit, nisi turpis 
adulescentia, nisi omnibus flagitiis uita inquinata, nisi sumptus effusi cum 
probro atque dedecore, nisi prorupta audacia, nisi tanta temeritas ut non procul 
abhorreat ab insania. Accedat huc oportet odium parentis, animaduersionis 
paternae metus, amici improbi, serui conscii, tempus idoneum, locus opportune 
captus ad eam rem; paene dicam, respersas manus sanguine paterno iudices uideant 
oportet, si tantum facinus, tam immane, tam acerbum credituri sunt. (69) Qua re 
hoc quo minus est credibile, nisi ostenditur, eo magis est, si conuincitur, 
uindicandum.

[25] XXV. Itaque cum multis ex rebus intellegi potest maiores nostros non modo armis 
plus quam ceteras nationes uerum etiam consilio sapientiaque potuisse, tum ex hac re 
uel maxime quod in impios singulare supplicium inuenerunt. Qua in re quantum 
prudentia praestiterint eis qui apud ceteros sapientissimi fuisse dicuntur 
considerate. (70) Prudentissima ciuitas Atheniensium, dum ea rerum potita est, 
fuisse traditur; eius porro ciuitatis sapientissimum Solonem dicunt fuisse, eum 
qui leges quibus hodie quoque utuntur scripserit. Is cum interrogaretur cur 
nullum supplicium constituisset in eum qui parentem necasset, respondit se id 
neminem facturum putasse. Sapienter fecisse dicitur, cum de eo nihil sanxerit 
quod antea commissum non erat, ne non tam prohibere quam admonere uideretur. 
Quanto nostri maiores sapientius! qui cum intellegerent nihil esse tam sanctum 
quod non aliquando uiolaret audacia, supplicium in parricidas singulare 
excogitauerunt ut, quos natura ipsa retinere in officio non potuisset, ei 
magnitudine poenae a maleficio summouerentur. Insui uoluerunt in culleum uiuos 
atque ita in flumen deici.

[26] XXVI. (71) O singularem sapientiam, iudices! Nonne uidentur hunc hominem ex 
rerum natura sustulisse et eripuisse cui repente caelum, solem, aquam terramque 
ademerint ut, qui eum necasset unde ipse natus esset, careret eis rebus omnibus 
ex quibus omnia nata esse dicuntur? Noluerunt feris corpus obicere ne bestiis 
quoque quae tantum scelus attigissent immanioribus uteremur; non sic nudos in 
flumen deicere ne, cum delati essent in mare, ipsum polluerent quo cetera quae 
uiolata sunt expiari putantur; denique nihil tam uile neque tam uolgare est 
cuius partem ullam reliquerint. (72) Etenim quid tam est commune quam spiritus 
uiuis, terra mortuis, mare fluctuantibus, litus eiectis? Ita uiuunt, dum 
possunt, ut ducere animam de caelo non queant, ita moriuntur ut eorum ossa terra 
non tangat, ita iactantur fluctibus ut numquam adluantur, ita postremo eiciuntur 
ut ne ad saxa quidem mortui conquiescant. Tanti malefici crimen, cui maleficio 
tam insigne supplicium est constitutum, probare te, Eruci, censes posse talibus 
uiris, si ne causam quidem malefici protuleris? Si hunc apud bonorum emptores 
ipsos accusares eique iudicio Chrysogonus praeesset, tamen diligentius 
paratiusque uenisses. (73) Utrum quid agatur non uides, an apud quos agatur? 
Agitur de parricidio quod sine multis causis suscipi non potest; apud homines 
autem prudentissimos agitur qui intellegunt neminem ne minimum quidem maleficium 
sine causa admittere. 

[27] XXVII. Esto, causam proferre non potes. Tametsi statim uicisse 
debeo, tamen de meo iure decedam et tibi quod in alia causa non concederem in 
hac concedam fretus huius innocentia. Non quaero abs te qua re patrem Sex- 
Roscius occiderit, quaero quo modo occiderit. Ita quaero abs te, C- Eruci: quo 
modo, et sic tecum agam ut meo loco uel respondendi uel interpellandi tibi 
potestatem faciam uel etiam, si quid uoles, interrogandi. (74) Quo modo occidit? 
ipse percussit an aliis occidendum dedit? Si ipsum arguis, Romae non fuit; si 
per alios fecisse dicis, quaero quos? Seruosne an liberos? Si liberos, quos 
homines? indidemne Ameria an hosce ex urbe sicarios? Si Ameria, qui sunt ei? cur 
non nominantur? si Roma, unde eos nouerat Roscius qui Romam multis annis non 
uenit neque umquam plus triduo fuit? ubi eos conuenit? qui conlocutus est? quo 
modo persuasit? 'Pretium dedit'; cui dedit? per quem dedit? unde aut quantum 
dedit? Nonne his uestigiis ad caput malefici perueniri solet? Et simul tibi in 
mentem ueniat facito quem ad modum uitam huiusce depinxeris; hunc hominem ferum 
atque agrestem fuisse, numquam cum homine quoquam conlocutum esse, numquam in 
oppido constitisse.
(75) Qua in re praetereo illud quod mihi maximo argumento ad huius innocentiam 
poterat esse, in rusticis moribus, in uictu arido, in hac horrida incultaque 
uita istius modi maleficia gigni non solere. Ut non omnem frugem neque arborem 
in omni agro reperire possis, sic non omne facinus in omni uita nascitur. In 
urbe luxuries creatur, ex luxuria exsistat auaritia necesse est, ex auaritia 
erumpat audacia, inde omnia scelera ac maleficia gignuntur; uita autem haec 
rustica quam tu agrestem uocas parsimoniae, diligentiae, iustitiae magistra est.
(76) Verum haec missa facio. 

[28] XXVIII. Illud quaero, is homo qui, ut tute dicis, numquam 
inter homines fuerit, per quos homines hoc tantum facinus, tam occultum, absens 
praesertim, conficere potuerit. Multa sunt falsa, iudices, quae tamen argui 
suspiciose possunt; in his rebus si suspicio reperta erit, culpam inesse 
concedam. Romae Sex- Roscius occiditur, cum in agro Amerino esset filius. 
Litteras, credo, misit alicui sicario qui Romae nouerat neminem. Arcessiuit 
aliquem. Quem aut quando? Nuntium misit. Quem aut adquem? Pretio, gratia, spe, 
promissis induxit aliquem. Nihil horum ne confingi quidem potest; et tamen causa 
de parricidio dicitur.
(77) Reliquum est ut per seruos id admiserit. O, di immortales, rem miseram et 
calamitosam! Quid? In tali crimine quod innocenti saluti solet esse ut seruos in 
quaestionem polliceatur, id Sex- Roscio facere non licet? Vos qui hunc accusatis 
omnis eius seruos habetis; unus puer uictus cotidiani administer ex tanta 
familia Sex- Roscio relictus non est. Te nunc appello, P- Scipio, te, M- 
Metelle; uobis aduocatis, uobis agentibus aliquotiens duos seruos paternos in 
quaestionem ab aduersariis Sex- Roscius postulauit; meministisne T- Roscium 
recusare? Quid? ei serui ubi sunt? Chrysogonum, iudices, sectantur; apud eum 
sunt in honore et in pretio. Etiam nunc ut ex eis quaeratur ego postulo, hic 
orat atque obsecrat. (78) Quid facitis? cur recusatis? Dubitate etiam nunc, 
iudices, si potestis, a quo sit Sex- Roscius occisus, ab eone qui propter illius 
mortem in egestate et in insidiis uersatur, cui ne quaerendi quidem de morte 
patris potestas permittitur, an ab eis qui quaestionem fugitant, bona possident, 
in caede atque ex caede uiuunt. Omnia, iudices, in hac causa sunt misera atque 
indigna; tamen hoc nihil neque acerbius neque iniquius proferri potest: mortis 
paternae de seruis paternis quaestionem habere filio non licet! Ne tam diu 
quidem dominus erit in suos dum ex eis de patris morte quaeratur? Veniam, neque 
ita multo postea, ad hunc Iocum; nam hoc totum ad Roscios pertinet, de quorum 
audacia tum me dicturum pollicitus sum, cum Eruci crimina diluissem.

[29] XXIX. (79) Nunc, Eruci, ad te uenio. Conueniat mihi tecum necesse est, si ad hunc 
maleficium istud pertinet, aut ipsum sua manu fecisse, id quod negas, aut per 
aliquos liberos aut seruos. Liberosne? quos neque ut conuenire potuerit neque 
qua ratione inducere neque ubi neque per quos neque qua spe aut quo pretio potes 
ostendere. Ego contra ostendo non modo nihil eorum fecisse Sex- Roscium sed ne 
potuisse quidem facere, quod neque Romae multis annis fuerit neque de praediis 
umquam temere discesserit. Restare tibi uidebatur seruorum nomen, quo quasi in 
portum reiectus a ceteris suspicionibus confugere posses; ubi scopulum offendis 
eius modi ut non modo ab hoc crimen resilire uideas uerum omnem suspicionem in 
uosmet ipsos recidere intellegas. (80) Quid ergo est quo tamen accusator inopia 
argumentorum confugerit? 'Eius modi tempus erat' inquit 'ut homines uolgo impune 
occiderentur; qua re hoc tu propter multitudinem sicariorum nullo negotio facere 
potuisti.' Interdum mihi uideris, Eruci, una mercede duas res adsequi uelle, nos 
iudicio perfundere, accusare autem eos ipsos a quibus mercedem accepisti. Quid 
ais? uolgo occidebantur? Per quos et a quibus? Nonne cogitas te a sectoribus huc 
adductum esse? Quid postea? Nescimus per ista tempora eosdem fere sectores 
fuisse collorum et bonorum? (81) Ei denique qui tum armati dies noctesque 
concursabant, qui Romae erant adsidui, qui omni tempore in praeda et in sanguine 
uersabantur, Sex- Roscio temporis illius acerbitatem iniquitatemque obicient et 
illam sicariorum multitudinem in qua ipsi duces ac principes erant huic crimini 
putabunt fore? qui non modo Romae non fuit sed omnino quid Romae ageretur 
nesciuit, propterea quod ruri adsiduus, quem ad modum tute confiteris, fuit.
(82) Vereor ne aut molestus sim uobis, iudices, aut ne ingeniis uestris uidear 
diffidere, si de tam perspicuis rebus diutius disseram. Eruci criminatio tota, 
ut arbitror, dissoluta est; nisi forte exspectatis ut illa diluam quae de 
peculatu ac de eius modi rebus commenticiis inaudita nobis ante hoc tempus ac 
noua obiecit; quae mihi iste uisus est ex alia oratione declamare quam in alium 
reum commentaretur; ita neque ad crimen parricidi neque ad eum qui causam dicit 
pertinebant; de quibus quoniam uerbo arguit, uerbo satis est negare. Si quid est 
quod ad testis reseruet, ibi quoque nos, ut in ipsa causa, paratiores reperiet 
quam putabat.

[30] XXX. (83) Venio nunc eo quo me non cupiditas ducit sed fides. Nam si mihi liberet 
accusare, accusarem alios potius ex quibus possem crescere; quod certum est non 
facere, dum utrumuis licebit. Is enim mihi uidetur amplissimus qui sua uirtute 
in altiorem locum peruenit; non qui ascendit per alierius incommodum et 
calamitatem. Desinamus aliquando ea scrutari quae sunt inania; quaeramus ibi 
maleficium ubi et est et inueniri potest; iam intelleges, Eruci, certum crimen 
quam multis suspicionibus coarguatur, tametsi neque omnia dicam et leuiter unum 
quidque tangam. Neque enim id facerem, nisi necesse esset, et id erit signi me 
inuitum facere, quod non persequar longius quam salus huius et mea fides 
postulabit.
(84) Causam tu nullam reperiebas in Sex- Roscio; at ego in T- Roscio reperio. 
Tecum enim mihi res est, T- Rosci, quoniam istic sedes ac te palam aduersarium 
esse profiteris. De Capitone post uiderimus, si, quem ad modum paratum esse 
audio, testis prodierit; tum alias quoque suas palmas cognoscet de quibus me ne 
audisse quidem suspicatur. L- Cassius ille quem populus Romanus uerissimum et 
sapientissimum iudicem putabat identidem in causis quaerere solebat 'cui bono' 
fuisset. Sic uita hominum est ut ad maleficium nemo conetur sine spe atque 
emolumento accedere. (85) Hunc quaesitorem ac iudicem fugiebant atque horrebant 
ei quibus periculum creabatur ideo quod, tametsi ueritatis erat amicus, tamen 
natura non tam propensus ad misericordiam quam applicatus ad seueritatem 
uidebatur. Ego, quamquam praeest huic quaestioni uir et contra audaciam 
fortissimus et ab innocentia dementissimus, tamen facile me paterer uel illo 
ipso acerrimo iudice quaerente uel apud Cassianos iudices, quorum etiam nunc ei 
quibus causa dicenda est nomen ipsum reformidant, pro Sex- Roscio dicere. 

[31] XXXI. (86) In hac enim causa cum uiderent illos amplissimam pecuniam possidere, 
hunc in summa mendicitate esse, illud quidem non quaererent, cui bono fuisset, sed eo 
perspicuo crimen et suspicionem potius ad praedam adiungerent quam ad egestatem. 
Quid si accedit eodem ut tenuis antea fueris? quid si ut auarus? quid si ut 
audax? quid si ut illius qui occisus est inimicissimus? num quaerenda causa quae 
te ad tantum facinus adduxerit? Quid ergo horum negari potest? Tenuitas hominis 
eius modi est ut dissimulari non queat atque eo magis eluceat quo magis 
occultatur. (87) Auaritiam praefers qui societatem coleris de municipis 
cognatique fortunis cum alienissimo. Quam sis audax, ut alia obliuiscar, hinc 
omnes intellegere potuerunt quod ex tota societate, hoc est ex tot sicariis, 
solus tu inuentus es qui cum accusatoribus sederes atque os tuum non modo 
ostenderes sed etiam offerres. Inimicitias tibi fuisse cum Sex- Roscio et magnas 
rei familiaris controuersias concedas necesse est. (88) Restat, iudices, ut hoc 
dubitemus, uter potius Sex- Roscium occiderit, is ad quem morte eius diuitiae 
uenerint, an is ad quem mendicitas, is qui antea tenuis fuerit, an is qui postea 
factus sit egentissimus, is qui ardens auaritia feratur infestus in suos, an is 
qui semper ita uixerit ut quaestum nosset nullum, fructum autem eum solum quem 
labore peperisset, is qui omnium sectorum audacissimus sit, an is qui propter 
fori iudiciorumque insolentiam non modo subsellia uerum etiam urbem ipsam 
reformidet, postremo, iudices, id quod ad rem mea sententia maxime pertinet, 
utrum mimicus potius an fillus.

[32] XXXII. (89) Haec tu, Eruci, tot et tanta si nanctus esses in reo, quam diu diceres? 
quo te modo iactares! tempus hercule te citius quam oratio deficeret. Etenim in 
singulis rebus eius modi materies est ut dies singulos possis consumere. Neque 
ego non possum; non enim tantum mihi derogo, tametsi nihil adrogo, ut te 
copiosius quam me putem posse dicere. Verum ego forsitan propter multitudinem 
patronorum in grege adnumerer, te pugna Cannensis accusatorem sat bonum fecit. 
Multos caesos non ad Trasumennum lacum, sed ad Seruilium uidimus.
(90) "Quis ibi non est uolneratus ferro Phrygio?"
Non necesse est omnis commemorare Curtios, Marios, denique Memmios quos iam 
aetas a proeliis auocabat, postremo Priamum ipsum senem, Antistium quem non modo 
aetas sed etiam leges pugnare prohibebant. Iam quos nemo propter ignobilitatem 
nominat, sescenti sunt qui inter sicarios et de ueneficiis accusabant; qui 
omnes, quod ad me attinet, uellem uiuerent. Nihil enim mali est canes ibi quam 
plurimos esse ubi permulti obseruandi multaque seruanda sunt. (91) Verum, ut 
fit, multa saepe imprudentibus imperatoribus uis belli ac turba molitur. Dum is 
in aliis rebus erat occupatus qui summam rerum administrabat, erant interea qui 
suis uolneribus mederentur; qui, tamquam si offusa rei publicae sempiterna nox 
esset, ita ruebant in tenebris omniaque miscebant; a quibus miror ne quod 
iudiciorum esset uestigium non subsellia quoque esse combusta; nam et 
accusatores et iudices sustulerunt. Hoc commodi est quod ita uixerunt ut testis 
omnis, si cuperent, interficere non possent; nam, dum hominum genus erit, qui 
accuset eos non deerit; dum ciuitas erit, iudicia fient. Verum, ut coepi dicere, 
et Erucius, haec si haberet in causa quae commemoraui, posset ea quamuis diu 
dicere, et ego, iudices, possum; sed in animo est, quem ad modum ante dixi, 
leuiter transire ac tantum modo perstringere unam quamque rem, ut omnes 
intellegant me non studio accusare sed officio defendere.

[33] XXXIII. (92) Video igitur causas esse permultas quae istum impellerent; uideamus 
nunc ecquae facultas suscipiendi malefici fuerit. Ubi occisus est Sex- Roscius? ­ 
Romae. ­ Quid? tu, T- Rosci, ubi tunc eras? ­ Romae. Verum quid ad rem? et alii 
multi. Quasi nunc id agatur quis ex tanta multitudine occiderit, ac non hoc 
quaeratur, eum qui Romae sit occisus utrum ueri similius sit ab eo esse occisum 
qui adsiduus eo tempore Romae fuerit, an ab eo qui multis annis Romam omnino non 
accesserit. (93) Age nunc ceteras quoque facultates consideremus. Erat tum 
multitudo sicariorum, id quod commemorauit Erucius, et homines impune 
occidebantur. Quid? ea multitudo quae erat? Opinor, aut eorum qui in bonis erant 
occupati, aut eorum qui ab eis conducebantur ut aliquem occiderent. Si eos putas 
qui alienum appetebant, tu es in eo numero qui nostra pecunia diues es; sin eos 
quos qui leuiore nomine appellant percussores uocant, quaere in cuius fide sint 
et clientela; mihi crede, aliquem de societate tua reperies; et, quicquid tu 
contra dixeris, id cum defensione nostra contendito; ita facillime causa Sex- 
Rosci cum tua conferetur. (94) Dices: 'Quid postea, si Romae adsiduus fui?' 
Respondebo: 'At ego omnino non fui.' ­ 'Fateor me sectorem esse, uerum et alii 
multi.' ­ 'At ego, ut tute arguis, agricola et rusticus.' ­ 'Non continuo, si me 
in gregem sicariorum contuli, sum sicarius.' ­ 'At ego profecto qui ne noui 
quidem quemquam sicarium longe absum ab eius modi crimine.' Permulta sunt quae 
dici possunt qua re intellegatur summam tibi facultatem fuisse malefici 
suscipiendi; quae non modo idcirco praetereo quod te ipsum non libenter accuso 
uerum eo magis etiam quod, si de illis caedibus uelim commemorare quae tum 
factae sunt ista eadem ratione qua Sex- Roscius occisus est, uereor ne ad pluris 
oratio mea pertinere uideatur.

[34] XXXIV. (95) Videamus nunc strictim, sicut cetera, quae post mortem Sex- Rosci abs 
te, T- Rosci, facta sunt; quae ita aperta et manifesta sunt ut medius fidius, 
iudices, inuitus ea dicam. Vereor enim, cuicuimodi es, T- Rosci, ne ita hunc 
uidear uoluisse seruare ut tibi omnino non pepercerim. Cum hoc uereor et cupio 
tibi aliqua ex parte quod salua fide possim parcere, rursus immuto uoluntatem 
meam; uenit enim mihi in mentem oris tui. Tene, cum ceteri socii tui fugerent ac 
se occultarent, ut hoc iudicium non de illorum praeda sed de huius maleficio 
fieri uideretur, potissimum tibi partis istas depoposcisse ut in iudicio 
uersarere et sederes cum accusatore? Qua in re nihil aliud adsequeris nisi ut ab 
omnibus mortalibus audacia tua cognoscatur et impudentia. (96) Occiso Sex- 
Roscio quis primus Ameriam nuntiat? Mallius Glaucia, quem iam antea nominaui, 
tuus cliens et familiaris. Quid attinuit eum potissimum nuntiare quod, si nullum 
iam ante consilium de morte ac de bonis eius inieras nullamque societatem neque 
sceleris neque praemi cum homine ullo coieras, ad te minime omnium pertinebat? ­ 
'Sua sponte Mallius nuntiat.' ­ Quid, quaeso, eius intererat? An, cum Ameriam 
non huiusce rei causa uenisset, casu accidit ut id quod Romae audierat primus 
nuntiaret? Cuius rei causa uenerat Ameriam? 'Non possum' ,inquit 'diuinare.' Eo 
rem iam adducam ut nihil diuinatione opus sit. Qua ratione T- Roscio Capitoni 
primo nuntiauit? Cum Ameriae Sex- Rosci domus uxor liberique essent, cum tot 
propinqui cognatique optime conuenientes, qua ratione factum est ut iste tuus 
cliens, sceleris tui nuntius, T- Roscio Capitoni potissimum nuntiaret?
(97) Occisus est a cena rediens; nondum lucebat cum Ameriae scitum est. Quid hic 
incredibilis cursus, quid haec tanta celeritas festinatioque significat? Non 
quaero quis percusserit; nihil est, Glaucia, quod metuas; non excutio te; si 
quid forte ferri habuisti, non scrutor; nihil ad me arbitror pertinere; quoniam 
cuius consilio occisus sit inuenio, cuius manu sit percussus non laboro. Unum 
hoc sumo quod mihi apertum tuum scelus resque manifesta dat: Ubi aut unde 
audiuit Glaucia? qui tam cito sciuit? Fac audisse statim; quae res eum nocte una 
tantum itineris contendere coegit? quae necessitas eum tanta premebat ut, si sua 
sponte iter Ameriam faceret, id temporis Roma proficisceretur, nullam partem 
noctis requiesceret?
(98) Etiamne in tam perspicuis rebus argumentatio quaerenda aut coniectura 
capienda est? 

[35] XXXV. Nonne uobis haec quae audistis cernere oculis uidemini, iudices? 
non illum miserum, ignarum casus sui, redeuntem a cena uidetis, non positas 
insidias, non impetum repentinum? non uersatur ante oculos uobis in caede 
Glaucia? non adest iste T- Roscius? non suis manibus in curru conlocat 
Automedontem illum, sui sceleris acerbissimi nefariaeque uictoriae nuntium? non 
orat ut eam noctem peruigilet, ut honoris sui causa laboret, ut Capitoni quam 
primum nuntiet? (99) Quid erat quod Capitonem primum scire uellet? Nescio, nisi 
hoc uideo, Capitonem in his bonis esse socium; de tribus et decem fundis tris 
nobilissimos fundos eum uideo possidere. (100) Audio praeterea non hanc 
suspicionem nunc primum in Capitonem conferri; multas esse infamis eius palmas, 
hanc primam esse tamen lemniscatam quae Roma ei deferatur; nullum modum esse 
hominis occidendi quo ille non aliquot occiderit, multos ferro, multos ueneno. 
Habeo etiam dicere quem contra morem maiorum minorem annis LX de ponte in 
Tiberim deiecerit. Quae, si prodierit atque a eo cum prodierit ­ scio enim 
proditurum esse ­ audiet. (101) Veniat modo, explicet suum uolumen illud quod ei 
planum facere possum Erucium conscripsisse; quod aiunt illum Sex- Roscio 
intentasse et minitatum esse se omnia illa pro testimonio esse dicturum.
O praeclarum testem, iudices! o grauitatem dignam exspectatione ! o uitam honestam,
atque eiusmodi, ut libentibus animis ad eius testimonium uestrum iusiurandum 
accommodetis! Profecto non tam perspicue istorum maleficia uideremus, nisi ipsos
caecos redderet cupiditas, et auaritia et audacia.

[36] XXXVI. (102) Alter ex ipsa caede uolucrem nuntium Armeriam ad socium atque 
adeo magistrum suum misit ut, si dissimulare omnes cuperent se scire ad quem 
maleficium pertineret, tamen ipse apertum suum scelus ante omnium oculos 
poneret. Alter, si dis immortalibus placet, testimonium etiam in Sex- Roscium 
dicturus est; quasi uero id nunc agatur, utrum is quod dixerit credendum, ac non 
quod fecerit uindicandum sit. Itaque more maiorum comparatum est ut in minimis 
rebus homines amplissimi testimonium de sua re non dicerent. (103) Africanus qui 
suo cognomine declarat tertiam partem orbis terrarum se subegisse tamen, si sua 
res ageretur, testimonium non diceret; nam illud in talem uirum non audeo 
dicere: Si diceret, non crederetur. Videte nunc quam uersa et mutata in peiorem 
partem sint omnia. Cum de bonis et de caede agatur, testimonium dicturus est is 
qui et sector est et sicarius, hoc est qui et illorum ipsorum bonorum de quibus 
agitur emptor atque possessor est et eum hominem occidendum curauit de cuius 
morte quaeritur. (104) Quid? tu, uir optime, ecquid habes quod dicas? mihi 
ausculta: uide ne tibi desis; tua quoque res permagna agitur. Multa scelerate, 
multa audaciter, multa improbe fecisti, unum stultissime, profecto tua sponte 
non de Eruci sententia: nihil opus fuit te istic sedere. Neque enim accusatore 
muto neque teste quisquam utitur eo qui de accusatoris subsellio surgit. Huc 
accedit quod paulo tamen occultior atque tectior uestra ista cupiditas esset. 
Nunc quid est quod quisquam ex uobis audire desideret, cum quae facitis eius 
modi sint ut ea dedita opera a nobis contra uosmet ipsos facere uideamini?
(105) Age nunc illa uideamus, iudices, quae statim consecuta sunt. 

[37] XXXVII. Ad Volaterras in castra L- Sullae mors Sex- Rosci quadriduo quo is 
occisus est Chrysogono nuntiatur. Quaeritur etiam nunc quis eum nuntium miserit? nonne 
perspicuum est eundem qui Ameriam? Curat Chrysogonus ut eius bona ueneant statim; 
qui non norat hominem aut rem. At qui ei uenit in mentem praedia concupiscere hominis 
ignoti quem omino numquam uiderat? Soletis, cum aliquid huiusce modi audistis, iudices, 
continuo dicere: 'Necesse est aliquem dixisse municipem aut uicinum; ei 
plerumque indicant, per eos plerique produntur.' Hic nihil est quod suspicione 
occupetis. Non enim ego ita disputabo: (106) 'Veri simile est Roscios istam rem 
ad Chrysogonum detulisse; erat enim eis cum Chrysogono iam antea amicitia; nam 
cum multos ueteres a maioribus Roscii patronos hospitesque haberent, omnis eos 
colere atque obseruare destiterunt ac se in Chrysogoni fidem et clientelam 
contulerunt.' (107) Haec possum omnia uere dicere, sed in hac causa coniectura 
nihil opus est; ipsos certo scio non negare ad haec bona Chrysogonum accessisse 
impulsu suo. Si eum qui indici causa partem acceperit oculis cernetis, 
poteritisne dubitare, iudices, qui indicarit? Qui sunt igitur in istis bonis 
quibus partem Chrysogonus dederit? Duo Roscii. Num quisnam praeterea? Nemo est, 
iudices. Num ergo dubium est quin ei obtulerint hanc praedam Chrysogono qui ab 
eo partem praedae tulerunt?
(108) Age nunc ex ipsius Chrysogoni iudicio Rosciorum factum consideremus. Si 
nihil in ista pugna Roscii quod operae pretium esset fecerant, quam ob causam a 
Chrysogono tantis praemiis donabantur? si nihil aliud fecerunt nisi rem 
detulerunt, nonne satis fuit eis gratias agi, denique, ut perliberaliter 
ageretur, honoris aliquid haberi? Cur tria praedia tantae pecuniae statim 
Capitoni dantur? cur quae reliqua sunt iste T- Roscius omnia cum Chrysogono 
communiter possidet? Nonne perspicuum est, iudices, has manubias Rosciis 
Chrysogonum re cognita concessisse?

[38] XXXVIII. (109) Venit in decem primis legatus in castra Capito. Vos totam uitam 
naturam moresque hominis ex ipsa legatione cognoscite. Nisi intellexeritis, iudices, 
nullum esse officium, nullum ius tam sanctum atque integrum quod non eius scelus 
atque perfidia uiolarit et imminuerit, uirum optimum esse eum iudicatote. (110) 
Impedimento est quo minus de his rebus Sulla doceatur, ceterorum legatorum 
consilia et uoluntatem Chrysogono enuntiat, monet ut prouideat ne palam res 
agatur, ostendit, si sublata sit uenditio bonorum, illum pecuniam grandem 
amissurum, sese capitis periculum aditurum; illum acuere, hos qui simul erant 
missi fallere, illum identidem monere ut caueret, hisce insidiose spem falsam 
ostendere, cum illo contra hos inire consilia, horum consilia illi enuntiare, 
cum illo partem suam depecisci, hisce aliqua fretus mora semper omnis aditus ad 
Sullam intercludere. Postremo isto hortatore, auctore, intercessore ad Sullam 
legati non adierunt; istius fide ac potius perfidia decepti, id quod ex ipsis 
cognoscere poteritis, si accusator uoluerit testimonium eis denuntiare, pro re 
certa spem falsam domum rettulerunt. (111) In priuatis rebus si qui rem mandatam 
non modo malitiosius gessisset sui quaestus aut commodi causa uerum etiam 
neglegentius, eum maiores summum admisisse dedecus existimabant. Itaque mandati 
constitutum est iudicium non minus turpe quam furti, credo, propterea quod 
quibus in rebus ipsi interesse non possumus, in eis operae nostrae uicaria fides 
amicorum supponitur; quam qui laedit, oppugnat omnium commune praesidium et, 
quantum in ipso est, disturbat uitae societatem. Non enim possumus omnia per nos 
agere; alius in alia est re magis utilis. Idcirco amicitiae comparantur ut 
commune commodum mutuis officiis gubernetur. (112) Quid recipis mandatum, si aut 
neglecturus aut ad tuum commodum conuersurus es? cur mihi te offers ac meis 
commodis officio simulato officis et obstas? Recede de medio; per alium 
transigam. Suscipis onus offici quod te putas sustinere posse; quod maxime 
uidetur graue eis qui minime ipsi leues sunt. Ergo idcirco turpis haec culpa 
est, quod duas res sanctissimas uiolat, amicitiam et fidem. Nam neque mandat 
quisquam fere nisi amico neque credit nisi ei quem fidelem putat. Perditissimi 
est igitur hominis simul et amicitiam dissoluere et fallere eum qui laesus non 
esset, nisi credidisset. 

[39] XXXIX. (113) Itane est? in minimis rebus qui mandatum neglexerit, 
turpissimo iudicio condemnetur necesse est, in re tanta cum is cui 
fama mortui, fortunae uiui commendatae sunt atque concreditae, ignominia 
mortuum, inopia uiuum adfecerit, is inter honestos homines atque adeo inter 
uiuos numerabitur? In mmimis priuatisque rebus etiam neglegentia in crimen 
mandati iudiciumque infamiae uocatur, propterea quod, si recte fiat, illum 
neglegere oporteat qui mandarit non illum qui mandatum receperit; in re tanta 
quae publice gesta atque commissa sit qui non neglegentia priuatum aliquod 
commodum laeserit sed perfidia legationis ipsius caerimoniam polluerit maculaque 
adfecerit, qua is tandem poena adficietur aut quo iudicio damnabitur? (114) Si 
hanc ei rem priuatim Sex- Roscius mandauisset ut cum Chrysogono transigeret 
atque decideret, inque eam rem fidem suam, si quid opus esse putaret, 
interponeret, ille qui sese facturum recepisset, nonne, si ex eo negotio 
tantulum in rem suam conuertisset, damnatus per arbitrum et rem restitueret et 
honestatem omnem amitteret? (115) Nunc non hanc ei rem Sex- Roscius mandauit 
sed, id quod multo grauius est, ipse Sex- Roscius cum fama uita bonisque omnibus 
a decurionibus publice T- Roscio mandatus est; et ex eo T- Roscius non paululum 
nescio quid in rem suam conuertit sed hunc funditus euertit bonis, ipse tria 
praedia sibi depectus est, uoluntatem decurionum ac municipum omnium tantidem 
quanti fidem suam fecit.

[40] XL. (116) Videte iam porro cetera, iudices, ut intellegatis fingi maleficium nullum 
posse quo iste sese non contaminarit. In rebus minoribus socium fallere 
turpissimum est aequeque turpe atque illud de quo ante dixi; neque iniuria, 
propterea quod auxilium sibi se putat adiunxisse qui cum altero rem 
communicauit. Ad cuius igitur fidem confugiet, cum per eius fidem laeditur cui 
se commiserit? Atque ea sunt animaduertenda peccata maxime quae difficillime 
praecauentur. Tecti esse ad alienos possumus, intimi multa apertiora uideant 
necesse est; socium cauere qui possumus? quem etiam si metuimus, ius offici 
laedimus. Recte igitur maiores eum qui socium fefellisset in uirorum bonorum 
numero non putarunt haberi oportere. (117) At uero T- Roscius non unum rei 
pecuniariae socium fefellit, quod, tametsi graue est, tamen aliquo modo posse 
ferri uidetur, uerum nouem homines honestissimos, eiusdem muneris, legationis, 
offici mandatorumque socios, induxit, decepit, destituit, aduersariis tradidit, 
omni fraude et perfidia fefellit; qui de scelere suspicari eius nihil potuerunt, 
socium offici metuere non debuerunt, eius malitiam non uiderunt, orationi uanae 
crediderunt. Itaque nunc illi homines honestissimi propter istius insidias parum 
putantur cauti prouidique fuisse; iste qui initio proditor fuit, deinde perfuga, 
qui primo sociorum consilia aduersariis enuntiauit, deinde societatem cum ipsis 
aduersariis coiit, terret etiam nos ac minatur tribus praediis, hoc est praemiis 
sceleris, ornatus. In eius modi uita, iudices, in his tot tantisque flagitiis 
hoc quoque maleficium de quo iudicium est reperietis. (118) Etenim quaerere ita 
debetis: ubi multa auare, multa audacter, multa improbe, multa perfidiose facta 
uidebitis, ibi scelus quoque latere inter illa tot flagitia putatote. Tametsi 
hoc quidem minime latet quod ita promptum et propositum est ut non ex illis 
maleficiis quae in illo constat esse hoc intellegatur uerum ex hoc etiam, si quo 
de illorum forte dubitabitur, conuincatur. Quid tandem, quaeso, iudices? num aut 
ille lanista omnino iam a gladio recessisse uidetur aut hic discipulus magistro 
tantulum de arte concedere? Par est auaritia, similis improbitas, eadem 
impudentia, gemina audacia.

[41] XLI. (119) Etenim, quoniam fidem magistri cognostis, cognoscite nunc discipuli 
aequitatem. Dixi iam antea saepe numero postulatos esse ab istis duos seruos in 
quaestionem. Tu semper, T- Rosci, recusasti. Quaero abs te: 'Eine qui 
postulabant indigni erant qui impetrarent, an is te non commouebat pro quo 
postulabant, an res ipsa tibi iniqua uidebatur?' Postulabant homines nobilissimi 
atque integerrimi nostrae ciuitatis quos iam antea nominaui; qui ita uixerunt 
talesque a populo Romano putantur ut quicquid dicerent nemo esset qui non aequum 
putaret. Postulabant autem pro homine miserrimo atque infelicissimo qui uel ipse 
sese in cruciatum dari cuperet, dum de patris morte quaereretur. (120) Res porro 
abs te eius modi postulabatur ut nihil interesset, utrum eam rem recusares an de 
maleficio confiterere. Quae cum ita sint, quaero abs te quam ob causam 
recusaris. Cum occiditur Sex- Roscius ibidem fuerunt. Seruos ipsos, quod ad me 
attinet, neque arguo neque purgo; quod a uobis oppugnari uideo ne in quaestionem 
dentur, suspiciosum est; quod uero apud uos ipsos in honore tanto sunt, profecto 
necesse est sciant aliquid, quod si dixerint perniciosum uobis futurum sit. ­ 
'In dominos quaeri de seruis iniquum est.' ­ At non quaeritur; Sex- enim Roscius 
reus est; neque enim, cum de hoc quaeritur, in dominos quaeritur; uos enim 
dominos esse dicitis. ­ 'Cum Chrysogono sunt.' ­ Ita credo; litteris eorum et 
urbanitate Chrysogonus ducitur ut inter suos omnium deliciarum atque omnium 
artium puerulos ex tot elegantissimis familiis lectos uelit hos uersari, homines 
paene operarios, ex Amerina disciplina patris familiae rusticani. (121) Non ita 
est profecto, iudices; non est ueri simile ut Chrysogonus horum litteras 
adamarit aut humanitatem, non ut rei familiaris negotio diligentiam cognorit 
eorum et fidem. Est quiddam quod occultatur; quod quo studiosius ab istis 
opprimitur et absconditur, eo magis eminet et apparet. 

[42] XLII. (122) Quid igitur? Chrysogonus suine malefici occultandi causa quaestionem 
de eis haberi non uult? Minime, iudices; non in omnis arbitror omnia conuenire. Ego in 
Chrysogono, quod ad me attinet, nihil eius modi suspicor; neque hoc mihi nunc primum in 
mentem uenit dicere. Meministis me ita distribuisse initio causam: in crimen cuius tota 
argumentatio permissa Erucio est, et in audaciam cuius partes Rosciis impositae 
sunt. Quicquid malefici, sceleris, caedis erit, proprium id Rosciorum esse 
debebit. Nimiam gratiam potentiamque Chrysogoni dicimus et nobis obstare et 
perferri nullo modo posse et a uobis, quoniam potestas data est, non modo 
infirmari uerum etiam uindicari oportere. (123) Ego sic existimo, qui quaeri 
uelit ex eis quos constat, cum caedes facta sit, adfuisse, eum cupere uerum 
inueniri; qui id recuset, eum profecto, tametsi uerbo non audeat, tamen re ipsa 
de maleficio suo confiteri. Dixi initio, iudices, nolle me plura de istorum 
scelere dicere quam causa postularet ac necessitas ipsa cogeret. Nam et multae 
res adferri possunt, et una quaeque earum multis cum argumentis dici potest. 
Verum ego quod inuitus ac necessario facio neque diu neque diligenter facere 
possum. Quae praeteriri nullo modo poterant, ea leuiter, iudices, attigi, quae 
posita sunt in suspicionibus de quibus, si coepero dicere, pluribus uerbis sit 
disserendum, ea uestris ingeniis coniecturaeque committo.

[43] XLIII. (124) Venio nunc ad illud nomen aureum Chrysogoni sub quo nomine tota 
societas latuit; de quo, iudices, neque quo modo dicam neque quo modo taceam reperire 
possum. Si enim taceo, uel maximam partem relinquo; sin autem dico, uereor ne 
non ille solus, id quod ad me nihil attinet, sed alii quoque plures laesos se 
putent. Tametsi ita se res habet ut mihi in communem causam sectorum dicendum 
nihil magno opere uideatur; haec enim causa noua profecto et singularis est. 
(125) Bonorum Sex- Rosci emptor est Chrysogonus. Primum hoc uideamus: eius 
hominis bona qua ratione uenierunt aut quo modo uenire potuerunt? Atque hoc non 
ita quaeram, iudices, ut id dicam esse indignum, hominis innocentis bona uenisse 
­ si enim haec audientur ac libere dicentur, non fuit tantus homo Sex- Roscius 
in ciuitate ut de eo potissimum conqueramur ­ uerum ego hoc quaero: Qui 
potuerunt ista ipsa lege quae de proscriptione est, siue Valeria est siue 
Cornelia ­ non enim noui nec scio ­ uerum ista ipsa lege bona Sex- Rosci uenire 
qui potuerunt? (126) Scriptum enim ita dicunt esse: UT AUT EORUM BONA VENEANT 
QUI PROSCRIPTI SUNT; quo in numero Sex- Roscius non est: AUT EORUM QUI IN 
ADVERSARIORUM PRAESIDIIS OCCISI SUNT- Dum praesidia ulla fuerunt, in Sullae 
praesidiis fuit; postea quam ab armis omnes recesserunt, in summo otio rediens a 
cena Romae occisus est. Si lege, bona quoque lege uenisse fateor. Sin autem 
constat contra omnis non modo ueteres leges uerum etiam nouas occisum esse, bona 
quo iure aut quo modo aut qua lege uenierint quaero.

[44] XLIV. (127) In quem hoc dicam quaeris, Eruci? Non in eum quem uis et putas; nam 
Sullam et oratio mea ab initio et ipsius eximia uirtus omni tempore purgauit. Ego haec 
omnia Chrysogonum fecisse dico, ut ementiretur, ut malum ciuem Sex- Roscium 
fuisse fingeret, ut eum apud aduersarios occisum esse diceret, ut his de rebus a 
legatis Amerinorum doceri L- Sullam passus non sit. Denique etiam illud 
suspicor, omnino haec bona non uenisse; id quod postea, si per uos, iudices, 
licitum erit, aperietur. (128) Opinor enim esse in lege quam ad diem 
proscriptiones uenditionesque fiant, nimirum Kalendas Iunias. Aliquot post 
mensis et homo occisus est et bona uenisse dicuntur. Profecto aut haec bona in 
tabulas publicas nulla redierunt nosque ab isto nebulone facetius eludimur quam 
putamus, aut, si redierunt, tabulae publicae corruptae aliqua ratione sunt; nam 
lege quidem bona uenire non potuisse constat. Intellego me ante tempus, iudices, 
haec scrutari et prope modum errare qui, cum capiti Sex- Rosci mederi deheam, 
reduuiam curem. Non enim laborat de pecunia, non ullius rationem sui commodi 
ducit; facile egestatem suam se laturum putat, si hac indigna suspicione et 
ficto crimine liberatus sit. (129) Verum quaeso a uobis, iudices, ut haec pauca 
quae restant ita audiatis ut partim me dicere pro me ipso putetis, partim pro 
Sex- Roscio. Quae enim mihi indigna et intolerabilia uidentur quaeque ad omnis, 
nisi prouidemus, arbitror pertinere, ea pro me ipso ex animi mei sensu ac dolore 
pronuntio; quae ad huius uitae casum causamque pertinent et quid hic pro se dici 
uelit et qua condicione contentus sit iam in extrema oratione nostra, iudices, 
audietis.

[45] XLV. (130) Ego haec a Chrysogono mea sponte remoto Sex- Roscio quaero, primum 
qua re ciuis optimi bona uenierint, deinde qua re hominis eius qui neque proscriptus 
neque apud aduersarios occisus est bona uenierint, cum in eos solos lex scripta 
sit, deinde qua re aliquanto post eam diem uenierint quae dies in lege 
praefinita est, deinde cur tantulo uenierint: Quae omnia si, quem ad modum 
solent liberti nequam et improbi facere, in patronum suum uoluerit conferre, 
nihil egerit; nemo est enim qui nesciat propter magnitudinem rerum multa multos 
partim improbante, partim imprudente L- Sulla commisisse. (131) Placet igitur in 
his rebus aliquid imprudentia praeteriri? Non placet, iudices, sed necesse est. 
Etenim si Iuppiter Optimus Maximus cuius nutu et arbitrio caelum terra mariaque 
reguntur saepe uentis uehementioribus aut immoderatis tempestatibus aut nimio 
calore aut intolerabili frigore hominibus nocuit, urbis deleuit, fruges 
perdidit, quorum nihil pernicii causa diuino consilio sed ui ipsa et magnitudine 
rerum factum putamus, at contra commoda quibus utimur qua fruimur spiritumque 
quem ducimus ab eo nobis dari atque impertiri uidemus, quid miramur, iudices, L- 
Sullam, cum solus rem publicam regeret orbemque terrarum gubernaret imperique 
maiestatem quam armis receperat iam legibus confirmaret, aliqua animaduertere 
non potuisse? nisi hoc mirum est quod uis diuina adsequi non possit, si id mens 
humana adepta non sit. (132) Verum ut haec missa faciam quae iam facta sunt, ex 
eis quae nunc cum maxime fiunt nonne quiuis potest intellegere omnium 
architectum et machinatorem unum esse Chrysogonum? qui Sex- Rosci nomen 
deferendum curauit, cuius honoris causa accusare se dixit Erucius ---.

[46] XLVI. --- aptam et ratione dispositam se habere existimant, qui in Sallentinis aut 
in Bruttiis habent unde uix ter in anno audire nuntium possunt.
(133) Alter tibi descendit de Palatio et aedibus suis; habet animi causa rus 
amoenum et suburbanum, plura praeterea praedia neque tamen ullum nisi praeclarum 
et propinquum.Domus referta uasis Corinthiis et Deliacis, in quibus est 
authepsa illa quam tanto pretio nuper mercatus est ut qui praetereuntes quid 
praeco enumeraret audiebant fundum uenire arbitrarentur. Quid praeterea caelati 
argenti, quid stragulae uestis, quid pictarum tabularum, quid signorum, quid 
marmoris apud illum putatis esse? Tantum scilicet quantum e multis splendidisque 
familiis in turba et rapinis coaceruari una in domo potuit. Familiam uero 
quantam et quam uariis cum artificiis habeat quid ego dicam? (134) Mitto hasce 
artis uolgaris, coquos, pistores, lecticarios; animi et aurium causa tot homines 
habet ut cotidiano cantu uocum et neruorum et tibiarum nocturnisque conuiuiis 
tota uicinitas personet. In hac uita, iudices, quos sumptus cotidianos, quas 
effusiones fieri putatis, quae uero conuiuia? honesta, credo, in eius modi domo, 
si domus haec habenda est potius quam officina nequitiae ac deuersorium 
flagitiorum omnium. (135) Ipse uero quem ad modum composito et dilibuto capillo 
passim per forum uolitet cum magna caterua togatorum uidetis, iudices; uidetis 
ut omnis despiciat, ut hominem prae se neminem putet, ut se solum beatum, solum 
potentem putet. Quae uero efficiat et quae conetur si uelim commemorare, uereor, 
iudices, ne quis imperitior existimet me causam nobilitatis uictoriamque 
uoluisse laedere. Tametsi meo iure possum, si quid in hac parte mihi non 
placeat, uituperare; non enim uereor ne quis alienum me animum habuisse a causa 
nobilitatis existimet

[47] XLVII. (136) Sciunt ei qui me norunt me pro mea tenui infirmaque parte, postea quam 
id quod maxime uolui fieri non potuit, ut componeretur, id maxime defendisse ut ei 
uincerent qui uicerunt. Quis enim erat qui non uideret humilitatem cum dignitate 
de amplitudine contendere? quo in certamine perditi ciuis erat non se ad eos 
iungere quibus incolumibus et domi dignitas et foris auctoritas retineretur. 
Quae perfecta esse et suum cuique honorem et gradum redditum gaudeo, iudices, 
uehementerque laetor eaque omnia deorum uoluntate, studio populi Romani, 
consilio et imperio et felicitate L- Sullae gesta esse intellego. (137) Quod 
animaduersum est in eos qui contra omni ratione pugnarunt, non debeo 
reprehendere; quod uiris fortibus quorum opera eximia in rebus gerendis exstitit 
honos habitus est, laudo. Quae ut fierent idcirco pugnatum esse arbitror meque 
in eo studio partium fuisse confiteor. Sin autem id actum est et idcirco arma 
sumpta sunt ut homines postremi pecuniis alienis locupletarentur et in fortunas 
unius cuiusque impetum facerent, et id non modo re prohibere non licet sed ne 
uerbis quidem uituperare, tum uero in isto beIlo non recreatus neque restitutus 
sed subactus oppressusque populus Romanus est. (138) Verum longe aliter est; nil 
horum est, iudices. Non modo non Iaedetur causa nobilitatis, si istis hominibus 
resistetis, uerum etiam ornabitur. 

[48] XLVIII. Etenim qui haec uituperare uolunt Chrysogonum tantum posse queruntur; 
qui laudare uolunt concessum ei non esse commemorant. 
Ac iam nihil est quod quisquam aut tam stultus aut tam improbus sit qui dicat: 
'Vellem quidem liceret; hoc dixissem.' Dicas licet. 'Hoc fecissem.' Facias 
licet; nemo prohibet. 'Hoc decreuissem.' Decerne, modo recte; omnes approbabunt. 
'Hoc iudicassem.' Laudabunt omnes, si recte et ordine iudicaris. (139) Dum 
necesse erat resque ipsa cogebat, unus omnia poterat; qui postea quam 
magistratus creauit legesque constituit, sua cuique procuratio auctoritasque est 
restituta. Quam si retinere uolunt ei qui reciperarunt in perpetuum poterunt 
obtinere; sin has caedis et rapinas et hos tantos tamque profusos sumptus aut 
facient aut approbabunt ­ nolo in eos grauius quicquam ne ominis quidem causa 
dicere, unum hoc dico: nostri isti nobiles nisi uigilantes et boni et fortes et 
misericordes erunt, eis hominibus in quibus haec erunt ornamenta sua concedant 
necesse est. (140) Quapropter desinant aliquando dicere male aliquem locutum 
esse, si qui uere ac libere locutus sit, desinant suam causam cum Chrysogono 
communicare, desinant, si ille laesus sit, de se aliquid detractum arbitrari, 
uideant ne turpe miserumque sit eos qui equestrem splendorem pati non potuerunt 
serui nequissimi dominationem ferre posse. Quae quidem dominatio, iudices, in 
aliis rebus antea uersabatur, nunc uero quam uiam munitet et quod iter adfectet 
uidetis, ad fidem, ad ius iurandum, ad iudicia uestra, ad id quod solum prope in 
ciuitate sincerum sanctumque restat. (141) Hicne etiam sese putat aliquid posse 
Chrysogonus? hicne etiam potens esse uolt? O rem miseram atque acerbam! Neque me 
hercules hoc indigne fero, quod uerear ne quid possit, uerum quod ausus est, 
quod sperauit sese apud talis uiros aliquid ad perniciem posse innocentis, id 
ipsum queror. 

[49] XLIX. Idcircone exspectata nobilitas armis atque ferro rem publicam 
reciperauit ut ad libidinem suam liberti seruolique nobilium bona fortunas 
uitasque nostras uexare possent? (142) Si id actum est, fateor me errasse qui 
hoc maluerim, fateor insanisse qui cum illis senserim; tametsi inermis, iudices, 
sensi. Sin autem uictoria nobilium ornamento atque emolumento rei publicae 
populoque Romano debet esse, tum uero optimo et nobilissimo cuique meam 
orationem gratissimam esse oportet. Quod si quis est qui et se et causam laedi 
putet, cum Chrysogonus uituperetur, is causam ignorat, se ipsum probe nouit; 
causa enim splendidior fiet, si nequissimo cuique resistetur, ille improbissimus 
Chrysogoni fautor qui sibi cum illo rationem communicatam putat laeditur, cum ab 
hoc splendore causae separatur.
(143) Verum haec omnis oratio, ut iam ante dixi, mea est, qua me uti res publica 
et dolor meus et istorum iniuria coegit. Sex- Roscius horum nihil indignum 
putat, neminem accusat, nihil de suo patrimonio queritur. Putat homo imperitus 
morum, agricola et rusticus, ista omnia quae uos per Sullam gesta esse dicitis 
more, lege, iure gentium facta; culpa liberatus et crimine nefario solutus cupit 
a uobis discedere; (144) si hac indigna suspicione careat, animo aequo se carere 
suis omnibus commodis dicit. Rogat oratque te, Chrysogone, si nihil de patris 
fortunis amplissimis in suam rem conuertit, si nulla in re te fraudauit, si tibi 
optima fide sua omnia concessit, adnumerauit, appendit, si uestitum quo ipse 
tectus erat anulumque e digito suum tibi tradidit, si ex omnibus rebus se ipsum 
nudum neque praeterea quicquam excepit, ut sibi per te liceat innocenti amicorum 
opibus uitam in egestate degere. 

[50] L. (145) Praedia mea tu possides, ego aliena misericordia uiuo; concedo, et quod 
animus aequus est et quia necesse est. 
Mea domus tibi patet, mihi clausa est; fero. Familia mea maxima tu uteris, ego 
seruum habeo nullum; patior et ferendum puto. Quid uis amplius? quid insequeris, 
quid oppugnas? qua in re tuam uoluntatem laedi a me putas? ubi tuis commodis 
officio? quid tibi obsto? Si spoliorum causa uis hominem occidere, spoliasti; 
quid quaeris amplius? si inimicitiarum, quae sunt tibi inimicitiae cum eo cuius 
ante praedia possedisti quam ipsum cognosti? si metus, ab eone aliquid metuis 
quem uides ipsum ab se tam atrocem iniuriam propulsare non posse? sin, quod bona 
quae Rosci fuerunt tua facta sunt, idcirco hunc illius filium studes perdere, 
nonne ostendis id te uereri quod praeter ceteros tu metuere non debeas ne quando 
liberis proscriptorum bona patria reddantur?
(146) Facis iniuriam, Chrysogone, si maiorem spem emptionis tuae in huius exitio 
ponis quam in eis rebus quas L- Sulla gessit. Quod si tibi causa nulla est cur 
hunc miserum tanta calamitate adfici uelis, si tibi omnia sua praeter animam 
tradidit nec sibi quicquam paternum ne monumenti quidem causa reseruauit, per 
deos immortalis! quae ista tanta crudelitas est, quae tam fera immanisque 
natura? Quis umquam praedo fuit tam nefarius, quis pirata tam barbarus ut, cum 
integram praedam sine sanguine habere posset, cruenta spolia detrahere mallet? 
(147) Scis hunc nihil habere, nihil audere, nihil posse, nihil umquam contra rem 
tuam cogitasse, et tamen oppugnas eum quem neque metuere potes neque odisse 
debes nec quicquam iam habere reliqui uides quod ei detrahere possis. Nisi hoc 
indignum putas, quod uestitum sedere in iudicio uides quem tu e patrimonio 
tamquam e naufragio nudum expulisti. Quasi uero nescias hunc et ali et uestiri a 
Caecilia Baliarici filia, Nepotis sorore, spectatissima femina, quae cum patrem 
clarissimum, amplissimos patruos, ornatissimum fratrem haberet, tamen, cum esset 
mulier, uirtute perfecit ut, quanto honore ipsa ex illorum dignitate 
adficeretur, non minora illis ornamenta ex sua laude redderet.

[51] LI. (148) An, quod diligenter defenditur, id tibi indignum facinus uidetur? Mihi 
crede, si pro patris huius hospitiis et gratia uellent omnes huic hospites 
adesse et auderent libere defendere, satis copiose defenderetur; sin autem pro 
magnitudine iniuriae proque eo quod summa res publica in huius periculo 
temptatur haec omnes uindicarent, consistere me hercule uobis isto in loco non 
liceret. Nunc ita defenditur, non sane ut moleste ferre aduersarii debeant neque 
ut se potentia superari putent. (149) Quae domi gerenda sunt, ea per Caeciliam 
transiguntur, fori iudicique rationem M- Messala, ut uidetis, iudices, suscepit; 
qui, si iam satis aetatis ac roboris haberet, ipse pro Sex- Roscio diceret. 
Quoniam ad dicendum impedimento est aetas et pudor qui ornat aetatem causam mihi 
tradidit quem sua causa cupere ac debere intellegebat, ipse adsiduitate, 
consilio, auctoritate, diligentia perfecit ut Sex- Rosci uita erepta de manibus 
sectorum sententiis iudicum permitteretur. Nimirum, iudices, pro hac nobilitate 
pars maxima ciuitatis in armis fuit; haec acta res est ut ei nobiles 
restituerentur in ciuitatem qui hoc facerent quod facere Messalam uidetis, qui 
caput innocentis defenderent, qui iniuriae resisterent, qui quantum possent in 
salute alterius quam in exitio mallent ostendere; quod si omnes qui eodem loco 
nati sunt facerent, et res publica ex illis et ipsi ex inuidia minus laborarent.

[52] LII. (150) Verum si a Chrysogono, iudices, non impetramus ut pecunia nostra 
contentus sit, uitam ne petat, si ille adduci non potest ut, cum ademerit nobis omnia 
quae nostra erant propria, ne lucem quoque hanc quae communis est eripere cupiat, si 
non satis habet auaritiam suam pecunia explere, nisi etiam crudelitati sanguis 
praebitus sit, unum perfugium, iudices, una spes reliqua est Sex- Roscio eadem 
quae rei publicae, uestra pristina bonitas et misericordia. Quae si manet, salui 
etiam nunc esse possumus; sin ea crudelitas quae hoc tempore in re publica 
uersata est uestros quoque animos ­ id quod fieri profecto non potest ­ duriores 
acerbioresque reddit, actum est, iudices; inter feras satius est aetatem degere 
quam in hac tanta immanitate uersari. (151) Ad eamne rem uos reseruati estis, ad 
eamne rem delecti ut eos condemnaretis quos sectores ac sicarii iugulare non 
potuissent? Solent hoc boni imperatores facere cum proelium committunt, ut in eo 
loco quo fugam hostium fore arbitrentur milites conlocent, in quos si qui ex 
acie fugerint de improuiso incidant. Nimirum similiter arbitrantur isti bonorum 
emptores uos hic, talis uiros, sedere qui excipiatis eos qui de suis manibus 
effugerint. Di prohibeant, iudices, ne hoc quod maiores consilium publicum 
uocari uoluerunt praesidium sectorum existimetur! (152) An uero, iudices, uos 
non intellegitis nihil aliud agi nisi ut proscriptorum liberi quauis ratione 
tollantur, et eius rei initium in uestro iure iurando atque in Sex- Rosci 
periculo quaeri? Dubium est ad quem maleficium pertineat, cum uideatis ex altera 
parte sectorem, inimicum, sicarium eundemque accusatorem hoc tempore, ex altera 
parte egentem, probatum suis filium, in quo non modo culpa nulla sed ne suspicio 
quidem potuit consistere? Numquid hic aliud uidetis obstare Roscio nisi quod 
patris bona uenierunt?

[53] LIII. (153) Quod si id uos suscipitis et eam ad rem operam uestram profitemini, 
si idcirco sedetis ut ad uos adducantur eorum liberi quorum bona uenierunt, cauete, 
per deos immortalis! iudices, ne noua et multo crudelior per uos proscriptio 
instaurata esse uideatur. Illam priorem quae facta est in eos qui arma capere 
potuerunt tamen senatus suscipere noluit, ne quid acrius quam more maiorum 
comparatum est publico consilio factum uideretur, hanc uero quae ad eorum 
liberos atque ad infantium puerorum incunabula pertinet nisi hoc iudicio a uobis 
reicitis et aspernamini, uidete, per deos immortalis! quem in locum rem publicam 
peruenturam putetis!
(154) Homines sapientes et ista auctoritate et potestate praeditos qua uos estis 
ex quibus rebus maxime res publica laborat, eis maxime mederi conuenit. Vestrum 
nemo est quin intellegat populum Romanum qui quondam in hostis lenissimus 
existimabatur hoc tempore domestica crudelitate laborare. Hanc tollite ex 
ciuitate, iudices, hanc pati nolite diutius in hac re publica uersari; quae non 
modo id habet in se mali quod tot ciuis atrocissime sustulit uerum etiam 
hominibus lenissimis ademit misericordiam consuetudine incommodorum. Nam cum 
omnibus horis aliquid atrociter fieri uidemus aut audimus, etiam qui natura 
mitissimi sumus adsiduitate molestiarum sensum omnem humanitatis ex animis amittimus.