[3,0] LIBER TERTIVS.

[3,1] I. (1) Instituenti mihi, Quinte frater, eum sermonem referre et mandare huic 
tertio libro, quem post Antoni disputationem Crassus habuisset, acerba sane 
recordatio ueterem animi curam molestiamque renouauit. Nam illud immortalitate 
dignum ingenium, illa humanitas, illa uirtus L- Crassi morte exstincta subita 
est uix diebus decem post eum diem, qui hoc et superiore libro continetur. (2) 
Vt enim Romam rediit extremo ludorum scaenicorum die, uehementer commotus 
oratione ea, quae ferebatur habita esse in contione a Philippo, quem dixisse 
constabat uidendum sibi esse aliud consilium; illo senatu se rem publicam gerere 
non posse, mane Idibus Septembribus et ille et senatus frequens uocatu Drusi in 
curiam uenit; ibi cum Drusus multa de Philippo questus esset, rettulit ad 
senatum de illo ipso, quod in eum ordinem consul tam grauiter in contione esset 
inuectus. (3) Hic, ut saepe inter homines sapientissimos constare uidi, quamquam 
hoc Crasso, cum aliquid accuratius dixisset, semper fere contigisset, ut numquam 
dixisse melius putaretur, tamen omnium consensu sic esse tum iudicatum ceteros a 
Crasso semper omnis, illo autem die etiam ipsum a se superatum. Deplorauit enim 
casum atque orbitatem senatus, cuius ordinis a consule, qui quasi parens bonus 
aut tutor fidelis esse deberet, tamquam ab aliquo nefario praedone diriperetur 
patrimonium dignitatis; neque uero esse mirandum, si, cum suis consiliis rem 
publicam profligasset, consilium senatus a re publica repudiaret. (4) Hic cum 
homini et uehementi et diserto et in primis forti ad resistendum Philippo quasi 
quasdam uerborum faces admouisset, non tulit ille et grauiter exarsit 
pigneribusque ablatis io Crassum instituit coercere. Quo quidem ipso in loco 
multa a Crasso diuinitus dicta esse ferebantur, cum sibi illum consulem esse 
negaret, cui senator ipse non esset. "An tu, cum omnem auctoritatem uniuersi 
ordinis pro pignere putaris eamque in conspectu populi Romani concideris, me his 
existimas pigneribus terreri? Non tibi illa sunt caedenda, si L- Crassum uis 
coercere: haec tibi est incidenda lingua, qua uel euulsa spiritu ipso libidinem 
tuam libertas mea refutabit."

[3,2] II. (5) Permulta tum uehementissima contentione animi, ingeni, uirium ab eo 
dicta esse constabat sententiamque eam, quam senatus frequens secutus est 
ornatissimis et grauissimis uerbis, ut populo Romano satis fieret, numquam 
senatus neque consilium rei publicae neque fidem defuisse ab eo dictam et 
eundem, id quod in auctoritatibus perscriptis exstat, scribendo adfuisse. (6) 
Illa tamquam cycnea fuit diuini hominis uox et oratio, quam quasi exspectantes 
post eius interitum ueniebamus in curiam, ut uestigium illud ipsum, in quo ille 
postremum, institisset, contueremur: namque tum latus ei dicenti condoluisse 
sudoremque multum consecutum esse audiebamus; ex quo cum cohorruisset, cum febri 
domum rediit dieque septimo lateris dolore consumptus est. (7) O fallacem 
hominum spem fragilemque fortunam et inanis nostras contentiones, quae medio in 
spatio saepe franguntur et corruunt aut ante in ipso cursu obruuntur, quam 
portum conspicere potuerunt! Nam quam diu Crassi fuit ambitionis labore uita 
districta, tam diu priuatis magis officiis et ingeni laude floruit quam fructu 
amplitudinis aut rei publicae dignitate; qui autem annus ei primus ab honorum 
perfunctione aditum omnium concessu ad summam auctoritatem dabat, is eius omnem 
spem atque omnia uitae consilia morte peruertit. (8) Fuit hoc luctuosum suis, 
acerbum patriae, graue bonis omnibus; sed ei tamen rem publicam casus secuti 
sunt, ut mihi non erepta L- Crasso a dis immortalibus uita, sed donata mors esse 
uideatur. Non uidit flagrantem bello Italiam, non ardentem inuidia senatum, non 
sceleris nefarii principes ciuitatis reos, non luctum filiae, non exsilium 
generi, non acerbissimam C- Mari fugam, non illam post reditum eius caedem 
omnium crudelissimam, non denique in omni genere deformatam eam ciuitatem? in 
qua ipse florentissima multum omnibus (gloria) praestitisset.

[3,3] III. (9) Sed quoniam attigi cogitatione uim uarietatemque fortunae, non 
uagabitur oratio mea longius atque eis fere ipsis definietur uiris, qui hoc 
sermone, quem referre suscepimus, continentur. Quis enim non iure beatam L- 
Crassi mortem illam, quae est a multis saepe defleta, dixerit, cum horum ipsorum 
sit, qui tum cum illo postremum fere conlocuti sunt, euentum recordatus? Tenemus 
enim memoria Q- Catulum, uirum omni laude praestantem, cum sibi non incolumem 
fortunam, sed exsilium et fugam deprecaretur, esse coactum, ut uita se ipse 
priuaret. (10) Iam M- Antoni in eis ipsis rostris, in quibus ille rem publicam 
constantissime consul defenderat quaeque censor imperatoriis manubiis ornarat, 
positum caput illud fuit, a quo erant multorum (ciuium) capita seruata; neque 
uero longe ab eo C- Iuli caput hospitis Etrusci scelere proditum cum L- Iuli 
fratris capite iacuit, ut ille, qui haec non uidit, et uixisse cum re publica 
pariter et cum illa simul exstinctus esse uideatur. Neque enim propinquum suum, 
maximi animi uirum, P- Crassum, suapte interfectum manu neque conlegae sui, 
pontificis maximi, sanguine simulacrum Vestae respersum esse uidit; cui maerori, 
qua mente ille in patriam fuit, etiam C- Carbonis, inimicissimi hominis, eodem 
illo die mors fuisset nefaria; (11) non uidit eorum ipsorum, qui tum 
adulescentes Crasso se dicarant, horribilis miserosque casus; ex quibus (C-) 
Cotta, quem ille florentem reliquerat, paucis diebus post mortem Crassi depulsus 
per inuidiam tribunatu non multis ab eo tempore mensibus eiectus est e ciuitate; 
Sulpicius autem, qui in eadem inuidiae flamma fuisset, quibuscum priuatus 
coniunctissime uixerat, hos in tribunatu spoliare instituit omni dignitate; cui 
quidem ad summam gloriam eloquentiae efflorescenti ferro erepta uita est et 
poena temeritatis non sine magno rei publicae malo constituta. (12) Ego uero te, 
Crasse, cum uitae flore tum mortis opportunitate diuino consilio et ornatum et 
exstinctum esse arbitror; nam tibi aut pro uirtute animi constantiaque tua 
ciuilis ferri subeunda fuit crudelitas aut, si qua te fortuna ab atrocitate 
mortis uindicasset, eadem esse te funerum patriae spectatorem coegisset; neque 
solum tibi improborum dominatus, sed etiam propter admixtam ciuium caedem 
bonorum uictoria maerori fuisset.

[3,4] IV. (13) Mihi quidem, Quinte frater, et eorum casus, de quibus ante dixi, et 
ea, quae nosmet ipsi ob amorem in rem publicam incredibilem et singularem 
pertulimus ac sensimus, cogitanti sententia saepe tua uera ac sapiens uideri 
solet, qui propter tot tantos tam praecipitisque casus clarissimorum hominum 
atque optimorum uirorum me semper ab omni contentione ac dimicatione (animi) 
reuocasti. (14) Sed quoniam haec iam neque in integro nobis esse possunt et 
summi labores nostri magna compensati gloria mitigantur, pergamus ad ea solacia, 
quae non modo sedatis molestiis iucunda, sed etiam haerentibus salutaria nobis 
esse possint, sermonemque L- Crassi reliquum ac paene postremum memoriae 
prodamus, atque ei, si nequaquam parem illius ingenio, at pro nostro tamen 
studio meritam gratiam debitamque referamus. (15) Neque enim quisquam nostrum, 
cum libros Platonis mirabiliter scriptos legit, in quibus omnibus fere Socrates 
exprimitur, non, quamquam illa scripta sunt diuinitus, tamen maius quiddam de 
illo, de quo scripta sunt, suspicatur; quod item nos postulamus non a te quidem, 
qui nobis omnia summa tribuis, sed a ceteris, qui haec in manus sument, maius ut 
quiddam de L- Crasso, quam quantum a nobis exprimetur, suspicentur. (16) Nos 
enim, qui ipsi sermoni non interfuissemus et quibus C- Cotta tantum modo locos 
ac sententias huius disputationis tradidisset, quo in genere orationis utrumque 
oratorem cognoueramus, id ipsum sumus in eorum sermone adumbrare conati: quod si 
quis erit, qui ductus opinione uulgi aut Antonium ieiuniorem aut Crassum 
pleniorem fuisse putet, quam quo modo a nobis uterque inductus est, is erit ex 
eis, qui aut illos non audierit aut iudicare non possit; nam fuit uterque, ut 
eui antea, cum studio atque ingenio et doctrina praestans omnibus, tum in suo 
genere perfectus, ut neque in Antonio deesset hic ornatus orationis neque in 
Crasso redundaret.

[3,5] V. (17) Vt igitur ante meridiem discesserunt paulumque requierunt, in primis 
hoc a se Cotta animaduersum esse dicebat, omne illud tempus meridianum Crassum 
in acerrima atque attentissima cogitatione posuisse seseque, qui uultum eius, 
cum ei dicendum esset, obtutumque oculorum in cogitando probe nosset atque in 
maximis causis saepe uidisset, tum dedita opera quiescentibus aliis in eam 
exedram uenisse, in qua Crassus posito lectulo recubuisset, cumque eum defixum 
in cogitatione esse sensisset, statim recessisse atque in eo silentio duas horas 
fere esse consumptas. Deinde cum omnes inclinato iam in posmeridianum tempus die 
uenissent ad Crassum, "quid est, Crasse," inquit Iulius "imusne sessum? Etsi 
admonitum uenimus te, non flagitatum." (18) Tum Crassus "an me tam impudentem 
esse existimatis, ut uobis hoc praesertim munus putem me diutius posse debere?" 
"Quinam igitur" inquit "ille locus? An in media silua placet? Est enim is maxime 
et opacus et frigidus." "Sane," inquit Crassus "etenim est in eo loco sedes huic 
nostro non importuna sermoni." Cum placuisset idem ceteris, in siluam uenitur et 
ibi magna cum audiendi exspectatione considitur.
(19) Tum Crassus "cum auctoritas atque amicitia uestra tum Antoni facilitas 
eripuit" inquit "mihi in optima mea causa libertatem recusandi: quamquam in 
partienda disputatione nostra, cum sibi de eis, quae dici ab oratore oporteret, 
sumeret, mihi autem relinqueret, ut explicarem, quem ad modum illa ornari 
oporteret, ea diuisit, quae seiuncta esse non possunt. Nam cum omnis ex re atque 
uerbis constet oratio, neque uerba sedem habere possunt, si rem subtraxeris, 
neque res lumen, si uerba semoueris. (20) Ac mihi quidem ueteres illi maius 
quiddam animo complexi plus multo etiam uidisse uidentur, quam quantum nostrorum 
ingeniorum acies intueri potest, qui omnia haec, quae supra et subter, unum esse 
et una ui atque (una) consensione naturae constricta esse dixerunt; nullum est 
enim genus rerum, quod aut auulsum a ceteris per se ipsum constare aut quo 
cetera si careant, uim suam atque aeternitatem conseruare possint.

[3,6] VI. (21) Sed si haec maior esse ratio uidetur, quam ut hominum possit sensu aut 
cogitatione comprehendi, est etiam illa Platonis uera et tibi, Catule, certe non 
inaudita uox, omnem doctrinam harum ingenuarum et humanarum artium uno quodam 
societatis uinculo contineri; ubi enim perspecta uis est rationis eius, qua 
causae rerum atque exitus cognoscuntur, mirus quidam omnium quasi consensus 
doctrinarum concentusque reperitur. (22) Sed si hoc quoque uidetur esse altius, 
quam ut id nos humi strati suspicere possimus? illud certe tamen, quod amplexi 
sumus, quod profitemur, quod suscepimus, nosse et tenere debemus. Vna est enim, 
quod et ego hesterno die dixi et aliquot locis antemeridiano sermone 
significauit Antonius, eloquentia, quascumque in oras disputationis regionesue 
delata est; (23) nam siue de caeli natura loquitur siue de terrae, siue de 
diuina ui siue de humana, siue ex inferiore loco siue ex aequo siue ex 
superiore, siue ut impellat homines siue ut doceat siue ut deterreat siue ut 
concitet siue ut reflectat siue ut incendat siue ut leniat, siue ad paucos siue 
ad multos siue inter alienos siue cum suis siue secum, riuis est diducta oratio, 
non fontibus, et, quocumque ingreditur, eodem est instructu ornatuque comitata. 
(24) Sed quoniam oppressi iam sumus opinionibus non modo uulgi, uerum etiam 
hominum leuiter eruditorum, qui, quae complecti tota nequeunt, haec facilius 
diuulsa et quasi discerpta contrectant, et qui tamquam ab animo corpus, sic a 
sententiis uerba seiungunt, quorum sine interitu fieri neutrum potest, non 
suscipiam oratione mea plus quam mihi imponitur; tantum significabo breui neque 
uerborum ornatum inueniri posse non partis expressisque sententiis, neque esse 
ullam sententiam inlustrem sine luce uerborum. (25) Sed prius quam illa conor 
attingere, quibus orationem ornari atque inluminari putem, proponam breuiter 
quid sentiam de uniuerso genere dicendi.

[3,7] VII. Natura nulla est, ut mihi uidetur, quae non habeat in suo genere res 
compluris dissimilis inter se, quae tamen consimili laude dignentur; nam et 
auribus multa percipimus, quae etsi nos uocibus delectant, tamen ita sunt uaria 
saepe, ut id, quod proximum audias, iucundissimum esse uideatur; et oculis 
conliguntur paene innumerabiles uoluptates, quae nos ita capiunt, ut unum sensum 
in dissimili genere delectent; et reliquos sensus uoluptates oblectant dispares, 
ut sit difficile iudicium excellentis maxime suauitatis. (26) Atque hoc idem, 
quod est in naturis rerum, transferri potest etiam ad artis; una fingendi est 
ars, in qua praestantes fuerunt Myro, Polyclitus, Lysippus, qui omnes inter se 
dissimiles fuerunt, sed ita tamen, ut neminem sui uelis esse dissimilem; una est 
ars ratioque picturae, dissimillimique tamen inter se Zeuxis, Aglaophon, 
Apelles, neque eorum quisquam est, cui quicquam in arte sua deesse uideatur. Et 
si hoc in his quasi mutis artibus est mirandum et tamen uerum, quanto 
admirabilius in oratione atque in lingua? Quae cum in eisdem sententiis 
uerbisque uersetur, summas habet dissimilitudines; non sic, ut alii uituperandi 
sint, sed ut ei, quos constet esse laudandos, in dispari tamen genere laudentur. 
(27) Atque id primum in poetis cerni licet, quibus est proxima cognatio cum 
oratoribus: quam sunt inter sese Ennius, Pacuuius Acciusque dissimiles, quam 
apud Graecos Aeschylus, Sophocles, Euripides, quamquam omnibus par paene laus in 
dissimili scribendi genere tribuitur! (28) Aspicite nunc eos homines atque 
intuemini, quorum de facultate quaerimus (quid intersit inter oratorum studia 
atque naturas): suauitatem Isocrates, subtilitatem Lysias, acumen Hyperides, 
sonitum Aeschines, uim Demosthenes habuit. Quis eorum non egregius? Tamen quis 
cuiusquam nisi sui similis? Grauitatem Africanus, lenitatem Laelius, asperitatem 
Galba, profluens quiddam habuit Carbo et canorum. Quis horum non princeps 
temporibus illis fuit? Et suo tamen quisque in genere princeps.

[3,8] VIII. (29) Sed quid ego uetera conquiram, cum mihi liceat uti praesentibus 
exemplis atque uiuis? Quid iucundius auribus nostris umquam accidit huius 
oratione Catuli? Quae est pura sic, ut Latine loqui paene solus uideatur, sic 
autem grauis, ut in singulari dignitate omnis tamen adsit humanitas ac lepos. 
Quid multa? Istum audiens equidem sic iudicare soleo, quicquid aut addideris aut 
mutaris aut detraxeris, uitiosius et deterius futurum. (30) Quid, noster hic 
Caesar nonne nouam quandam rationem attulit orationis et dicendi genus induxit 
prope singulare? Quis umquam res praeter hunc tragicas paene comice, tristis 
remisse, seueras hilare, forensis scaenica prope uenustate tractauit atque ita, 
ut neque iocus magnitudine rerum excluderetur nec grauitas facetiis minueretur? 
(31) Ecce praesentes duo prope aequales Sulpicius et Cotta. Quid iam inter se 
dissimile? Quid tam in suo genere praestans? Limatus alter et subtilis, rem 
explicans propriis aptisque uerbis; haeret in causa semper et quid iudici 
probandum sit cum acutissime uidit, omissis ceteris argumentis in eo mentem 
orationemque defigit; Sulpicius autem fortissimo quodam animi impetu, plenissima 
et maxima uoce, summa contentione corporis et dignitate motus, uerborum quoque 
ea grauitate et copia est, ut unus ad dicendum instructissimus a natura esse 
uideatur.

[3,9] IX. (32) Ad nosmet ipsos iam reuertor, quoniam sic fuimus semper comparati, ut 
hominum sermonibus quasi in aliquod contentionis iudicium uocaremur. Quid tam 
dissimile quam ego in dicendo et Antonius? Cum ille is sit orator, ut nihil eo 
possit esse praestantius, ego autem, quamquam memet mei paenitet, cum hoc maxime 
tamen in comparatione coniungar. Videtisne, genus hoc quod sit Antoni? Forte, 
uehemens, commotum in agendo, praemunitum et ex omni parte causae saeptum, acre, 
acutum, enucleatum, in sua quaque re commorans, honeste cedens, acriter 
insequens, terrens, supplicans, summa orationis uarietate, nulla nostrarum 
aurium satietate. (33) Nos autem, quicumque in dicendo sumus, quoniam esse 
aliquo in numero uobis uidemur, certe tamen ab huius multum genere distamus; 
quod quale sit, non est meum dicere, propterea quod minime sibi quisque notus 
est et difficillime de se quisque sentit; sed tamen dissimilitudo intellegi 
potest et ex motus mei mediocritate et ex eo, quod, quibus uestigiis primum 
institi, in eis fere soleo perorare et quod aliquanto me maior in uerbis (quam 
in sententiis) eligendis labor et cura torquet uerentem, ne, si paulo obsoletior 
fuerit oratio, non digna exspectatione et silentio fuisse uideatur. (34) Quod si 
in nobis, qui adsumus, tantae dissimilitudines sunt, tam certae res cuiusque 
propriae et in ea uarietate fere melius a deteriore facultate magis quam genere 
distinguitur atque omne laudatur, quod in suo genere perfectum est, quid 
censetis, si omnis, qui ubique sunt aut fuerunt oratores, amplecti uoluerimus, 
nonne fore ut, quot oratores, totidem paene reperiantur genera dicendi? Ex qua 
mea disputatione forsitan occurrat illud, si paene innumerabiles sint quasi 
formae figuraeque dicendi, specie dispares, genere laudabiles, non posse ea, 
quae inter se discrepant, eisdem praeceptis atque una institutione formari. (35) 
Quod non est ita, diligentissimeque hoc est eis, qui instituunt aliquos atque 
erudiunt, uidendum, quo sua quemque natura maxime ferre uideatur. Etenim uidemus 
ex eodem quasi ludo (summorum in suo cuiusque genere artificum et magistrorum) 
exisse discipulos dissimilis inter se ac tamen laudandos, cum ad cuiusque 
naturam institutio doctoris accommodaretur. (36) Cuius est uel maxime insigne 
illud exemplum, ut ceteras artis omittamus, quod dicebat Isocrates doctor 
singularis se calcaribus in Ephoro, contra autem in Theopompo frenis uti solere: 
alterum enim exsultantem uerborum audacia reprimebat alterum cunctantem et quasi 
uerecundantem incitabat. Neque eos similis effecit inter se, sed tantum alteri 
adfinxit, de altero limauit, ut id conformaret in utroque, quod utriusque natura 
pateretur.

[3,10] X. (37) Haec eo mihi praedicenda fuerunt, ut si non omnia, quae proponerentur a 
me, ad omnium uestrum studium et ad genus id, quod quisque uestrum in dicendo 
probaret, adhaerescerent, id a me genus exprimi sentiretis, quod maxime mihi 
ipsi probaretur.
Ergo haec et agenda sunt ab oratore, quae explicauit Antonius, et dicenda quodam 
modo. Quinam igitur dicendi est modus melior, nam de actione post uidero, quam 
Latine, ut plane, ut ornate, ut ad id, quodcumque agetur, apte congruenterque 
dicamus? (38) Atque eorum quidem, quae duo prima dixi, rationem non arbitror 
exspectari a me puri dilucidique sermonis, neque enim conamur docere eum dicere, 
qui loqui nesciat; nec sperare, qui Latine non possit, hunc ornate esse 
dicturum; neque uero, qui non dicat quod intellegamus, hunc posse quod admiremur 
dicere. Linquamus igitur haec, quae cognitionem habent facilem, usum 
necessarium. Nam alterum traditur litteris doctrinaque puerili, alterum 
adhibetur ob eam causam, ut intellegatur quid quisque dicat, quod uidemus ita 
esse necessarium, ut tamen eo minus nihil esse possit. (39) Sed omnis loquendi 
elegantia, quamquam expolitur scientia litterarum, tamen augetur legendis 
oratoribus et poetis; sunt enim illi ueteres, qui ornare nondum poterant ea, 
quae dicebant, omnes prope praeclare locuti; quorum sermone adsuefacti qui 
erunt, ne cupientes quidem poterunt loqui nisi Latine. Neque tamen erit utendum 
uerbis eis, quibus iam consuetudo nostra non utitur, nisi quando ornandi causa 
parce, quod ostendam; sed usitatis ita poterit uti, lectissimis ut utatur, is, 
qui in ueteribus erit scriptis studiose et multum uolutatus.

[3,11] XI. (40) Atque, ut Latine loquamur, non solum uidendum est, ut et uerba 
efferamus ea, quae nemo iure reprehendat, et ea sic et casibus et temporibus et 
genere et numero conseruemus, ut ne quid perturbatum ac discrepans aut 
praeposterum sit, sed etiam lingua et spiritus et uocis sonus est ipse 
moderandus. (41) Nolo exprimi litteras putidius, nolo obscurari neglegentius; 
nolo uerba exiliter exanimata exire, nolo inflata et quasi anhelata grauius. Nam 
de uoce nondum ea dico, quae sunt actionis, sed hoc, quod mihi cum sermone quasi 
coniunctum uidetur: sunt enim certa uitia, quae nemo est quin effugere cupiat; 
mollis uox aut muliebris aut quasi extra modum absona atque absurda. (42) Est 
autem uitium, quod non nulli de industria consectantur: rustica uox et agrestis 
quosdam delectat, quo magis antiquitatem, si ita sonet, eorum sermo retinere 
uideatur; ut tuus, Catule, sodalis, L- Cotta, gaudere mihi uidetur grauitate 
linguae sonoque uocis agresti et illud, quod loquitur, priscum uisum iri putat, 
si plane fuerit rusticanum. Me autem tuus sonus et subtilitas ista delectat, 
omitto uerborum, quamquam est caput; uerum id adfert ratio, docent litterae, 
confirmat consuetudo et legendi et loquendi; sed hanc dico suauitatem, quae exit 
ex ore; quae quidem ut apud Graecos Atticorum, sic in Latino sermone huius est 
urbis maxime propria. (43) Athenis iam diu doctrina ipsorum Atheniensium 
interiit, domicilium tantum in illa urbe remanet studiorum, quibus uacant ciues, 
peregrini fruuntur capti quodam modo nomine urbis et auctoritate; tamen 
eruditissimos homines Asiaticos quiuis Atheniensis indoctus non uerbis, sed sono 
uocis nec tam bene quam suauiter loquendo facile superabit. Nostri minus student 
litteris quam Latini; tamen ex istis, quos nostis, urbanis, in quibus minimum 
est litterarum, nemo est quin litteratissimum togatorum omnium, Q- Valerium 
Soranum, lenitate uocis atque ipso oris pressu et sono facile uincat.

[3,12] XII. (44) Qua re cum sit quaedam certa uox Romani generis urbisque propria, in 
qua nihil offendi, nihil displicere, nihil animaduerti possit, nihil sonare aut 
olere peregrinum, hanc sequamur neque solum rusticam asperitatem, sed etiam 
peregrinam insolentiam fugere discamus. (45) Equidem cum audio socrum meam 
Laeliam - facilius enim mulieres incorruptam antiquitatem conseruant, quod 
multorum sermonis expertes ea tenent semper, quae prima didicerunt - sed eam sic 
audio, ut Plautum mihi aut Naeuium uidear audire, sono ipso uocis ita recto et 
simplici est, ut nihil ostentationis aut imitationis adferre uideatur; ex quo 
sic locutum esse eius patrem iudico, sic maiores; non aspere ut ille, quem dixi, 
non uaste, non rustice, non hiulce, sed presse et aequabiliter et leniter. (46) 
Qua re Cotta noster, cuius tu illa lata, Sulpici, non numquam imitaris, ut Iota 
litteram tollas et E plenissimum dicas, non mihi oratores antiquos, sed messores 
uidetur imitari." Hic cum adrisisset ipse Sulpicius, "sic agam uobiscum" inquit 
Crassus "ut quoniam me loqui uoluistis, aliquid de uestris uitiis audiatis." 
"Vtinam quidem!" inquit ille "id enim ipsum uolumus, idque si feceris, multa, ut 
arbitror, hic hodie uitia ponemus." (47) "At enim non sine meo periculo" Crassus 
inquit "possum, Sulpici, te reprehendere, quoniam Antonius mihi te simillimum 
dixit sibi uideri." Tum ille "tu uero, quod monuit idem, ut ea, quae in quoque 
maxima essent, imitaremur; ex quo uereor ne nihil sim tui nisi supplosionem 
pedis imitatus et pauca quaedam uerba et aliquem, si forte, motum." "Ergo ista," 
inquit Crassus "quae habes a me, non reprehendo, ne me ipsum inrideam - sunt 
autem ea multo et plura et maiora, quam dicis - quae autem sunt tua plane aut 
imitatione ex aliquo expressa, de his te, si qui me forte locus admonuerit, 
commonebo.

[3,13] XIII. (48) Praetereamus igitur praecepta Latine loquendi quae puerilis doctrina 
tradit et subtilior cognitio ac ratio litterarum alit aut consuetudo sermonis 
cotidiani ac domestici, libri confirmant et lectio ueterum oratorum et poetarum; 
neque uero in illo altero diutius commoremur, ut disputemus, quibus rebus 
adsequi possimus, ut ea, quae dicamus, intellegantur: (49) Latine scilicet 
dicendo, uerbis usitatis ac proprie demonstrantibus ea, quae significari ac 
declarari uolemus, sine ambiguo uerbo aut sermone, non nimis longa continuatione 
uerborum, non ualde productis eis, quae similitudinis causa ex aliis rebus 
transferuntur, non discerptis sententiis, non praeposteris temporibus, non 
confusis personis, non perturbato ordine. Quid multa? Tam facilis est tota res, 
ut mihi permirum saepe uideatur, cum difficilius intellegatur, quid patronus 
uelit dicere, quam si ipse ille, qui patronum adhibet, de re sua diceret. (50) 
Isti enim, qui ad nos causas deferunt, ita nos plerumque ipsi docent, ut non 
desideres planius dici; easdem res autem simul ac Fufius aut uester aequalis 
Pomponius agere coepit, non aeque quid dicant, nisi admodum attendi, intellego; 
ita confusa est oratio, ita perturbata, nihil ut sit primum, nihil ut secundum, 
tantaque insolentia ac turba uerborum, ut oratio, quae lumen adhibere rebus 
debet ea obscuritatem et tenebras adferat atque ut quodam modo ipsi sibi in 
dicendo obstrepere uideantur. (51) Verum, si placet, quoniam haec satis spero 
uobis quidem certe maioribus molesta et putida uideri, ad reliqua aliquanto 
odiosiora pergamus."

[3,14] XIV. "Atqui uides" inquit Antonius "quam alias res agamus (quam te inuiti 
audiamus), qui adduci possimus - de me enim conicio - relictis ut rebus omnibus 
te sectemur; (te audiamus) ita de horridis rebus nitida, de ieiunis plena, de 
peruulgatis noua quaedam est oratio tua." (52) "Faciles enim," inquit "Antoni, 
partes eae fuerunt duae, quas modo percucurri uel potius paene praeterii, Latine 
loquendi planeque dicendi; reliquae sunt magnae, implicatae, uariae, graues, 
quibus omnis admiratio ingeni, omnis laus eloquentiae continetur; nemo enim 
umquam est oratorem, quod Latine loqueretur, admiratus; si est aliter, inrident 
neque eum oratorem tantum modo, sed hominem non putant; nemo extulit eum uerbis, 
qui ita dixisset, ut, qui adessent, intellegerent quid diceret, sed contempsit 
eum, qui minus id facere potuisset. (53) In quo igitur homines exhorrescunt? 
Quem stupefacti dicentem intuentur? In quo exclamant? Quem deum, ut ita dicam, 
inter homines putant? Qui distincte, qui explicate, qui abundanter, qui 
inluminate et rebus et uerbis dicunt et in ipsa oratione quasi quendam numerum 
uersumque conficiunt, id est, quod dico, ornate. Qui idem ita moderantur, ut 
rerum, ut personarum dignitates ferunt, ei sunt in eo genere laudandi laudis, 
quod ego aptum et congruens nomino. (54) Qui ita dicerent, eos negauit adhuc se 
uidisse Antonius et eis hoc nomen dixit eloquentiae solis esse tribuendum. Qua 
re omnis istos me auctore deridete atque contemnite, qui se horum, qui nunc ita 
appellantur, rhetorum praeceptis omnem oratoriam uim complexos esse arbitrantur 
neque adhuc quam personam teneant aut quid profiteantur intellegere potuerunt. 
Vero enim oratori, quae sunt in hominum uita, quandoquidem in ea uersatur orator 
atque ea est ei subiecta materies, omnia quaesita, audita, lecta, disputata, 
tractata, agitata esse debent. (55) Est enim eloquentia una quaedam de summis 
uirtutibus; quamquam sunt omnes uirtutes aequales et pares, sed tamen est specie 
alia magis alia formosa et inlustris, sicut haec uis, quae scientiam complexa 
rerum sensa mentis et consilia sic uerbis explicat, ut eos, qui audiant, 
quocumque incubuerit, possit impellere; quae quo maior est uis, hoc est magis 
probitate iungenda summaque prudentia; quarum uirtutum expertibus si dicendi 
copiam tradiderimus, non eos quidem oratores effecerimus, sed furentibus quaedam 
arma dederimus.

[3,15] XV. (56) Hanc, inquam, cogitandi pronuntiandique rationem uimque dicendi 
ueteres Graeci sapientiam nominabant; hinc illi Lycurgi, hinc Pittaci, hinc 
Solones atque ab hac similitudine Coruncanii nostri, Fabricii, Catones, 
Scipiones fuerunt, non tam fortasse docti, sed impetu mentis simili et 
uoluntate. Eadem autem alii prudentia, sed consilio ad uitae studia dispari 
quietem atque otium secuti, ut Pythagoras, Democritus, Anaxagoras, a regendis 
ciuitatibus totos se ad cognitionem rerum transtulerunt; quae uita propter 
tranquillitatem et propter ipsius scientiae suauitatem, qua nihil est hominibus 
iucundius, pluris, quam utile fuit rebus publicis, delectauit. (57) Itaque, ut 
ei studio se excellentissimis ingeniis homines dediderunt, ex ea summa facultate 
uacui ac liberi temporis multo plura, quam erat necesse, doctissimi homines otio 
nimio et ingeniis uberrimis adfluentes curanda sibi esse ac quaerenda et 
inuestiganda duxerunt. Nam uetus quidem illa doctrina eadem uidetur et recte 
faciendi et bene dicendi magistra; neque disiuncti doctores, sed eidem erant 
uiuendi praeceptores atque dicendi, ut ille apud Homerum Phoenix, qui se a Peleo 
patre Achilli iuueni comitem esse datum dicit ad bellum, ut efficeret oratorem 
uerborum actoremque rerum. (58) Sed ut homines labore adsiduo et cotidiano 
adsueti, cum tempestatis causa opere prohibentur, ad pilam se aut ad talos aut 
ad tesseras conferunt aut etiam nouum sibi ipsi aliquem excogitant in otio 
ludum, sic illi a negotiis publicis tamquam ab opere aut temporibus exclusi aut 
uoluntate sua feriati totos se alii ad poetas, alii ad geometras, alii ad 
musicos contulerunt, alii etiam, ut dialectici, nouum sibi ipsi studium ludumque 
pepererunt atque in eis artibus, quae repertae sunt, ut puerorum mentes ad 
humanitatem fingerentur atque uirtutem, omne tempus atque aetates suas 
consumpserunt.

[3,16] XVI. (59) Sed quod erant quidam eique multi, qui aut in re publica propter 
ancipitem, quae non potest esse seiuncta, faciendi dicendique sapientiam 
florerent, ut Themistocles, ut Pericles, ut Theramenes, aut, qui minus ipsi in 
re publica uersarentur, sed huius tamen eiusdem sapientiae doctores essent, ut 
Gorgias, Thrasymachus, Isocrates, inuenti sunt, qui, cum ipsi doctrina et 
ingeniis abundarent, a re autem ciuili et a negotiis animi quodam iudicio 
abhorrerent, hanc dicendi exercitationem exagitarent atque contemnerent; quorum 
princeps Socrates fuit. (60) Is qui omnium eruditorum testimonio totiusque 
iudicio Graeciae cum prudentia et acumine et uenustate et subtilitate tum uero 
eloquentia, uarietate, copia, quam se cumque in partem dedisset omnium fuit 
facile princeps, eisque, qui haec, quae nunc nos quaerimus, tractarent, agerent, 
docerent, cum nomine appellarentur uno, quod omnis rerum optimarum cognitio 
atque in eis exercitatio philosophia nominaretur, hoc commune nomen eripuit 
sapienterque sentiendi et ornate dicendi scientiam re cohaerentis 
disputationibus suis separauit; cuius ingenium uariosque sermones immortalitati 
scriptis suis Plato tradidit, cum ipse litteram Socrates nullam reliquisset. 
(61) Hinc discidium illud exstitit quasi linguae atque cordis, absurdum sane et 
inutile et reprehendendum, ut alii nos sapere, alii dicere docerent. Nam cum 
essent plures orti fere a Socrate, quod ex illius uariis et diuersis et in omnem 
partem diffusis disputationibus alius aliud apprehenderat, proseminatae sunt 
quasi familiae dissentientes inter se et multum disiunctae et dispares, cum 
tamen omnes se philosophi Socraticos et dici uellent et esse arbitrarentur.

[3,17] XVII. (62) Ac primo ab ipso Platone Aristoteles et Xenocrates, quorum alter 
Peripateticorum, alter Academiae nomen obtinuit, deinde ab Antisthene, qui 
patientiam et duritiam in Socratico sermone maxime adamarat, Cynici primum, 
deinde Stoici, tum ab Aristippo, quem illae magis uoluptariae disputationes 
delectarant, Cyrenaica philosophia manauit, quam ille et eius posteri 
simpliciter defenderunt, hi, qui nunc uoluptate omnia metiuntur, dum uerecundius 
id agunt, nec dignitati satis faciunt, quam non aspernantur, nec uoluptatem 
tuentur, quam amplexari uolunt. Fuerunt etiam alia genera philosophorum, qui se 
omnes fere Socraticos esse dicebant, Eretricorum, Erilliorum, Megaricorum, 
Pyrrhoneorum; sed ea horum ui et disputationibus sunt iam diu fracta et 
exstincta. (63) Ex illis autem quae remanent, ea philosophia, quae suscepit 
patrocinium uoluptatis, etsi cui uera uideatur? procul abest tamen ab eo uiro, 
quem quaerimus et quem auctorem publici consili et regendae ciuitatis ducem et 
sententiae atque eloquentiae principem in senatu, in populo, in causis publicis 
esse uolumus. Nec ulla tamen ei philosophiae fiet iniuria a nobis; non enim 
repelletur inde, quo adgredi cupiet, sed in hortulis quiescet suis, ubi uult, 
ubi etiam recubans molliter et delicate nos auocat a Rostris, a iudiciis, a 
curia, fortasse sapienter, hac praesertim re publica. (64) Verum ego non quaero 
nunc, quae sit philosophia uerissima, sed quae oratori coniuncta maxime; qua re 
istos sine ulla contumelia dimittamus; sunt enim et boni uiri et, quoniam sibi 
ita uidentur, beati; tantumque eos admoneamus, ut illud, etiam si est 
uerissimum, tacitum tamen tamquam mysterium teneant, quod negant uersari in re 
publica esse sapientis; nam si hoc nobis atque optimo cuique persuaserint, non 
poterunt ipsi esse, id quod maxime cupiunt, otiosi.

[3,18] XVIII. (65) Stoicos autem, quos minime improbo, dimitto tamen nec eos iratos 
uereor, quoniam omnino irasci nesciunt; atque hanc eis habeo gratiam, quod soli 
ex omnibus eloquentiam uirtutem ac sapientiam esse dixerunt. Sed nimirum est in 
his, quod ab hoc, quem instruimus oratore, ualde abhorreat; uel quod omnis, qui 
sapientes non sint, seruos, latrones, hostis, insanos esse dicunt, neque tamen 
quemquam esse sapientem: ualde autem est absurdum ei contionem aut senatum aut 
ullum coetum hominum committere, cui nemo illorum, qui adsint, sanus, nemo 
ciuis, nemo liber esse uideatur. (66) Accedit quod orationis etiam genus habent 
fortasse subtile et certe acutum, sed, ut in oratore, exile, inusitatum, 
abhorrens ab auribus uulgi, obscurum, inane, ieiunum, ac tamen eius modi, quo 
uti ad uulgus nullo modo possit: alia enim et bona et mala uidentur Stoicis et 
ceteris ciuibus uel potius gentibus; alia uis honoris, ignominiae, praemi, 
supplici; uere an secus nihil ad hoc tempus; sed ea si sequamur, nullam umquam 
rem dicendo expedire possimus. (67) Reliqui sunt Peripatetici et Academici; 
quamquam Academicorum nomen est unum, sententiae duae; nam Speusippus Platonis 
sororis filius et Xenocrates, qui Platonem audierat, et qui Xenocratem Polemo et 
Crantor, nihil ab Aristotele, qui una audierat Platonem, magno opere dissensit; 
copia fortasse et uarietate dicendi pares non fuerunt: Arcesilas primum, qui 
Polemonem audierat, ex uariis Platonis libris sermonibusque Socraticis hoc 
maxime adripuit, nihil esse certi quod aut sensibus aut animo percipi possit; 
quem ferunt eximio quodam usum lepore dicendi aspernatum esse omne animi 
sensusque iudicium primumque instituisse - quamquam id fuit Socraticum maxime - 
non quid ipse sentiret ostendere, sed contra id, quod quisque se sentire 
dixisset, disputare. (68) Hinc haec recentior Academia manauit, in qua exstitit 
diuina quadam celeritate ingeni dicendique copia Carneades; cuius ego etsi 
multos auditores cognoui Athenis, tamen auctores certissimos laudare possum et 
socerum meum Scaeuolam, qui cum Romae audiuit adulescens, et Q- Metellum L- F- 
familiarem meum, clarissimum uirum, qui illum a se adulescente Athenis iam 
adfectum senectute multos dies auditum esse dicebat.

[3,19] XIX. (69) Haec autem, ut ex Appennino fluminum, sic ex communi sapientiae iugo 
sunt doctrinarum facta diuortia, ut philosophi tamquam in superum mare (Ionium) 
defluerent Graecum quoddam et portuosum, oratores autem in inferum hoc, Tuscum 
et barbarum, scopulosum atque infestum laberentur, in quo etiam ipse Vlixes 
errasset. (70) Qua re, si hac eloquentia atque hoc oratore contenti sumus, qui 
sciat aut negare oportere, quod arguare, aut, si id non possis, tum ostendere, 
quod is fecerit, qui insimuletur, aut recte factum aut alterius culpa aut 
iniuria aut ex lege aut non contra legem aut imprudentia aut necessario, aut non 
eo nomine usurpandum, quo arguatur, aut non ita agi, ut debuerit ac licuerit; 
et, si satis esse putatis ea, quae isti scriptores artis docent, discere, quae 
multo tamen ornatius, quam ab illis dicuntur, et uberius explicauit Antonius - 
sed, si his contenti estis atque eis etiam, quae dici uoluistis a me, ex ingenti 
quodam oratorem immensoque campo in exiguum sane gyrum compellitis. (71) Sin 
ueterem illum Periclem aut hunc etiam, qui familiarior nobis propter scriptorum 
multitudinem est, Demosthenem sequi uultis et si illam praeclaram et eximiam 
speciem oratoris perfecti et pulcritudinem adamastis, aut uobis haec Carneadia 
aut illa Aristotelia uis comprehendenda est. (72) Namque, ut ante dixi, ueteres 
illi usque ad Socratem omnem omnium rerum, quae ad mores hominum, quae ad uitam, 
quae ad uirtutem, quae ad rem publicam pertinebant, cognitionem et scientiam cum 
dicendi ratione iungebant; postea dissociati, ut eui, a Socrate (diserti a 
doctis) et deinceps a Socraticis item omnibus philosophi eloquentiam 
despexerunt, oratores sapientiam, neque quicquam ex alterius parte tetigerunt, 
nisi quod illi ab his aut ab illis hi mutuarentur; ex quo promisce haurirent, si 
manere in pristina communione uoluissent. (73) Sed ut pontifices ueteres propter 
sacrificiorum multitudinem tris uiros epulones esse uoluerunt, cum essent ipsi a 
Numa, ut etiam illud ludorum epulare sacrificium facerent, instituti, sic 
Socratici it se causarum actores et a communi philosophiae nomine separauerunt, 
cum ueteres dicendi et intellegendi mirificam societatem esse uoluissent.

[3,20] XX. (74) Quae cum ita sint, paululum equidem de me deprecabor et petam a uobis, 
ut ea, quae dicam, non de memet ipso, sed de oratore dicere putetis. Ego enim 
sum is, qui cum summo studio patris in pueritia doctus essem et in forum ingeni 
tantum, quantum ipse sentio, non tantum, quantum (ipse) forsitan uobis uidear, 
detulissem, non possim dicere me haec, quae nunc complector, perinde, ut dicam 
discenda esse, didicisse; quippe qui omnium maturrime ad publicas causas 
accesserim annosque natus unum et uiginti nobilissimum hominem et 
eloquentissimum in iudicium uocarim; cui disciplina fuerit forum, magister usus 
et leges et instituta Populi Romani mosque maiorum. (75) Paulum sitiens istarum 
artium, de quibus loquor, gustaui, quaestor in Asia cum essem, aequalem fere 
meum ex Academia rhetorem nactus, Metrodorum illum, de cuius memoria 
commemorauit Antonius; et inde decedens Athenis, ubi ego diutius essem moratus, 
nisi Atheniensibus, quod mysteria non referrent, ad quae biduo serius ueneram, 
suscensuissem; qua re hoc, quod complector tantam scientiam uimque doctrinae, 
non modo non pro me, sed contra me est potius - non enim quid ego, sed quid 
orator possit disputo - atque hos omnis, qui artis rhetoricas exponunt, 
perridiculos; scribunt enim de litium genere et de principiis et de 
narrationibus; (76) illa uis autem eloquentiae tanta est, ut omnium rerum, 
uirtutum, officiorum omnisque naturae, quae mores hominum, quae animos, quae 
uitam continet, originem, uim mutationesque teneat, eadem mores, leges, iura 
describat, rem publicam regat, omniaque, ad quamcumque rem pertineant, ornate 
copioseque dicat. (77) In quo genere nos quidem uersamur tantum quantum 
possumus, quantum ingenio, quantum mediocri doctrina, quantum usu ualemus; neque 
tamen istis, qui in una philosophia quasi tabernaculum uitae suae conlocarunt, 
multum sane in disputatione concedimus.

[3,21] XXI. (78) Quid enim meus familiaris C- Velleius adferre potest, quam ob rem 
uoluptas sit summum bonum, quod ego non copiosius possim uel tutari, si uelim, 
uel refellere ex illis locis, quos euit Antonius, hac dicendi exercitatione, in 
qua Velleius est rudis, unus quisque nostrum uersatus? Quid est, quod aut Sex- 
Pompeius aut duo Balbi aut meus amicus, qui cum Panaetio uixit, M- Vigellius de 
uirtute hominum Stoici possint dicere, qua in disputatione ego his debeam aut 
uestrum quisquam concedere? (79) Non est enim philosophia similis artium 
reliquarum: nam quid faciet in geometria qui non didicerit? Quid in musicis? Aut 
taceat oportebit aut ne sanus quidem iudicetur. Haec uero, quae sunt in 
philosophia, ingeniis eruuntur ad id, quod in quoque ueri simile est, eliciendum 
acutis atque acribus eaque exercitata oratione poliuntur. Hic noster uulgaris 
orator, si minus erit doctus, at tamen in dicendo exercitatus, hac ipsa 
exercitatione communi istos quidem (nostros) uerberabit neque se ab eis contemni 
ac despici sinet; (80) sin aliquis exstiterit aliquando, qui Aristotelio more de 
omnibus rebus in utramque partem possit dicere et in omni causa duas contrarias 
orationes, praeceptis illius cognitis, explicare aut hoc Arcesilae modo et 
Carneadi contra omne, quod propositum sit, disserat, quique ad eam rationem 
adiungat hunc (rhetoricum) usum (moremque) exercitationemque dicendi, is sit 
uerus, is perfectus, is solus orator. Nam neque sine forensibus neruis satis 
uehemens et grauis nec sine uarietate doctrinae satis politus et sapiens esse 
orator potest. (81) Qua re Coracem istum ueterem patiamur nos quidem pullos suos 
excludere in nido, qui euolent clamatores odiosi ac molesti, Pamphilumque nescio 
quem sinamus in infulis tantam rem tamquam puerilis delicias aliquas depingere; 
nosque ipsi hac tam exigua disputatione hesterni et hodierni diei totum oratoris 
munus explicemus, dum modo illa res tanta sit, ut omnibus philosophorum libris, 
quos nemo (oratorum) istorum umquam attigit, comprehensa esse uideatur."

[3,22] XXII. (82) Tum Catulus "haudquaquam hercule" inquit "Crasse, mirandum est esse 
in te tantam dicendi uel uim uel suauitatem uel copiam; quem quidem antea natura 
rebar ita dicere, ut mihi non solum orator summus, sed etiam sapientissimus homo 
uiderere; nunc intellego illa te semper etiam potiora duxisse, quae ad 
sapientiam spectarent, atque ex his hanc dicendi copiam fluxisse. Sed tamen cum 
omnis gradus aetatis recordor tuae cumque uitam tuam ac studia considero, neque, 
quo tempore ista didiceris, uideo, nec magno opere te istis studiis, hominibus, 
libris intellego deditum. Neque tamen possum statuere, utrum magis mirer te 
illa, quae mihi persuades maxima esse adiumenta, potuisse in tantis tuis 
occupationibus perdiscere? an, si non potueris, posse isto modo dicere." (83) 
Hic Crassus "hoc tibi" inquit "Catule, primum persuadeas uelim, me non multo 
secus facere, cum de oratore disputem, ac facerem, si esset mihi de histrione 
dicendum. Negarem enim posse eum satis facere in gestu, nisi palaestram, nisi 
saltare didicisset; neque, ea cum dicerem, me esse histrionem necesse esset, sed 
fortasse non stultum alieni artifici existimatorem. (84) Similiter nunc de 
oratore uestro impulsu loquor, summo scilicet; semper enim, quacumque de arte 
aut facultate quaeritur, de absoluta et perfecta quaeri solet. Qua re si iam me 
uultis esse oratorem, si etiam sat bonum, si bonum denique, non repugnabo; quid 
enim nunc sim ineptus? Ita me existimari scio: quod si ita est, summus tamen 
certe non sum; neque enim apud homines res est ulla difficilior neque maior 
neque quae plura adiumenta doctrinae desideret. (85) Ac tamen, quoniam de 
oratore nobis disputandum est, de summo oratore dicam necesse est; uis enim et 
natura rei, nisi perfecta ante oculos ponitur, qualis et quanta sit intellegi 
non potest. Me autem, Catule, fateor neque hodie in istis libris et cum istis 
hominibus uiuere nec uero, id quod tu recte commeministi, ullum umquam habuisse 
sepositum tempus ad discendum ac tantum tribuisse doctrinae temporis, quantum 
mihi puerilis aetas, forenses feriae concesserint.

[3,23] XXIII. (86) Ac, si quaeris, Catule, de doctrina ista quid ego sentiam, non 
tantum ingenioso homini et ei, qui forum, qui curiam, qui causas, qui rem 
publicam spectet, opus esse arbitror temporis, quantum sibi ei sumpserunt, quos 
discentis uita defecit: omnes enim artes aliter ab eis tractantur, qui eas ad 
usum transferunt, aliter ab eis, qui ipsarum artium tractatu delectati nihil in 
uita sunt aliud acturi. Magister hic Samnitium summa iam senectute est et 
cotidie commentatur, nihil enim curat aliud: at Q- Velocius puer addidicerat, 
sed quod erat aptus ad illud totumque cognorat, fuit, ut est apud Lucilium, 
"--- quamuis bonus ipse Samnis in ludo ac rudibus cuiuis satis asper"; sed plus operae 
foro tribuebat, amicis, rei familiari. Valerius cotidie cantabat; erat enim 
scaenicus: quid faceret aliud? (87) At Numerius Furius, noster familiaris, cum 
est commodum, cantat; est enim paterfamilias, est eques Romanus; puer didicit 
quod discendum fuit. Eadem ratio est harum artium maximarum; dies et noctis 
uirum summa uirtute et prudentia uidebamus, philosopho cum operam daret, Q- 
Tuberonem; at eius auunculum uix intellegeres id agere, cum ageret tamen, 
Africanum. Ista discuntur facile? si et tantum sumas, quantum opus sit, et 
habeas qui docere fideliter possit et scias etiam ipse discere; (88) sed si tota 
uita nihil uelis aliud agere, ipsa tractatio et quaestio cotidie ex se gignit 
aliquid, quod cum desidiosa delectatione uestiges. Ita fit, ut agitatio rerum 
sit infinita, cognitio facilis, si usus doctrinam confirmet, mediocris opera 
tribuatur, memoria studiumque permaneat. Libet autem semper discere; ut si uelim 
ego talis optime ludere aut pilae studio tenear, etiam fortasse, si adsequi non 
possim; at alii, quia praeclare faciunt, uehementius, quam causa postulat, 
delectantur, ut Titius pila, Brulla talis. (89) Qua re nihil est quod quisquam 
magnitudinem artium ex eo, quod senes discunt, pertimescat, namque aut senes ad 
eas accesserunt aut usque ad senectutem in studiis detinentur aut sunt 
tardissimi; res quidem se mea sententia sic habet, ut nisi quod quisque cito 
potuerit, numquam omnino possit perdiscere."

[3,24] XXIV. (90) "Iam, iam," inquit Catulus "intellego, Crasse, quid dicas; 
et hercule adsentior; satis uideo tibi homini ad perdiscendum acerrimo ad ea 
cognoscenda, quae dicis, fuisse temporis." "Pergisne" inquit Crassus "me, quae 
dicam, de me, non de re putare dicere? Sed iam, si placet, ad instituta 
redeamus." "Mihi uero" Catulus inquit "placet."
(91) Tum Crassus "quorsum igitur haec spectat" inquit "tam longa et tam alte 
repetita oratio? Hae duae partes, quae mihi supersunt, inlustrandae orationis ac 
totius eloquentiae cumulandae, quarum altem dici postulat ornate, altera apte, 
hanc habent uim, ut sit quam maxime iucunda, quam maxime in sensus eorum, qui 
audiunt, influat et quam plurimis sit rebus instructa; (92) instrumentum autem 
hoc forense, litigiosum, acre, tractum ex uulgi opinionibus exiguum saneque 
mendicum est; illud rursus ipsum, quod tradunt isti, qui profitentur se dicendi 
magistros, non multum est maius quam illud uulgare ac forense: apparatu nobis 
opus est et rebus exquisitis, undique conlectis, arcessitis, comportatis, ut 
tibi, Caesar, faciendum est ad annum; ut ego in aedilitate laboraui, quod 
cotidianis et uernaculis rebus satis facere me posse huic populo non putabam. 
(93) Verborum eligendorum et conlocandorum et concludendorum facilis est uel 
ratio uel sine ratione ipsa exercitatio; rerum est silua magna, quam cum Graeci 
iam non tenerent ob eamque causam iuuentus nostra dedisceret paene discendo, 
etiam Latini, si dis placet, hoc biennio magistri dicendi exstiterunt; quos ego 
censor edicto meo sustuleram, non quo, ut nescio quos dicere aiebant, acui 
ingenia adulescentium nollem, sed contra ingenia obtundi nolui, conroborari 
impudentiam. (94) Nam apud Graecos, cuicuimodi essent, uidebam tamen esse 
praeter hanc exercitationem linguae doctrinam aliquam et humanitate dignam 
scientiam, hos uero nouos magistros nihil intellegebam posse docere, nisi ut 
auderent; quod etiam cum bonis rebus coniunctum per se ipsum est magno opere 
fugiendum: hoc cum unum traderetur et cum impudentiae ludus esset, putaui esse 
censoris, ne longius id serperet, prouidere. (95) Quamquam non haec ita statuo 
atque decerno, ut desperem Latine ea, de quibus disputauimus, tradi ac perpoliri 
posse, patitur enim et lingua nostra et natura rerum ueterem illam 
excellentemque prudentiam Graecorum ad nostrum usum moremque transferri, sed 
hominibus opus est eruditis, qui adhuc in hoc quidem genere nostri nulli 
fuerunt; sin quando exstiterint, etiam Graecis erunt anteponendi.

[3,25] XXV. (96) Ornatur igitur oratio genere primum et quasi colore quodam et suco 
suo; nam ut grauis, ut suauis, ut erudita sit, ut liberalis, ut admirabilis, ut 
polita, ut sensus, ut doloris habeat quantum opus sit, non est singulorum 
articulorum; in toto spectantur haec corpore. Vt porro conspersa sit quasi 
uerborum sententiarumque floribus, id non debet esse fusum aequabiliter per 
omnem orationem, sed ita distinctum, ut sint quasi in ornatu disposita quaedam 
insignia et lumina. (97) Genus igitur dicendi est eligendum, quod maxime teneat 
eos, qui audiant, et quod non solum delectet, sed etiam sine satietate delectet; 
non enim a me iam exspectari puto, ut moneam, ut caueatis, ne exilis, ne inculta 
sit uestra oratio, ne uulgaris, ne obsoleta; aliud quiddam maius et ingenia me 
hortantur uestra et aetates. 

(98) Difficile enim dictu est, quaenam causa sit, cur ea, quae maxime sensus nostros 
impellunt uoluptate et specie prima acerrime commouent, ab eis celerrime fastidio quodam 
et satietate abalienemur. Quanto colorum pulcritudine et uarietate floridiora sunt in picturis 
nouis pleraque quam in ueteribus! Quae tamen, etiam si primo aspectu nos ceperunt, diutius 
non delectant; cum eidem nos in antiquis tabulis illo ipso horrido obsoletoque teneamur. 

Quanto molliores sunt et delicatiores in cantu flexiones et falsae 
uoculae quam certae et seuerae! Quibus tamen non modo austeri, sed, si saepius 
fiunt, multitudo ipsa reclamat. (99) Licet hoc uidere in reliquis sensibus 
unguentis minus diu nos delectari summa et acerrima suauitate conditis quam his 
moderatis, et magis laudari quod terram quam quod crocum olere uideatur; in ipso 
tactu esse modum et mollitudinis et leuitatis. Quin etiam gustatus, qui est 
sensus ex omnibus maxime uoluptarius quique dulcitudine praeter ceteros sensus 
commouetur, quam cito id, quod ualde dulce est, aspernatur ac respuit! Quis 
potione uti aut cibo dulci diutius potest? Cum utroque in genere ea, quae 
leuiter sensum uoluptate moueant, facillime fugiant satietatem. (100) Sic 
omnibus in rebus uoluptatibus maximis fastidium finitimum est; quo hoc minus in 
oratione miremur in qua uel ex poetis uel oratoribus possumus iudicare 
concinnam, distinctam, ornatam, festiuam, sine intermissione, sine 
reprehensione, sine uarietate, quamuis claris sit coloribus picta uel poesis uel 
oratio, non posse in delectatione esse diuturna. 

[3,26] XXVI. Atque eo citius in oratoris aut in poetae cincinnis ac fuco offenditur, 
quod sensus in nimia uoluptate natura, non mente satiantur; in scriptis et in dictis 
non aurium solum, sed animi iudicio etiam magis infucata uitia noscuntur.
(101) Qua re "bene et praeclare" quamuis nobis saepe dicatur; "belle et 
festiue" nimium saepe nolo; quamquam illa ipsa exclamatio "non potest melius" 
sit uelim crebra; sed habeat tamen illa in dicendo admiratio ac summa laus 
umbram aliquam et recessum, quo magis id, quod erit inluminatum, exstare atque 
eminere uideatur. (102) Numquam agit hunc uersum Roscius eo gestu, quo potest: 
nam sapiens uirtuti honorem praemium, haud praedam petit: sed abicit prorsus, ut 
in proximo: set quid uideo? Ferro saeptus possidet sedis sacras, incidat, 
aspiciat, admiretur, stupescat. Quid, ille alter quid petam praesidi? Quam 
leniter, quam remisse, quam non actuose! Instat enim o pater, o patria, o Priami 
domus! In quo tanta commoueri actio non posset, si esset consumpta superiore 
motu et exhausta. Neque id actores prius uiderunt quam ipsi poetae, quam denique 
illi etiam, qui fecerunt modos, a quibus utrisque summittitur aliquid, deinde 
augetur, extenuatur, inflatur, uariatur, distinguitur. (103) Ita sit nobis 
igitur ornatus et suauis orator - nec tamen potest aliter esse - ut suauitatem 
habeat austeram et solidam, non dulcem atque decoctam. Nam ipsa ad ornandum 
praecepta, quae dantur, eius modi sunt, ut ea quiuis uel uitiosissimus orator 
explicare possit; qua re, ut ante dixi, primum silua rerum (ac sententiarum) 
comparanda est, qua de parte dixit Antonius; haec formanda filo ipso et genere 
orationis, inluminanda uerbis, uarianda sententiis.

[3,27] XXVII. (104) Summa autem laus eloquentiae est amplificare rem ornando, 
quod ualet non solum ad augendum aliquid et tollendum altius dicendo, sed etiam 
ad extenuandum atque abiciendum.
Id desideratur omnibus eis in locis, quos ad fidem orationis faciendam 
adhiberi dixit Antonius, uel cum explanamus aliquid uel cum conciliamus animos 
uel cum concitamus; (105) sed in hoc, quod postremum dixi, amplificatio potest 
plurimum, eaque una laus oratoris est (et) propria maxime. Etiam maior est illa 
exercitatio quam extremo sermone instruxit Antonius, primo reiciebat, laudandi 
et uituperandi; nihil est enim ad exaggerandam et amplificandam orationem 
accommodatius, quam utrumque horum cumulatissime facere posse. (106) 
Consequentur etiam illi loci, qui quamquam proprii causarum et inhaerentes in 
earum neruis esse debent, tamen quia de uniuersa re tractari solent, communes a 
ueteribus nominati sunt; quorum partim habent uitiorum et peccatorum acrem 
quandam cum amplificatione incusationem aut querelam, contra quam dici nihil 
solet nec potest, ut in depeculatorem, in proditorem, in parricidam; quibus uti 
confirmatis criminibus oportet, aliter enim ieiuni sunt atque inanes; (107) alii 
autem habent deprecationem aut miserationem; alii uero ancipitis disputationes, 
in quibus de uniuerso genere in utramque partem disseri copiose licet. Quae 
exercitatio nunc propria duarum philosophiarum, de quibus ante dixi, putatur, 
apud antiquos erat eorum, a quibus omnis de rebus forensibus dicendi ratio et 
copia petebatur; de uirtute enim, de officio, de aequo et bono, de dignitate, 
utilitate, honore, ignominia, praemio, poena similibusque de rebus in utramque 
partem dicendi etiam nos et uim et artem habere debemus. (108) Sed quoniam de 
nostra possessione depulsi in paruo et eo litigioso praediolo relicti sumus et 
aliorum patroni nostra tenere tuerique non potuimus, ab eis, quod indignissimum 
est, qui in nostrum patrimonium inruperunt, quod opus est nobis mutuemur.

[3,28] XXVIII. (109) Dicunt igitur nunc quidem illi, qui ex particula parua urbis ac 
loci nomen habent et Peripatetici philosophi aut Academici nominantur, olim 
autem propter eximiam rerum maximarum scientiam a Graecis politici philosophi 
appellati uniuersarum rerum publicarum nomine uocabantur, omnem ciuilem 
orationem in horum alterutro genere uersari: aut de finita controuersia certis 
temporibus ac reis; hoc modo: placeatne a Karthaginiensibus captiuos nostros 
redditis suis recuperari? Aut infinite de uniuerso genere quaerentis: quid 
omnino de captiuo statuendum ac sentiendum sit? Atque horum superius illud genus 
causam aut controuersiam appellant eamque tribus, lite aut deliberatione aut 
laudatione, definiunt; haec autem altera quaestio infinita et quasi proposita 
consultatio nominatur. (110) Atque (hactenus loquantur) etiam hac in instituendo 
diuisione utuntur, sed ita, non ut iure aut iudicio, ui denique recuperare 
amissam possessionem, sed ut (iure ciuili) surculo defringendo usurpare 
uideantur. Nam illud alterum genus, quod est temporibus, locis, reis definitum, 
obtinent, atque id ipsum lacinia - nunc enim apud Philonem, quem in Academia 
(maxime) uigere audio, etiam harum iam causarum cognitio exercitatioque 
celebratur - alterum uero tantum modo in prima arte tradenda nominant et 
oratoris esse dicunt; sed neque uim neque naturam eius nec partis nec genera 
proponunt, ut praeteriri omnino fuerit satius quam attactum deseri; nunc enim 
inopia reticere intelleguntur, tum iudicio uiderentur.

[3,29] XXIX. (111) Omnis igitur res eandem habet naturam ambigendi, de qua quaeri 
et disceptari potest, siue in infinitis consultationibus disceptatur siue in eis 
causis, quae in ciuitate et forensi disceptatione uersantur; neque est ulla, 
quae non aut ad cognoscendi aut ad agendi uim rationemque referatur; (112) nam 
aut ipsa cognitio rei scientiaque perquiritur, ut uirtus suamne propter 
dignitatem an propter fructum aliquem expetatur; aut agendi consilium 
exquiritur, ut sitne sapienti capessenda res publica. (113) Cognitionis autem 
tres modi, coniectura, definitio et, ut ita dicam, consecutio: nam quid in re 
sit, coniectura quaeritur, ut illud, sitne in humano genere sapientia, quam 
autem uim quaeque res habeat, definitio explicat, ut si quaeratur, quid sit 
sapientia; consecutio autem tractatur, cum quid quamque rem sequatur, 
anquiritur, ut illud, sitne aliquando mentiri boni uiri. (114) Redeunt rursus ad 
coniecturam eamque in quattuor genera dispertiunt; nam aut quid sit quaeritur, 
hoc modo: naturane sit ius inter homines an in opinionibus; aut, quae sit origo 
cuiusque rei, ut quod sit initium legum aut rerum publicarum; aut causa et 
ratio, ut si quaeratur, cur doctissimi homines de maximis rebus dissentiant; aut 
de immutatione, ut, si disputetur, num interire uirtus in homine aut num in 
uitium possit conuertere. (115) Definitionis autem sunt disceptationes aut, cum 
quaeritur, quid in communi mente quasi impressum sit, ut si disseratur, idne sit 
ius, quod maximae parti sit utile; aut, cum quid cuiusque sit proprium 
exquiritur, ut ornate dicere propriumne sit oratoris an id etiam aliquis 
praeterea facere possit, aut? cum res distribuitur in partis, ut si quaeratur, 
quot sint genera rerum expetendarum, ut sintne tria, corporis, animi 
externarumque rerum, aut, cum, quae forma et quasi naturalis nota cuiusque sit, 
describitur, ut si quaeratur auari species, seditiosi, gloriosi. (116) 
Consecutionis autem duo prima quaestionum genera ponuntur; nam aut simplex est 
disceptatio, ut si disseratur, expetendane sit gloria, aut ex comparatione, laus 
an diuitiae magis expetendae sint; simplicium autem sunt tres modi: de 
expetendis fugiendisue rebus, ut expetendine honores sint, num fugienda 
paupertas; de aequo aut iniquo, ut aequumne sit ulcisci iniurias etiam 
propinquorum; de honesto aut turpi, ut hoc, sitne honestum gloriae causa mortem 
obire. (117) Comparationis autem duo sunt modi: unus, cum idemne sit an aliquid 
intersit quaeritur; ut metuere et uereri, ut rex et tyrannus, ut adsentator et 
amicus; alter, cum quid praestet aliud alii quaeritur, ut illud, optimine 
cuiusque sapientes an populari laude ducantur. Atque eae quidem disceptationes, 
quae ad cognitionem referuntur, sic fere a doctissimis hominibus describuntur.

[3,30] XXX. (118) Quae uero referuntur ad agendum, aut in offici disceptatione 
uersantur, quo in genere quid rectum faciendumque sit quaeritur, cui loco omnis 
uirtutum et uitiorum est silua subiecta, aut in animorum aliqua permotione aut 
gignenda aut sedanda tollendaue tractantur. Huic generi subiectae sunt 
cohortationes, obiurgationes, consolationes, miserationes omnisque ad omnem 
animi motum et impulsio et, si ita res feret, mitigatio. (119) Explicatis igitur 
his generibus ac modis disceptationum omnium nihil sane ad rem pertinet, si qua 
in re discrepauit ab Antoni diuisione nostra partitio: eadem sunt membra in 
utriusque disputatione, sed paulo secus a me atque ab illo partita ac tributa. 
Nunc ad reliqua progrediar meque ad meum munus pensumque reuocabo. Nam ex illis 
locis, quos euit Antonius, omnia sunt ad quaeque genera quaestionum argumenta 
sumenda; sed aliis generibus alii loci magis erunt apti; de quo non tam quia 
longum est quam quia perspicuum est, dici nihil est necesse. (120) Ornatissimae 
sunt igitur orationes eae, quae latissime uagantur et a priuata (et a singulari) 
controuersia se ad uniuersi generis uim explicandam conferunt et conuertunt, ut 
ei, qui audiant, natura et genere et uniuersa re cognita de singulis reis et 
criminibus et litibus statuere possint. (121) Hanc ad consuetudinem 
exercitationis uos, adulescentes, est cohortatus Antonius atque a minutis 
angustisque concertationibus ad omnem uim uarietatemque uos disserendi 
traducendos putauit; qua re non est paucorum libellorum hoc munus, ut ei, qui 
scripserunt de dicendi ratione, arbitrantur, neque Tusculani atque huius 
ambulationis antemeridianae aut nostrae posmeridianae sessionis; non enim solum 
acuenda nobis neque procudenda lingua est, sed onerandum complendumque pectus 
maximarum rerum et plurimarum suauitate, copia, uarietate.

[3,31] XXXI. (122) Nostra est enim - si modo nos oratores, si in ciuium 
disceptationibus, si in periculis, si in deliberationibus publicis adhibendi 
auctores et principes sumus - nostra est, inquam, omnis ista prudentiae 
doctrinaeque possessio, in quam homines quasi caducam atque uacuam abundantes 
otio, nobis occupatis, inuolauerunt atque etiam aut inridentes oratorem, ut ille 
in Gorgia Socrates, cauillantur aut aliquid de oratoris arte paucis praecipiunt 
libellis eosque rhetoricos inscribunt, quasi non illa sint propria rhetorum, 
quae ab eisdem de iustitia, de officio, de ciuitatibus instituendis et regendis, 
de omni uiuendi denique etiam de naturae ratione dicuntur. (123) Quae quoniam 
iam aliunde non possumus, sumenda sunt nobis ab eis ipsis, a quibus expilati 
sumus; dum modo illa ad hanc ciuilem scientiam, quo pertinent et quam intuentur, 
transferamus, neque, ut ante dixi, omnem teramus in his discendis rebus aetatem; 
sed cum fontis uiderimus, quos nisi qui celeriter cognorit, numquam cognoscet 
omnino, tum, quotienscumque opus erit, ex eis tantum, quantum res petet, 
hauriemus; (124) nam neque tam est acris acies in naturis hominum et ingeniis, 
ut res tantas quisquam nisi monstratas possit uidere, neque tanta tamen in rebus 
obscuritas, ut eas non penitus acri uir ingenio cernat, si modo aspexerit. In 
hoc igitur tanto tam immensoque campo cum liceat oratori uagari libere atque 
ubicumque constiterit, consistere in suo, facile suppeditat omnis apparatus 
ornatusque dicendi; (125) rerum enim copia uerborum copiam gignit; et, si est 
honestas in rebus ipsis, de quibus dicitur, exsistit ex re naturalis quidam 
splendor in uerbis. Sit modo is, qui dicet aut scribet, institutus liberaliter 
educatione doctrinaque puerili et flagret studio et a natura adiuuetur et in 
uniuersorum generum infinitis disceptationibus exercitatus ornatissimos 
scriptores oratoresque ad cognoscendum imitandumque delegerit, ne ille haud 
sane, quem ad modum uerba struat et inluminet, a magistris istis requiret; ita 
facile in rerum abundantia ad orationis ornamenta sine duce natura ipsa, si modo 
est exercitata, delabitur."

[3,32] XXXII. (126) Hic Catulus "di immortales," inquit "quantam rerum uarietatem, 
quantam uim, quantam copiam, Crasse, complexus es quantisque ex angustiis 
oratorem educere ausus es et in maiorum suorum regno conlocare! Namque illos 
ueteres doctores auctoresque dicendi nullum genus disputationis a se alienum 
putasse accepimus semperque esse in omni orationis ratione uersatos; (127) ex 
quibus Elius Hippias, cum Olympiam uenisset maxima illa quinquennali celebritate 
ludorum, gloriatus est cuncta paene audiente Graecia nihil esse ulla in arte 
rerum omnium quod ipse nesciret; nec solum has artis, quibus liberales doctrinae 
atque ingenuae continerentur, geometriam, musicam, litterarum cognitionem et 
poetarum atque illa, quae de naturis rerum, quae de hominum moribus, quae de 
rebus publicis dicerentur, se tenere sed anulum, quem haberet, pallium, quo 
amictus, soccos, quibus indutus esset, (se) sua manu confecisse. (128) Scilicet 
nimis hic quidem est progressus, sed ex eo ipso est coniectura facilis, quantum 
sibi illi oratores de praeclarissimis artibus appetierint, qui ne sordidiores 
quidem repudiarint. Quid de Prodico Cio, de Thrasymacho Calchedonio, de 
Protagora Abderita loquar? Quorum unus quisque plurimum ut temporibus illis 
etiam de natura rerum et disseruit et scripsit. (129) Ipse ille Leontinus 
Gorgias, quo patrono, ut Plato uoluit, philosopho succubuit orator, qui aut non 
est uictus umquam a Socrate neque sermo ille Platonis uerus est; aut, si est 
uictus, eloquentior uidelicet fuit et disertior Socrates et, ut tu appellas, 
copiosior et melior orator - sed hic in illo ipso Platonis libro de omni re, 
quaecumque in disceptationem quaestionemque uocetur, se copiosissime dicturum 
esse profitetur; isque princeps ex omnibus ausus est in conuentu poscere qua de 
re quisque uellet audire; cui tantus honos habitus est a Graecia, soli ut ex 
omnibus Delphis non inaurata statua sed aurea statueretur. (130) Sed hi, quos 
nominaui, multique praeterea summique dicendi doctores uno tempore fuerunt; ex 
quibus intellegi potest ita se rem habere, ut tu, Crasse, dicis, oratorisque 
nomen apud antiquos in Graecia maiore quadam uel copia uel gloria floruisse. 
(131) Quo quidem magis dubito tibine plus laudis an Graecis uituperationis 
statuam esse tribuendum: cum tu in alia lingua ac moribus natus occupatissima in 
ciuitate uel priuatorum negotiis paene omnibus uel orbis terrae procuratione ac 
summi imperi gubernatione destrictus tantam uim rerum cognitionemque 
comprehenderis eamque omnem cum eius, qui consilio et oratione in ciuitate 
ualeat, scientia atque exercitatione sociaris; illi nati in litteris ardentesque 
his studiis, otio uero diffluentes, non modo nihil acquisierint, sed ne relictum 
quidem et traditum et suum conseruarint."

[3,33] XXXIII. (132) Tum Crassus "non in hac" inquit "una, Catule, re, sed in aliis 
etiam compluribus distributione partium ac separatione magnitudines sunt artium 
deminutae. An tu existimas, cum esset Hippocrates ille Cous, fuisse tum alios 
medicos, qui morbis, alios, qui uulneribus, alios, qui oculis mederentur? Num 
geometriam Euclide aut Archimede, num musicam Damone aut Aristoxeno, num ipsas 
litteras Aristophane aut Callimacho tractante tam discerptas fuisse, ut nemo 
genus uniuersum complecteretur atque ut alius aliam sibi partem in qua 
elaboraret seponeret? (133) Equidem saepe hoc audiui de patre et de socero meo, 
nostros quoque homines, qui excellere sapientiae gloria uellent, omnia, quae 
quidem tum haec ciuitas nosset, solitos esse complecti. Meminerant illi Sex- 
Aelium; M'. uero Manilium nos etiam uidimus transuerso ambulantem foro; quod 
erat insigne eum, qui id faceret, facere ciuibus suis omnibus consili sui 
copiam; ad quos olim et ita ambulantis et in solio sedentis domi sic adibatur, 
non solum ut de iure ciuili ad eos, uerum etiam de filia conlocanda, de fundo 
emendo, de agro colendo, de omni denique aut officio aut negotio referretur. 
(134) Haec fuit P- Crassi illius ueteris, haec Ti- Coruncani, haec proaui generi 
mei Scipionis prudentissimi hominis sapientia, qui omnes pontifices maximi 
fuerunt, ut ad eos de omnibus diuinis atque humanis rebus referretur; eidemque 
in senatu et apud populum et in causis amicorum et domi et militiae consilium 
suum fidemque praestabant. (135) Quid enim M- Catoni praeter hanc politissimam 
doctrinam transmarinam atque aduenticiam defuit? Num, quia ius ciuile didicerat, 
causas non dicebat? Aut quia poterat dicere, iuris scientiam neglegebat? Vtroque 
in genere et elaborauit et praestitit. Num propter hanc ex priuatorum negotiis 
conlectam gratiam tardior in re publica capessenda fuit? Nemo apud populum 
fortior, nemo melior senator; et idem facile optimus imperator; denique nihil in 
hac ciuitate temporibus illis sciri disciue potuit, quod ille non cum 
inuestigarit et scierit tum etiam conscripserit. (136) Nunc contra plerique ad 
honores adipiscendos et ad rem publicam gerendam nudi ueniunt atque inermes, 
nulla cognitione rerum, nulla scientia ornati. Sin aliquis excellit unus e 
multis, effert se, si unum aliquid adfert, aut bellicam uirtutem aut usum 
aliquem militarem; quae sane nunc quidem obsoleuerunt; aut iuris scientiam, ne 
eius quidem uniuersi; nam pontificium, quod est coniunctum, nemo discit; aut 
eloquentiam, quam in clamore et in uerborum cursu positam putant; omnium uero 
bonarum artium, denique uirtutum ipsarum societatem cognationemque non norunt.

[3,34] XXXIV. (137) Sed ut ad Graecos referam orationem, quibus carere hoc quidem 
in sermonis genere non possumus - nam ut uirtutis a nostris, sic doctrinae sunt ab 
illis exempla petenda - septem fuisse dicuntur uno tempore, qui sapientes et 
haberentur et uocarentur: hi omnes praeter Milesium Thalen ciuitatibus suis 
praefuerunt. Quis doctior eisdem temporibus illis aut cuius eloquentia litteris 
instructior fuisse traditur quam Pisistrati? Qui primus Homeri libros confusos 
antea sic disposuisse dicitur, ut nunc habemus. Non fuit ille quidem ciuibus 
suis utilis, sed ita eloquentia floruit, ut litteris doctrinaque praestaret. 
(138) Quid Pericles? De cuius ui dicendi sic accepimus, ut, cum contra 
uoluntatem Atheniensium loqueretur pro salute patriae seuerius, tamen id ipsum, 
quod ille contra popularis homines diceret, populare omnibus et iucundum 
uideretur; cuius in labris ueteres comici, etiam cum illi male dicerent (quod 
tum Athenis fieri licebat), leporem habitasse dixerunt tantamque in eodem uim 
fuisse, ut in eorum mentibus, qui audissent, quasi aculeos quosdam relinqueret. 
At hunc non declamator aliqui ad clepsydram latrare docuerat, sed, ut accepimus, 
Clazomenius ille Anaxagoras uir summus in maximarum rerum scientia: itaque hic 
doctrina, consilio, eloquentia excellens quadraginta annis praefuit Athenis et 
urbanis eodem tempore et bellicis rebus. (139) Quid Critias? Quid Alcibiades? 
Ciuitatibus quidem suis non boni, sed certe docti atque eloquentes, nonne 
Socraticis erant disputationibus eruditi? Quis Dionem Syracosium doctrinis 
omnibus expoliuit? Non Plato? Atque eum idem ille non linguae solum, uerum etiam 
animi ac uirtutis magister ad liberandam patriam impulit, instruxit, armauit. 
Aliisne igitur artibus hunc Dionem instituit Plato, aliis Isocrates clarissimum 
uirum Timotheum Cononis praestantissimi imperatoris filium, summum ipsum 
imperatorem hominemque doctissimum? Aut aliis Pythagorius ille Lysis Thebanum 
Epaminondam, haud scio an summum uirum unum omnis Graeciae? Aut Xenophon 
Agesilaum? Aut Philolaus Archytam Tarentinum? Aut ipse Pythagoras totam illam 
ueterem Italiae Graeciam, quae quondam magna uocitata est? 
(140) Equidem non arbitror.

[3,35] XXXV.  Sic enim uideo, unam quandam omnium rerum, 
quae essent homine erudito dignae atque eo, qui in re publica uellet excellere, 
fuisse doctrinam; quam qui accepissent, si eidem ingenio ad pronuntiandum 
ualuissent et se ad dicendum quoque non repugnante natura dedissent, eloquentia 
praestitisse. (141) Itaque ipse Aristoteles cum florere Isocratem nobilitate 
discipulorum uideret, quod (ipse) suas disputationes a causis forensibus et 
ciuilibus ad inanem sermonis elegantiam transtulisset, mutauit repente totam 
formam prope disciplinae suae uersumque quendam Philoctetae paulo secus dixit: 
ille enim turpe sibi ait esse tacere, cum barbaros, hic autem, cum Isocratem 
pateretur dicere; itaque ornauit et inlustrauit doctrinam illam omnem rerumque 
cognitionem cum orationis exercitatione coniunxit. Neque uero hoc fugit 
sapientissimum regem Philippum, qui hunc Alexandro filio doctorem accierit, a 
quo eodem ille et agendi acciperet praecepta et eloquendi. (142) Nunc siue qui 
uolet, eum philosophum, qui copiam nobis rerum orationisque tradat, per me 
appellet oratorem licet; siue hunc oratorem, quem ego dico sapientiam iunctam 
habere eloquentiae, philosophum appellare malet, non impediam; dum modo hoc 
constet, neque infantiam eius, qui rem norit, sed eam explicare dicendo non 
queat, neque inscientiam illius, cui res non suppetat, uerba non desint, esse 
laudandam; quorum si alterum sit optandum, malim equidem indisertam prudentiam 
quam stultitiam loquacem; (143) sin quaerimus quid unum excellat ex omnibus, 
docto oratori palma danda est; quem si patiuntur eundem esse philosophum, 
sublata controuersia est; sin eos diiungent, hoc erunt inferiores, quod in 
oratore perfecto inest illorum omnis scientia, in philosophorum autem cognitione 
non continuo inest eloquentia; quae quamuis contemnatur ab eis, necesse est 
tamen aliquem cumulum illorum artibus adferre uideatur." Haec cum Crassus 
dixisset, parumper et ipse conticuit et a ceteris silentium fuit.

[3,36] XXXVI. (144) Tum Cotta "equidem," inquit "Crasse, non possum queri, quod mihi 
uideare aliud quiddam, id quod non susceperis, disputasse; plus enim aliquanto 
attulisti, quam tibi erat tributum a nobis ac denuntiatum; sed certe ut eae 
partes fuerunt tuae, de inlustranda oratione ut diceres, et eras ipse iam 
ingressus atque in quattuor partis omnem orationis laudem discripseras, cum de 
duabus primis nobis quidem satis, sed, ut ipse dicebas, celeriter exigueque 
dixisses, duas tibi reliquas feceras, quem ad modum primum ornate, deinde etiam 
apte diceremus: (145) quo cum ingressus esses, repente te quasi quidam aestus 
ingeni tui procul a terra abripuit atque in altum a conspectu paene omnium 
abstraxit; omnem enim rerum scientiam complexus non tu quidem eam nobis 
tradidisti; neque enim fuit tam exigui temporis; sed apud hos quid profeceris 
nescio, me quidem in Academiam totum compulisti. In qua uelim sit illud, quod 
saepe posuisti, ut non necesse sit consumere aetatem atque ut possit is illa 
omnia cernere, qui tantum modo aspexerit; sed etiam si est aliquando spissius 
aut si ego sum tardior, profecto numquam conquiescam neque defatigabor ante, 
quam illorum ancipitis uias rationesque et pro omnibus et contra omnia 
disputandi percepero." (146) Tum Caesar "unum" inquit "me ex tuo sermone maxime, 
Crasse, commouit, quod eum negasti, qui non cito quid didicisset, umquam omnino 
posse perdiscere; ut mihi non sit difficile periclitari et aut statim percipere 
ista, quae tu uerbis ad caelum extulisti, aut, si non potuerim, tempus non 
perdere, cum tamen his nostris possim esse contentus." (147) Hic Sulpicius "ego 
uero," inquit "Crasse, neque Aristotelem istum neque Carneadem nec philosophorum 
quemquam desidero. Vel me licet existimes desperare ista posse perdiscere uel, 
id quod facio, contemnere; mihi rerum forensium et communium uulgaris haec 
cognitio satis magna est ad eam, quam specto, eloquentiam; ex qua ipsa tamen 
permulta nescio; quae tum denique, cum causa aliqua, quae a me dicenda est, 
desiderat, quaero. Quam ob rem, nisi forte es iam defessus et si tibi non graues 
sumus, refer ad illa te, quae ad ipsius orationis laudem splendoremque 
pertinent; quae ego ex te audire uolui, non ut desperarem me eloquentiam 
consequi posse, sed ut aliquid addiscerem."

[3,37] XXXVII. (148) Tum Crassus "peruulgatas res requiris" inquit "et tibi non 
incognitas, Sulpici: quis enim de isto genere non docuit, non instituit, non 
scriptum etiam reliquit? Sed geram morem et ea dumtaxat, quae mihi nota sunt, 
breuiter exponam tibi; censebo tamen ad eos, qui auctores et inuentores sunt 
harum sane minutarum rerum, reuertendum. (149) Omnis igitur oratio conficitur ex 
uerbis; quorum primum nobis ratio simpliciter uidenda est, deinde coniuncte. Nam 
est quidam ornatus orationis, qui ex singulis uerbis est; alius, qui ex 
continuatis (coniunctis) constat. Ergo utimur uerbis aut eis, quae propria sunt 
et certa quasi uocabula rerum, paene una nata cum rebus ipsis; aut eis, quae 
transferuntur et quasi alieno in loco conlocantur; aut eis, quae nouamus et 
facimus ipsi. (150) In propriis igitur est (uerbis) illa laus oratoris, ut 
abiecta atque obsoleta fugiat, lectis atque inlustribus utatur, in quibus plenum 
quiddam et sonans inesse uideatur. Sed in hoc uerborum genere propriorum 
dilectus est habendus quidam atque is aurium quodam iudicio ponderandus est; in 
quo consuetudo etiam bene loquendi ualet plurimum. (151) Itaque hoc, quod uulgo 
de oratoribus ab imperitis dici solet "bonis hic uerbis," aut "aliquis non bonis 
utitur," non arte aliqua perpenditur, sed quodam quasi naturali sensu iudicatur: 
in quo non magna laus est uitare uitium, quamquam est magnum, uerum tamen hoc 
quasi solum quoddam atque fundamentum est, uerborum usus et copia bonorum. (152) 
Sed quid ipse aedificet orator et in quo adiungat artem, id esse nobis 
quaerendum (atque explicandum) uidetur.

[3,38] XXXVIII. Tria sunt igitur in uerbo simplici, quae orator adferat ad 
inlustrandam atque exornandam orationem: aut inusitatum uerbum aut nouatum aut 
translatum. (153) Inusitata sunt prisca fere ac uetustate ab usu cotidiani 
sermonis iam diu intermissa, quae sunt poetarum licentiae liberiora quam 
nostrae; sed tamen raro habet etiam in oratione poeticum aliquod uerbum 
dignitatem. Neque enim illud fugerim dicere, ut Caelius "qua tempestate Poenus 
in Italiam uenit," nec "prolem" aut "subolem" aut "effari" aut "nuncupare" aut, 
ut tu soles, Catule, "non rebar" aut "opinabar"; aut alia multa, quibus loco 
positis grandior atque antiquior oratio saepe uideri solet. (154) Nouantur autem 
uerba, quae ab eo, qui dicit, ipso gignuntur ac fiunt, uel coniungendis uerbis, 
ut haec: tum pauor sapientiam omnem mi exanimato expectorat. Num non uis huius 
me uersutiloquas malitias ... uidetis enim et "uersutiloquas" et "expectorat" ex 
coniunctione facta esse uerba, non nata; sed saepe uel sine coniunctione uerba 
nouantur ut "ille senius desertus," ut "di genitales," ut "bacarum ubertate 
incuruescere." (155) Tertius ille modus transferendi uerbi late patet, quem 
necessitas genuit inopia coacta et angustiis, post autem iucunditas 
delectatioque celebrauit. Nam ut uestis frigoris depellendi causa reperta primo, 
post adhiberi coepta est ad ornatum etiam corporis et dignitatem, sic uerbi 
translatio instituta est inopiae causa, frequentata delectationis. Nam gemmare 
uitis, luxuriem esse in herbis, laetas segetes etiam rustici dicunt. Quod enim 
declarari uix uerbo proprio potest, id translato cum est dictum, inlustrat id, 
quod intellegi uolumus, eius rei, quam alieno uerbo posuimus, similitudo. (156) 
Ergo hae translationes quasi mutuationes sunt, cum quod non habeas aliunde 
sumas, illae paulo audaciores, quae non inopiam indicant, sed orationi 
splendoris aliquid arcessunt; quarum ego quid uobis aut inueniendi rationem aut 
genera ponam?

[3,39] XXXIX. (157) (Similitudinis est ad uerbum unum contracta breuitas, quod 
uerbum in alieno loco tamquam in suo positum si agnoscitur, delectat, si simile nihil 
habet, repudiatur); sed ea transferri oportet, quae aut clariorem faciunt rem, 
ut illa omnia: inhorrescit mare, tenebrae conduplicantur, noctisque et nimbum 
occaecat nigror, flamma inter nubis coruscat, caelum tonitru contremit, grando 
mixta imbri largifico subita praecipitans cadit, undique omnes uenti erumpunt, 
saeui exsistunt turbines, feruit aestu pelagus: omnia fere, quo essent clariora, 
translatis per similitudinem uerbis dicta sunt; (158) aut quo significatur magis 
res tota siue facti alicuius siue consili, ut ille, qui occultantem consulto, ne 
id, quod ageretur, intellegi posset, duobus translatis uerbis similitudine ipsa 
indicat: quandoquidem is se circum uestit dictis, saepit se dolo. Non numquam 
etiam breuitas translatione conficitur, ut illud "si telum manu fugit": 
imprudentia teli missi breuius propriis uerbis exponi non potuit, quam est uno 
significata translato. 

[3,40] XL- (159) Atque hoc in genere persaepe mihi admirandum uidetur quid 
sit, quod omnes translatis et alienis magis delectentur uerbis quam propriis et suis.
Nam si res suum nomen et uocabulum proprium non habet, ut pes in naui, ut 
nexum, quod per libram agitur, ut in uxore diuortium, necessitas cogit, quod non 
habeas, aliunde sumere; sed in suorum uerborum maxima copia tamen homines aliena 
multo magis, si sunt ratione translata, delectant. (160) Id accidere credo, uel 
quod ingeni specimen est quoddam transilire ante pedes posita et alia longe 
repetita sumere; uel quod is, qui audit, alio ducitur cogitatione neque tamen 
aberrat, quae maxima est delectatio; uel quod in singulis uerbis res ac totum 
simile conficitur; uel quod omnis translatio, quae quidem sumpta ratione est, ad 
sensus ipsos admouetur, maxime oculorum, qui est sensus acerrimus. (161) Nam et 
odor urbanitatis et mollitudo humanitatis et murmur maris et dulcitudo orationis 
sunt ducta a ceteris sensibus; illa uero oculorum multo acriora, quae paene 
ponunt in conspectu animi, quae cernere et uidere non possumus. Nihil est enim 
in rerum natura, cuius nos non in aliis rebus possimus uti uocabulo et nomine. 
Vnde enim simile duci potest, potest autem ex omnibus, indidem uerbum unum, quod 
similitudinem continet, translatum lumen adferet orationi. (162) Quo in genere 
primum est fugienda dissimilitudo: "caeli ingentes fornices"; quamuis sphaeram 
in scaenam, ut dicitur, attulerit Ennius, tamen in sphaera fornicis similitudo 
inesse non potest. Viue, Vlixes; dum licet: oculis postremum lumen radiatum 
rape! Non dixit "pete" non "cape," - haberet enim moram sperantis diutius esse 
uicturum - sed "rape": est hoc uerbum ad id aptatum, quod ante dixerat, "dum 
licet."

[3,41] XLI. (163) Deinde uidendum est ne longe simile sit ductum: "Syrtim" patrimoni, 
"scopulum" libentius dixerim; "Charybdim" bonorum, "uoraginem" potius; facilius 
enim ad ea, quae uisa, quam ad illa, quae audita sunt, mentis oculi feruntur; et 
quoniam haec uel summa laus est in uerbis transferendis, ut sensum feriat id, 
quod translatum sit, fugienda est omnis turpitudo earum rerum, ad quas eorum 
animos, qui audient, trahet similitudo. (164) Nolo dici morte Africani 
"castratam" esse rem publicam, nolo "stercus curiae" dici Glauciam; quamuis sit 
simile, tamen est in utroque deformis cogitatio similitudinis; nolo esse aut 
maius, quam res postulet: "tempestas comissationis"; aut minus: "comissatio 
tempestatis"; nolo esse uerbum angustius id, quod translatum sit, quam fuisset 
illud proprium ac suum: quidnam est, obsecro? Quid te adirier abnutas? Melius 
esset uetas, prohibes, absterres; quoniam ille dixerat: ilico istic, ne contagio 
mea bonis umbraue obsit ... (165) Atque etiam, si uereare, ne paulo durior 
translatio esse uideatur, mollienda est praeposito saepe uerbo; ut si olim, M- 
Catone mortuo, "pupillum" senatum quis relictum diceret, paulo durius; sin, "ut 
ita dicam, pupillum," aliquanto mitius: etenim uerecunda debet esse translatio, 
ut deducta esse in alienum locum, non inrupisse, atque ut precario, non ui, 
uenisse uideatur. (166) Modus autem nullus est florentior in singulis uerbis 
neque qui plus luminis adferat orationi; nam illud, quod ex hoc genere profluit 
non est in uno uerbo translato, sed ex pluribus continuatis conectitur, ut aliud 
dicatur, aliud intellegendum sit: neque me patiar iterum ad unum scopulum ut 
olim classem Achiuom offendere. Atque illud, erras, erras; nam exsultantem te et 
praefidentem tibi repriment ualidae legum habenae atque imperi insistent iugo. 
(167) Sumpta re simili uerba illius rei propria deinceps in rem aliam, ut dixi, 
transferuntur.

[3,42] XLII. Est hoc magnum ornamentum orationis, in quo obscuritas fugienda est; 
etenim hoc fere genere fiunt ea, quae dicuntur aenigmata; non est autem in uerbo 
modus hic, sed in oratione, id est, in continuatione uerborum. Ne illa quidem 
traductio atque immutatio in uerbo quandam fabricationem habet (sed in 
oratione): Africa terribili tremit horrida terra tumultu; (pro Afris est sumpta 
Africa,) neque factum est uerbum, ut "mare saxifragis undis"; neque translatum, 
ut "mollitur mare"; sed ornandi causa proprium proprio commutatum: desine, Roma, 
tuos hostis ... et testes sunt campi magni ... Grauis est modus in ornatu 
orationis et saepe sumendus; ex quo genere haec sunt, Martem belli esse 
communem, Cererem pro frugibus, Liberum appellare pro uino, Neptunum pro mari, 
curiam pro senatu, campum pro comitiis, togam pro pace, arma ac tela pro bello; 
(168) quo item in genere et uirtutes et uitia pro ipsis, in quibus illa sunt, 
appellantur: "luxuries quam in domum inrupit," et "quo auaritia penetrauit"; aut 
"fides ualuit, iustitia confecit." Videtis profecto genus hoc totum, cum inflexo 
immutatoque uerbo res eadem enuntiatur ornatius; cui sunt finitima illa minus 
ornata, sed tamen non ignoranda, cum intellegi uolumus aliquid aut ex parte 
totum, ut pro aedificiis cum parietes aut tecta dicimus; aut ex toto partem, ut 
cum unam turmam equitatum populi Romani dicimus; aut ex uno pluris: at Romanus 
homo, tamen etsi res bene gesta est corde suo trepidat; aut cum ex pluribus 
intellegitur unum: nos sumus Romani, qui fuimus ante Rudini; aut quocumque modo, 
non ut dictum est, in eo genere intellegitur, sed ut sensum est.
(169) Abutimur saepe etiam uerbo non tam eleganter quam in transferendo, 
sed etiam si licentius, tamen interdum non impudenter; ut cum grandem orationem 
pro longa, minutum animum pro paruo dicimus. Verum illa uidetisne esse non 
uerbi, sed orationis, quae ex pluribus, ut eui, translationibus conexa sunt? 
Haec autem, quae aut immutata esse dixi aut aliter intellegenda ac dicerentur, 
sunt translata quodam modo. (170) Ita fit, ut omnis singulorum uerborum uirtus 
atque laus tribus exsistat ex rebus: si aut uetustum uerbum sit, quod tamen 
consuetudo ferre possit; aut factum uel coniunctione uel nouitate, in quo item 
est auribus consuetudinique parcendum; aut translatum, quod maxime tamquam 
stellis quibusdam notat et illuminat orationem.

[3,43] XLIII. (171) Sequitur continuatio uerborum, quae duas res maxime, conlocationem 
primum, deinde modum quendam formamque desiderat. Conlocationis est componere 
et struere uerba sic, ut neue asper eorum concursus neue hiulcus sit, sed quodam modo 
coagmentatus et leuis; in quo lepide soceri mei persona lusit is, qui 
elegantissime id facere potuit, Lucilius: quam lepide lexeis compostae! Vt 
tesserulae omnes arte pauimento atque emblemate uermiculato. Quae cum dixisset 
in Albucium inludens, ne a me quidem abstinuit: Crassum habeo generum, ne 
rhetoricoterus tu sis. Quid ergo? Iste Crassus, quoniam eius abuteris nomine, 
quid efficit? Illud quidem; scilicet, ut ille uult et ego uellem, melius 
aliquanto quam Albucius: uerum in me quidem lusit ille, ut solet. (172) Sed est 
tamen haec conlocatio conseruanda uerborum, de qua loquor; quae uinctam 
orationem efficit, quae cohaerentem, quae leuem, quae aequabiliter fluentem; id 
adsequemini, si uerba extrema cum consequentibus primis ita iungentur, ut neue 
aspere concurrant neue uastius diducantur.

[3,44] XLIV. (173) Hanc diligentiam subsequitur modus etiam et forma uerborum, quod 
iam uereor ne huic Catulo uideatur esse puerile; uersus enim ueteres illi in hac 
soluta oratione propemodum, hoc est, numeros quosdam nobis esse adhibendos 
putauerunt: interspirationis enim, non defetigationis nostrae neque librariorum 
notis, sed uerborum et sententiarum modo interpunctas clausulas in orationibus 
esse uoluerunt; idque princeps Isocrates instituisse fertur, ut inconditam 
antiquorum dicendi consuetudinem delectationis atque aurium causa, quem ad modum 
scribit discipulus eius Naucrates, numeris astringeret. (174) Namque haec duo 
musici, qui erant quondam idem poetae, machinati ad uoluptatem sunt, uersum 
atque cantum, ut et uerborum numero et uocum modo delectatione uincerent aurium 
satietatem. Haec igitur duo, uocis dico moderationem et uerborum conclusionem, 
quoad orationis seueritas pati posset, a poetica ad eloquentiam traducenda 
duxerunt. (175) In quo illud est uel maximum, quod uersus in oratione si 
efficitur coniunctione uerborum, uitium est, et tamen eam coniunctionem sicuti 
uersum numerose cadere et quadrare et perfici uolumus. Neque est ex multis res 
una, quae magis oratorem ab imperito dicendi ignaroque distinguat, quam quod 
ille rudis incondite fundit quantum potest et id, quod dicit, spiritu, non arte 
determinat, orator autem sic inligat sententiam uerbis, ut eam numero quodam 
complectatur et astricto et soluto. (176) Nam cum uinxit forma et modis, relaxat 
et liberat immutatione ordinis, ut uerba neque adligata sint quasi certa aliqua 
lege uersus neque ita soluta, ut uagentur.

[3,45] XLV. Quonam igitur modo tantum munus insistemus ut arbitremur nos hanc uim 
numerose dicendi consequi posse? Non est res tam difficilis quam necessaria; 
nihil est enim tam tenerum neque tam flexibile neque quod tam facile sequatur 
quocumque ducas quam oratio. (177) Ex hac uersus, ex hac eadem dispares numeri 
conficiuntur; ex hac haec etiam soluta uariis modis multorumque generum oratio; 
non enim sunt alia sermonis, alia contentionis uerba, neque ex alio genere ad 
usum cotidianum, alio ad scaenam pompamque sumuntur; sed ea nos cum iacentia 
sustulimus e medio, sicut mollissimam ceram ad nostrum arbitrium formamus et 
fingimus. Itaque ut tum graues sumus, tum subtiles, tum medium quiddam tenemus: 
sic institutam nostram sententiam sequitur orationis genus idque ad omnem aurium 
uoluptatem et animorum motum mutatur et uertitur. (178) Sed ut in plerisque 
rebus incredibiliter hoc natura est ipsa fabricata, sic in oratione, ut ea, quae 
maximam utilitatem in se continerent, plurimum eadem haberent uel dignitatis uel 
saepe etiam uenustatis. Incolumitatis ac salutis omnium causa uidemus hunc 
statum esse huius totius mundi atque naturae, rotundum ut caelum terraque ut 
media sit eaque sua ui nutuque teneatur, sol ut eam circum feratur, ut accedat 
ad brumale signum et inde sensim ascendat in diuersam partem; ut luna accessu et 
recessu (suo) solis lumen accipiat; ut eadem spatia quinque stellae dispari motu 
cursuque conficiant. (179) Haec tantam habent uim, paulum ut immutata cohaerere 
non possint, tantam pulchritudinem, ut nulla species ne cogitari quidem possit 
ornatior. Referte nunc animum ad hominum uel etiam ceterarum animantium formam 
et figuram. Nullam partem corporis sine aliqua necessitate adfictam totamque 
formam quasi perfectam reperietis arte, non casu.

[3,46] XLVI. Quid in eis arboribus? In quibus non truncus, non rami, non folia sunt 
denique nisi ad suam retinendam conseruandamque naturam, nusquam tamen est ulla 
pars nisi uenusta. Linquamus naturam artisque uideamus. (180) Quid tam in 
nauigio necessarium quam latera, quam cauernae, quam prora, quam puppis, quam 
antennae, quam uela, quam mali? Quae tamen hanc habent in specie uenustatem, ut 
non solum salutis, sed etiam uoluptatis causa inuenta esse uideantur. Columnae 
templa et porticus sustinen; tamen habent non plus utilitatis quam dignitatis: 
Capitoli fastigium illud et ceterarum aedium non uenustas, sed necessitas ipsa 
fabricata est; nam, cum esset habita ratio, quem ad modum ex utraque tecti parte 
aqua delaberetur, utilitatem templi fastigi dignitas consecuta est; ut, etiam si 
in caelo Capitolium statueretur, ubi imber esse non posset, nullam sine fastigio 
dignitatem habiturum fuisse uideatur. (181) Hoc in omnibus item partibus 
orationis euenit, ut utilitatem ac prope necessitatem suauitas quaedam et lepos 
consequatur; clausulas enim atque interpuncta uerborum animae interclusio atque 
angustiae spiritus attulerunt: id inuentum ita est suaue, ut, si cui sit 
infinitus spiritus datus, tamen eum perpetuare uerba nolimus; id enim auribus 
nostris gratum est (inuentum), quod hominum lateribus non tolerabile solum, sed 
etiam facile esse posset.

[3,47] XLVII. (182) Longissima est igitur complexio uerborum, quae uolui uno spiritu 
potest; sed hic naturae modus est, artis alius. Nam cum sint numeri plures, 
iambum et trochaeum frequentem segregat ab oratore Aristoteles, Catule, uester, 
qui natura tamen incurrunt ipsi in orationem sermonemque nostrum; sed sunt 
insignes percussiones eorum numerorum et minuti pedes. Qua re primum ad heroum 
nos (dactylici et anapaesti spondi pedem) inuitat: in quo impune progredi licet 
duo dumtaxat pedes aut paulo plus, ne plane in uersum aut similitudinem uersus 
incidamus. "Altae sunt geminae, quibus." Hi tres (heroi) pedes in principia 
continuandorum uerborum satis decore cadunt. (183) Probatur autem ab eodem illo 
maxime paean, qui est duplex: nam aut a longa oritur, quam tres breues 
consequuntur, ut haec uerba "desinite, incipite? comprimite," aut a breuibus 
deinceps tribus, extrema producta atque longa, sicut illa sunt "domuerant, 
sonipedes"; atque illi philosopho ordiri placet a superiore paeane, posteriore 
finire; est autem paean hic posterior non syllabarum numero, sed aurium mensura, 
quod est acrius iudicium et certius, par fere cretico, qui est ex longa et breui 
et longa: ut Quid petam praesidi, aut exsequar? Quoue nunc ... A quo numero 
exorsus est Fannius: "si, Quirites, minas illius." Hunc ille clausulis aptiorem 
putat, quas uult longa plerumque syllaba terminari.

[3,48] XLVIII. (184) Neque uero haec tam acrem curam diligentiamque desiderant, 
quam est illa poetarum; quos necessitas cogit et ipsi numeri ac modi sic uerba uersu 
includere, ut nihil sit ne spiritu quidem minimo breuius aut longius, quam 
necesse est. Liberior est oratio et plane, ut dicitur, sic est uere soluta, non 
ut fugiat tamen aut erret, sed ut sine uinculis sibi ipsa moderetur. Namque ego 
illud adsentior Theophrasto, qui putat orationem, quae quidem sit polita atque 
facta quodam modo, non astricte, sed remissius numerosam esse oportere. (185) 
Etenim, sicut ille suspicatur, et ex istis modis, quibus hic usitatus uersus 
efficitur, post anapaestus, procerior quidam numerus, effloruit, inde ille 
licentior et diuitior fluxit dithyrambus, cuius membra et pedes, ut ait idem, 
sunt in omni locupleti oratione diffusa; et, si numerosum est in omnibus sonis 
atque uocibus, quod habet quasdam impressiones et quod metiri possumus 
interuallis aequalibus, recte genus hoc numerorum, dum modo ne continui sint, in 
orationis laude ponitur. Nam si rudis et impolita putanda est illa sine 
interuallis loquacitas perennis et profluens, quid est aliud causae cur 
repudietur, nisi quod hominum auribus uocem natura modulatur ipsa? Quod fieri, 
nisi inest numerus in uoce, non potest. (186) Numerus autem in continuatione 
nullus est; distinctio et aequalium aut saepe uariorum interuallorum percussio 
numerum conficit, quem in cadentibus guttis, quod interuallis distinguuntur, 
notare possumus, in amni praecipitante non possumus. Quod si continuatio 
uerborum haec soluta multo est aptior atque iucundior, si est articulis 
membrisque distincta, quam si continuata ac producta, membra illa modificata 
esse debebunt; quae si in extremo breuiora sunt, infringitur ille quasi uerborum 
ambitus; sic enim has orationis conuersiones Graeci nominant. Qua re aut paria 
esse debent posteriora superioribus, et extrema primis aut, quod etiam est 
melius et iucundius, longiora.

[3,49] XLIX. (187) Atque haec quidem ab eis philosophis, quos tu maxime diligis, 
Catule, dicta sunt; quod eo saepius testificor, ut auctoribus laudandis 
ineptiarum crimen effugiam." "Quarum tandem?" inquit Catulus "aut quid 
disputatione ista adferri potest elegantius aut omnino dici subtilius?" (188) 
"At enim uereor," inquit Crassus "ne haec aut difficiliora istis ad persequendum 
esse uideantur aut, quia non traduntur in uulgari ista disciplina, nos ea maiora 
ac difficiliora uideri uelle uideamur." Tum Catulus "erras," inquit "Crasse, si 
aut me aut horum quemquam putas a te haec opera cotidiana et peruagata 
exspectare. Ista, quae dicis, dici uolumus; neque tam dici quam isto dici modo; 
neque tibi hoc pro me solum, sed pro his omnibus sine ulla dubitatione 
respondeo." (189) "Ego uero" inquit Antonius "inueni iam, quem negaram in eo, 
quem scripsi, libello me inuenisse eloquentem. Sed eo te ne laudandi quidem 
causa interpellaui, ne quid de hoc tam exiguo sermonis tui tempore uerbo uno meo 
deminueretur." (190) "Hanc igitur" Crassus inquit "ad legem cum exercitatione 
tum stilo, qui et alia et hoc maxime ornat ac limat, formanda nobis oratio est. 
Neque tamen hoc tanti laboris est, quanti uidetur, nec sunt haec rhythmicorum 
aut musicorum acerrima norma dirigenda; efficiendum est illud modo nobis, ne 
fluat oratio, ne uagetur, ne insistat interius, ne excurrat longius, ut membris 
distinguatur, ut conuersiones habeat absolutas. Neque semper utendum est 
perpetuitate et quasi conuersione uerborum, sed saepe carpenda membris 
minutioribus oratio est, quae tamen ipsa membra sunt numeris uincienda. (191) 
Neque uos paean aut herous ille conturbet: ipsi occurrent orationi; ipsi, 
inquam, se offerent et respondebunt non uocati. Consuetudo modo illa sit 
scribendi atque dicendi, ut sententiae uerbis finiantur eorumque uerborum 
iunctio nascatur ab proceris numeris ac liberis, maxime heroo aut paeane priore 
aut cretico, sed uarie distincteque considat. Notatur enim maxime similitudo in 
conquiescendo. Et, si primi et postremi (illi) pedes sunt hac ratione seruati, 
medii possunt latere, modo ne circuitus ipse uerborum sit aut breuior, quam 
aures exspectent, aut longior, quam uires atque anima patiatur.

[3,50] L- (192) Clausulas autem diligentius etiam seruandas esse arbitror quam 
superiora, quod in eis maxime perfectio atque absolutio iudicatur. Nam uersus 
aeque prima et media et extrema pars attenditur, qui debilitatur, in quacumque 
est parte titubatum; in oratione autem pauci prima cernunt, postrema plerique: 
quae quoniam apparent et intelleguntur, uarianda sunt, ne aut animorum iudiciis 
repudientur aut aurium satietate. (193) Duo enim aut tres fere sunt extremi 
seruandi et notandi pedes, si modo non breuiora et praecisa erunt superiora; 
quos aut chorios aut heroos aut alternos esse oportebit aut in paeane illo 
posteriore, quem Aristoteles probat, aut ei pari cretico. Horum uicissitudines 
efficient, ut neque ei satientur, qui audient, fastidio similitudinis, nec nos 
id, quod faciemus, opera dedita facere uideamur. (194) Quod si Antipater ille 
Sidonius, quem tu probe, Catule, meministi, solitus est uersus hexametros 
aliosque uariis modis atque numeris fundere ex tempore tantumque hominis 
ingeniosi ac memoris ualuit exercitatio, ut, cum se mente ac uoluntate 
coniecisset in uersum, uerba sequerentur; quanto id facilius in oratione, 
exercitatione et consuetudine adhibita, consequemur!
(195) Illud autem ne quis admiretur, quonam modo haec uulgus imperitorum in 
audiendo notet, cum in omni genere tum in hoc ipso magna quaedam est uis 
incredibilisque naturae. Omnes enim tacito quodam sensu sine ulla arte aut 
ratione quae sint in artibus ac rationibus recta ac praua diiudicant; idque cum 
faciunt in picturis et in signis et in aliis operibus, ad quorum intellegentiam 
a natura minus habent instrumenti, tum multo ostendunt magis in uerborum, 
numerorum uocumque iudicio; quod ea sunt in communibus infixa sensibus nec earum 
rerum quemquam funditus natura esse uoluit expertem. (196) Itaque non solum 
uerbis arte positis mouentur omnes, uerum etiam numeris ac uocibus. Quotus enim 
quisque est qui teneat artem numerorum ac modorum? At in eis si paulum modo 
offensum est, ut aut contractione breuius fieret aut productione longius, 
theatra tota reclamant. Quid, hoc non idem fit in uocibus, ut a multitudine et 
populo non modo cateruae atque concentus, sed etiam ipsi sibi singuli 
discrepantes eiciantur?

[3,51] LI. (197) Mirabile est, cum plurimum in faciendo intersit inter doctum et 
rudem, quam non multum differat in iudicando. Ars enim cum a natura profecta 
sit, nisi natura moueat ac delectet, nihil sane egisse uideatur; nihil est autem 
tam cognatum mentibus nostris quam numeri atque uoces; quibus et excitamur et 
incendimur et lenimur et languescimus et ad hilaritatem et ad tristitiam saepe 
deducimur; quorum illa summa uis carminibus est aptior et cantibus, non 
neglecta, ut mihi uidetur, a Numa rege doctissimo maioribusque nostris, ut 
epularum sollemnium fides ac tibiae Saliorumque uersus indicant; maxime autem a 
Graecia uetere celebrata. Quibus utinam similibusque de rebus disputari quam de 
puerilibus his uerborum translationibus maluissetis! (198) Verum ut in uersu 
uulgus, si est peccatum, uidet, sic, si quid in nostra oratione claudicat, 
sentit; sed poetae non ignoscit, nobis concedit: taciti tamen omnes non esse 
illud, quod diximus, aptum perfectumque cernunt. Itaque illi ueteres, sicut 
hodie etiam non nullos uidemus, cum circuitum et quasi orbem uerborum conficere 
non possent, nam id quidem nuper uel posse uel audere coepimus, terna aut bina 
aut non nulli singula etiam uerba dicebant; qui in illa infantia naturale illud, 
quod aures hominum flagitabant, tenebant tamen, ut et illa essent paria, quae 
dicerent, et aequalibus interspirationibus uterentur.

[3,52] LII. (199) Exposui fere, ut potui, quae maxime ad ornatum orationis pertinere 
arbitrabar. Dixi enim de singulorum laude uerborum, dixi de coniunctione eorum, 
dixi de numero atque forma; sed si habitum etiam orationis et quasi colorem 
aliquem requiritis, est et plena quaedam, sed tamen teres, et tenuis, non sine 
neruis ac uiribus, et ea, quae particeps utriusque generis quadam mediocritate 
laudatur. His tribus figuris insidere quidam uenustatis non fuco inlitus, sed 
sanguine diffusus debet color. (200) Tum denique hic nobis orator ita 
conformandus est et uerbis et sententiis, ut, quem ad modum qui utuntur armis 
aut palaestra, non solum sibi uitandi aut feriendi rationem esse habendam putet, 
sed etiam, ut cum uenustate moueatur, ut ei qui in armorum tractatione 
uersantur, <sic uerbis quidem ad aptam compositionem et decentiam, sententiis 
uero ad grauitatem orationis utatur>. Formantur autem et uerba et sententiae 
paene innumerabiliter, quod satis scio notum esse uobis; sed inter 
conformationem uerborum et sententiarum hoc interest, quod uerborum tollitur, si 
uerba mutaris, sententiarum permanet, quibuscumque uerbis uti uelis. (201) Quod 
quidem uos etsi facitis, tamen admonendos puto, ne quid esse aliud oratoris 
putetis, quod quidem sit egregium atque mirabile, nisi in singulis uerbis illa 
tria tenere, ut translatis utamur frequenter, interdum factis, raro autem etiam 
peruetustis. In perpetua autem oratione, cum et coniunctionis leuitatem et 
numerorum, quam dixi, rationem tenuerimus, tum est quasi luminibus distinguenda 
et frequentanda omnis oratio sententiarum atque uerborum.

[3,53] LIII. (202) Nam et commoratio una in re permultum mouet et inlustris explanatio 
rerumque, quasi gerantur, sub aspectum paene subiectio; quae et in exponenda re 
plurimum ualent et ad inlustrandum id, quod exponitur, et ad amplificandum; ut 
eis, qui audient, illud, quod augebimus, quantum efficere oratio poterit, tantum 
esse uideatur; et huic contraria saepe percursio est et plus ad intellegendum, 
quam dixeris, significatio et distincte concisa breuitas et extenuatio et huic 
adiuncta inlusio a praeceptis Caesaris non abhorrens; (203) et ab re digressio, 
in qua cum fuerit delectatio, tum reditus ad rem aptus et concinnus esse 
debebit; propositioque quid sis dicturus et ab eo, quod est dictum, seiunctio et 
reditus ad propositum et iteratio et rationis apta conclusio; tum augendi 
minuendiue causa ueritatis supralatio atque traiectio; et rogatio atque huic 
finitima quasi percontatio eitioque sententiae suae; tum illa, quae maxime quasi 
inrepit in hominum mentis, alia dicentis ac significantis dissimulatio; quae est 
periucunda, cum orationis non contentione, sed sermone tractatur; deinde 
dubitatio, tum distributio, tum correctio uel ante uel postquam dixeris uel cum 
aliquid a te ipso reicias; (204) praemunitio etiam est ad id, quod adgrediare, 
et traiectio in alium; communicatio, quae est quasi cum eis ipsis, apud quos 
dicas, deliberatio; morum ac uitae imitatio uel in personis uel sine illis, 
magnum quoddam ornamentum orationis et aptum ad animos conciliandos uel maxime, 
saepe autem etiam ad commouendos; (205) personarum ficta inductio uel 
grauissimum lumen augendi; descriptio, erroris inductio, ad hilaritatem 
impulsio, anteoccupatio; tum duo illa, quae maxime mouent, similitudo et 
exemplum; digestio, interpellatio, contentio, reticentia, commendatio; uox 
quaedam libera atque etiam effrenatio augendi causa; iracundia, obiurgatio, 
promissio, deprecatio, obsecratio, declinatio breuis a proposito, non ut 
superior illa digressio, purgatio, conciliatio, laesio, optatio atque 
exsecratio. His fere luminibus inlustrant orationem sententiae.

[3,54] LIV. (206) Orationis autem ipsius tamquam armorum est uel ad usum comminatio et 
quasi petitio uel ad uenustatem ipsam tractatio. Nam et geminatio uerborum habet 
interdum uim, leporem alias, et paulum immutatum uerbum atque deflexum et 
eiusdem uerbi crebra tum a primo repetitio, tum in extremum conuersio et in 
eadem uerba impetus et concursio et adiunctio et progressio et eiusdem uerbi 
crebrius positi quaedam distinctio et reuocatio uerbi et illa, quae similiter 
desinunt aut quae cadunt similiter aut quae paribus paria referuntur aut quae 
sunt inter se similia. (207) Est etiam gradatio quaedam et conuersio et uerborum 
concinna transgressio et contrarium et dissolutum et declinatio et reprehensio 
et exclamatio et imminutio et quod in multis casibus ponitur et quod de singulis 
rebus propositis ductum refertur ad singula et ad propositum subiecta ratio et 
item in distributis supposita ratio et permissio et rursum alia dubitatio et 
improuisum quiddam et dinumeratio et alia correctio et dissipatio et continuatum 
et interruptum et imago et sibi ipsi responsio et immutatio et diiunctio et ordo 
et relatio et digressio et circumscriptio. (208) Haec enim sunt fere atque horum 
similia uel plura etiam esse possunt, quae sententiis orationem uerborumque 
conformationibus inluminent."

[3,55] LV. "Quae quidem te, Crasse, uideo," inquit Cotta "quod nota esse nobis putes, 
sine definitionibus et sine exemplis effudisse." "Ego uero" inquit Crassus "ne 
illa quidem, quae supra dixi, noua uobis esse arbitrabar, sed uoluntati uestrum 
omnium parui. (209) His autem de rebus sol me ille admonuit, ut breuior essem, 
qui ipse iam praecipitans me quoque haec praecipitem paene euoluere coegit. Sed 
tamen huius generis demonstratio est et doctrina ipsa uulgaris; usus autem 
grauissimus et in hoc toto dicendi studio difficillimus. (210) Quam ob rem 
quoniam de ornatu omni orationis sunt omnes, si non patefacti, at certe 
commonstrati loci, nunc quid aptum sit, hoc est, quid maxime deceat in oratione, 
uideamus. Quamquam id quidem perspicuum est, non omni causae nec auditori neque 
personae neque tempori congruere orationis unum genus; (211) nam et causae 
capitis alium quendam uerborum sonum requirunt, alium rerum priuatarum atque 
paruarum; et aliud dicendi genus deliberationes, aliud laudationes, aliud 
iudicia, aliud sermones, aliud consolatio, aliud obiurgatio, aliud disputatio, 
aliud historia desiderat. Refert etiam qui audiant, senatus an populus an 
iudices: frequentes an pauci an singuli, et quales: ipsique oratores qua sint 
aetate, honore, auctoritate, debet uideri; tempus, pacis an belli, festinationis 
an oti. (212) Itaque hoc loco nihil sane est quod praecipi posse uideatur, nisi 
ut figuram orationis plenioris et tenuioris et item illius mediocris ad id, quod 
agemus, accommodatam deligamus. Ornamentis eisdem uti fere licebit alias 
contentius, alias summissius; omnique in re posse quod deceat facere artis et 
naturae est, scire quid quandoque deceat prudentiae.

[3,56] LVI. (213) Sed haec omnia perinde sunt, ut aguntur. Actio, inquam, in dicendo 
una dominatur; sine hac summus orator esse in numero nullo potest, mediocris hac 
instructus summos saepe superare. Huic primas dedisse Demosthenes dicitur, cum 
rogaretur quid in dicendo esset primum; huic secundas, huic tertias; quo mihi 
melius etiam illud ab Aeschine dictum uideri solet; qui cum propter ignominiam 
iudicii cessisset Athenis et se Rhodum contulisset, rogatus a Rhodiis legisse 
fertur orationem illam egregiam, quam in Ctesiphontem contra Demosthenem 
dixerat; qua perlecta petitum ab eo est postridie, ut legeret illam etiam, quae 
erat contra ab Demosthene pro Ctesiphonte dicta: quam cum suauissima et maxima 
uoce legisset, admirantibus omnibus "quanto" inquit "magis miraremini, si 
audissetis ipsum!" Ex quo satis significauit, quantum esset in actione, qui 
orationem eandem aliam fore putarit actore mutato. (214) Quid fuit in Graccho, 
quem tu melius, Catule, meministi, quod me puero tanto opere ferretur? "Quo me 
miser conferam? Quo uertam? In Capitoliumne? At fratris sanguine madet. An 
domum? Matremne ut miseram lamentantem uideam et abiectam?" Quae sic ab illo 
esse acta constabat oculis, uoce, gestu, inimici ut lacrimas tenere non possent. 
Haec ideo dico pluribus, quod genus hoc totum oratores, qui sunt ueritatis 
ipsius actores, reliquerunt; imitatores autem ueritatis, histriones, 
occupauerunt.

[3,57] LVII. (215) Ac sine dubio in omni re uincit imitationem ueritas, sed ea si 
satis in actione efficeret ipsa per sese, arte profecto non egeremus; uerum quia 
animi permotio, quae maxime aut declaranda aut imitanda est actione, perturbata 
saepe ita est, ut obscuretur ac paene obruatur, discutienda sunt ea, quae 
obscurant, et ea, quae sunt eminentia et prompta, sumenda. (216) Omnis enim 
motus animi suum quendam a natura habet uultum et sonum et gestum; corpusque 
totum hominis et eius omnis uultus omnesque uoces, ut nerui in fidibus, ita 
sonant, ut a motu animi quoque sunt pulsae. Nam uoces ut chordae sunt intentae, 
quae ad quemque tactum respondeant, acuta grauis, cita tarda, magna parua; quas 
tamen inter omnis est suo quoque in genere mediocris, atque etiam illa sunt ab 
his delapsa plura genera, leue asperum, contractum diffusum, continenti spiritu 
intermisso, fractum scissum, flexo sono extenuatum inflatum; (217) nullum est 
enim horum generum, quod non arte ac moderatione tractetur. Hi sunt actori, ut 
pictori, eiti ad uariandum colores.

[3,58] LVIII. Aliud enim uocis genus iracundia sibi sumat, acutum, incitatum, crebro 
incidens: ipsus hortatur me frater, ut meos malis miser mandarem natos --- et 
ea, quae tu dudum, Antoni, protulisti segregare abs te ausu's --- et ecquis hoc 
animaduortet? Vincite --- et Atreus fere totus. Aliud miseratio ac maeror, 
flexibile, plenum, interruptum, flebili uoce: quo nunc me uortam? Quod iter 
incipiam ingredi? Domum paternamne? Anne ad Peliae filias? et illa o pater, o 
patria, o Priami domus! Et quae sequuntur haec omnia uidei inflammarei, Priamo 
ui uitam euitarei. (218) Aliud metus, demissum et haesitans et abiectum: multis 
sum modis circumuentus, morbo, exsilio atque inopia: tum pauor sapientiam omnem 
mi exanimato expectorat; mater terribilem minatur uitae cruciatum et necem, quae 
nemo est tam firmo ingenio et tanta confidentia, quin refugiat timido sanguen 
atque exalbescat metu. (219) Aliud uis, contentum, uehemens, imminens quadam 
incitatione grauitatis: iterum Thyestes Atreum adtrectatum aduenit, iterum iam 
adgreditur me et quietum exsuscitat. maior mihi moles, maius miscendumst malum, 
qui illius acerbum cor contundam et comprimam. Aliud uoluptas, effusum, lene, 
tenerum, hilaratum ac remissum: sed sibi cum tetulit coronam ob conligandas 
nuptias, tibi ferebat cum simulabat se sibi alacriter dare, tum ad te ludibunda 
docte et delicate detulit. Aliud molestia, sine commiseratione graue quoddam et 
uno pressu ac sono obductum: qua tempestate Helenam Paris innuptis iunxit 
nuptiis, ego tum grauida, expletis iam fui ad pariendum mensibus; per idem 
tempus Polydorum Hecuba partu postremo parit.

[3,59] LIX. (220) Omnis autem hos motus subsequi debet gestus, non hic uerba exprimens 
scaenicus, sed uniuersam rem et sententiam non demonstratione, sed 
significatione declarans, laterum inflexione hac forti ac uirili, non ab scaena 
et histrionibus, sed ab armis aut etiam a palaestra; manus autem minus arguta, 
digitis subsequens uerba, non exprimens; bracchium procerius proiectum quasi 
quoddam telum orationis; supplosio pedis in contentionibus aut incipiendis aut 
finiendis. (221) Sed in ore sunt omnia, in eo autem ipso dominatus est omnis 
oculorum; quo melius nostri illi senes, qui personatum ne Roscium quidem magno 
opere laudabant; animi est enim omnis actio et imago animi uultus, indices 
oculi: nam haec est una pars corporis, quae, quot animi motus sunt, tot 
significationes (et commutationes) possit efficere; neque uero est quisquam qui 
eadem coniuens efficiat. Theophrastus quidem Tauriscum quendam dicit actorem 
auersum solitum esse dicere, qui in agendo contuens aliquid pronuntiaret. (222) 
Qua re oculorum est magna moderatio; nam oris non est nimium mutanda species, ne 
aut ad ineptias aut ad prauitatem aliquam deferamur; oculi sunt, quorum tum 
intentione, tum remissione, tum coniectu, tum hilaritate motus animorum 
significemus apte cum genere ipso orationis; est enim actio quasi sermo 
corporis, quo magis menti congruens esse debet; oculos autem natura nobis, ut 
equo aut leoni saetas, caudam, auris, ad motus animorum declarandos dedit, qua 
re in hac nostra actione secundum uocem uultus ualet; (223) is autem oculis 
gubernatur. Atque in eis omnibus, quae sunt actionis, inest quaedam uis a natura 
data; qua re etiam hac imperiti, hac uulgus, hac denique barbari maxime 
commouentur: uerba enim neminem mouent nisi eum, qui eiusdem linguae societate 
coniunctus est sententiaeque saepe acutae non acutorum hominum sensus 
praeteruolant: accio quae prae se motum animi fert, omnis mouet; isdem enim 
omnium animi motibus concitantur et eos isdem notis et in aliis agnoscunt et in 
se ipsi indicant.

[3,60] LX. (224) Ad actionis autem usum atque laudem maximam sine dubio partem uox 
obtinet; quae primum est optanda nobis; deinde, quaecumque erit, ea tuenda. de 
quo illud iam nihil ad hoc praecipiendi genus, quem ad modum uoci seruiatur: 
equidem tamen magno opere censeo seruiendum; sed illud uidetur ab huius nostri 
sermonis officio non abhorrere, quod, ut dixi paulo ante, plurimis in rebus quod 
maxime est utile, id nescio quo pacto etiam decet maxime. Nam ad uocem 
obtinendam nihil est utilius quam crebra mutatio; nihil perniciosius quam effusa 
sine intermissione contentio. (225) Quid, ad auris nostras et actionis 
suauitatem quid est uicissitudine et uarietate et commutatione aptius? Itaque 
idem Gracchus, quod potes audire, Catule, ex Licinio cliente tuo, litterato 
homine, quem seruum sibi ille habuit ad manum, cum eburneola solitus est habere 
fistula qui staret occulte post ipsum, cum contionaretur, peritum hominem, qui 
inflaret celeriter eum sonum, quo illum aut remissum excitaret aut a contentione 
reuocaret." "Audiui me hercule," inquit Catulus "et saepe sum admiratus hominis 
cum diligentiam tum etiam doctrinam et scientiam." (226) "Ego uero," inquit 
Crassus "ac doleo quidem illos uiros in eam fraudem in re publica esse delapsos; 
quamquam ea tela texitur et ea in ciuitate ratio uiuendi posteritati ostenditur, 
ut eorum ciuium, quos nostri patres non tulerunt, iam similis habere cupiamus." 
"Mitte, obsecro," inquit "Crasse," Iulius "sermonem istum et te ad Gracchi 
fistulam refer; cuius ego nondum plane rationem intellego."

[3,61] LXI. (227) "In omni uoce" inquit Crassus "est quiddam medium, sed suum cuique 
uoci: hinc gradatim ascendere uocem (utile) et suaue est (nam a principio 
clamare agreste quiddam est), et idem illud ad firmandam est uocem salutare; 
deinde est quiddam contentionis extremum, quod tamen interius est, quam 
acutissimus clamor, quo te fistula progredi non sinet, et iam ab ipsa 
contentione reuocabit: est item contra quiddam in remissione grauissimum quoque 
tamquam sonorum gradibus descenditur. Haec uarietas et hic per omnis sonos uocis 
cursus et se tuebitur et actioni adferet suauitatem. Sed fistulatorem domi 
relinquetis, sensum huius consuetudinis uobiscum ad forum deferetis. (228) 
Edidi, quae potui, non ut uolui, sed ut me temporis angustiae coegerunt; scitum 
est enim causam conferre in tempus, cum adferre plura, si cupias, non queas." 
"Tu uero" inquit Catulus "conlegisti omnia, quantum ego possum iudicare, ita 
diuinitus, ut non a Graecis sumpsisse, sed eos ipsos haec docere posse uideare; 
me quidem istius sermonis participem factum esse gaudeo; ac uellem ut meus 
gener, sodalis tuus, Hortensius, adfuisset; quem quidem ego confido omnibus 
istis laudibus, quas tu oratione complexus es, excellentem fore." (229) Et 
Crassus "fore dicis?" inquit, "ego uero esse iam iudico et tum iudicaui, cum me 
consule in senatu causam defendit Africae nuperque etiam magis, cum pro 
Bithyniae rege dixit. Quam ob rem recte uides, Catule; nihil enim isti 
adulescenti neque a natura neque a doctrina deesse sentio: (230) quo magis est 
tibi, Cotta, et tibi, Sulpici, uigilandum ac laborandum; non enim ille mediocris 
orator in uestram quasi succrescit aetatem, sed et ingenio peracri et studio 
flagranti et doctrina eximia et memoria singulari; cui quamquam faueo, tamen 
illum aetati suae praestare cupio, uobis uero illum tanto minorem praecurrere 
uix honestum est." "Sed iam surgamus" inquit "nosque curemus et aliquando ab hac 
contentione disputationis animos nostros curamque laxemus."