[0] PRO P- SEXTIO ORATIO.

[1] I. (1) Si quis antea, iudices, mirabatur quid esset quod, pro tantis opibus rei 
publicae tantaque dignitate imperi, nequaquam satis multi ciues forti et magno 
animo inuenirentur qui auderent se et salutem suam in discrimen offerre pro 
statu ciuitatis et pro communi libertate, ex hoc tempore miretur potius si quem 
bonum et fortem ciuem uiderit, quam si quem aut timidum aut sibi potius quam rei 
publicae consulentem. nam ut omittatis de unius cuiusque casu cogitando 
recordari, uno aspectu intueri potestis eos qui cum senatu, cum bonis omnibus, 
rem publicam adflictam excitarint et latrocinio domestico liberarint, maestos 
sordidatos reos, de capite, de fama, de ciuitate, de fortunis, de liberis 
dimicantis; eos autem qui omnia diuina et humana uiolarint uexarint perturbarint 
euerterint, non solum alacris laetosque uolitare, sed etiam fortissimis atque 
optimis ciuibus periculum moliri, de se nihil timere. (2) in quo cum multa sunt 
indigna, tum nihil minus est ferendum quam quod iam non per latrones suos, non 
per homines egestate et scelere perditos, sed per uos nobis, per optimos uiros 
optimis ciuibus periculum inferre conantur, et quos lapidibus, quos ferro, quos 
facibus, quos ui manu copiis delere non potuerunt, hos uestra auctoritate, 
uestra religione, uestris sententiis se oppressuros arbitrantur. ego autem, 
iudices, qua uoce mihi in agendis gratiis commemorandoque eorum qui de me optime 
meriti sunt beneficio esse utendum putabam, ea nunc uti cogor in eorum periculis 
depellendis, (ut) iis potissimum uox haec seruiat quorum opera et mihi et uobis 
et populo Romano restituta est. 

[2] II. (3) et quamquam a Q- Hortensio, clarissimo uiro atque eloquentissimo, causa 
est P- Sesti perorata, nihilque ab eo praetermissum est quod aut pro re publica 
conquerendum fuit aut pro reo disputandum, tamen adgrediar ad dicendum, ne mea 
propugnatio ei potissimum defuisse uideatur per quem est perfectum ne ceteris 
ciuibus deesset. atque ego sic statuo, iudices, a me in hac causa atque hoc 
extremo dicendi loco pietatis potius quam defensionis, querelae quam 
eloquentiae, doloris quam ingeni partis esse susceptas. (4) itaque si aut acrius 
egero aut liberius quam qui ante me dixerunt, peto a uobis ut tantum orationi 
meae concedatis quantum et pio dolori et iustae iracundiae concedendum putetis; 
nam neque officio coniunctior dolor ullius esse potest quam hic meus susceptus 
ex hominis de me optime meriti periculo, neque iracundia magis ulla laudanda 
(est) quam ea quae me inflammat eorum scelere qui cum omnibus meae salutis 
defensoribus bellum esse sibi gerendum iudicauerunt. (5) sed quoniam singulis 
criminibus ceteri responderunt, dicam ego de omni statu P- Sesti, de genere 
uitae, de natura, de moribus, de incredibili amore in bonos, de studio 
conseruandae salutis communis atque oti; contendamque, si modo id consequi 
potero, ut in hac confusa atque uniuersa defensione nihil ab me quod ad uestram 
quaestionem, nihil quod ad reum, nihil quod ad rem publicam pertineat 
praetermissum esse uideatur. et quoniam in grauissimis temporibus ciuitatis 
atque in ruinis euersae atque adflictae rei publicae P- Sesti tribunatus est a 
Fortuna ipsa conlocatus, non adgrediar ad illa maxima atque amplissima prius 
quam docuero quibus initiis ac fundamentis haec tantae summis in rebus laudes 
excitatae sint. 

[3] III. (6) Parente P- Sestius natus est, iudices, homine, ut plerique meministis, 
et sapiente et sancto et seuero; qui cum tribunus plebis primus inter homines 
nobilissimos temporibus optimis factus esset, reliquis honoribus non tam uti 
uoluit quam dignus uideri. eo auctore duxit honestissimi et spectatissimi uiri, 
C- Albini, filiam, ex qua hic est puer et nupta iam filia. duobus grauissimis 
(ac plenissimis) antiquitatis uiris sic probatus fuit ut utrique eorum et carus 
maxime et iucundus esset. ademit Albino soceri nomen mors filiae, sed caritatem 
illius necessitudinis et beniuolentiam non ademit: hodie sic hunc diligit ut uos 
facillime potestis ex hac uel adsiduitate eius uel sollicitudine et molestia 
iudicare. (7) duxit uxorem patre uiuo optimi et calamitosissimi uiri filiam, L- 
Scipionis. clara in hoc P- Sesti pietas exstitit et omnibus grata, quod et 
Massiliam statim profectus est, ut socerum uidere consolarique posset fluctibus 
rei publicae expulsum, in alienis terris iacentem, quem in maiorum suorum 
uestigiis stare oportebat, et ad eum filiam eius adduxit, ut ille insperato 
aspectu complexuque si non omnem at aliquam partem maeroris sui deponeret, et 
maximis (pro illa necessitudine studiis et) officiis et illius aerumnam, quoad 
uixit, et filiae solitudinem sustentauit. possum multa dicere de liberalitate, 
de domesticis officiis, de tribunatu militari, de prouinciali in eo magistratu 
abstinentia; sed mihi ante oculos obuersatur rei publicae dignitas, quae me ad 
sese rapit, haec minora relinquere hortatur. 

[4] IV. (8) Quaestor hic C- Antoni, conlegae mei, iudices, fuit sorte, sed societate consiliorum 
meus. impedior non nullius offici, ut ego interpretor, religione quo minus exponam quam 
multa P- Sestius, cum esset cum conlega meo, senserit, ad me detulerit, quanto ante 
prouiderit. atque ego de Antonio nihil dico praeter unum: numquam illum illo 
summo timore ac periculo ciuitatis neque communem metum omnium nec propriam non 
nullorum de ipso suspicionem aut infitiando tollere aut dissimulando sedare 
uoluisse. in quo conlega sustinendo atque moderando si meam in illum 
indulgentiam coniunctam cum summa custodia rei publicae laudare uere solebatis, 
par prope laus P- Sesti esse debet, qui ita suum consulem obseruauit ut et illi 
quaestor bonus et nobis omnibus optimus ciuis uideretur. 
(Iu) (9) idem, cum illa coniuratio ex latebris atque ex tenebris erupisset 
palamque armata uolitaret, uenit cum exercitu Capuam, quam urbem propter 
plurimas belli opportunitates ab illa impia et scelerata manu temptari 
suspicabamur; C- Meuulanum, tribunum militum Antoni, Capua praecipitem eiecit, 
hominem perditum et non obscure Pisauri et in aliis agri Gallici partibus in 
illa coniuratione uersatum; idemque C- Marcellum, cum is non Capuam solum 
uenisset, uerum etiam se quasi armorum studio in maximam familiam coniecisset, 
exterminandum ex illa urbe curauit. qua de causa et tum conuentus ille Capuae, 
qui propter salutem illius urbis consulatu conseruatam meo me unum patronum 
adoptauit, huic apud me P- Sestio maximas gratias egit, et hoc tempore eidem 
homines nomine commutato coloni decurionesque, fortissimi atque optimi uiri, 
beneficium P- Sesti testimonio declarant, periculum decreto suo deprecantur. 
recita, quaeso, L- (10) Sesti, quid decrerint Capuae decuriones, ut iam puerilis 
tua uox possit aliquid significare inimicis uestris, quidnam, cum se 
conroborarit, effectura esse uideatur. Decurionum decreta. non recito decretum 
officio aliquo expressum uicinitatis aut clientelae aut hospiti publici aut 
ambitionis aut commendationis gratia, sed recito memoriam perfuncti periculi, 
praedicationem amplissimi benefici, uocem offici praesentis, testimonium 
praeteriti temporis. (11) atque illis temporibus eisdem, cum iam Capuam metu 
Sestius liberasset, urbem senatus atque omnes boni deprehensis atque oppressis 
domesticis hostibus me duce ex periculis maximis extraxissent, ego litteris P- 
Sestium Capua arcessiui cum illo exercitu quem tum secum habebat; quibus hic 
litteris lectis ad urbem confestim incredibili celeritate aduolauit. atque ut 
illius temporis atrocitatem recordari possitis, audite litteras et uestram 
memoriam ad timoris praeteriti cogitationem excitate. Litterae Ciceronis 
consulis. 

[5] V. Hoc aduentu P- Sesti tribunorum plebis nouorum, qui tum extremis diebus 
consulatus mei res eas quas gesseram uexare cupiebant, reliquaeque coniurationis 
impetus et conatus sunt retardati. (12) ac postea quam est intellectum, (M-) 
Catone tribuno plebis, fortissimo atque optimo ciue, rem publicam defendente, 
per se ipsum senatum populumque Romanum sine militum praesidio tueri facile 
maiestate sua dignitatem eorum qui salutem communem periculo suo defendissent, 
Sestius cum illo exercitu summa celeritate est Antonium consecutus. hic ego quid 
praedicem quibus hic rebus consulem ad rem gerendam excitarit, quos stimulos 
admouerit homini studioso fortasse uictoriae, sed tamen nimium communem Martem 
belli casumque metuenti? longum est ea dicere, sed hoc breue dicam: si M- Petrei 
non excellens animus et amor rei publicae, non praestans in re publica uirtus, 
non summa auctoritas apud milites, non mirificus usus in re militari 
exstitisset, neque adiutor ei P- Sestius ad excitandum Antonium, cohortandum, 
accusandum, impellendum fuisset, datus illo in bello esset hiemi locus, neque 
umquam Catilina, cum e pruina Appennini atque e niuibus illis emersisset atque 
aestatem integram nanctus Italiae callis et pastorum stabula praeoccupare 
coepisset, sine multo sanguine ac sine totius Italiae uastitate miserrima 
concidisset. (13) hunc igitur animum attulit ad tribunatum P- Sestius, ut 
quaesturam Macedoniae relinquam et aliquando ad haec propiora ueniam; quamquam 
non est omittenda singularis illa integritas prouincialis, cuius ego nuper in 
Macedonia uidi uestigia non pressa leuiter ad exigui praedicationem temporis, 
sed fixa ad memoriam illius prouinciae sempiternam. uerum haec ita praetereamus 
ut tamen intuentes et respectantes relinquamus: 

[6] VI. Ad tribunatum, qui ipse ad sese iam dudum uocat et quodam modo absorbet 
orationem meam, contento studio cursuque ueniamus. (14) de quo quidem tribunatu 
ita dictum (est) a Q- Hortensio ut eius oratio non defensionem modo uideretur 
criminum continere, sed etiam memoria dignam iuuentuti rei publicae capessendae 
auctoritatem disciplinamque praescribere. sed tamen, quoniam tribunatus totus P- 
Sesti nihil aliud nisi meum nomen causamque sustinuit, necessario mihi de isdem 
rebus esse arbitror si non subtilius disputandum, at certe dolentius 
deplorandum. qua in oratione si asperius in quosdam homines inuehi uellem, quis 
non concederet ut eos, quorum sceleris furore uiolatus essem, uocis libertate 
perstringerem? sed agam moderate et huius potius tempori seruiam quam dolori 
meo: si qui occulte a salute nostra dissentiunt, lateant; si qui fecerunt 
aliquid aliquando atque eidem nunc tacent et quiescunt, nos quoque simus obliti; 
si qui se offerunt, insectantur, quoad ferri poterunt, perferemus, neque 
quemquam offendet oratio mea nisi qui se ita obtulerit ut in eum non inuasisse 
sed incucurrisse uideamur. (15) sed necesse est, ante quam de tribunatu P- Sesti 
dicere incipiam, me totum superioris anni rei publicae naufragium exponere, in 
quo conligendo ac reficienda salute communi omnia reperientur P- Sesti facta, 
dicta, consilia uersata. 

[7] VII. Fuerat ille annus tam in re publica, iudices, cum in magno motu et 
multorum timore intentus (est) arcus in me unum, sicut uulgo ignari rerum 
loquebantur, re quidem uera in uniuersam rem publicam, traductione ad plebem 
furibundi hominis ac perditi, mihi irati, sed multo acrius oti et communis 
salutis inimici. hunc uir clarissimus mihique multis repugnantibus amicissimus, 
Cn- Pompeius, omni cautione, foedere, exsecratione deuinxerat nihil in tribunatu 
contra me esse facturum: quod ille nefarius ex omnium scelerum conluuione natus 
parum se foedus uiolaturum arbitratus (est), nisi ipsum cautorem alieni periculi 
suis propriis periculis terruisset. (16) hanc taetram immanemque beluam, uinctam 
auspiciis, adligatam more maiorum, constrictam legum sacratarum catenis, soluit 
subito lege curiata consul, uel, ut ego arbitror, exoratus uel, ut non nemo 
putabat, mihi iratus, ignarus quidem certe et imprudens impendentium tantorum 
scelerum et malorum. qui tribunus plebis felix in euertenda re publica fuit 
nullis suis neruis - qui enim in eius modi uita nerui esse potuerunt hominis 
fraternis flagitiis, sororiis stupris, (17) omni inaudita libidine 
exsanguis? - sed fuit profecto quaedam illa rei publicae fortuna fatalis, ut ille 
caecus atque amens tribunus plebis nancisceretur - quid dicam? consules? hocine ut 
ego nomine appellem euersores huius imperi, proditores uestrae dignitatis, 
hostis bonorum omnium, qui ad delendum senatum, adfligendum equestrem ordinem, 
exstinguenda omnia iura atque instituta maiorum se illis fascibus ceterisque 
insignibus summi honoris atque imperi ornatos esse arbitrabantur? quorum, per 
deos immortalis, si nondum scelera uulneraque inusta rei publicae uultis 
recordari, uultum atque incessum animis intuemini: facilius eorum facta 
occurrent mentibus uestris, si ora ipsa oculis proposueritis. 

[8] VIII.  (18) alter unguentis adfluens, calamistrata coma, despiciens conscios 
stuprorum ac ueteres uexatores aetatulae suae, puteali et faeneratorum gregibus 
inflatus, a quibus compulsus olim, ne in Scyllaeo illo aeris alieni tamquam (in) 
fretu ad columnam adhaeresceret, in tribunatus portum perfugerat, contemnebat 
equites Romanos, minitabatur senatui, uenditabat se operis atque ab iis se 
ereptum ne de ambitu causam diceret praedicabat, ab isdemque se etiam inuito 
senatu prouinciam sperare dicebat; eamque nisi adeptus esset, se incolumem nullo 
modo fore arbitrabatur. (19) alter, o di boni, quam taeter incedebat, quam 
truculentus, quam terribilis aspectu! unum aliquem te ex barbatis illis, 
exemplum imperi ueteris, imaginem antiquitatis, columen rei publicae diceres 
intueri. uestitus aspere nostra hac purpura plebeia ac paene fusca, capillo ita 
horrido ut Capua, in qua ipsa tum imaginis ornandae causa duumuiratum gerebat, 
Seplasiam sublaturus uideretur. nam quid ego de supercilio dicam, quod tum 
hominibus non supercilium, sed pignus rei publicae uidebatur? tanta erat 
grauitas in oculo, tanta contractio frontis, ut illo supercilio annus ille niti 
tamquam (uade) uideretur. (20) erat hic omnium sermo: 'est tamen rei publicae 
magnum firmumque subsidium; habeo quem opponam labi illi atque caeno; uultu me 
dius fidius conlegae sui libidinem leuitatemque franget; habebit senatus in hunc 
annum quem sequatur; non deerit auctor et dux bonis'.  mihi denique homines 
praecipue gratulabantur, quod habiturus essem contra tribunum plebis furiosum et 
audacem cum amicum et adfinem tum etiam fortem et grauem consulem. 

[9] IX. Atque eorum alter fefellit neminem. quis enim clauum tanti imperi tenere et 
gubernacula rei publicae tractare in maximo cursu ac fluctibus posse 
arbitraretur hominem emersum subito ex diuturnis tenebris lustrorum ac 
stuprorum, uino, ganeis, lenociniis adulteriisque confectum? cum is praeter spem 
in altissimo gradu alienis opibus positus esset, qui non modo tempestatem 
impendentem intueri temulentus, sed ne lucem quidem insolitam aspicere posset. 
alter multos plane in omnis partis fefellit; (21) erat enim hominum opinioni 
nobilitate ipsa, blanda conciliatricula, commendatus. omnes boni semper 
nobilitati fauemus, et quia utile est rei publicae nobilis homines esse dignos 
maioribus suis, et quia ualet apud nos clarorum hominum et bene de re publica 
meritorum memoria, etiam mortuorum. quia tristem semper, quia taciturnum, quia 
subhorridum atque incultum uidebant, et quod erat eo nomine ut ingenerata 
familiae frugalitas uideretur, fauebant, gaudebant, et ad integritatem maiorum 
spe sua hominem uocabant materni generis obliti. (22) ego autem, - uere dicam, 
iudices, -  tantum esse in homine sceleris, audaciae, crudelitatis, quantum ipse 
cum re publica sensi, numquam putaui. 

[10]  X. Nequam esse hominem et leuem et falsa opinione (errore) hominum ab adulescentia 
commendatum sciebam; etenim animus eius uultu, flagitia parietibus tegebantur. sed haec obstructio 
nec diuturna est neque obducta ita ut curiosis oculis perspici non possit. 
uidebamus genus uitae, desidiam, inertiam; inclusas eius libidines qui paulo 
propius accesserant intuebantur; denique etiam sermo nobis ansas dabat quibus 
reconditos eius sensus tenere possemus. (23) laudabat homo doctus philosophos 
nescio quos, neque eorum tamen nomina poterat dicere, sed tamen eos laudabat 
maxime qui dicuntur praeter ceteros esse auctores et laudatores uoluptatis; 
cuius et quo tempore et quo modo non quaerebat, uerbum ipsum omnibus (uiribus) 
animi et corporis deuorarat; eosdemque praeclare dicere aiebat sapientis omnia 
sua causa facere, rem publicam capessere hominem bene sanum non oportere, nihil 
esse praestabilius otiosa uita, plena et conferta uoluptatibus; eos autem qui 
dicerent dignitati esse seruiendum, rei publicae consulendum, offici rationem in 
omni uita, non commodi esse ducendam, adeunda pro patria pericula, uulnera 
excipienda, mortem oppetendam, uaticinari atque insanire dicebat. (24) ex his 
adsiduis eius cotidianisque sermonibus, et quod uidebam quibuscum hominibus in 
interiore parte aedium uiueret, et quod ita domus ipsa fumabat ut multa eius 
(consorti)onis indicia redolerent, statuebam sic, boni nihil ab illis nugis 
exspectandum, mali quidem certe nihil pertimescendum. sed ita est, iudices, ut, 
si gladium paruo puero aut si imbecillo seni aut debili dederis, ipse impetu suo 
nemini noceat, sin ad nudum uel fortissimi uiri corpus accesserit, possit acie 
ipsa et ferri uiribus uulnerare: cum hominibus eneruatis atque exsanguibus 
consulatus tamquam gladius esset datus, qui per se pungere neminem umquam 
potuissent, ii summi imperi nomine armati rem publicam contrucidarunt. foedus 
fecerunt cum tribuno plebis palam, ut ab eo prouincias acciperent quas ipsi 
uellent, exercitum et pecuniam quantam uellent, ea lege, si ipsi prius tribuno 
plebis adflictam et constrictam rem publicam tradidissent: id autem foedus meo 
sanguine ictum sanciri posse dicebant. (25) qua re patefacta - neque enim 
dissimulari tantum scelus poterat nec latere - promulgantur uno eodemque tempore 
rogationes ab eodem tribuno de mea pernicie et de prouinciis consulum nominatim. 

[11] XI. Hic tum senatus sollicitus, uos, equites Romani, excitati, Italia cuncta 
permota, omnes denique omnium generum atque ordinum ciues summae rei publicae a 
consulibus atque a summo imperio petendum esse auxilium arbitrabantur, cum illi 
soli essent praeter furiosum illum tribunum duo rei publicae turbines, qui non 
modo praecipitanti patriae non subuenirent, sed eam nimium tarde concidere 
maererent. flagitabatur ab his cotidie cum querelis bonorum omnium tum etiam 
precibus senatus, ut meam causam susciperent, agerent aliquid, denique ad 
senatum referrent: non modo negando, sed etiam inridendo amplissimum quemque 
illius ordinis insequebantur. (26) hic subito cum incredibilis in Capitolium 
multitudo ex tota urbe cunctaque Italia conuenisset, uestem mutandam omnes meque 
iam omni ratione, priuato consilio, quoniam publicis ducibus res publica 
careret, defendendum putarunt. erat eodem tempore senatus in aede Concordiae, 
quod ipsum templum repraesentabat memoriam consulatus mei, cum flens uniuersus 
ordo cincinnatum consulem orabat; nam alter ille horridus et seuerus consulto se 
domi continebat. qua tum superbia caenum illud ac labes amplissimi ordinis 
preces et clarissimorum ciuium lacrimas repudiauit! me ipsum ut contempsit 
helluo patriae! nam quid ego patrimoni dicam, quod ille tum cum quaestum faceret 
amisit? uenistis ad senatum, uos, inquam, equites Romani et omnes boni ueste 
mutata, uosque pro meo capite ad pedes lenonis impurissimi proiecistis, cum, 
uestris precibus ab latrone illo repudiatis, uir incredibili fide, magnitudine 
animi, constantia, L- Ninnius, ad senatum de re publica rettulit, senatusque 
frequens uestem pro mea salute mutandam censuit. 

[12] XII. (27) O diem illum, iudices, funestum senatui bonisque omnibus, rei 
publicae luctuosum, mihi ad domesticum maerorem grauem, ad posteritatis memoriam 
gloriosum! quid enim quisquam potest ex omni memoria sumere inlustrius quam pro 
uno ciui et bonos omnis priuato consensu et uniuersum senatum publico consilio 
mutasse uestem? quae quidem tum mutatio non deprecationis est causa facta, sed 
luctus: quem enim deprecarere, cum omnes essent sordidati, cumque hoc satis 
esset signi esse improbum, qui mutata ueste non esset? hac mutatione uestis 
facta tanto in luctu ciuitatis, omitto quid ille tribunus omnium rerum diuinarum 
humanarumque praedo fecerit, qui adesse nobilissimos adulescentis, honestissimos 
equites Romanos, deprecatores salutis meae iusserit, eosque operarum suarum 
gladiis et lapidibus obiecerit: de consulibus loquor, quorum fide res publica 
niti debuit. (28) exanimatus euolat ex senatu, non minus perturbato animo atque 
uultu quam si annis ante paucis in creditorum conuentum incidisset; aduocat 
contionem, habet orationem talem consul qualem numquam Catilina uictor 
habuisset: errare homines si etiam tum senatum aliquid in re publica posse 
arbitrarentur; equites uero Romanos daturos illius diei poenas quo me consule 
cum gladiis in cliuo Capitolino fuissent; uenisse tempus iis qui in timore 
fuissent - coniuratos uidelicet dicebat - ulciscendi se. si dixisset haec solum, 
omni supplicio esset dignus; nam oratio ipsa consulis perniciosa potest rem 
publicam labefactare; quid fecerit uidete. (29) L- Lamiam, qui cum me ipsum pro 
summa familiaritate quae mihi cum patre eius erat unice diligebat, tum pro re 
publica uel mortem oppetere cupiebat, in contione relegauit, edixitque ut ab 
urbe abesset milia passuum ducenta, quod esset ausus pro ciui, pro bene merito 
ciui, pro amico, pro re publica deprecari. 

[13] XIII. Quid hoc homine facias, aut quo ciuem importunum aut quo potius hostem 
tam sceleratum reserues? qui, ut omittam cetera quae sunt ei cum conlega immani 
impuroque coniuncta atque communia, hoc unum habet proprium, ut ex urbe 
expulerit, relegarit non dico equitem Romanum, non ornatissimum atque optimum 
uirum, non amicissimum rei publicae ciuem, non illo ipso tempore una cum senatu 
et cum bonis omnibus casum amici reique publicae lugentem, sed ciuem Romanum 
sine ullo iudicio ut edicto ex patria consul eiecerit. (30) nihil acerbius socii 
et Latini ferre soliti sunt quam se, id quod perraro accidit, ex urbe exire a 
consulibus iuberi: atque illis erat tum reditus in suas ciuitates, ad suos Lares 
familiaris, et in illo communi incommodo nulla in quemquam propria ignominia 
nominatim cadebat. hoc uero quid est? exterminabit ciuis Romanos edicto consul a 
suis dis penatibus? expellet ex patria? deliget quem uolet, damnabit atque 
eiciet nominatim? hic si umquam uos eos qui nunc estis in re publica fore 
putasset, si denique imaginem iudiciorum aut simulacrum aliquod futurum in 
ciuitate reliquum credidisset, umquam ausus esset senatum de re publica tollere, 
equitum Romanorum preces aspernari, ciuium denique omnium nouis et inauditis 
edictis ius libertatemque peruertere? (31) etsi me attentissimis animis summa 
cum benignitate auditis, iudices, tamen uereor ne quis forte uestrum miretur 
quid haec mea oratio tam longa aut tam alte repetita uelit, aut quid ad P- Sesti 
causam eorum qui ante huius tribunatum rem publicam uexarunt delicta pertineant. 
mihi autem hoc propositum est ostendere, omnia consilia P- Sesti mentemque 
totius tribunatus hanc fuisse, ut adflictae et perditae rei publicae quantum 
posset mederetur. ac si in exponendis uulneribus illis de me ipso plura dicere 
uidebor, ignoscitote; nam et illam meam cladem uos et omnes boni maximum esse 
rei publicae uulnus iudicastis, et P- Sestius est reus non suo, sed meo nomine: 
qui cum omnem uim sui tribunatus in mea salute consumpserit, necesse est meam 
causam praeteriti temporis cum huius praesenti defensione esse coniunctam. 

[14] XIV. (32) Erat igitur in luctu senatus, squalebat ciuitas publico consilio 
ueste mutata, nullum erat Italiae municipium, nulla colonia, nulla praefectura, 
nulla Romae societas uectigalium, nullum conlegium aut concilium aut omnino 
aliquod commune consilium quod tum non honorificentissime de mea salute 
decreuisset: cum subito edicunt duo consules ut ad suum uestitum senatores 
redirent. quis umquam consul senatum ipsius decretis parere prohibuit? quis 
tyrannus miseros lugere uetuit? Parumne est, Piso, ut omittam Gabinium, quod 
tantum homines fefellisti ut neglegeres auctoritatem senatus, optimi cuiusque 
consilia contemneres, rem publicam proderes, consulare nomen adfligeres? etiamne 
edicere audebas ne maererent homines meam, suam, rei publicae calamitatem, ne 
hunc suum dolorem ueste significarent? Siue illa uestis mutatio ad luctum 
ipsorum siue ad deprecandum ualebat, quis umquam tam crudelis fuit qui 
prohiberet quemquam aut sibi maerere aut ceteris supplicare? (33) quid? sua 
sponte homines in amicorum periculis uestitum mutare non solent? pro te ipso, 
Piso, nemone mutabit? ne isti quidem quos legatos non modo nullo senatus 
consulto, sed etiam repugnante senatu tibi tute legasti? ergo hominis desperati 
et proditoris rei publicae casum lugebunt fortasse qui uolent: ciuis 
florentissimi beniuolentia bonorum et optime de salute patriae meriti periculum, 
coniunctum cum periculo ciuitatis, lugere senatui non licebit? idemque consules, 
si appellandi sunt consules quos nemo est quin non modo ex memoria sed etiam ex 
fastis euellendos putet, pacto iam foedere prouinciarum, producti in circo 
Flaminio in contionem ab illa furia ac peste patriae, maximo cum gemitu uestro, 
illa omnia quae tum contra me contraque rem publicam (agebantur) uoce ac 
sententia sua comprobauerunt. 

[15] XV. Isdemque consulibus sedentibus atque inspectantibus lata lex est, ne 
auspicia ualerent, ne quis obnuntiaret, ne quis legi intercederet, ut omnibus 
fastis diebus legem ferri liceret, ut lex Aelia, lex Fufia ne ualeret: qua una 
rogatione quis est qui non intellegat uniuersam rem publicam esse deletam? (34) 
isdemque consulibus inspectantibus seruorum dilectus habebatur pro tribunali 
Aurelio nomine conlegiorum, cum uicatim homines conscriberentur, decuriarentur, 
ad uim, ad manus, ad caedem, ad direptionem incitarentur. isdemque consulibus 
arma in templum Castoris palam comportabantur, gradus eiusdem templi 
tollebantur, armati homines forum et contiones tenebant, caedes lapidationesque 
fiebant; nullus erat senatus, nihil reliqui magistratus: unus omnem omnium 
potestatem armis et latrociniis possidebat, non aliqua ui sua, sed, cum duo 
consules a re publica prouinciarum foedere retraxisset, insultabat, dominabatur, 
aliis pollicebatur, terrore ac metu multos, pluris etiam spe et promissis 
tenebat. (35) quae cum essent eius modi, iudices, cum senatus duces nullos ac 
pro ducibus proditores aut potius apertos hostis haberet, equester ordo reus a 
consulibus citaretur, Italiae totius auctoritas repudiaretur, alii nominatim 
relegarentur, alii metu et periculo terrerentur, arma essent in templis, armati 
in foro, eaque non silentio consulum dissimularentur sed et uoce et sententia 
comprobarentur, cum omnes urbem nondum excisam et euersam sed iam captam atque 
oppressam uideremus: tamen his tantis malis tanto bonorum studio, iudices, 
restitissemus, sed me alii metus atque aliae curae suspicionesque mouerunt. 

[16] XVI. (36) Exponam enim hodierno die, iudices, omnem rationem facti et consili 
mei, neque huic uestro tanto studio audiendi nec uero huic tantae multitudini, 
quanta mea memoria numquam ullo in iudicio fuit, deero. nam si ego in causa tam 
bona, tanto studio senatus, consensu tam incredibili bonorum omnium, tam parato 
(populo), tota denique Italia ad omnem contentionem expedita, cessi tribuni 
plebis, despicatissimi hominis, furori, contemptissimorum consulum leuitatem 
audaciamque pertimui, nimium me timidum, nullius animi, nullius consili fuisse 
confiteor. (37) quid enim simile fuit in Q- Metello? cuius causam etsi omnes 
boni probabant, tamen neque senatus publice neque ullus ordo proprie neque suis 
decretis Italia cuncta susceperat. ad suam enim quandam magis ille gloriam quam 
ad perspicuam salutem rei publicae (respiciens rem gesserat), cum unus in legem 
per uim latam iurare noluerat: denique uidebatur ea condicione tam fortis fuisse 
ut cum patriae caritate constantiae gloriam commutaret. erat autem res ei cum 
exercitu C- Mari inuicto, habebat inimicum C- Marium, conseruatorem patriae, 
sextum iam illum consulatum gerentem; res erat cum L- Saturnino, iterum tribuno 
plebis, uigilante homine, et in causa populari si non moderate at certe 
populariter abstinenterque uersato. cessit, ne aut uictus a fortibus uiris cum 
dedecore caderet, aut uictor multis et fortibus ciuibus rem publicam orbaret. 

[17] XVII. Meam causam senatus palam, (38) equester ordo acerrime, cuncta Italia publice, 
omnes boni proprie enixeque susceperant. eas res gesseram quarum non unus auctor 
sed dux omnium uoluntatis fuissem, quaeque non modo ad singularem meam gloriam 
sed ad communem salutem omnium ciuium et prope gentium pertinerent; ea 
condicione gesseram ut meum factum semper omnes praestare tuerique deberent. 
(XuII) erat autem mihi contentio non cum uictore exercitu, sed cum operis 
conductis et ad diripiendam urbem concitatis; habebam inimicum non C- Marium, 
terrorem hostium, spem subsidiumque patriae, sed duo importuna prodigia, quos 
egestas, quos aeris alieni magnitudo, quos leuitas, quos improbitas tribuno 
plebis constrictos addixerat; (39) nec mihi erat res cum Saturnino, qui quod a 
se quaestore Ostiensi per ignominiam ad principem et senatus et ciuitatis, M- 
Scaurum, rem frumentariam tralatam sciebat, dolorem suum magna contentione animi 
persequebatur, sed cum scurrarum locupletium scorto, cum sororis adultero, cum 
stuprorum sacerdote, cum uenefico, cum testamentario, cum sicario, cum latrone; 
quos homines si, id quod facile factu fuit et quod fieri debuit quodque a me 
optimi et fortissimi ciues flagitabant, ui armisque superassem, non uerebar ne 
quis aut uim ui depulsam reprehenderet aut perditorum ciuium uel potius 
domesticorum hostium mortem maereret. sed me illa mouerunt: omnibus in 
contionibus illa furia clamabat se quae faceret contra salutem meam facere 
auctore Cn- Pompeio, clarissimo uiro mihique et nunc et quoad licuit amicissimo; 
M- Crassus, quocum mihi omnes erant amicitiae necessitudines, uir fortissimus, 
ab eadem illa peste infestissimus esse meis fortunis praedicabatur; C- Caesar, 
qui a me nullo meo merito alienus esse debebat, inimicissimus esse meae saluti 
ab eodem cotidianis contionibus dicebatur. 

[18] XVIII. Quid ergo? inimici oratio, uana praesertim, tam improbe in clarissimos 
uiros coniecta me mouit? me uero non illius oratio, sed eorum taciturnitas in 
quos illa oratio tam improba conferebatur; qui tum, quamquam ob alias causas 
tacebant, tamen hominibus omnia timentibus tacendo loqui, non infitiando 
confiteri uidebantur. illi autem aliquo tum timore perterriti, quod acta illa 
atque omnis res anni superioris labefactari a praetoribus, infirmari a senatu 
atque a principibus ciuitatis putabant, tribunum popularem a se alienare 
nolebant, suaque sibi propiora esse pericula quam mea loquebantur. (41) sed 
tamen et Crassus a consulibus meam causam suscipiendam esse dicebat, et eorum 
fidem Pompeius implorabat neque se priuatum publice susceptae causae defuturum 
esse dicebat; quem uirum studiosum mei, cupidissimum rei publicae conseruandae, 
domi meae certi homines ad eam rem positi monuerunt ut esset cautior, eiusque 
uitae a me insidias apud me domi positas esse dixerunt; atque hanc eius 
suspicionem alii litteris mittendis, alii nuntiis, alii coram ipsi excitauerunt, 
ut ille, cum a me certe nihil timeret, ab illis, ne quid meo nomine molirentur, 
sibi cauendum putaret. ipse autem Caesar, quem maxime homines ignari ueritatis 
mihi esse iratum putabant, erat ad portas, erat cum imperio; erat in Italia eius 
exercitus, inque eo exercitu ipsius tribuni plebis, inimici mei, fratrem 
praefecerat.

[19] XIX. (42) Haec ergo cum uiderem, - neque enim erant occulta, - senatum, sine quo 
ciuitas stare non posset, omnino de ciuitate esse sublatum; consules, qui duces 
publici consili esse deberent, perfecisse ut per ipsos publicum consilium 
funditus tolleretur; eos qui plurimum possent opponi omnibus contionibus falso, 
sed formidolose tamen, auctores ad perniciem meam; contiones haberi cotidie 
contra me; uocem pro me ac pro re publica neminem mittere; intenta signa 
legionum existimari ceruicibus ac bonis uestris falso, sed putari tamen; 
coniuratorum copias ueteres et effusam illam ac superatam Catilinae importunam 
manum nouo duce et insperata commutatione rerum esse renouatam: - haec cum 
uiderem, quid agerem, iudices? (43) scio enim tum non mihi uestrum studium, sed 
meum prope uestro defuisse. contenderem contra tribunum plebis priuatus armis? 
uicissent improbos boni, fortes inertis; interfectus esset is qui hac una 
medicina sola potuit a rei publicae peste depelli. quid deinde? quis reliqua 
praestaret? cui denique erat dubium quin ille sanguis tribunicius, nullo 
praesertim publico consilio profusus, consules ultores et defensores esset 
habiturus? cum quidam in contione dixisset aut mihi semel pereundum aut bis esse 
uincendum. quid erat bis uincere? id profecto, ut, (si) cum amentissimo tribuno 
plebis decertassem, cum consulibus ceterisque eius ultoribus dimicarem. (44) ego 
uero, uel si pereundum fuisset ac non accipienda plaga mihi sanabilis, illi 
mortifera qui imposuisset, semel perire tamen, iudices, maluissem quam bis 
uincere; erat enim illa altera eius modi contentio ut neque uicti neque uictores 
rem publicam tenere possemus. quid, si in prima contentione ui tribunicia uictus 
in foro cum multis bonis uiris concidissem? senatum consules, credo, uocassent, 
quem totum de ciuitate delerant; ad arma uocassent, qui ne uestitu quidem 
defendi rem publicam sissent; a tribuno plebis post interitum dissedissent, qui 
eandem horam meae pestis et suorum praemiorum esse uoluissent. 

[20] XX. (45) Unum autem mihi restabat illud quod forsitan non nemo uir fortis et 
acris animi magnique dixerit: 'restitisses, repugnasses, mortem pugnans 
oppetisses'.  de quo te, te, inquam, patria, testor et uos, penates patriique 
dei, me uestrarum sedum templorumque causa, me propter salutem meorum ciuium, 
quae mihi semper fuit mea carior uita, dimicationem caedemque fugisse. etenim si 
mihi in aliqua naue cum meis amicis nauiganti hoc, iudices, accidisset, ut multi 
ex multis locis praedones classibus eam nauem se oppressuros minitarentur nisi 
me unum sibi dedidissent, si id uectores negarent ac mecum simul interire quam 
me tradere hostibus mallent, iecissem ipse me potius in profundum, ut ceteros 
conseruarem, quam illos mei tam cupidos non modo ad certam mortem, sed in magnum 
uitae discrimen adducerem. Cum uero in hanc rei publicae nauem, (46) ereptis 
senatui gubernaculis fluitantem in alto tempestatibus seditionum ac 
discordiarum, armatae tot classes, nisi ego essem unus deditus, incursurae 
uiderentur, cum proscriptio, caedes, direptio denuntiaretur, cum alii me 
suspicione periculi sui non defenderent, alii uetere odio bonorum incitarentur, 
alii inuiderent, alii obstare sibi me arbitrarentur, alii ulcisci dolorem 
aliquem suum uellent, alii rem ipsam publicam atque hunc bonorum statum otiumque 
odissent et ob hasce causas tot tamque uarias me unum deposcerent, depugnarem 
potius cum summo non dicam exitio, sed periculo certe uestro liberorumque 
uestrorum, quam id quod omnibus impendebat unus pro omnibus susciperem ac 
subirem? 

[21] XXI. (47) 'Victi essent improbi'.   at ciues, at ab eo priuato qui sine armis 
etiam consul rem publicam conseruarat. sin uicti essent boni, qui superessent? 
nonne ad seruos uidetis rem uenturam fuisse? an mihi ipsi, ut quidam putant, 
fuit mors aequo animo oppetenda? quid? tum mortemne fugiebam? an erat res ulla 
quam mihi magis optandam putarem? aut ego illas res tantas in tanta improborum 
multitudine cum gerebam, non mihi mors, non exsilium ob oculos uersabatur? non 
haec denique a me tum tamquam fata in ipsa re gerenda canebantur? an erat mihi 
in tanto luctu meorum, tanta diiunctione, tanta acerbitate, tanta spoliatione 
omnium rerum quas mihi aut natura aut fortuna dederat, uita retinenda? tam eram 
rudis, tam ignarus rerum, tam expers consili aut ingeni? nihil audieram, nihil 
uideram, nihil ipse legendo quaerendoque cognoueram? nesciebam uitae breuem esse 
cursum, gloriae sempiternum? cum esset omnibus definita mors, optandum esse ut 
uita, quae necessitati deberetur, patriae potius donata quam reseruata naturae 
uideretur? nesciebam inter sapientissimos homines hanc contentionem fuisse, ut 
alii dicerent animos hominum sensusque morte restingui, alii autem tum maxime 
mentis sapientium ac fortium uirorum, cum e corpore excessissent, sentire ac 
uigere? quorum alterum fugiendum non esse, carere sensu, alterum etiam optandum, 
meliore esse sensu. denique, (48) cum omnia semper ad dignitatem rettulissem nec 
sine ea quicquam expetendum esse homini in uita putassem, mortem, quam etiam 
uirgines Athenis, regis, opinor, Erechthei filiae, pro patria contempsisse 
dicuntur, ego uir consularis tantis rebus gestis timerem? praesertim cum eius 
essem ciuitatis ex qua C- Mucius solus in castra Porsennae uenisset eumque 
interficere proposita sibi morte conatus esset; ex qua P- Decius primum pater, 
post aliquot annos patria uirtute praeditus filius se ac uitam suam instructa 
acie pro salute populi Romani uictoriaque deuouisset; ex qua innumerabiles alii 
partim adipiscendae laudis, partim uitandae turpitudinis causa mortem in uariis 
bellis aequissimis animis oppetissent; in qua ciuitate ipse meminissem patrem 
huius M- Crassi, fortissimum uirum, ne uideret uictorem uiuus inimicum, eadem 
sibi manu uitam exhausisse qua mortem saepe hostibus obtulisset. 

[22] XXII. (49) Haec ego et multa alia cogitans hoc uidebam, si causam publicam mea 
mors peremisset, neminem umquam fore qui auderet suscipere contra improbos ciuis 
salutem rei publicae; itaque non solum si ui interissem, sed etiam si morbo 
exstinctus essem, fore putabam ut exemplum rei publicae conseruandae mecum simul 
interiret. quis enim umquam me a senatu populoque Romano tanto omnium bonorum 
studio non restituto, - quod certe, si essem interfectus, accidere non 
potuisset, - ullam rei publicae partem cum sua minima inuidia auderet attingere? 
seruaui igitur rem publicam discessu meo, iudices: caedem a uobis liberisque 
uestris, uastitatem, incendia, rapinas meo dolore luctuque depuli, et unus rem 
publicam bis seruaui, semel gloria, iterum aerumna mea. neque enim in hoc me 
hominem esse infitiabor umquam, ut me optimo fratre, carissimis liberis, 
fidissima coniuge, uestro conspectu, patria, hoc honoris gradu sine dolore 
caruisse glorier; quod si fecissem, quod a me beneficium haberetis, cum pro 
uobis ea quae mihi essent uilia reliquissem? hoc meo quidem animo summi in 
patriam amoris mei signum esse debet certissimum, quod, cum abesse ab ea sine 
summo dolore non possem, hunc me perpeti quam illam labefactari ab improbis 
malui. (50) memineram, iudices, diuinum illum uirum atque ex isdem quibus nos 
radicibus natum ad salutem huius imperi, C- Marium, summa senectute, cum uim 
prope iustorum armorum profugisset, primo senile corpus paludibus occultasse 
demersum, deinde ad infimorum ac tenuissimorum hominum Minturnensium 
misericordiam confugisse, inde nauigio perparuo, cum omnis portus terrasque 
fugeret, in oras Africae desertissimas peruenisse. atque ille uitam suam, ne 
inultus esset, ad incertissimam spem et ad rei publicae (interitum) reseruauit: 
ego qui, quem ad modum multi in senatu me absente dixerunt, periculo rei 
publicae uiuebam, quique ob eam causam consularibus litteris de senatus 
sententia exteris nationibus commendabar, nonne, si meam uitam deseruissem, rem 
publicam prodidissem? in qua quidem nunc me restituto uiuit mecum simul exemplum 
fidei publicae; quod si immortale retinetur, quis non intellegit immortalem hanc 
ciuitatem futuram? 

[23] XXIII. (51) Nam externa bella regum, gentium, nationum iam pridem ita exstincta 
sunt ut praeclare cum iis agamus quos pacatos esse patiamur; denique ex bellica 
uictoria non fere quemquam est inuidia ciuium consecuta. domesticis malis et 
audacium ciuium consiliis saepe est resistendum, eorumque periculorum est in re 
publica retinenda medicina; quam omnem, iudices, perdidissetis, si meo interitu 
senatui populoque Romano doloris sui de me declarandi potestas esset erepta. qua 
re moneo uos, adulescentes, atque hoc meo iure praecipio, qui dignitatem, qui 
rem publicam, qui gloriam spectatis, ne, si quae uos aliquando necessitas ad rem 
publicam contra improbos ciuis defendendam uocabit, segniores sitis et 
recordatione mei casus a consiliis fortibus refugiatis. (52) primum non est 
periculum ne quis umquam incidat in eius modi consules, praesertim si erit iis 
id quod debetur persolutum. deinde numquam iam, ut spero, quisquam improbus 
consilio et auxilio bonorum se oppugnare rem publicam dicet illis tacentibus, 
nec armati exercitus terrorem opponet togatis; neque erit iusta causa ad portas 
sedenti imperatori qua re suum terrorem falso iactari opponique patiatur. 
numquam (autem) erit tam oppressus senatus ut ei ne supplicandi quidem ac 
lugendi sit potestas, tam captus equester ordo ut equites Romani a consule 
relegentur. quae cum omnia atque etiam multo alia maiora, quae consulto 
praetereo, accidissent, uidetis me tamen in meam pristinam dignitatem breui 
tempore doloris interiecto rei publicae uoce esse reuocatum. 

[24] XXIV. (53) Sed ut reuertar ad illud quod mihi in hac omni est oratione 
propositum, omnibus malis illo anno scelere consulum rem publicam esse 
confectam, primum illo ipso die, qui mihi funestus fuit, omnibus bonis 
luctuosus, cum ego me (e) complexu patriae conspectuque uestro eripuissem, et 
metu uestri periculi, non mei, furori hominis, sceleri, perfidiae, telis 
minisque cessissem, patriamque, quae mihi erat carissima, propter ipsius patriae 
caritatem reliquissem, cum meum illum casum tam horribilem, tam grauem, tam 
repentinum non solum homines sed tecta urbis ac templa lugerent, nemo uestrum 
forum, nemo curiam, nemo lucem aspicere uellet: illo, inquam, ipso die - die dico? 
immo hora atque etiam puncto temporis eodem mihi reique publicae pernicies, 
Gabinio et Pisoni prouincia rogata est. pro di immortales, custodes et 
conseruatores huius urbis atque imperi, quaenam illa in re publica monstra, quae 
scelera uidistis! ciuis erat expulsus is qui rem publicam ex senatus auctoritate 
cum omnibus bonis defenderat, et expulsus non alio aliquo, sed eo ipso crimine; 
erat autem expulsus sine iudicio, ui, lapidibus, ferro, seruitio denique 
concitato; lex erat lata uastato ac relicto foro et sicariis seruisque tradito, 
et ea lex quae ut ne ferretur senatus fuerat ueste mutata. (54) hac tanta 
perturbatione ciuitatis ne noctem quidem consules inter meum (interitum) et suam 
praedam interesse passi sunt: statim me perculso ad meum sanguinem hauriendum, 
et spirante etiam re publica ad eius spolia detrahenda aduolauerunt. omitto 
gratulationes, epulas, partitionem aerari, beneficia, spem, promissa, praedam, 
laetitiam paucorum in luctu omnium. uexabatur uxor mea, liberi ad necem 
quaerebantur, gener, et Piso gener, a Pisonis consulis pedibus supplex 
reiciebatur, bona diripiebantur eaque ad consules deferebantur, domus ardebat in 
Palatio: consules epulabantur. quod si meis incommodis laetabantur, urbis tamen 
periculo commouerentur. 

[25] XXV. (55) Sed ut a mea causa iam recedam, reliquas illius anni pestis 
recordamini - sic enim facillime perspicietis quantam uim omnium remediorum a 
magistratibus proximis res publica desiderarit - legum multitudinem, cum earum 
quae latae sunt, tum uero quae promulgatae fuerunt. nam latae quidem sunt 
consulibus illis - tacentibus dicam? immo uero etiam adprobantibus; ut censoria 
notio et grauissimum iudicium sanctissimi magistratus de re publica tolleretur, 
ut conlegia non modo illa uetera contra senatus consultum restituerentur, sed 
(ab) uno gladiatore innumerabilia alia noua conscriberentur, ut remissis senis 
et trientibus quinta prope pars uectigalium tolleretur, ut Gabinio pro illa sua 
Cilicia, quam sibi, si rem publicam prodidisset, pactus erat, Syria daretur, et 
uni helluoni bis de eadem re deliberandi et rogata (lege potestas per nou)am 
legem fieret prouinciae commutandae. 

[26] XXVI. (56) Mitto eam legem quae omnia iura religionum, auspiciorum, potestatum, 
omnis leges quae sunt de iure et de tempore legum rogandarum, una rogatione 
deleuit; mitto omnem domesticam labem: etiam exteras nationes illius anni furore 
conquassatas uidebamus. lege tribunicia Matris magnae Pessinuntius ille sacerdos 
expulsus et spoliatus sacerdotio est, fanumque sanctissimarum atque 
antiquissimarum religionum uenditum pecunia grandi Brogitaro, impuro homini 
atque indigno illa religione, praesertim cum eam sibi ille non colendi, sed 
uiolandi causa adpetisset; appellati reges a populo qui id numquam ne a senatu 
quidem postulassent; reducti exsules Byzantium condemnati tum cum indemnati 
ciues e ciuitate eiciebantur. (57) Rex Ptolomaeus, qui, si nondum erat ipse a 
senatu socius appellatus, erat tamen frater eius regis qui, cum esset in eadem 
causa, iam erat a senatu honorem istum consecutus, erat eodem genere eisdemque 
maioribus, eadem uetustate societatis, denique erat rex, si nondum socius, at 
non hostis; pacatus, quietus, fretus imperio populi Romani regno paterno atque 
auito regali otio perfruebatur - : de hoc nihil cogitante, nihil suspicante, 
eisdem operis suffragium ferentibus, est rogatum ut sedens cum purpura et 
sceptro et illis insignibus regiis praeconi publico subiceretur, et imperante 
populo Romano, qui etiam bello uictis regibus regna reddere consueuit, rex 
amicus nulla iniuria commemorata, nullis rebus repetitis, cum bonis omnibus 
publicaretur. 

[27] XXVII. (58) Multa acerba, multa turpia, multa turbulenta habuit ille annus; 
tamen illi sceleri quod in me illorum immanitas edidit haud scio an recte hoc 
proximum esse dicamus. Antiochum Magnum illum maiores nostri magna belli 
contentione terra marique superatum intra montem Taurum regnare iusserunt: 
Asiam, qua illum multarunt, Attalo, ut is regnaret in ea, condonauerunt. Cum 
Armeniorum rege Tigrane graue bellum nuper ipsi diuturnumque gessimus, cum ille 
iniuriis in socios nostros inferendis bello prope nos lacessisset. hic et ipse 
per se uehemens fuit et acerrimum hostem huius imperi Mithridatem pulsum Ponto 
opibus suis regnoque defendit, et a (L-) Lucullo, summo uiro atque imperatore, 
pulsus animo tamen hostili cum reliquis suis copiis in pristina mente mansit. 
hunc Cn- Pompeius cum in suis castris supplicem abiectum uidisset erexit, atque 
insigne regium, quod ille de suo capite abiecerat, reposuit et certis rebus 
imperatis regnare iussit, nec minus et sibi et huic imperio gloriosum putauit 
constitutum a se regem quam constrictum uideri. (59) qui et ipse hostis fuit 
populi Romani et acerrimum hostem in regnum recepit, qui conflixit, qui signa 
contulit, qui de imperio paene certauit, regnat hodie et amicitiae nomen ac 
societatis, quod armis uiolarat, id precibus est consecutus: ille Cyprius miser, 
qui semper amicus, semper socius fuit, de quo nulla umquam suspicio durior aut 
ad senatum aut ad imperatores adlata nostros est, uiuus, ut aiunt, est et uidens 
cum uictu ac uestitu suo publicatus. em cur ceteri reges stabilem esse suam 
fortunam arbitrentur, cum hoc illius funesti anni prodito exemplo uideant per 
tribunum aliquem et sescentas operas se fortunis spoliari et regno omni posse 
nudari! 

[28] XXVIII. (60) At etiam eo negotio M- Catonis splendorem maculare uoluerunt 
ignari quid grauitas, quid integritas, quid magnitudo animi, quid denique uirtus 
ualeret, quae in tempestate saeua quieta est et lucet in tenebris et pulsa loco 
manet tamen atque haeret in patria splendetque per sese semper neque alienis 
umquam sordibus obsolescit. non illi ornandum M- Catonem sed relegandum, nec 
illi committendum illud negotium sed imponendum putauerunt, qui in contione 
palam dixerint linguam se euellisse M- Catoni, quae semper contra 
extraordinarias potestates libera fuisset. sentient, ut spero, breui tempore 
manere libertatem illam, atque hoc etiam, si fieri potuerit, esse maiorem, quod 
cum consulibus illis M- Cato, etiam cum iam desperasset aliquid auctoritate sua 
profici posse, tamen uoce ipsa ac dolore pugnauit, et post meum discessum iis 
Pisonem uerbis flens meum et rei publicae casum uexauit ut illum hominem 
perditissimum atque impudentissimum paene iam prouinciae paeniteret. (61) 'cur 
igitur rogationi paruit?' quasi uero ille non in alias quoque leges, quas 
iniuste rogatas putaret, iam ante iurarit! non offert se ille istis 
temeritatibus, ut, cum rei publicae nihil prosit, se ciui rem publicam priuet. 
consule me cum esset designatus tribunus plebis, obtulit in discrimen uitam 
suam; dixit eam sententiam cuius inuidiam capitis periculo sibi praestandam 
uidebat; dixit uehementer, egit acriter; ea quae sensit prae se tulit; dux, 
auctor, actor rerum illarum fuit, non quo periculum suum non uideret, sed in 
tanta rei publicae tempestate nihil sibi nisi de patriae periculis cogitandum 
putabat. 

[29] XXIX. (62) Consecutus est ipsius tribunatus. quid ego de singulari magnitudine 
animi eius ac de incredibili uirtute dicam? meministis illum diem cum, templo a 
conlega occupato, nobis omnibus de uita eius uiri et ciuis timentibus, ipse 
animo firmissimo uenit in templum, et clamorem hominum auctoritate impetum 
improborum uirtute sedauit. adiit tum periculum, sed adiit ob eam causam quae 
quanta fuerit iam mihi dicere non est necesse. at si isti Cypriae rogationi 
sceleratissimae non paruisset, haereret illa nihilo minus rei publicae 
turpitudo; regno enim iam publicato de ipso Catone erat nominatim rogatum; quod 
ille si repudiasset, dubitatis quin ei uis esset adlata, cum omnia acta illius 
anni per unum illum labefactari uiderentur? (63) atque etiam hoc uidebat, 
quoniam illa in re publica macula regni publicati maneret, quam nemo iam posset 
eluere, quod ex malis boni posset in rem publicam peruenire, id utilius esse per 
se conseruari quam per alios (dissipari). atque ille etiam si alia quapiam ui 
expelleretur illis temporibus ex hac urbe, facile pateretur. etenim qui 
superiore anno senatu caruisset, quo si tum ueniret me tamen socium suorum in re 
publica consiliorum uidere posset, is aequo animo tum, me expulso et meo nomine 
cum uniuerso senatu tum sententia sua condemnata, in hac urbe esse posset? ille 
uero eidem tempori cui nos, eiusdem furori, eisdem consulibus, eisdem minis 
insidiis periculis cessit. luctum nos hausimus maiorem, dolorem ille animi non 
minorem. 

[30] XXX. (64) His de tot tantisque iniuriis in socios, in reges, in ciuitates 
liberas consulum querela esse debuit: in eius magistratus tutela reges atque 
exterae nationes semper fuerunt. ecquae uox umquam est audita consulum? quamquam 
quis audiret, si maxime queri uellent? de Cyprio rege quererentur qui me ciuem, 
nullo meo crimine, patriae nomine laborantem, non modo stantem non defenderunt 
sed ne iacentem quidem protexerunt? cesseram, si alienam a me plebem fuisse 
uultis, quae non fuit, inuidiae; si commoueri omnia uidebantur, tempori; si uis 
suberat, armis; si societas magistratuum, pactioni; si periculum ciuium, rei 
publicae. (65) cur, cum de capite ciuis - non disputo cuius modi ciuis - et de bonis 
proscriptio ferretur, cum et sacratis legibus et duodecim tabulis sanctum esset 
ut ne cui priuilegium inrogari liceret neue de capite nisi comitiis centuriatis 
rogari, nulla uox est audita consulum, constitutumque est illo anno, quantum in 
illis duabus huius imperi pestibus fuit, iure posse per operas concitatas 
quemuis ciuem nominatim tribuni plebis concilio ex ciuitate exturbari? (66) quae 
uero promulgata illo anno fuerint, quae promissa multis, quae conscripta, quae 
sperata, quae cogitata, quid dicam? qui locus orbi terrae iam non erat alicui 
destinatus? cuius negoti publici cogitari, optari, fingi curatio potuit quae non 
esset attributa atque discripta? quod genus imperi aut quae prouincia, quae 
ratio aut flandae aut conflandae pecuniae non reperiebatur? quae regio oraue 
terrarum erat latior in qua non regnum aliquod statueretur? quis autem rex erat 
qui illo anno non aut emendum sibi quod non habebat, aut redimendum quod habebat 
arbitraretur? quis prouinciam, quis pecuniam, quis legationem a senatu petebat? 
damnatis de ui restitutio, consulatus petitio ipsi illi populari sacerdoti 
comparabatur. haec gemebant boni, sperabant improbi, agebat tribunus plebis, 
consules adiuuabant. 

[31] XXXI. (67) Hic aliquando, serius quam ipse uellet, Cn- Pompeius inuitissimis 
iis qui mentem optimi ac fortissimi uiri suis consiliis fictisque terroribus a 
defensione meae salutis auerterant, excitauit illam suam non sopitam, sed 
suspicione aliqua retardatam consuetudinem rei publicae bene gerendae. non est 
passus ille uir, qui sceleratissimos ciuis, qui acerrimos hostis, qui maximas 
nationes, qui reges, qui gentis feras atque inauditas, qui praedonum infinitam 
manum, qui etiam seruitia uirtute uictoriaque domuisset, qui omnibus bellis 
terra marique compressis imperium populi Romani orbis terrarum terminis 
definisset, rem publicam euerti scelere paucorum, quam ipse non solum consiliis 
sed etiam sanguine suo saepe seruasset: accessit ad causam publicam, restitit 
auctoritate sua reliquis rebus, questus est de praeteritis. fieri quaedam ad 
meliorem spem inclinatio uisa est. (68) decreuit senatus frequens de meo reditu 
Kalendis Iuniis, dissentiente nullo, referente L- Ninnio, cuius in mea causa 
numquam fides uirtusque contremuit. intercessit Ligus iste nescio qui, 
additamentum inimicorum meorum. res erat et causa nostra eo iam loci ut erigere 
oculos et uiuere uideretur. quisquis erat qui aliquam partem in meo luctu 
sceleris Clodiani attigisset, quocumque uenerat, quod iudicium cumque subierat, 
damnabatur: inueniebatur nemo qui se suffragium de me tulisse confiteretur. 
decesserat ex Asia frater meus magno squalore, sed multo etiam maiore maerore. 
huic ad urbem uenienti tota obuiam ciuitas cum lacrimis gemituque processerat. 
loquebatur liberius senatus; concurrebant equites Romani; Piso ille, gener meus, 
cui fructum pietatis suae neque ex me neque a populo Romano ferre licuit, a 
propinquo suo socerum suum flagitabat; omnia senatus reiciebat, nisi de me 
primum consules rettulissent. 

[32] XXXII. (69) Quae cum res iam manibus teneretur, et cum consules prouinciarum 
pactione libertatem omnem perdidissent, - qui, cum in senatu priuati ut de me 
sententias dicerent flagitabant, legem illi se Clodiam timere dicebant: cum hoc 
non possent iam diutius sustinere, initur consilium de interitu Cn- Pompei. quo 
patefacto ferroque deprenso, ille inclusus domi tam diu fuit quam diu inimicus 
meus in tribunatu. de meo reditu octo tribuni promulgauerunt; ex quo intellectum 
est non mihi absenti creuisse amicos, in ea praesertim fortuna in qua non nulli 
etiam quos esse putaueram non erant, sed eos uoluntatem semper eandem, 
libertatem non eandem semper habuisse; nam ex nouem tribunis quos tunc habueram 
unus me absente defluxit, qui cognomen sibi ex Aeliorum imaginibus arripuit, quo 
magis nationis eius esse quam generis uideretur. (70) hoc igitur anno 
magistratibus nouis designatis, cum omnes boni omnem spem melioris status in 
eorum fidem conuertissent, princeps P- Lentulus auctoritate ac sententia sua, 
Pisone et Gabinio repugnantibus, causam suscepit, tribunisque plebis octo 
referentibus praestantissimam de me sententiam dixit. qui cum ad gloriam suam 
atque ad amplissimi benefici gratiam magis pertinere uideret causam illam 
integram ad suum consulatum reseruari, tamen rem talem per alios citius quam per 
se tardius confici malebat. 

[33] XXXIII. (71) Hoc interim tempore P- Sestius, iudices, designatus iter ad C- 
Caesarem pro mea salute suscepit; pertinere et ad concordiam ciuium putauit et 
ad perficiundi facultatem animum Caesaris a causa non abhorrere. quid egerit, 
quantum profecerit, nihil ad causam. equidem existimo, si ille, ut arbitror, 
aequus nobis fuerit, nihil ab hoc profectum, sin iratior, non multum; sed tamen 
sedulitatem atque integritatem hominis uidetis. ingredior iam in Sesti 
tribunatum, nam hoc primum iter designatus rei publicae causa suscepit; abiit 
ille annus; respirasse homines uidebantur nondum re, sed spe rei publicae 
reciperandae. exierunt malis ominibus atque exsecrationibus duo uulturii 
paludati. quibus utinam ipsis euenissent ea quae tum homines precabantur! neque 
nos prouinciam Macedoniam cum exercitu neque equitatum in Syria et cohortis 
optimas perdidissemus. (72) ineunt magistratum tribuni plebis, qui omnes se de 
me promulgaturos confirmarant. ex iis princeps emitur ab inimicis meis is quem 
homines in luctu inridentes Gracchum uocabant, quoniam id etiam fatum ciuitatis 
fuit ut illa ex uepreculis extracta nitedula rem publicam conaretur adrodere. 
alter uero, non ille Serranus ab aratro, sed ex deserta Gaui Oleli area calatis 
Gauiis in Calatinos Atilios insitus, subito, nominibus in tabulas relatis, nomen 
suum de tabula sustulit. ueniunt Kalendae Ianuariae. uos haec melius scire 
potestis, equidem audita dico: quae tum frequentia senatus, quae exspectatio 
populi, qui concursus legatorum ex Italia cuncta, quae uirtus, actio, grauitas 
P- Lentuli consulis fuerit, quae etiam conlegae eius moderatio de me. qui cum 
inimicitias sibi mecum ex rei publicae dissensione susceptas esse dixisset, eas 
se patribus conscriptis dixit et temporibus rei publicae permissurum. 

[34] XXXIV. (73) Tum princeps rogatus sententiam L- Cotta dixit id quod dignissimum 
re publica fuit, nihil de me actum esse iure, nihil more maiorum, nihil legibus; 
non posse quemquam de ciuitate tolli sine iudicio; de capite non modo ferri, sed 
ne iudicari quidem posse nisi comitiis centuriatis; uim fuisse illam, flammam 
quassatae rei publicae perturbatorumque temporum; iure iudiciisque sublatis, 
magna rerum permutatione impendente, declinasse me paulum et spe reliquae 
tranquillitatis praesentis fluctus tempestatemque fugisse; qua re, cum absens 
rem publicam non minus magnis periculis quam quodam tempore praesens liberassem, 
non restitui me solum sed etiam ornari a senatu decere. disputauit etiam multa 
prudenter, ita de me illum amentissimum et profligatissimum hostem pudoris et 
pudicitiae scripsisse quae scripsisset, iis uerbis rebus sententiis ut, etiam si 
iure esset rogatum, tamen uim habere non posset; qua re me, qui nulla lege 
abessem, non restitui lege, sed reuocari senatus auctoritate oportere. (74) hunc 
nemo erat quin uerissime sentire diceret. sed post eum rogatus Cn- Pompeius, 
adprobata laudataque Cottae sententia, dixit sese oti mei causa, ut omni 
populari concitatione defungerer, censere ut ad senatus auctoritatem populi 
quoque Romani beneficium erga me adiungeretur. Cum omnes certatim aliusque alio 
grauius atque ornatius de mea salute dixisset fieretque sine ulla uarietate 
discessio, surrexit, ut scitis, Atilius hic Gauianus; nec ausus est, cum esset 
emptus, intercedere; noctem sibi ad deliberandum postulauit. clamor senatus, 
querelae, preces, socer ad pedes abiectus. ille se adfirmare postero die moram 
nullam esse facturum. creditum est; discessum est. illi interea deliberatori 
merces longa interposita nocte duplicata est. consecuti dies pauci omnino 
Ianuario mense per quos senatum haberi liceret; sed tamen actum nihil nisi de me. 

[35] XXXV. (75) Cum omni mora, ludificatione, calumnia senatus auctoritas 
impediretur, uenit tandem concilio de me agendi dies, VIII- Kal- Febr- princeps 
rogationis, uir mihi amicissimus, Q- Fabricius, templum aliquanto ante lucem 
occupauit. quietus eo die Sestius, is qui est de ui reus; actor hic defensorque 
causae meae nihil progreditur, consilia exspectat inimicorum meorum. quid? illi 
quorum consilio P- Sestius in iudicium uocatur, quo se pacto gerunt? Cum forum, 
comitium, curiam multa de nocte armatis hominibus ac seruis plerisque 
occupauissent, impetum faciunt in Fabricium, manus adferunt, occidunt non 
nullos, uulnerant multos. uenientem in forum uirum optimum et constantissimum, 
(76) M- Cispium, tribunum plebis, ui depellunt, caedem in foro maximam faciunt, 
uniuersique destrictis gladiis et cruentis in omnibus fori partibus fratrem 
meum, uirum optimum, fortissimum meique amantissimum, oculis quaerebant, uoce 
poscebant. quorum ille telis libenter in tanto luctu ac desiderio mei non 
repugnandi, sed moriendi causa corpus obtulisset suum, nisi suam uitam ad spem 
mei reditus reseruasset. subiit tamen uim illam nefariam consceleratorum 
latronum et, cum ad fratris salutem a populo Romano deprecandam uenisset, pulsus 
e rostris in comitio iacuit, seque seruorum et libertorum corporibus obtexit, 
uitamque tum suam noctis et fugae praesidio non iuris iudiciorumque defendit. 
(77) meministis tum, iudices, corporibus ciuium Tiberim compleri, cloacas 
refarciri, e foro spongiis effingi sanguinem, ut omnes tantam illam copiam et 
tam magnificum apparatum non priuatum aut plebeium, sed patricium et praetorium 
esse arbitrarentur nihil neque ante hoc tempus neque hoc ipso turbulentissimo die 
criminamini Sestium. 

[36] XXXVI. 'Atqui uis in foro uersata est'. certe; quando enim maior? 
lapidationes persaepe uidimus, non ita saepe, sed nimium tamen saepe gladios: 
caedem uero tantam, tantos aceruos corporum exstructos, nisi forte illo Cinnano 
atque Octauiano die, quis umquam in foro uidit? qua ex concitatione animorum? 
nam ex pertinacia aut constantia intercessoris oritur saepe seditio, culpa atque 
improbitate latoris commodo aliquo (proposito) imperitis aut largitione, oritur 
ex concertatione magistratuum, oritur sensim ex clamore primum, deinde aliqua 
discessione contionis, uix sero et raro ad manus peruenitur: nullo uero uerbo 
facto, nulla contione aduocata, nulla (lata) lege concitatam nocturnam 
seditionem quis audiuit? (78) an ueri simile est ut ciuis Romanus aut homo liber 
quisquam cum gladio in forum descenderit ante lucem, ne de me ferri pateretur, 
praeter eos qui ab illo pestifero ac perdito ciui iam pridem rei publicae 
sanguine saginantur? hic iam de ipso accusatore quaero, qui P- Sestium queritur 
cum multitudine in tribunatu et cum praesidio magno fuisse, num illo die fuerit? 
certe non fuit. uicta igitur est causa rei publicae, et uicta non auspiciis, non 
intercessione, non suffragiis, sed ui, manu, ferro. nam si obnuntiasset Fabricio 
is praetor qui se seruasse de caelo dixerat, accepisset res publica plagam, sed 
eam quam acceptam gemere posset; si intercessisset conlega Fabricio, laesisset 
rem publicam, sed (tribunicio) iure laesisset. gladiatores tu nouicios, pro 
exspectata aedilitate suppositos, cum sicariis e carcere emissis ante lucem 
inmittas? magistratus templo deicias, caedem maximam facias, forum purges? et 
cum omnia ui et armis egeris, accuses eum qui se praesidio munierit, non ut te 
oppugnaret, sed ut uitam suam posset defendere? 

[37] XXXVII. (79) Atqui ne ex eo quidem tempore id egit Sestius ut a suis munitus 
tuto in foro magistratum gereret, rem publicam administraret. itaque fretus 
sanctitate tribunatus, cum se non modo contra uim et ferrum sed etiam contra 
uerba atque interfationem legibus sacratis esse armatum putaret, uenit in 
templum Castoris, obnuntiauit consuli: cum subito manus illa Clodiana, in caede 
ciuium saepe iam uictrix, exclamat, incitatur, inuadit; inermem atque imparatum 
tribunum alii gladiis adoriuntur, alii fragmentis saeptorum et fustibus; a 
quibus hic multis uulneribus acceptis ac debilitato corpore et contrucidato se 
abiecit exanimatus, neque ulla alia re ab se mortem nisi opinione mortis 
depulit. quem cum iacentem et concisum plurimis uulneribus extremo spiritu 
exsanguem et confectum uiderent, defetigatione magis et errore quam misericordia 
et modo aliquando caedere destiterunt. (80) et causam dicit Sestius de ui? quid 
ita? quia uiuit. at id non sua culpa: plaga una illa extrema defuit, quae si 
accessisset reliquum spiritum exhausisset. accusa Lentidium; non percussit 
locum; male dic Titio, Sabino homini Reatino, cur tam temere exclamarit occisum. 
ipsum uero quid accusas? num defuit gladiis? num repugnauit? num, ut 
gladiatoribus imperari solet, ferrum non recepit?

[38] XXXVIII. An haec ipsa uis est, non posse emori? an illa, quod tribunus plebis 
templum cruentauit? an quod, cum esset ablatus primumque resipisset, non se 
referri iussit? ubi est crimen? quid reprehenditis? (81) hic quaero, iudices: si 
illo die gens ista Clodia quod facere uoluit effecisset, si P- Sestius, qui pro 
occiso relictus est, occisus esset, fuistisne ad arma ituri? fuistisne uos ad 
patrium illum animum maiorumque uirtutem excitaturi? fuistisne aliquando rem 
publicam a funesto latrone repetituri? an etiam tum quiesceretis, cunctaremini, 
timeretis, cum rem publicam a facinerosissimis sicariis et a seruis esse 
oppressam atque conculcatam uideretis? cuius igitur mortem ulcisceremini, si 
quidem liberi esse et habere rem publicam cogitaretis, de eius uirtute uiui quid 
uos loqui, quid sentire, quid cogitare, quid iudicare oporteat, dubitandum 
putatis? (82) at uero ipsi illi parricidae, quorum ecfrenatus furor alitur 
impunitate diuturna, adeo uim facinoris sui perhorruerant ut, si paulo longior 
opinio mortis Sesti fuisset, Gracchum illum suum transferendi in nos criminis 
causa occidere cogitarint. sensit rusticulus non incautus - neque enim homines 
nequam tacere potuerunt - suum sanguinem quaeri ad restinguendam inuidiam 
facinoris Clodiani; mulioniam paenulam arripuit, cum qua primum Romam ad comitia 
uenerat; messoria se corbe contexit. Cum quaererent alii Numerium, alii 
Quintium, gemini nominis errore seruatus est. atque hoc scitis omnes, usque adeo 
hominem in periculo fuisse quoad scitum est Sestium uiuere; quod ni esset 
patefactum paulo citius quam uellem, non illi quidem morte mercennarii sui 
transferre potuissent inuidiam in quos putabant, sed acerbissimi sceleris 
infamiam grato quodam scelere minuissent. (83) ac si tum P- Sestius, iudices, in 
templo Castoris animam quam uix retinuit edidisset, non dubito quin, si modo 
esset in re publica senatus, si maiestas populi Romani reuixisset, aliquando 
statua huic ob rem publicam interfecto in foro statueretur. nec uero illorum 
quisquam quos a maioribus nostris morte obita positos in illo loco atque in 
rostris conlocatos uidetis esset P- Sestio aut acerbitate mortis aut animo in 
rem publicam praeponendus; qui cum causam ciuis calamitosi, causam amici, causam 
bene de re publica meriti, causam senatus, causam Italiae, causam rei publicae 
suscepisset, cumque auspiciis religionique parens obnuntiaret quod senserat, 
luce palam a nefariis pestibus in deorum hominumque conspectu esset occisus 
sanctissimo in templo, sanctissima in causa, sanctissimo in magistratu. eius 
igitur uitam quisquam spoliandam ornamentis esse dicet, cuius mortem ornandam 
monumento sempiterno putaretis? 

[39] XXXIX. (84) 'Homines,' inquit, 'emisti, coegisti, parasti'.   quid uti faceret? 
senatum obsideret? ciuis indemnatos expelleret? bona diriperet? aedis 
incenderet? tecta disturbaret? templa deorum immortalium inflammaret? tribunos 
plebis ferro e rostris expelleret? prouincias quas uellet quibus uellet 
uenderet? reges appellaret? rerum capitalium condemnatos in liberas ciuitates 
per legatos nostros reduceret? principem ciuitatis ferro obsessum teneret? haec 
ut efficere posset, quae fieri nisi armis oppressa re publica nullo modo 
poterant, idcirco, credo, manum sibi P- Sestius et copias comparauit. 'at nondum 
erat maturum; nondum res ipsa ad eius modi praesidia uiros bonos compellebat'.   
pulsi nos eramus, non omnino ista manu sola, sed tamen non sine ista: uos taciti 
maerebatis. (85) captum erat forum anno superiore, aede Castoris tamquam arce 
aliqua (a) fugitiuis occupata: silebatur. omnia hominum cum egestate tum audacia 
perditorum clamore, concursu, ui, manu gerebantur: perferebatis. magistratus 
templis pellebantur, alii omnino aditu ac foro prohibebantur: nemo resistebat. 
gladiatores ex praetoris comitatu comprensi, in senatum introducti, confessi, in 
uincla coniecti a Milone, emissi a Serrano: mentio nulla. forum corporibus 
ciuium Romanorum constratum caede nocturna: non modo nulla noua quaestio, sed 
etiam uetera iudicia sublata. tribunum plebis plus uiginti uulneribus acceptis 
iacentem moribundumque uidistis: alterius tribuni plebis diuini hominis - dicam 
enim quod sentio et quod mecum sentiunt omnes - diuini, insigni quadam, inaudita, 
noua magnitudine animi, grauitate, fide praediti, domus est oppugnata ferro, 
facibus, exercitu Clodiano

[40] XL- (86) Et tu hoc loco laudas Milonem et iure laudas. quem enim umquam uirum 
tam immortali uirtute uidimus? qui nullo praemio proposito praeter hoc, quod iam 
contritum et contemptum putatur, iudicium bonorum, omnia pericula, summos 
labores, grauissimas contentiones inimicitiasque suscepit, qui mihi unus ex 
omnibus ciuibus uidetur re docuisse, non uerbis, et quid oporteret a 
praestantibus uiris in re publica fieri et quid necesse esset: oportere hominum 
audacium, euersorum rei publicae, sceleri legibus et iudiciis resistere; si 
leges non ualerent, iudicia non essent, si res publica ui consensuque audacium 
armis oppressa teneretur, praesidio et copiis defendi uitam et libertatem 
necesse esse. hoc sentire prudentiae est, facere fortitudinis; et sentire uero 
et facere perfectae cumulataeque uirtutis. (87) adiit ad rem publicam tribunus 
plebis Milo - de cuius laude plura dicam, non quo aut ipse haec dici quam 
existimari malit aut ego hunc laudis fructum praesenti libenter impertiam, 
praesertim cum uerbis consequi non possim, sed quod existimo, si Milonis causam 
accusatoris uoce conlaudatam probaro, uos in hoc crimine parem Sesti causam 
existimaturos: adiit igitur T- Annius ad causam rei publicae sic ut ciuem 
patriae reciperare uellet ereptum. simplex causa, constans ratio, plena 
consensionis omnium, plena concordiae. conlegas adiutores habebat; consulis 
alterius summum studium, alterius animus paene placatus, de praetoribus unus 
alienus, senatus incredibilis uoluntas, equitum Romanorum animi ad causam 
excitati, erecta Italia. duo soli erant empti ad impediendum; qui si homines 
despecti et contempti tantam rem sustinere non potuissent, se causam quam 
susceperat nullo labore peracturum uidebat. agebat auctoritate, agebat consilio, 
agebat per summum ordinem, agebat exemplo bonorum ac fortium ciuium: quid re 
publica, quid se dignum esset, quis ipse esset, quid sperare, quid maioribus 
suis reddere deberet, diligentissime cogitabat. 

[41] XLI. (88) Huic grauitati hominis uidebat ille gladiator se, si moribus ageret, 
parem esse non posse; ad ferrum, faces, ad cotidianam caedem, incendia, rapinas 
se cum exercitu suo contulit; domum oppugnare, itineribus occurrere, ui 
lacessere et terrere coepit. non mouit hominem summa grauitate summaque 
constantia; sed quamquam dolor animi, innata libertas, prompta excellensque 
uirtus fortissimum uirum hortabatur ui uim, oblatam praesertim saepius, ut 
frangeret et refutaret, tanta moderatio fuit hominis, tantum consilium, ut 
contineret dolorem neque eadem se re ulcisceretur qua esset lacessitus, sed 
illum tot iam in funeribus rei publicae exsultantem ac tripudiantem legum, si 
posset, laqueis constringeret. (89) descendit ad accusandum. quis umquam tam 
proprie rei publicae causa, nullis inimicitiis, nullis praemiis, nulla hominum 
postulatione aut etiam opinione id eum umquam esse facturum? fracti erant animi 
hominis; hoc enim accusante pristini illius sui iudici turpitudinem desperabat. 
ecce tibi consul, praetor, tribunus plebis noua noui generis edicta proponunt; 
'ne reus adsit, ne citetur, ne quaeratur, ne mentionem omnino cuiquam iudicum 
aut iudiciorum facere liceat!' quid ageret uir ad uirtutem, dignitatem, gloriam 
natus ui sceleratorum hominum conroborata, legibus iudiciisque sublatis? 
ceruices tribunus plebis priuato, praestantissimus uir profligatissimo homini 
daret? an causam susceptam adfligeret? an se domi contineret? et uinci turpe 
putauit et deterreri (et clam eripi: id egit) ut, quoniam sibi in illum legibus 
uti non liceret, illius uim neque in suo neque in rei publicae periculo 
pertimesceret. 

[42] XLII. (90) Quo modo igitur hoc in genere praesidi comparati accusas Sestium, 
cum idem laudes Milonem? an qui sua tecta defendit, qui ab aris focis ferrum 
flammamque depellit, qui sibi licere uult tuto esse in foro, in templo, in 
curia, iure praesidium comparat: qui uulneribus, quae cernit cotidie toto 
corpore, monetur ut aliquo praesidio caput et ceruices et iugulum ac latera 
tutetur, hunc de ui accusandum putas? quis enim nostrum, (91) iudices, ignorat 
ita naturam rerum tulisse ut quodam tempore homines nondum neque naturali neque 
ciuili iure descripto fusi per agros ac dispersi uagarentur, tantumque haberent 
quantum manu ac uiribus per caedem ac uulnera aut eripere aut retinere 
potuissent? qui igitur primi uirtute et consilio praestanti exstiterunt, ii 
perspecto genere humanae docilitatis atque ingeni dissupatos unum in locum 
congregarunt eosque ex feritate illa ad iustitiam atque ad mansuetudinem 
transduxerunt. tum res ad communem utilitatem, quas publicas appellamus, tum 
conuenticula hominum, quae postea ciuitates nominatae sunt, tum domicilia 
coniuncta, quas urbis dicimus, inuento et diuino iure et humano moenibus 
saepserunt. (92) atque inter hanc uitam perpolitam humanitate et illam immanem 
nihil tam interest quam ius atque uis. Horum utro uti nolumus, altero est 
utendum. uim uolumus exstingui, ius ualeat necesse est, id est iudicia, quibus 
omne ius continetur; iudicia displicent aut nulla sunt, uis dominetur necesse 
est. hoc uident omnes: Milo et uidit et fecit, ut ius experiretur, uim 
depelleret. altero uti uoluit, ut uirtus audaciam uinceret; altero usus 
necessario est, ne uirtus ab audacia uinceretur. eademque ratio fuit Sesti, si 
minus in accusando - neque enim per omnis fuit idem fieri necesse - at certe in 
necessitate defendendae salutis suae praesidioque contra uim et manum 
comparando. 

[43] XLIII. (93) O di immortales! quemnam ostenditis exitum nobis? quam spem rei 
publicae datis? quotus quisque inuenietur tanta uirtute uir qui optimam quamque 
causam rei publicae amplectatur, qui bonis uiris deseruiat, qui solidam laudem 
ueramque quaerat? cum sciat duo illa rei publicae paene fata, Gabinium et 
Pisonem, alterum haurire cotidie ex pacatissimis atque opulentissimis Syriae 
gazis innumerabile pondus auri, bellum inferre quiescentibus, ut eorum ueteres 
inlibatasque diuitias in profundissimum libidinum suarum gurgitem profundat, 
uillam aedificare in oculis omnium tantam tugurium ut iam uideatur esse illa 
uilla quam ipse tribunus plebis pictam olim in contionibus explicabat, quo 
fortissimum ac summum ciuem in inuidiam homo castus ac non cupidus uocaret; (94) 
alterum Thracibus ac Dardanis primum pacem maxima pecunia uendidisse, deinde, ut 
illi pecuniam conficere possent, uexandam iis Macedoniam et spoliandam 
tradidisse, eundemque bona creditorum, ciuium Romanorum, cum debitoribus Graecis 
diuisisse, cogere pecunias maximas a Dyrrachinis, spoliare Thessalos, certam 
Achaeis in annos singulos pecuniam imperauisse neque tamen ullo in publico aut 
religioso loco signum aut tabulam aut ornamentum reliquisse; illos sic inludere 
quibus omne supplicium atque omnis iure optimo poena debetur, reos esse hos duos 
quos uidetis. omitto iam Numerium, Serranum, Aelium, quisquilias seditionis 
Clodianae; sed tamen hi quoque etiam nunc uolitant, ut uidetis, nec, dum uos de 
uobis aliquid timebitis, illi umquam de se pertimescent. 

[44] XLIV. (95) Nam quid ego de aedili ipso loquar, qui etiam diem dixit et 
accusauit de ui Milonem? neque hic tamen ulla umquam iniuria adducetur ut eum 
tali uirtute tantaque firmitate animi se in rem publicam fuisse paeniteat; sed 
qui haec uident adulescentes quonam suas mentis conferent? ille qui monumenta 
publica, qui aedis sacras, qui domos inimicorum suorum oppugnauit excidit 
incendit, qui stipatus semper sicariis, saeptus armatis, munitus indicibus fuit, 
quorum hodie copia redundat, qui et peregrinam manum facinerosorum concitauit et 
seruos ad caedem idoneos emit et in tribunatu carcerem totum in forum effudit, 
uolitat aedilis, accusat eum qui aliqua ex parte eius furorem exsultantem 
repressit: hic qui se est tutatus sic ut in priuata re deos penatis suos, in re 
publica iura tribunatus atque auspicia defenderet, accusare eum moderate a quo 
ipse nefarie accusatur per senatus auctoritatem non est situs. (96) nimirum hoc 
illud est quod de me potissimum tu in accusatione quaesisti, quae esset nostra 
'natio optimatium'; sic enim dixisti. rem quaeris praeclaram iuuentuti ad 
discendum nec mihi difficilem ad perdocendum; de qua pauca, iudices, dicam, et, 
ut arbitror, nec ab utilitate eorum qui audient, nec ab officio uestro, nec ab 
ipsa causa P- Sesti abhorrebit oratio mea.

[45] XLV. Duo genera semper in hac ciuitate fuerunt eorum qui uersari in re publica 
atque in ea se excellentius gerere studuerunt; quibus ex generibus alteri se 
popularis, alteri optimates et haberi et esse uoluerunt. qui ea quae faciebant 
quaeque dicebant multitudini iucunda uolebant esse, populares, qui autem ita se 
gerebant ut sua consilia optimo cuique probarent, optimates habebantur. (97) 
quis ergo iste optimus quisque? numero, si quaeris, innumerabiles, neque enim 
aliter stare possemus; sunt principes consili publici, sunt qui eorum sectam 
sequuntur, sunt maximorum ordinum homines, quibus patet curia, sunt municipales 
rusticique Romani, sunt negoti gerentes, sunt etiam libertini optimates. 
numerus, ut dixi, huius generis late et uarie diffusus est; sed genus uniuersum, 
ut tollatur error, breui circumscribi et definiri potest. omnes optimates sunt 
qui neque nocentes sunt nec natura improbi nec furiosi nec malis domesticis 
impediti. esto igitur ut ii sint, quam tu 'nationem' appellasti, qui et integri 
sunt et sani et bene de rebus domesticis constituti. Horum qui uoluntati, 
commodis, opinionibus in gubernanda re publica seruiunt, defensores optimatium 
ipsique optimates grauissimi et clarissimi ciues numerantur et principes 
ciuitatis. (98) quid est igitur propositum his rei publicae gubernatoribus quod 
intueri et quo cursum suum derigere debeant? id quod est praestantissimum 
maximeque optabile omnibus sanis et bonis et beatis, cum dignitate otium. hoc 
qui uolunt, omnes optimates, qui efficiunt, summi uiri et conseruatores 
ciuitatis putantur; neque enim rerum gerendarum dignitate homines ecferri ita 
conuenit ut otio non prospiciant, neque ullum amplexari otium quod abhorreat a 
dignitate. 

[46] XLVI. Huius autem otiosae dignitatis haec fundamenta sunt, haec membra, quae 
tuenda principibus et uel capitis periculo defendenda sunt: religiones, 
auspicia, potestates magistratuum, senatus auctoritas, leges, mos maiorum, 
iudicia, iuris dictio, fides, prouinciae, socii, imperi laus, res militaris, 
aerarium. (99) harum rerum tot atque tantarum esse defensorem et patronum magni 
animi est, magni ingeni magnaeque constantiae. etenim in tanto ciuium numero 
magna multitudo est eorum qui aut propter metum poenae, peccatorum suorum 
conscii, nouos motus conuersionesque rei publicae quaerant, aut qui propter 
insitum quendam animi furorem discordiis ciuium ac seditione pascantur, aut qui 
propter implicationem rei familiaris communi incendio malint quam suo 
deflagrare. qui cum tutores sunt et duces suorum studiorum uitiorumque nacti, in 
re publica fluctus excitantur, ut uigilandum sit iis qui sibi gubernacula 
patriae depoposcerunt, enitendumque omni scientia ac diligentia ut, conseruatis 
iis quae ego paulo ante fundamenta ac membra esse dixi, tenere cursum possint et 
capere oti illum portum et dignitatis. (100) hanc ego uiam, iudices, si aut 
asperam atque arduam aut plenam esse periculorum aut insidiarum negem, mentiar, 
praesertim cum id non modo intellexerim semper, sed etiam praeter ceteros 
senserim. 

[47] XLVII. Maioribus praesidiis et copiis oppugnatur res publica quam defenditur, 
propterea quod audaces homines et perditi nutu impelluntur et ipsi etiam sponte 
sua contra rem publicam incitantur, boni nescio quo modo tardiores sunt et 
principiis rerum neglectis ad extremum ipsa denique necessitate excitantur, ita 
ut non numquam cunctatione ac tarditate, dum otium uolunt etiam sine dignitate 
retinere, ipsi utrumque amittant. (101) propugnatores autem rei publicae qui 
esse uoluerunt, si leuiores sunt, desciscunt, si timidiores, desunt: permanent 
illi soli atque omnia rei publicae causa perferunt qui sunt tales qualis pater 
tuus, M- Scaure, fuit, qui a C- Graccho usque ad Q- uarium seditiosis omnibus 
restitit, quem numquam ulla uis, ullae minae, ulla inuidia labefecit; aut qualis 
Q- Metellus, patruus matris tuae, qui cum florentem hominem in populari ratione, 
L- Saturninum, censor notasset, cumque insitiuum Gracchum contra uim 
multitudinis incitatae censu prohibuisset, cumque in eam legem quam non iure 
rogatam iudicarat iurare unus noluisset, de ciuitate maluit quam de sententia 
demoueri; aut, ut uetera exempla, quorum est copia digna huius imperi gloria, 
relinquam, neue eorum aliquem qui uiuunt nominem, qualis nuper Q- Catulus fuit, 
quem neque periculi tempestas neque honoris aura potuit umquam de suo cursu aut 
spe aut metu demouere. 

[48] XLVIII. (102) haec imitamini, per deos immortalis, qui dignitatem, qui laudem, 
qui gloriam quaeritis! haec ampla sunt, haec diuina, haec immortalia; haec fama 
celebrantur, monumentis annalium mandantur, posteritati propagantur. est labor, 
non nego; pericula magna, fateor; multae insidiae sunt bonis, uerissime dictum est; 
sed te id quod multi inuideant multique expetant inscitia sit,
inquit, postulare, nisi laborem summa cum cura ecferas nullum.
idem alio loco dixisset, quod exciperent improbi ciues : oderint, dum metuant;
praeclara enim illa praecepta dederat iuuentuti. (103) sed tamen haec uia ac 
ratio rei publicae capessendae olim erat magis pertimescenda, cum multis in 
rebus multitudinis studium aut populi commodum ab utilitate rei publicae 
discrepabat. tabellaria lex ab L- Cassio ferebatur: populus libertatem agi 
putabat suam; dissentiebant principes et in salute optimatium temeritatem 
multitudinis et tabellae licentiam pertimescebant. agrariam Ti. Gracchus legem 
ferebat: grata erat populo; fortunae constitui tenuiorum uidebantur; nitebantur 
contra optimates, quod et discordiam excitari uidebant et, cum locupletes 
possessionibus diuturnis mouerentur, spoliari rem publicam propugnatoribus 
arbitrabantur. frumentariam legem C- Gracchus ferebat: iucunda res plebei, 
uictus enim suppeditabatur large sine labore; repugnabant boni, quod et ab 
industria plebem ad desidiam auocari putabant et aerarium exhauriri uidebant. 

[49] XLIX. (104) Multa etiam nostra memoria, quae consulto praetereo, fuerunt in ea 
contentione ut popularis cupiditas a consilio principum dissideret. nunc iam 
nihil est quod populus a delectis principibusque dissentiat: nec flagitat rem 
ullam neque nouarum rerum est cupidus et otio suo et dignitate optimi cuiusque 
et uniuersae rei publicae gloria delectatur. itaque homines seditiosi ac 
turbulenti, quia nulla iam largitione populum Romanum concitare possunt, quod 
plebes perfuncta grauissimis seditionibus ac discordiis otium amplexatur, 
conductas habent contiones, neque id agunt ut ea dicant aut ferant quae illi 
uelint audire qui in contione sunt, sed pretio ac mercede perficiunt ut, 
quicquid dicant, id illi uelle audire uideantur. (105) num uos existimatis 
Gracchos aut Saturninum aut quemquam illorum ueterum qui populares habebantur 
ullum umquam in contione habuisse conductum? nemo habuit; ipsa enim largitio et 
spes commodi propositi sine mercede ulla multitudinem concitabat. itaque 
temporibus illis, qui populares erant, offendebant illi quidem apud grauis et 
honestos homines, sed populi iudiciis atque omni significatione florebant. his 
in theatro plaudebatur, hi suffragiis quod contenderant consequebantur, horum 
homines nomen, orationem, uultum, incessum amabant. qui autem aduersabantur ei 
generi, graues et magni homines habebantur; sed ualebant in senatu multum, apud 
bonos uiros plurimum, multitudini iucundi non erant; suffragiis offendebatur 
saepe eorum uoluntas; plausum uero etiam si quis eorum aliquando acceperat, ne 
quid peccasset pertimescebat. ac tamen, si quae res erat maior, idem ille 
populus horum auctoritate maxime commouebatur. 

[50] L- (106) Nunc, nisi me fallit, in eo statu ciuitas est ut, si operas 
conductorum remoueris, omnes idem de re publica sensuri esse uideantur. etenim 
tribus locis significari maxime de (re publica) populi Romani iudicium ac 
uoluntas potest, contione, comitiis, ludorum gladiatorumque consessu. quae 
contio fuit per hos annos, quae quidem esset non conducta sed uera, in qua 
populi Romani consensus non perspici posset? habitae sunt multae de me a 
gladiatore sceleratissimo, ad quas nemo adibat incorruptus, nemo integer; nemo 
illum foedum uultum aspicere, nemo furialem uocem bonus audire poterat. erant 
illae contiones perditorum hominum necessario turbulentae. (107) habuit de eodem 
me P- Lentulus consul contionem: concursus est populi Romani factus; omnes 
ordines, tota in illa contione Italia constitit. egit causam summa cum grauitate 
copiaque dicendi tanto silentio, tanta adprobatione omnium, nihil ut umquam 
uideretur tam populare ad populi Romani auris accidisse. productus est ab eo Cn- 
Pompeius, qui se non solum auctorem meae salutis, sed etiam supplicem populo 
Romano (praebuit). huius oratio ut semper grauis et grata in contionibus fuit, 
sic contendo numquam neque sententiam eius auctoritate neque eloquentiam 
iucunditate fuisse maiore. (108) quo silentio sunt auditi de me ceteri principes 
ciuitatis! quos idcirco non appello hoc loco ne mea oratio, si minus de aliquo 
dixero, ingrata, si satis de omnibus, infinita esse uideatur. cedo nunc eiusdem 
illius inimici mei de me eodem ad uerum populum in campo Martio contionem! quis 
non modo adprobauit, sed non indignissimum facinus putauit illum non dicam 
loqui, sed uiuere ac spirare? quis fuit qui non eius uoce maculari rem publicam, 
seque si eum audiret scelere adstringi arbitraretur? 

[51] LI. (109) Venio ad comitia, siue magistratuum placet siue legum. leges uidemus 
saepe ferri multas. omitto eas quae feruntur ita uix ut quini, et ii ex aliena 
tribu, qui suffragium ferant reperiantur. de me, quem tyrannum atque ereptorem 
libertatis esse dicebat illa ruina rei publicae, dicit se legem tulisse. quis 
est qui se, cum contra me ferebatur, inisse suffragium confiteatur? Cum autem de 
me eodem ex senatus consulto comitiis centuriatis ferebatur, quis est qui non 
profiteatur se adfuisse et suffragium de salute mea tulisse? utra igitur causa 
popularis debet uideri: in qua omnes honestates ciuitatis, omnes aetates, omnes 
ordines una consentiunt, an in qua furiae concitatae tamquam ad funus rei 
publicae conuolant? (110) an sicubi aderit Gellius, homo et fratre indignus, 
uiro clarissimo atque optimo consule, et ordine equestri, cuius ille ordinis 
nomen retinet, ornamenta confecit, id erit populare? 'est enim homo iste populo 
Romano deditus'.   nihil uidi magis; qui, cum eius adulescentia in amplissimis 
honoribus summi uiri, L- Philippi uitrici, florere potuisset, usque eo non fuit 
popularis ut bona solus comesset; deinde ex impuro adulescente et petulante, 
postea quam rem paternam ab idiotarum diuitiis ad philosophorum reculam 
perduxit, Graeculum se atque otiosum putari uoluit, studio litterarum se subito 
dedidit. nihil sane (Actaei) iuuabant anagnostae, libelli pro uino etiam saepe 
oppignerabantur; manebat insaturabile abdomen, copiae deficiebant. itaque semper 
uersabatur in spe rerum nouarum, otio et tranquillitate rei publicae 
consenescebat. 

[52] LII. Ecquae seditio umquam fuit in qua non ille princeps? ecqui seditiosus cui 
ille non familiaris? ecquae turbulenta contio cuius ille non concitator? cui 
bene dixit umquam bono? bene dixit? immo quem fortem et bonum ciuem non 
petulantissime est insectatus? qui, ut credo, non libidinis causa, sed ut 
plebicola uideretur, libertinam duxit uxorem. is de me suffragium tulit, (111) 
is adfuit, is interfuit epulis et gratulationibus parricidarum; in quo tamen est 
me ultus, cum illo ore inimicos est meos sauiatus. qui quasi mea culpa bona 
perdiderit, ita ob eam ipsam causam est mihi inimicus, quia nihil habet. utrum 
ego tibi patrimonium eripui, Gelli, an tu comedisti? quid? tu meo periculo, 
gurges ac uorago patrimoni, helluabare, ut, si ego consul rem publicam contra te 
et gregalis tuos defendissem, in ciuitate esse me nolles? te nemo tuorum uidere 
uult, omnes aditum, sermonem, congressum tuum fugiunt: te sororis filius 
Postumius, adulescens grauis, senili iudicio, notauit, cum in magno numero 
tutorem liberis non instituit. sed elatus odio et meo et rei publicae nomine, 
quorum ille utri sit inimicior nescio, plura dixi quam dicendum fuit in 
furiosissimum atque egentissimum ganeonem. 

[53] LIII. (113) Videamus nunc comitia magistratuum. fuit conlegium nuper 
tribunicium, in quo tres minime, uehementer duo populares existimabantur. ex iis 
qui populares non habebantur, quibus in illo genere conductarum contionum 
consistendi potestas non erat, duo a populo Romano praetores uideo esse factos; 
et, quantum sermonibus uulgi et suffragiis intellegere potui, prae se populus 
Romanus ferebat sibi illum in tribunatu Cn- Domiti animum constantem et egregium 
et Q- Anchari fidem ac fortitudinem, etiam si nihil agere potuissent, tamen 
uoluntate ipsa gratum fuisse. iam de C- Fannio quae sit existimatio uidemus: 
quod iudicium populi Romani in honoribus eius futurum sit, nemini dubium esse 
debet. quid? (114) populares illi duo quid egerunt? alter, qui tamen se 
continuerat, tulerat nihil, senserat tantum de re publica aliud atque homines 
exspectabant, uir et bonus et innocens et bonis uiris semper probatus, quod 
parum uidelicet intellexit in tribunatu quid uero populo probaretur, et quod 
illum esse populum Romanum qui in contione erat arbitrabatur, non tenuit eum 
locum in quem, nisi popularis esse uoluisset, facillime peruenisset. alter, qui 
ita se in populari ratione iactarat ut auspicia, legem Aeliam, senatus 
auctoritatem, consulem, conlegas, bonorum iudicium nihili putaret, aedilitatem 
petiuit cum bonis uiris et hominibus primis sed non praestantissimis opibus et 
gratia: tribum suam non tulit, Palatinam denique, per quam omnes illae pestes 
uexare rem publicam dicebantur, perdidit, nec quicquam illis comitiis quod boni 
uiri uellent nisi repulsam tulit. uidetis igitur populum ipsum, ut ita dicam, 
iam non esse popularem, qui ita uehementer eos qui populares habentur respuat, 
eos autem qui ei generi aduersantur honore dignissimos iudicet.

[54] LIV. (115) Veniamus ad ludos; facit enim, iudices, uester iste in me animorum 
oculorumque coniectus ut mihi iam licere putem remissiore uti genere dicendi. 
comitiorum et contionum significationes sunt interdum uerae, sunt non numquam 
uitiatae atque corruptae; theatrales gladiatoriique consessus dicuntur omnino 
solere leuitate non nullorum emptos plausus exilis et raros excitare; ac tamen 
facile est, cum id fit, quem ad modum et a quibus fiat, et quid integra 
multitudo faciat uidere. quid ego nunc dicam quibus uiris aut cui generi ciuium 
maxime plaudatur? neminem uestrum fallit. sit hoc sane leue, quod non ita est, 
quoniam optimo cuique impertitur; sed, si est leue, homini graui leue est, ei 
uero qui pendet rebus leuissimis, qui rumore et, ut ipsi loquuntur, fauore 
populi tenetur et ducitur, plausum immortalitatem, sibilum mortem uideri necesse 
est. (116) ex te igitur, Scaure, potissimum quaero, qui ludos apparatissimos 
magnificentissimosque fecisti, ecquis istorum popularium tuos ludos aspexerit, 
ecquis se theatro populoque Romano commiserit. ipse ille maxime ludius, non 
solum spectator sed actor et acroama, qui omnia sororis embolia nouit, qui in 
coetum mulierum pro psaltria adducitur, nec tuos ludos aspexit in illo ardenti 
tribunatu suo nec ullos alios nisi eos a quibus uix uiuus effugit. semel, 
inquam, se ludis homo popularis commisit omnino, cum in templo uirtutis honos 
habitus esset uirtuti, Gaique Mari, conseruatoris huius imperi, monumentum 
municipi eius et rei publicae defensori sedem ad salutem praebuisset. 

[55] LV. (117) Quo quidem tempore quid populus Romanus sentire se ostenderet utroque 
in genere declaratum est: primum cum audito senatus consulto rei ipsi atque 
absenti senatui plausus est ab uniuersis datus, deinde cum senatoribus singulis 
spectatum e senatu redeuntibus: cum uero ipse qui ludos faciebat consul adsedit, 
stantes ei manibus passis gratias agentes et lacrimantes gaudio suam erga me 
beniuolentiam ac misericordiam declararunt. at cum ille furibundus incitata illa 
sua uaecordi mente uenisset, uix se populus Romanus tenuit, uix homines odium 
suum a corpore eius impuro atque infando represserunt; uoces quidem et palmarum 
intentus et maledictorum clamorem omnes profuderunt. (118) sed quid ego populi 
Romani animum uirtutemque commemoro, libertatem iam ex diuturna seruitute 
dispicientis, in eo homine cui tum petenti iam aedilitatem ne histriones quidem 
coram sedenti pepercerunt? nam cum ageretur togata 'simulans,' ut opinor, 
caterua tota clarissima concentione in ore impuri hominis imminens contionata 
est: huic, Tite, tua post principia atque exitus uitiosae uitae  !
sedebat exanimatus, et is qui antea cantorum conuicio contiones celebrare suas 
solebat cantorum ipsorum uocibus eiciebatur. et quoniam facta mentio est 
ludorum, ne illud quidem praetermittam, in magna uarietate sententiarum numquam 
ullum fuisse locum, in quo aliquid a poeta dictum cadere in tempus nostrum 
uideretur, quod aut populum uniuersum fugeret aut non exprimeret ipse actor. 
(119) et quaeso hoc loco, iudices, ne qua leuitate me ductum ad insolitum genus 
dicendi labi putetis, si de poetis, de histrionibus, de ludis in iudicio loquar. 

[56] LVI. Non sum tam ignarus, iudices, causarum, non tam insolens in dicendo, ut 
omni ex genere orationem aucuper et omnis undique flosculos carpam atque 
delibem. scio quid grauitas uestra, quid haec aduocatio, quid ille conuentus, 
quid dignitas P- Sesti, quid periculi magnitudo, quid aetas, quid honos meus 
postulet. sed mihi sumpsi hoc loco doctrinam quandam iuuentuti, qui essent 
optimates. in ea explicanda demonstrandum est non esse popularis omnis eos qui 
putentur. id facillime consequar, si uniuersi populi iudicium uerum et 
incorruptum et si intimos sensus ciuitatis expressero. (120) quid fuit illud 
quod, recenti nuntio de illo senatus consulto quod factum est in templo uirtutis 
ad ludos scaenamque perlato, consessu maximo summus artifex et me hercule semper 
partium in re publica tam quam in scaena optimarum, flens et recenti laetitia et 
mixto dolore ac desiderio mei, egit apud populum Romanum multo grauioribus 
uerbis meam causam quam egomet de me agere potuissem? summi enim poetae ingenium 
non solum arte sua, sed etiam dolore exprimebat. qua enim (ui): 
qui rem publicam certo animo adiuuerit,statuerit, steterit cum Achiuis - 
uobiscum me stetisse dicebat, uestros ordines demonstrabat! reuocabatur ab 
uniuersis -  re dubia, nec dubitarit uitam offerre nec capiti pepercerit.
haec quantis ab illo clamoribus agebantur! (121) Cum iam omisso gestu uerbis 
poetae et studio actoris et exspectationi nostrae plauderetur: 
summum amicum summo in bello - nam illud ipse actor adiungebat amico animo 
et fortasse homines propter aliquod desiderium adprobabant: 
summo ingenio praeditum.

[57] LVII. Tum illa quanto cum gemitu populi Romani ab eodem paulo post in eadem 
fabula sunt acta! 
O pater - me, me ille absentem ut patrem deplorandum putabat, quem Q- Catulus, quem 
multi alii saepe in senatu patrem patriae nominarant. quanto cum fletu de illis 
nostris incendiis ac ruinis, cum patrem pulsum, patriam adflictam deploraret, 
domum incensam euersamque, sic egit ut, demonstrata pristina fortuna, cum se 
conuertisset, haec omnia uidi inflammarifletum etiam inimicis atque inuidis excitaret! 
(122) pro di immortales! quid? 
illa quem ad modum dixit idem! quae mihi quidem ita et acta et scripta uidentur 
esse ut uel a Q- Catulo, si reuixisset, praeclare posse dici uiderentur; is enim 
libere reprehendere et accusare populi non numquam temeritatem solebat aut 
errorem senatus: 
O ingratifici Argiui, immunes Graii, immemores benefici!
non erat illud quidem uerum; non enim ingrati, sed miseri, quibus reddere 
salutem a quo acceperant non liceret, nec unus in quemquam umquam gratior quam 
in me uniuersi; sed tamen illud scripsit disertissimus poeta pro me, egit 
fortissimus actor, non solum optimus, de me, cum omnis ordines demonstraret, 
senatum, equites Romanos, uniuersum populum Romanum accusaret: 
Exsulare sinitis, sistis pelli, pulsum patimini!
quae tum significatio fuerit omnium, quae declaratio uoluntatis ab uniuerso 
populo Romano in causa hominis non popularis, equidem audiebam: existimare 
facilius possunt qui adfuerunt. 

[58] LVIII. (123) Et quoniam huc me prouexit oratio, histrio casum meum totiens 
conlacrimauit, cum ita dolenter ageret causam meam ut uox eius illa praeclara 
lacrimis impediretur; neque poetae, quorum ego semper ingenia dilexi, tempori 
meo defuerunt; eaque populus Romanus non solum plausu sed etiam gemitu suo 
comprobauit. utrum igitur haec Aesopum potius pro me aut Accium dicere oportuit, 
si populus Romanus liber esset, an principes ciuitatis? nominatim sum appellatus 
in Bruto: Tullius, qui libertatem ciuibus stabiliuerat.
miliens reuocatum est. Parumne uidebatur populus Romanus iudicare id a me et a 
senatu esse constitutum quod perditi ciues sublatum per nos criminabantur? (124) 
maximum uero populi Romani iudicium uniuersi consessu gladiatorio declaratum 
est; erat enim munus Scipionis, dignum et eo ipso et illo Metello cui dabatur. 
id autem spectaculi genus erat quod omni frequentia atque omni genere hominum 
celebratur, quo multitudo maxime delectatur. in hunc consessum P- Sestius 
tribunus plebis, cum ageret nihil aliud in eo magistratu nisi meam causam, uenit 
et se populo dedit non plausus cupiditate, sed ut ipsi inimici nostri uoluntatem 
uniuersi populi uiderent: uenit, ut scitis, a columna Maenia: tantus est ex 
omnibus spectaculis usque a Capitolio, tantus ex fori cancellis plausus 
excitatus, ut numquam maior consensio aut apertior populi Romani uniuersi fuisse 
ulla in causa diceretur. (125) ubi erant tum illi contionum moderatores, legum 
domini, ciuium expulsores? Aliusne est aliquis improbis ciuibus peculiaris 
populus, cui nos offensi inuisique fuerimus? 

[59] LIX. Equidem existimo nullum tempus esse frequentioris populi quam illud 
gladiatorium, neque contionis ullius neque uero ullorum comitiorum. haec igitur 
innumerabilis hominum multitudo, haec populi Romani tanta significatio sine ulla 
uarietate uniuersi, cum illis ipsis diebus de me actum iri putaretur, quid 
declarauit nisi optimorum ciuium salutem et dignitatem populo Romano caram esse 
uniuerso? (126) at uero ille praetor, qui de me non patris, aui, proaui, maiorum 
denique suorum omnium, sed Graeculorum instituto contionem interrogare solebat, 
'uelletne me redire,' et, cum erat reclamatum semiuiuis mercennariorum uocibus, 
populum Romanum negare dicebat, is, cum cotidie gladiatores spectaret, numquam 
est conspectus cum ueniret. emergebat subito, cum sub tabulas subrepserat, ut 
mater, te appello : dicturus uideretur; itaque illa uia latebrosior, qua spectatum ille ueniebat, 
Appia iam uocabatur; qui tamen quoquo tempore conspectus erat, non modo 
gladiatores sed equi ipsi gladiatorum repentinis sibilis extimescebant. (127) 
uidetisne igitur quantum (intersit) inter populum Romanum et contionem? dominos 
contionum omni odio populi notari, quibus autem consistere in operarum 
contionibus non liceat, eos omni populi Romani significatione decorari? 

[60] LX. Tu mihi etiam M- Atilium Regulum commemoras, qui redire ipse Carthaginem sua 
uoluntate ad supplicium quam sine iis captiuis a quibus ad senatum missus erat 
Romae manere maluerit, et mihi negas optandum reditum fuisse per familias 
comparatas et homines armatos? 
uim scilicet ego desideraui, qui, dum uis fuit, nihil egi, et quem, si uis 
non fuisset, nulla res labefactare potuisset. (128) hunc ego reditum repudiarem, 
qui ita florens fuit ut uerear ne quis me studio gloriae putet idcirco exisse ut 
ita redirem? quem enim umquam senatus ciuem nisi me nationibus exteris 
commendauit? cuius umquam propter salutem nisi meam senatus publice sociis 
populi Romani gratias egit? de me uno patres conscripti decreuerunt ut, qui 
prouincias cum imperio obtinerent, qui quaestores legatique essent, salutem et 
uitam custodirent: in una mea causa post Romam conditam factum est ut litteris 
consularibus ex senatus consulto cuncta ex Italia omnes qui rem publicam saluam 
uellent conuocarentur. quod numquam senatus in uniuersae rei publicae periculo 
decreuit, id in unius mea salute conseruanda decernendum putauit. quem curia 
magis requisiuit, quem forum luxit? quem aeque ipsa tribunalia desiderauerunt? 
omnia discessu meo deserta, horrida, muta, plena luctus et maeroris fuerunt. 
quis est Italiae locus in quo non fixum sit in publicis monumentis studium 
salutis meae, testimonium dignitatis? 

[61] LXI. (129) Nam quid ego illa de me diuina senatus consulta commemorem? uel quod 
in templo Iouis optimi maximi factum est, cum uir is qui tripertitas orbis 
terrarum oras atque regiones tribus triumphis adiunctas huic imperio notauit, de 
scripto sententia dicta, mihi uni testimonium patriae conseruatae dedit; cuius 
sententiam ita frequentissimus senatus secutus est ut unus dissentiret hostis, 
idque ipsum tabulis publicis mandaretur ad memoriam posteri temporis 
sempiternam: uel quod est postridie decretum in curia populi ipsius Romani, et 
eorum qui ex municipiis conuenerant admonitu, ne quis de caelo seruaret, ne quis 
moram ullam adferret; si quis aliter fecisset, eum plane euersorem rei publicae 
fore idque senatum grauissime laturum, et ut statim de eius facto referretur. 
qua grauitate sua cum frequens senatus non nullorum scelus audaciamque 
tardasset, tamen illud addidit, ut, si diebus quinque quibus agi de me potuisset 
non esset actum, redirem in patriam dignitate omni reciperata. 

[62] LXII. Decreuit eodem tempore senatus ut iis qui ex tota Italia salutis meae 
causa conuenerant agerentur gratiae, atque ut idem ad res redeuntes ut uenirent 
rogarentur. (130) haec erat studiorum in mea salute contentio ut ii qui a senatu 
de me rogabantur eidem senatui pro me supplicarent. atque ita in his rebus unus 
est solus inuentus qui ab hac tam impensa uoluntate bonorum palam dissideret, ut 
etiam Q- Metellus consul, qui mihi uel maxime ex magnis contentionibus rei 
publicae fuisset inimicus, de mea salute rettulerit: qui excitatus cum summa 
auctoritate P- Seruili (tum incredibili) quadam grauitate dicendi, cum ille 
omnis prope ab inferis euocasset Metellos et ad illius generis, quod sibi cum eo 
commune esset, dignitatem propinqui sui mentem a Clodianis latrociniis 
reflexisset, cumque eum ad domestici exempli memoriam et ad Numidici illius 
Metelli casum uel gloriosum uel grauem conuertisset, conlacrimauit uir egregius 
ac uere Metellus totumque se P- Seruilio dicenti etiam tum tradidit, nec illam 
diuinam grauitatem plenam antiquitatis diutius homo eiusdem sanguinis potuit 
sustinere et mecum absens beneficio suo rediit in gratiam. (131) quod certe, si 
est aliqui sensus in morte praeclarorum uirorum, cum omnibus Metellis tum uero 
uni uiro fortissimo et praestantissimo ciui gratissimum, fratri suo, fecit, 
socio laborum, periculorum, consiliorum meorum. 

[63] LXIII. Reditus uero meus qui fuerit quis ignorat? quem ad modum mihi aduenienti 
tamquam totius Italiae atque ipsius patriae dextram porrexerint Brundisini, cum 
ipsis Nonis Sextilibus idem dies aduentus mei fuisset reditusque natalis, idem 
carissimae filiae, quam ex grauissimo tum primum desiderio luctuque conspexi, 
idem etiam ipsius coloniae Brundisinae, idem salutis, cumque me domus eadem 
optimorum et doctissimorum uirorum, (M-) Laeni Flacci et patris et fratris eius, 
laetissima accepisset, quae proximo anno maerens receperat et suo praesidio 
periculoque defenderat. cunctae itinere toto urbes Italiae festos dies agere 
aduentus mei uidebantur, uiae multitudine legatorum undique missorum 
celebrabantur, ad urbem accessus incredibili hominum multitudine et gratulatione 
florebat, iter a porta, in Capitolium adscensus, domum reditus erat eius modi ut 
summa in laetitia illud dolerem, ciuitatem tam gratam tam miseram atque 
oppressam fuisse. (132) habes igitur quod ex me quaesisti, qui essent optimates. 
non est 'natio,' ut dixisti; quod ego uerbum agnoui; est enim illius a quo uno 
maxime P- Sestius se oppugnari uidet, hominis eius qui hanc 'nationem' deleri et 
concidi cupiuit, qui C- Caesarem, mitem hominem et a caede abhorrentem, saepe 
increpuit, saepe accusauit, cum adfirmaret illum numquam, dum haec natio 
uiueret, sine cura futurum. nihil profecit de uniuersis: de me agere non 
destitit; me oppugnauit, primum per indicem uettium, quem in contione de me et 
de clarissimis uiris interrogauit, - in quo tamen eos ciuis coniunxit eodem 
periculo et crimine, ut a me inierit gratiam quod me cum amplissimis et 
fortissimis uiris congregauit. 

[64] LXIV. Sed postea mihi nullo meo merito, 
(133) nisi quod bonis placere cupiebam, omnis est insidias sceleratissime 
machinatus. ille ad eos a quibus audiebatur cotidie aliquid de (me) ficti 
adferebat; ille hominem mihi amicissimum, Cn- Pompeium, monebat ut meam domum 
metueret atque a me ipso caueret; ille se sic cum inimico meo copularat ut illum 
meae proscriptionis, quam adiuuabat, Sex- Clodius, homo iis dignissimus 
quibuscum uiuit, tabulam esse, se scriptorem esse diceret; ille unus ordinis 
nostri discessu meo, luctu uestro palam exsultauit. de quo ego, cum cotidie 
rueret, uerbum feci, iudices, numquam; neque putaui, cum omnibus machinis ac 
tormentis, ui, exercitu, copiis oppugnarer, de uno sagittario me queri 
conuenire. Acta mea sibi ait displicere. quis nescit? qui legem meam contemnat, 
quae dilucide uetat gladiatores biennio quo quis petierit aut petiturus sit 
dare. (134) in quo eius temeritatem satis mirari, iudices, non queo. facit 
apertissime contra legem; facit is qui neque elabi ex iudicio iucunditate sua 
neque emitti gratia potest, neque opibus et potentia leges ac iudicia 
perfringere. quae res hominem impellit ut sit tam intemperans iste nimia gloriae 
cupiditate? familiam gladiatoriam, credo, nactus est speciosam, nobilem, 
gloriosam; norat studia populi, uidebat clamores et concursus futuros. hac 
exspectatione elatus homo flagrans cupiditate gloriae tenere se non potuit quin 
eos gladiatores induceret, quorum esset ipse pulcherrimus. si ob (eam) causam 
peccaret, pro recenti populi Romani in se beneficio populari studio elatus, 
tamen ignosceret nemo: cum uero ne de uenalibus quidem homines electos, sed ex 
ergastulis emptos nominibus gladiatoriis ornarit, et sortito alios Samnitis 
alios prouocatores fecerit, tanta licentia, tanta legum contemptio nonne quem 
habitura sit exitum pertimescit? (135) sed habet defensiones duas: primum 'do,' 
inquit, 'bestiarios: lex scripta de gladiatoribus'. Festiue! accipite aliquid 
etiam acutius. dicet se non gladiatores, sed unum gladiatorem dare et totam 
aedilitatem in munus hoc transtulisse. praeclara aedilitas! unus leo, ducenti 
bestiarii. uerum utatur hac defensione: cupio eum suae causae confidere; solet 
enim tribunos plebis appellare et ui iudicium disturbare, cum diffidit. quem non 
tam admiror, quod meam legem contemnit hominis inimici, quam quod sic statuit, 
omnino consularem legem nullam putare. Caeciliam Didiam, Liciniam Iuniam 
contempsit. etiamne eius quem sua lege et suo beneficio ornatum, munitum, 
armatum solet gloriari, C- Caesaris, legem de pecuniis repetundis non putat esse 
legem? et aiunt alios esse qui acta Caesaris rescindant, cum haec optima lex et 
ab illo socero eius et ab hoc adsecula neglegatur! 
et cohortari ausus est accusator in hac causa uos, iudices, ut aliquando 
essetis seueri, aliquando medicinam adhiberetis rei publicae. non ea est 
medicina, cum sanae parti corporis scalpellum adhibetur atque integrae, 
carnificina est ista et crudelitas: ei medentur rei publicae qui exsecant pestem 
aliquam tamquam strumam ciuitatis. 

[65] LXV. (136) Sed ut extremum habeat aliquid oratio mea, et ut ego ante dicendi finem 
faciam quam uos me tam attente audiendi, 
concludam illud de optimatibus eorumque principibus ac rei publicae 
defensoribus, uosque, adulescentes, et qui nobiles estis, ad maiorum uestrorum 
imitationem excitabo, et qui ingenio ac uirtute nobilitatem potestis consequi, 
ad eam rationem in qua multi homines noui et honore et gloria floruerunt 
cohortabor. (137) haec est una uia, mihi credite, et laudis et dignitatis et 
honoris, a bonis uiris sapientibus et bene natura constitutis laudari et diligi; 
nosse discriptionem ciuitatis a maioribus nostris sapientissime constitutam; qui 
cum regum potestatem non tulissent, ita magistratus annuos creauerunt ut 
consilium senatus rei publicae praeponerent sempiternum, deligerentur autem in 
id consilium ab uniuerso populo aditusque in illum summum ordinem omnium ciuium 
industriae ac uirtuti pateret. senatum rei publicae custodem, praesidem, 
propugnatorem conlocauerunt; huius ordinis auctoritate uti magistratus et quasi 
ministros grauissimi consili esse uoluerunt; senatum autem ipsum proximorum 
ordinum splendorem confirmare, plebis libertatem et commoda tueri atque augere 
uoluerunt. 

[66] LXVI. (138) Haec qui pro uirili parte defendunt optimates sunt, cuiuscumque 
sunt ordinis; qui autem praecipue suis ceruicibus tanta munia atque rem publicam 
sustinent, hi semper habiti sunt optimatium principes, auctores et conseruatores 
ciuitatis. huic hominum generi fateor, ut ante dixi, multos aduersarios, 
inimicos, inuidos esse, multa proponi pericula, multas inferri iniurias, magnos 
esse experiundos et subeundos labores; sed mihi omnis oratio est cum uirtute non 
cum desidia, cum dignitate non cum uoluptate, cum iis qui se patriae, qui suis 
ciuibus, qui laudi, qui gloriae, non qui somno et conuiuiis et delectationi 
natos arbitrantur. nam si qui uoluptatibus ducuntur et se uitiorum inlecebris et 
cupiditatium lenociniis dediderunt, missos faciant honores, ne attingant rem 
publicam, patiantur uirorum fortium labore se otio suo perfrui. qui autem bonam 
famam bonorum, (139) quae sola uere gloria nominari potest, expetunt, aliis 
otium quaerere debent et uoluptates, non sibi. sudandum est iis pro communibus 
commodis, adeundae inimicitiae, subeundae saepe pro re publica tempestates: cum 
multis audacibus, improbis, non numquam etiam potentibus dimicandum. haec 
audiuimus de clarissimorum uirorum consiliis et factis, haec accepimus, haec 
legimus. neque eos in laude positos uidemus qui incitarunt aliquando populi 
animos ad seditionem, aut qui largitione caecarunt mentis imperitorum, aut qui 
fortis et claros uiros et bene de re publica meritos in inuidiam aliquam 
uocauerunt. leuis hos semper nostri homines et audacis et malos et perniciosos 
ciuis putauerunt. at uero qui horum impetus et conatus represserunt, qui 
auctoritate, qui fide, qui constantia, qui magnitudine animi consiliis audacium 
restiterunt, hi graues, hi principes, hi duces, hi auctores huius dignitatis 
atque imperi semper habiti sunt. 

[67] LXVII. (140) Ac ne quis ex nostro aut aliquorum praeterea casu hanc uitae uiam 
pertimescat, unus in hac ciuitate, quem quidem ego possum dicere, praeclare uir 
de re publica meritus, L- Opimius, indignissime concidit; cuius monumentum 
celeberrimum in foro, sepulcrum desertissimum in litore Dyrrachino relictum est. 
atque hunc tamen flagrantem inuidia propter interitum C- Gracchi (semper) ipse 
populus Romanus periculo liberauit: alia quaedam ciuem egregium iniqui iudici 
procella peruertit. ceteri uero aut, repentina ui perculsi ac tempestate 
populari, per populum tamen ipsum recreati sunt atque reuocati, aut omnino 
inuulnerati inuiolatique uixerunt. at uero ii qui senatus consilium, qui 
auctoritatem bonorum, qui instituta maiorum neglexerunt et imperitae aut 
concitatae multitudini iucundi esse uoluerunt, omnes fere rei publicae poenas 
aut praesenti morte aut turpi exsilio dependerunt. (141) quod si apud 
Atheniensis, homines Graecos, longe a nostrorum hominum grauitate diiunctos, non 
deerant qui rem publicam contra populi temeritatem defenderent, cum omnes qui 
ita fecerant e ciuitate eicerentur; si Themistoclem illum, conseruatorem 
patriae, non deterruit a re publica defendenda nec Miltiadi calamitas, qui illam 
ciuitatem paulo ante seruarat, nec Aristidi fuga, qui unus omnium iustissimus 
fuisse traditur; si postea summi eiusdem ciuitatis uiri, quos nominatim 
appellari non est necesse, propositis tot exemplis iracundiae leuitatisque 
popularis tamen suam rem publicam illam defenderunt, - quid nos tandem facere 
debemus, primum in ea ciuitate nati unde orta mihi grauitas et magnitudo animi 
uidetur, tum in tanta gloria insistentes ut omnia humana leuiora uideri debeant, 
deinde ad eam rem publicam tuendam adgressi quae tanta dignitate est ut eam 
defendentem occidere (optatius) sit quam oppugnantem rerum potiri? 

[68] LXVIII. (142) Homines Graeci quos antea nominaui, inique a suis ciuibus damnati 
atque expulsi, tamen, quia bene sunt de suis ciuitatibus meriti, tanta hodie 
gloria sunt non in Graecia solum sed etiam apud nos atque in ceteris terris, ut 
eos a quibus illi oppressi sint nemo nominet, horum calamitatem dominationi 
illorum omnes anteponant. quis Carthaginiensium pluris fuit Hannibale consilio, 
uirtute, rebus gestis, qui unus cum tot imperatoribus nostris per tot annos de 
imperio et de gloria decertauit? hunc sui ciues e ciuitate eiecerunt: nos etiam 
hostem litteris nostris et memoria uidemus esse celebratum. (143) qua re 
imitemur nostros Brutos, Camillos, Ahalas, Decios, Curios, Fabricios, maximos, 
Scipiones, Lentulos, Aemilios, innumerabilis alios qui hanc rem publicam 
stabiliuerunt; quos equidem in deorum immortalium coetu ac numero repono. amemus 
patriam, pareamus senatui, consulamus bonis; praesentis fructus neglegamus, 
posteritatis gloriae seruiamus; id esse optimum putemus quod erit rectissimum; 
speremus quae uolumus, sed quod acciderit feramus; cogitemus denique corpus 
uirorum fortium magnorum hominum esse mortale, animi uero motus et uirtutis 
gloriam sempiternam; neque hanc opinionem si in illo sanctissimo hercule 
consecratam uidemus, cuius corpore ambusto uitam eius et uirtutem immortalitas 
excepisse dicatur, minus existimemus eos qui hanc tantam rem publicam suis 
consiliis aut laboribus aut auxerint aut defenderint aut seruarint esse 
immortalem gloriam consecutos. 

[69] LXIX. (144) Sed me repente, iudices, de fortissimorum et clarissimorum ciuium 
dignitate et gloria dicentem et plura etiam dicere parantem horum aspectus in 
ipso cursu orationis repressit. uideo P- Sestium, meae salutis, uestrae 
auctoritatis, publicae causae defensorem, propugnatorem, actorem, reum; uideo 
hunc praetextatum eius filium oculis lacrimantibus me intuentem; uideo Milonem, 
uindicem uestrae libertatis, custodem salutis meae, subsidium adflictae rei 
publicae, exstinctorem domestici latrocini, repressorem caedis cotidianae, 
defensorem templorum atque tectorum, praesidium curiae, sordidatum et reum; 
uideo P- Lentulum, cuius ego patrem deum ac parentem statuo fortunae ac nominis 
mei, fratris liberorumque nostrorum, in hoc misero squalore et sordibus; cui 
superior annus idem et uirilem patris et praetextam populi iudicio togam 
dederit, hunc hoc anno in hac toga rogationis iniustissimae subitam acerbitatem 
pro patre fortissimo et clarissimo ciui deprecantem. (145) atque hic tot et 
talium ciuium squalor, hic luctus, hae sordes susceptae sunt propter unum me, 
quia me defenderunt, quia meum casum luctumque doluerunt, quia me lugenti 
patriae, flagitanti senatui, poscenti Italiae, uobis omnibus orantibus 
reddiderunt. quod tantum est in me scelus? quid tanto opere deliqui illo die cum 
ad uos indicia, litteras, confessiones communis exiti detuli, cum parui uobis? 
ac si scelestum est amare patriam, pertuli poenarum satis: euersa domus est, 
fortunae uexatae, dissipati liberi, raptata coniunx, frater optimus, incredibili 
pietate, amore inaudito, maximo in squalore uolutatus est ad pedes 
inimicissimorum; ego pulsus aris focis deis penatibus, distractus a meis, carui 
patria, quam, ut leuissime dicam, certe protexeram; pertuli crudelitatem 
inimicorum, scelus infidelium, fraudem inuidorum. (146) si hoc non est satis, 
quod haec omnia deleta uidentur reditu meo, multo mihi, multo, inquam, iudices, 
praestat in eandem illam recidere fortunam quam tantam importare meis 
defensoribus et conseruatoribus calamitatem. an ego in hac urbe esse possim, his 
pulsis qui me huius urbis compotem fecerunt? non ero, non potero esse, iudices; 
neque hic umquam puer, qui his lacrimis qua sit pietate declarat, amisso patre 
suo propter me, me ipsum incolumem uidebit, nec, quotienscumque me uiderit, 
ingemescet ac pestem suam ac patris sui se dicet uidere. ego uero hos in omni 
fortuna, quaecumque erit oblata, complectar, nec me ab iis quos meo nomine 
sordidatos uidetis umquam ulla fortuna diuellet; neque eae nationes quibus me 
senatus commendauit, quibus de me gratias egit, hunc exsulem propter me sine me 
uidebunt. sed haec di immortales, (147) qui me suis templis aduenientem 
receperunt stipatum ab his uiris et P- Lentulo consule, atque ipsa res publica, 
qua nihil est sanctius, uestrae potestati, iudices, commiserunt. uos hoc iudicio 
omnium bonorum mentis confirmare, improborum reprimere potestis, uos his ciuibus 
uti optimis, uos me reficere et renouare rem publicam. qua re uos obtestor atque 
obsecro ut, si me saluum esse uoluistis, eos conseruetis per quos me recuperauistis.