[1,0] LIBER PRIMVS.

[1,1] (1) Quamquam te, Marce fili, annum iam audientem Cratippum idque Athenis 
abundare oportet praeceptis institutisque philosophiae propter summam et 
doctoris auctoritatem et urbis, quorum alter te scientia augere potest, altera 
exemplis, tamen, ut ipse ad meam utilitatem semper cum Graecis Latina coniunxi 
neque id in philosophia solum, sed etiam in dicendi exercitatione feci, idem 
tibi censeo faciendum, ut par sis in utriusque orationis facultate. Quam quidem 
ad rem nos, ut uidemur, magnum attulimus adiumentum hominibus nostris, ut non 
modo Graecarum litterarum rudes, sed etiam docti aliquantum se arbitrentur 
adeptos et ad dicendum et ad iudicandum.
(2) Quam ob rem disces tu quidem a principe huius aetatis philosophorum et 
disces quam diu uoles; tam diu autem uelle debebis, quoad te quantum proficias 
non paenitebit. Sed tamen nostra legens non multum a Peripateticis dissidentia, 
quoniam utrique Socratici et Platonici uolumus esse, de rebus ipsis utere tuo 
iudicio -- nihil enim impedio -- orationem autem Latinam efficies profecto legendis 
nostris pleniorem. Nec uero hoc arroganter dictum existimari uelim. Nam 
philosophandi scientiam concedens multis, quod est oratoris proprium, apte, 
distincte, ornate dicere, quoniam in eo studio aetatem consumpsi, si id mihi 
assumo, uideor id meo iure quodam modo uindicare.
(3) Quam ob rem magnopere te hortor, mi Cicero, ut non solum orationes meas, sed 
hos etiam de philosophia libros, qui iam illis fere se aequarunt, studiose 
legas, -- uis enim maior in illis dicendi, -- sed hoc quoque colendum est aequabile 
et temperatum orationis genus. Et id quidem nemini uideo Graecorum adhuc 
contigisse, ut idem utroque in genere elaboraret sequereturque et illud forense 
dicendi et hoc quietum disputandi genus, nisi forte Demetrius Phalereus in hoc 
numero haberi potest, disputator subtilis, orator parum uehemens, dulcis tamen, 
ut Theophrasti discipulum possis agnoscere. Nos autem quantum in utroque 
profecerimus, aliorum sit iudicium, utrumque certe secuti sumus.
(4) Equidem et Platonem existimo si genus forense dicendi tractare uoluisset, 
grauissime et copiosissime potuisse dicere et Demosthenem si illa, quae a 
Platone didicerat, tenuisset et pronuntiare uoluisset, ornate splendideque 
facere potuisse; eodemque modo de Aristotele et Isocrate iudico, quorum uterque 
suo studio delectatus contempsit alterum. 

[1,2]  Sed cum statuissem scribere ad te aliquid hoc tempore, multa posthac, ab eo ordiri maxime 
uolui, quod et aetati tuae esset aptissimum et auctoritati meae. 
Nam cum multa sint in philosophia et grauia et utilia accurate copioseque a philosophis disputata, 
latissime patere uidentur ea quae de officiis tradita ab illis et praecepta sunt. Nulla enim 
uitae pars neque publicis neque priuatis neque forensibus neque domesticis in 
rebus, neque si tecum agas quid, neque si cum altero contrahas, uacare officio 
potest in eoque et colendo sita uitae est honestas omnis et neglegendo 
turpitudo.
(5) Atque haec quidem quaestio communis est omnium philosophorum. Quis est enim, 
qui nullis officii praeceptis tradendis philosophum se audeat dicere? Sed sunt 
non nullae disciplinae, quae propositis bonorum et malorum finibus officium omne 
peruertant. Nam qui summum bonum sic instituit, ut nihil habeat cum uirtute 
coniunctum, idque suis commodis, non honestate metitur, hic, si sibi ipse 
consentiat et non interdum naturae bonitate uincatur, neque amicitiam colere 
possit nec iustitiam nec liberalitatem; fortis uero dolorem summum malum 
iudicans aut temperans uoluptatem summum bonum statuens esse certe nullo modo 
potest.
(6) Quae quamquam ita sint in promptu, ut res disputatione non egeat, tamen sunt 
a nobis alio loco disputata. Hae disciplinae igitur si sibi consentaneae uelint 
esse, de officio nihil queant dicere, neque ulla officii praecepta firma, 
stabilia, coniuncta naturae tradi possunt, nisi aut ab iis, qui solam, aut ab 
iis, qui maxime honestatem propter se dicant expetendam. Ita propria est ea 
praeceptio Stoicorum, Academicorum, Peripateticorum, quoniam Aristonis, 
Pyrrhonis, Erilli iam pridem explosa sententia est, qui tamen haberent ius suum 
disputandi de officio, si rerum aliquem dilectum reliquissent, ut ad officii 
inuentionem aditus esset. Sequemur igitur hoc quidem tempore et hac in 
quaestione potissimum Stoicos, non ut interpretes, sed, ut solemus, e fontibus 
eorum iudicio arbitrioque nostro quantum quoque modo uidebitur, hauriemus.
(7) Placet igitur, quoniam omnis disputatio de officio futura est, ante 
definire, quid sit officium, quod a Panaetio praetermissum esse miror. Omnis 
enim, quae a ratione suscipitur de aliqua re institutio, debet a definitione 
proficisci, ut intellegatur, quid sit id de quo disputetur.

[1,3] Omnis de officio duplex est quaestio. Unum genus est, quod pertinet ad finem 
bonorum, alterum, quod positum est in praeceptis, quibus in omnes partes usus uitae 
conformari possit. Superioris generis huiusmodi sunt exempla, omniane officia 
perfecta sint, num quod officium aliud alio maius sit et quae sunt generis 
eiusdem. Quorum autem officiorum praecepta traduntur, ea quamquam pertinent ad 
finem bonorum, tamen minus id apparet, quia magis ad institutionem uitae 
communis spectare uidentur; de quibus est nobis his libris explicandum.
(8) Atque etiam alia diuisio est officii. Nam et medium quoddam officium dicitur 
et perfectum. Perfectum officium rectum, opinor, uocemus, quoniam Graeci 
g-katorthohma, hoc autem commune officium g-kathehkon uocant. Atque ea sic definiunt, 
ut rectum quod sit, id officium perfectum esse definiant; medium autem officium 
id esse dicunt, quod cur factum sit, ratio probabilis reddi possit.
(9) Triplex igitur est, ut Panaetio uidetur, consilii capiendi deliberatio. Nam 
aut honestumne factu sit an turpe dubitant id, quod in deliberationem cadit; in 
quo considerando saepe animi in contrarias sententias distrahuntur. Tum autem 
aut anquirunt aut consultant ad uitae commoditatem iucunditatemque, ad 
facultates rerum atque copias, ad opes, ad potentiam, quibus et se possint 
iuuare et suos, conducat id necne, de quo deliberant; quae deliberatio omnis in 
rationem utilitatis cadit. Tertium dubitandi genus est, cum pugnare uidetur cum 
honesto id, quod uidetur esse utile. Cum enim utilitas ad se rapere, honestas 
contra reuocare ad se uidetur, fit ut distrahatur in deliberando animus 
afferatque ancipitem curam cogitandi.
(10) Hac diuisione, cum praeterire aliquid maximum uitium in diuidendo sit, duo 
praetermissa sunt. Nec enim solum, utrum honestum an turpe sit, deliberari 
solet, sed etiam duobus propositis honestis utrum honestius, itemque duobus 
propositis utilibus utrum utilius. Ita quam ille triplicem putauit esse rationem 
in quinque partes distribui debere reperitur. Primum igitur est de honesto, sed 
dupliciter, tum pari ratione de utili, post de comparatione eorum disserendum.

[1,4] (11) Principio generi animantium omni est a natura tributum, ut se, uitam 
corpusque tueatur, declinet ea, quae nocitura uideantur, omniaque, quae sint ad 
uiuendum necessaria anquirat et paret, ut pastum, ut latibula, ut alia generis 
eiusdem. Commune item animantium omnium est coniunctionis appetitus procreandi 
causa et cura quaedam eorum, quae procreata sint. Sed inter hominem et beluam 
hoc maxime interest, quod haec tantum, quantum sensu mouetur, ad id solum, quod 
adest quodque praesens est se accommodat, paulum admodum sentiens praeteritum 
aut futurum. Homo autem, quod rationis est particeps, per quam consequentia 
cernit, causas rerum uidet earumque praegressus et quasi antecessiones non 
ignorat, similitudines comparat rebusque praesentibus adiungit atque adnectit 
futuras, facile totius uitae cursum uidet ad eamque degendam praeparat res 
necessarias.
(12) Eademque natura ui rationis hominem conciliat homini et ad orationis et ad 
uitae societatem ingeneratque inprimis praecipuum quendam amorem in eos, qui 
procreati sunt impellitque, ut hominum coetus et celebrationes et esse et a se 
obiri uelit ob easque causas studeat parare ea, quae suppeditent ad cultum et ad 
uictum, nec sibi soli, sed coniugi, liberis, ceterisque quos caros habeat 
tuerique debeat, quae cura exsuscitat etiam animos et maiores ad rem gerendam 
facit.
(13) Inprimisque hominis est propria ueri inquisitio atque inuestigatio. Itaque 
cum sumus necessariis negotiis curisque uacui, tum auemus aliquid uidere, 
audire, addiscere cognitionemque rerum aut occultarum aut admirabilium ad beate 
uiuendum necessariam ducimus. Ex quo intellegitur, quod uerum, simplex 
sincerumque sit, id esse naturae hominis aptissimum. Huic ueri uidendi 
cupiditati adiuncta est appetitio quaedam principatus, ut nemini parere animus 
bene informatus a natura uelit nisi praecipienti aut docenti aut utilitatis 
causa iuste et legitime imperanti; ex quo magnitudo animi existit humanarumque 
rerum contemptio.
(14) Nec uero illa parua uis naturae est rationisque, quod unum hoc animal 
sentit, quid sit ordo, quid sit quod deceat, in factis dictisque qui modus. 
Itaque eorum ipsorum, quae aspectu sentiuntur, nullum aliud animal 
pulchritudinem, uenustatem, conuenientiam partium sentit; quam similitudinem 
natura ratioque ab oculis ad animum transferens multo etiam magis 
pulchritudinem, constantiam, ordinem in consiliis factisque conseruandam putat 
cauetque ne quid indecore effeminateue faciat, tum in omnibus et opinionibus et 
factis ne quid libidinose aut faciat aut cogitet. Quibus ex rebus conflatur et 
efficitur id, quod quaerimus, honestum, quod etiamsi nobilitatum non sit, tamen 
honestum sit, quodque uere dicimus, etiamsi a nullo laudetur, natura esse 
laudabile.

[1,5] (15) Formam quidem ipsam, Marce fili, et tamquam faciem honesti uides, "quae si 
oculis cerneretur, mirabiles amores ut ait Plato, excitaret sapientiae". Sed 
omne, quod est honestum, id quattuor partium oritur ex aliqua. Aut enim in 
perspicientia ueri sollertiaque uersatur aut in hominum societate tuenda 
tribuendoque suum cuique et rerum contractarum fide aut in animi excelsi atque 
inuicti magnitudine ac robore aut in omnium, quae fiunt quaeque dicuntur ordine 
et modo, in quo inest modestia et temperantia. Quae quattuor quamquam inter se 
colligata atque implicata sunt, tamen ex singulis certa officiorum genera 
nascuntur, uelut ex ea parte, quae prima discripta est, in qua sapientiam et 
prudentiam ponimus, inest indagatio atque inuentio ueri, eiusque uirtutis hoc 
munus est proprium.
(16) Ut enim quisque maxime perspicit, quid in re quaque uerissimum sit quique 
acutissime et celerrime potest et uidere et explicare rationem, is 
prudentissimus et sapientissimus rite haberi solet. Quocirca huic quasi materia, 
quam tractet et in qua uersetur, subiecta est ueritas.
(17) Reliquis autem tribus uirtutibus necessitates propositae sunt ad eas res 
parandas tuendasque, quibus actio uitae continetur, ut et societas hominum 
coniunctioque seruetur et animi excellentia magnitudoque cum in augendis opibus 
utilitatibusque et sibi et suis comparandis, tum multo magis in his ipsis 
despiciendis eluceat. Ordo autem et constantia et moderatio et ea, quae sunt his 
similia, uersantur in eo genere ad quod est adhibenda actio quaedam, non solum 
mentis agitatio. Is enim rebus, quae tractantur in uita, modum quendam et 
ordinem adhibentes, honestatem et decus conseruabimus.

[1,6] (18) Ex quattuor autem locis, in quos honesti naturam uimque diuisimus, primus 
ille, qui in ueri cognitione consistit, maxime naturam attingit humanam. Omnes 
enim trahimur et ducimur ad cognitionis et scientiae cupiditatem, in qua 
excellere pulchrum putamus, labi autem, errare, nescire, decipi et malum et 
turpe ducimus. In hoc genere et naturali et honesto duo uitia uitanda sunt, 
unum, ne incognita pro cognitis habeamus hisque temere assentiamur, quod uitium 
effugere qui uolet -- omnes autem uelle debent -- adhibebit ad considerandas res et 
tempus et diligentiam.
(19) Alterum est uitium, quod quidam nimis magnum studium multamque operam in 
res obscuras atque difficiles conferunt easdemque non necessarias. Quibus uitiis 
declinatis quod in rebus honestis et cognitione dignis operae curaeque ponetur, 
id iure laudabitur, ut in astrologia C- Sulpicium audimus, in geometria Sex. 
Pompeium ipsi cognouimus, multos in dialecticis, plures in iure ciuili, quae 
omnes artes in ueri inuestigatione uersantur, cuius studio a rebus gerendis 
abduci contra officium est. Virtutis enim laus omnis in actione consistit, a qua 
tamen fit intermissio saepe multique dantur ad studia reditus; tum agitatio 
mentis, quae numquam adquiescit, potest nos in studiis cognitionis etiam sine 
opera nostra continere. Omnis autem cogitatio motusque animi aut in consiliis 
capiendis de rebus honestis et pertinentibus ad bene beateque uiuendum aut in 
studiis scientiae cognitionisque uersabitur. Ac de primo quidem officii fonte 
diximus.

[1,7] (20) De tribus autem reliquis latissime patet ea ratio, qua societas hominum 
inter ipsos et uitae quasi communitas continetur; cuius partes duae: iustitia, 
in qua uirtutis splendor est maximus, ex qua uiri boni nominantur, et huic 
coniuncta beneficentia, quam eandem uel benignitatem uel liberalitatem appellari 
licet. Sed iustitiae primum munus est, ut ne cui quis noceat, nisi lacessitus 
iniuria, deinde ut communibus pro communibus utatur, priuatis ut suis.
(21) Sunt autem priuata nulla natura, sed aut uetere occupatione, ut qui quondam 
in uacua uenerunt, aut uictoria, ut qui bello potiti sunt, aut lege, pactione, 
condicione, sorte; ex quo fit, ut ager Arpinas Arpinatium dicatur, Tusculanus 
Tusculanorum; similisque est priuatarum possessionum discriptio. Ex quo, quia 
suum cuiusque fit eorum, quae natura fuerant communia, quod cuique optigit, id 
quisque teneat; e quo si quis (quaeuis) sibi appetet, uiolabit ius humanae 
societatis.
(22) Sed quoniam, ut praeclare scriptum est a Platone, non nobis solum nati 
sumus ortusque nostri partem patria uindicat, partem amici, atque, ut placet 
Stoicis, quae in terris gignantur, ad usum hominum omnia creari, homines autem 
hominum causa esse generatos, ut ipsi inter se aliis alii prodesse possent, in 
hoc naturam debemus ducem sequi, communes utilitates in medium adferre, 
mutatione officiorum, dando accipiendo, tum artibus, tum opera, tum facultatibus 
deuincire hominum inter homines societatem.
(23) Fundamentum autem est iustitiae fides, id est dictorum conuentorumque 
constantia et ueritas. Ex quo, quamquam hoc uidebitur fortasse cuipiam durius, 
tamen audeamus imitari Stoicos, qui studiose exquirunt, unde uerba sint ducta, 
credamusque, quia fiat, quod dictum est appellatam fidem. Sed iniustitiae genera 
duo sunt, unum eorum, qui inferunt, alterum eorum, qui ab is, quibus infertur, 
si possunt, non propulsant iniuriam. Nam qui iniuste impetum in quempiam facit 
aut ira aut aliqua perturbatione incitatus, is quasi manus afferre uidetur 
socio; qui autem non defendit nec obsistit, si potest, iniuriae, tam est in 
uitio, quam si parentes aut amicos aut patriam deserat.
(24) Atque illae quidem iniuriae, quae nocendi causa de industria inferuntur, 
saepe a metu proficiscuntur, cum is, qui nocere alteri cogitat, timet, ne, nisi 
id fecerit, ipse aliquo afficiatur incommodo. Maximam autem partem ad iniuriam 
faciendam aggrediuntur, ut adipiscantur ea, quae concupiuerunt; in quo uitio 
latissime patet auaritia.

[1,8] (25) Expetuntur autem diuitiae cum ad usus uitae necessarios, tum ad perfruendas 
uoluptates. In quibus autem maior est animus, in is pecuniae cupiditas spectat 
ad opes et ad gratificandi facultatem, ut nuper M- Crassus negabat ullam satis 
magnam pecuniam esse ei, qui in re publica princeps uellet esse, cuius fructibus 
exercitum alere non posset. Delectant etiam magnifici apparatus uitaeque cultus 
cum elegantia et copia, quibus rebus effectum est, ut infinita pecuniae 
cupiditas esset. Nec uero rei familiaris amplificatio nemini nocens uituperanda 
est, sed fugienda semper iniuria est.
(26) Maxime autem adducuntur plerique, ut eos iustitiae capiat obliuio, cum in 
imperiorum, honorum, gloriae cupiditatem inciderunt. Quod enim est apud Ennium: 
 "Nulla sancta societas
  Nec fides regni est",
id latius patet. Nam quidquid eiusmodi est, in quo non possint plures excellere, 
in eo fit plerumque tanta contentio, ut difficillimum sit seruare sanctam 
societatem. Declarauit id modo temeritas C- Caesaris, qui omnia iura diuina et 
humana peruertit propter eum, quem sibi ipse opinionis errore finxerat 
principatum. Est autem in hoc genere molestum, quod in maximis animis 
splendidissimisque ingeniis plerumque existunt honoris, imperii, potentiae, 
gloriae cupiditates. Quo magis cauendum est, ne quid in eo genere peccetur.
(27) Sed in omni iniustitia permultum interest, utrum perturbatione aliqua 
animi, quae plerumque breuis est et ad tempus, an consulto et cogitata fiat 
iniuria. Leuiora enim sunt ea, quae repentino aliquo motu accidunt, quam ea, 
quae meditata et praeparata inferuntur. Ac de inferenda quidem iniuria satis 
dictum est.

[1,9] (28) Praetermittendae autem defensionis deserendique officii plures solent esse 
causae. Nam aut inimicitias aut laborem aut sumptus suscipere nolunt aut etiam 
neglegentia, pigritia, inertia aut suis studiis quibusdam occupationibusue sic 
impediuntur, ut eos, quos tutari debeant, desertos esse patiantur. Itaque 
uidendum est, ne non satis sit id, quod apud Platonem est in philosophos dictum, 
quod in ueri inuestigatione uersentur quodque ea, quae plerique uehementer 
expetant, de quibus inter se digladiari soleant, contemnant et pro nihilo 
putent, propterea iustos esse. Nam alterum (iustitiae genus) assequuntur, ut 
inferenda ne cui noceant iniuria, in alterum incidunt; discendi enim studio 
impediti, quos tueri debent, deserunt. Itaque eos ne ad rem publicam quidem 
accessuros putant nisi coactos. Aequius autem erat id uoluntate fieri; nam hoc 
ipsum ita iustum est, quod recte fit, si est uoluntarium.
(29) Sunt etiam, qui aut studio rei familiaris tuendae aut odio quodam hominum 
suum se negotium agere dicant nec facere cuiquam uideantur iniuriam. Qui altero 
genere iniustitiae uacant, in alterum incurrunt; deserunt enim uitae societatem, 
quia nihil conferunt in eam studii, nihil operae, nihil facultatum.
(30) Quando igitur duobus generibus iniustitiae propositis adiunximus causas 
utriusque generis easque res ante constituimus, quibus iustitia contineretur, 
facile quod cuiusque temporis officium sit poterimus, nisi nosmet ipsos ualde 
amabimus, iudicare. Est enim difficilis cura rerum alienarum. Quamquam 
Terentianus ille Chremes "humani nihil a se alienum putat"; sed tamen, quia 
magis ea percipimus atque sentimus, quae nobis ipsis aut prospera aut aduersa 
eueniunt, quam illa, quae ceteris, quae quasi longo interuallo interiecto 
uidemus, aliter de illis ac de nobis iudicamus. Quocirca bene praecipiunt, qui 
uetant quicquam agere, quod dubites aequum sit an iniquum. Aequitas lucet ipsa 
per se, dubitatio cogitationem significat iniuriae.

[1,10] (31) Sed incidunt saepe tempora, cum ea, quae maxime uidentur digna esse iusto 
homine, eoque quem uirum bonum dicimus, commutantur fiuntque contraria, ut 
reddere depositum, (etiamne furioso?) facere promissum quaeque pertinent ad 
ueritatem et ad fidem; ea migrare interdum et non seruare fit iustum. Referri 
enim decet ad ea, quae posui principio fundamenta iustitiae, primum ut ne cui 
noceatur, deinde ut communi utilitati seruiatur. Ea cum tempore commutantur, 
commutatur officium et non semper est idem.
(32) Potest enim accidere promissum aliquod et conuen tum, ut id effici sit 
inutile uel ei, cui promissum sit, uel ei, qui promiserit. Nam si, ut in fabulis 
est, Neptunus, quod Theseo promiserat, non fecisset, Theseus Hippolyto filio non 
esset orbatus. Ex tribus enim optatis, ut scribitur, hoc erat tertium, quod de 
Hippolyti interitu iratus optauit; quo impetrato in maximos luctus incidit. Nec 
promissa igitur seruanda sunt ea, quae sint is, quibus promiseris inutilia, nec 
si plus tibi ea noceant, quam illi prosint, cui promiseris, contra officium est, 
maius anteponi minori, ut si constitueris, cuipiam te aduocatum in rem 
praesentem esse uenturum atque interim grauiter aegrotare filius coeperit, non 
sit contra officium non facere, quod dixeris, magisque ille, cui promissum sit, 
ab officio discedat, si se destitutum queratur. Iam illis promissis standum non 
esse quis non uidet, quae coactus quis metu, quae deceptus dolo promiserit? quae 
quidem pleraque iure praetorio liberantur, nonnulla legibus.
(33) Existunt etiam saepe iniuriae calumnia quadam et nimis callida sed 
malitiosa iuris interpretatione. Ex quo illud "summum ius summa iniuria" factum 
est iam tritum sermone prouerbium. Quo in genere etiam in re publica multa 
peccantur, ut ille, qui, cum triginta dierum essent cum hoste indutiae factae, 
noctu populabatur agros, quod dierum essent pactae, non noctium indutiae. Ne 
noster quidem probandus, si uerum est Q- Fabium Labeonem seu quem alium -- nihil 
enim habeo praeter auditum  -- arbitrum Nolanis et Neapolitanis de finibus a 
senatu datum, cum ad locum uenisset, cum utrisque separatim locutum, ne cupide 
quid agerent, ne appetenter, atque ut regredi quam progredi mallent. Id cum 
utrique fecissent, aliquantum agri in medio relictum est. Itaque illorum finis 
sic, ut ipsi dixerant, terminauit; in medio relictum quod erat, populo Romano 
adiudicauit. Decipere hoc quidem est, non iudicare. Quocirca in omni est re 
fugienda talis sollertia.

[1,11] (34) Sunt autem quaedam officia etiam aduersus eos seruanda, a quibus iniuriam 
acceperis. Est enim ulciscendi et puniendi modus; atque haud scio an satis sit 
eum, qui lacessierit iniuriae suae paenitere, ut et ipse ne quid tale posthac et 
ceteri sint ad iniuriam tardiores. Atque in re publica maxime conseruanda sunt 
iura belli. Nam cum sint duo genera decertandi, unum per disceptationem, alterum 
per uim, cumque illud proprium sit hominis, hoc beluarum, confugiendum est ad 
posterius, si uti non licet superiore.
(35) Quare suscipienda quidem bella sunt ob eam causam, ut sine iniuria in pace 
uiuatur, parta autem uictoria conseruandi i, qui non crudeles in bello, non 
inmanes fuerunt, ut maiores nostri Tusculanos, Aequos, Volscos, Sabinos, 
Hernicos in ciuitatem etiam acceperunt, at Karthaginem et Numantiam funditus 
sustulerunt; nollem Corinthum, sed credo aliquid secutos, oportunitatem loci 
maxime, ne posset aliquando ad bellum faciendum locus ipse adhortari. Mea quidem 
sententia paci, quae nihil habitura sit insidiarum, semper est consulendum. In 
quo si mihi esset obtemperatum, si non optimam, at aliquam rem publicam, quae 
nunc nulla est, haberemus. Et cum iis, quos ui deuiceris consulendum est, tum 
ii, qui armis positis ad imperatorum fidem confugient, quamuis murum aries 
percusserit, recipiendi. In quo tantopere apud nostros iustitia culta est, ut 
ii, qui ciuitates aut nationes deuictas bello in fidem recepissent, earum 
patroni essent more maiorum.
(36) Ac belli quidem aequitas sanctissime fetiali populi Romani iure perscripta 
est. Ex quo intellegi potest nullum bellum esse iustum, nisi quod aut rebus 
repetitis geratur aut denuntiatum ante sit et indictum. {Popilius imperator 
tenebat prouinciam, in cuius exercitu Catonis filius tiro militabat. Cum autem 
Popilio uideretur unam dimittere legionem, Catonis quoque filium, qui in eadem 
legione militabat, dimisit. Sed cum amore pugnandi in exercitu remansisset, Cato 
ad Popilium scripsit, ut, si eum patitur in exercitu remanere, secundo eum 
obliget militiae sacramento, quia priore amisso iure cum hostibus pugnare non 
poterat.
(37) Adeo summa erat obseruatio in bello mouendo.} M- quidem Catonis senis est 
epistula ad M- filium, in qua scribit se audisse eum missum factum esse a 
consule cum in Macedonia bello Persico miles esset. Monet igitur ut caueat, ne 
proelium ineat; negat enim ius esse, qui miles non sit cum hoste pugnare. 

[1,12] Equidem etiam illud animaduerto, quod, qui proprio nomine perduellis esset, is 
hostis uocaretur, lenitate uerbi rei tristitiam mitigatam. Hostis enim apud 
maiores nostros is dicebatur, quem nunc peregrinum dicimus. Indicant duodecim 
tabulae: aut status dies cum hoste, itemque aduersus hostem aeterna auctoritas. 
Quid ad hanc mansuetudinem addi potest, eum, quicum bellum geras, tam molli 
nomine appellare? Quamquam id nomen durius effecit iam uetustas; a peregrino 
enim recessit et proprie in eo, qui arma contra ferret, remansit.
(38) Cum uero de imperio decertatur belloque quaeritur gloria, causas omnino 
subesse tamen oportet easdem, quas dixi paulo ante iustas causas esse bellorum. 
Sed ea bella, quibus imperii proposita gloria est, minus acerbe gerenda sunt. Ut 
enim cum ciui aliter contendimus, si est inimicus, aliter si competitor (cum 
altero certamen honoris et dignitatis est, cum altero capitis et famae) sic cum 
Celtiberis, cum Cimbris bellum ut cum inimicis gerebatur, uter esset, non uter 
imperaret, cum Latinis, Sabinis, Samnitibus, Poenis, Pyrrho de imperio 
dimicabatur. Poeni foedifragi, crudelis Hannibal, reliqui iustiores. Pyrrhi 
quidem de captiuis reddendis illa praeclara: 
  Nec mi aurum posco nec mi pretium dederitis, 
  Nec cauponantes bellum, sed belligerantes
  Ferro, non auro uitam cernamus utrique. 
  Vosne uelit an me regnare era, quidue ferat Fors, 
  Virtute experiamur. Et hoc simul accipe dictum: 
  Quorum uirtuti belli Fortuna pepercit, 
  Eorundem libertati me parcere certum est. 
  Dono, ducite, doque uolentibus cum magnis dis.
(39) Regalis sane et digna Aeacidarum genere sententia. 

[1,13] Atque etiam si quid singuli temporibus adducti hosti promiserunt, est in eo ipso fides 
conseruanda, ut primo Punico bello Regulus captus a Poenis, cum de captiuis commutandis 
Romam missus esset iurassetque se rediturum, primum, ut uenit, captiuos reddendos in 
senatu non censuit, deinde, cum retineretur a propinquis et ab amicis, ad 
supplicium redire maluit quam fidem hosti datam fallere.
(40 {Secundo autem Punico bello post Cannensem pugnam quos decem Hannibal Romam 
misit astrictos iure iurando se redituros esse nisi de redimendis is, qui capti 
erant, impetrassent, eos omnes censores, quoad quisque eorum uixit, quod 
peierassent in aerariis reliquerunt, nec minus illum, qui iure iurando fraude 
culpam inuenerat. Cum enim permissu Hannibalis exisset e castris, rediit paulo 
post, quod se oblitum nescio quid diceret; deinde egressus e castris iure 
iurando se solutum putabat, et erat uerbis, re non erat. Semper autem in fide 
quid senseris, non quid dixeris, cogitandum est. Maximum autem exemplum est 
iustitiae in hostem a maioribus nostris constitutum, cum a Pyrrho perfuga 
senatui est pollicitus se uenenum regi daturum et eum necaturum. Senatus et C- 
Fabricius eum Pyrrho dedit. Ita ne hostis quidem et potentis et bellum ultro 
inferentis interitum cum scelere approbauit.}
(41) Ac de bellicis quidem officiis satis dictum est. Meminerimus autem etiam 
aduersus infimos iustitiam esse seruandam. Est autem infima condicio et fortuna 
seruorum, quibus non male praecipiunt, qui ita iubent uti, ut mercennariis, 
operam exigendam, iusta praebenda. Cum autem duobus modis, id est aut ui aut 
fraude, fiat iniuria, fraus quasi uulpeculae, uis leonis uidetur; utrumque 
homine alienissimum, sed fraus odio digna maiore. Totius autem iniustitiae nulla 
capitalior quam eorum, qui tum, cum maxime fallunt, id agunt, ut uiri boni esse 
uideantur. De iustitia satis dictum.

[1,14] (42) Deinceps, ut erat propositum, de beneficentia ac de liberalitate dicatur, 
qua quidem nihil est naturae hominis accommodatius, sed habet multas cautiones. 
Videndum est enim, primum ne obsit benignitas et iis ipsis, quibus benigne 
uidebitur fieri, et ceteris, deinde ne maior benignitas sit, quam facultates, 
tum ut pro dignitate cuique tribuatur; id enim est iustitiae fundamentum, ad 
quam haec referenda sunt omnia. Nam et qui gratificantur cuipiam, quod obsit 
illi, cui prodesse uelle uideantur, non benefici neque liberales, sed perniciosi 
assentatores iudicandi sunt, et qui aliis nocent, ut in alios liberales sint, in 
eadem sunt iniustitia, ut si in suam rem aliena conuertant.
(43) Sunt autem multi et quidem cupidi splendoris et gloriae, qui eripiunt 
aliis, quod aliis largiantur, ique arbitrantur se beneficos in suos amicos uisum 
iri, si locupletent eos quacumque ratione. Id autem tantum abest ab officio, ut 
nihil magis officio possit esse contrarium. Videndum est igitur, ut ea 
liberalitate utamur. quae prosit amicis, noceat nemini. Quare L. Sullae, C- 
Caesaris pecuniarum translatio a iustis dominis ad alienos non debet liberalis 
uideri; nihil est enim liberale, quod non idem iustum.
(44) Alter locus erat cautionis, ne benignitas maior esset quam facultates, quod 
qui benigniores uolunt esse, quam res patitur, primum in eo peccant, quod 
iniuriosi sunt in proximos; quas enim copias his et suppeditari aequius est et 
relinqui eas transferunt ad alienos. Inest autem in tali liberalitate cupiditas 
plerumque rapiendi et auferendi per iniuriam, ut ad largiendum suppetant copiae. 
Videre etiam licet plerosque non tam natura liberales quam quadam gloria ductos, 
ut benefici uideantur facere multa, quae proficisci ab ostentatione magis quam a 
uoluntate uideantur. Talis autem simulatio uanitati est coniunctior quam aut 
liberalitati aut honestati.
(45) Tertium est propositum, ut in beneficentia dilectus esset dignitatis; in 
quo et mores eius erunt spectandi, in quem beneficium conferetur, et animus erga 
nos et communitas ac societas uitae et ad nostras utilitates officia ante 
collata; quae ut concurrant omnia, optabile est; si minus, plures causae 
maioresque ponderis plus habebunt.

[1,15] (46) Quoniam autem uiuitur non cum perfectis hominibus planeque sapientibus, sed 
cum iis, in quibus praeclare agitur, si sunt simulacra uirtutis, etiam hoc 
intellegendum puto, neminem omnino esse neglegendum, in quo aliqua significatio 
uirtutis appareat, colendum autem esse ita quemque maxime, ut quisque maxime 
uirtutibus his lenioribus erit ornatus, modestia, temperantia, hac ipsa, de qua 
multa iam dicta sunt, iustitia. Nam fortis animus et magnus in homine non 
perfecto nec sapiente feruentior plerumque est, illae uirtutes bonum uirum 
uidentur potius attingere. Atque haec in moribus.
(47) De beniuolentia autem, quam quisque habeat erga nos, primum illud est in 
officio, ut ei plurimum tribuamus, a quo plurimum diligamur, sed beniuolentiam 
non adulescentulorum more ardore quodam amoris, sed stabilitate potius et 
constantia iudicemus. Sin erunt merita, ut non ineunda, sed referenda sit 
gratia, maior quaedam cura adhibenda est; nullum enim officium referenda gratia 
magis necessarium est.
(48) Quodsi ea, quae utenda acceperis, maiore mensura, si modo possis, iubet 
reddere Hesiodus, quidnam beneficio prouocati facere debemus? An imitari agros 
fertiles, qui multo plus efferunt, quam acceperunt? Etenim si in eos, quos 
speramus nobis profuturos, non dubitamus, officia conferre, quales in eos esse 
debemus, qui iam profuerunt? Nam cum duo genera liberalitatis sint, unum dandi 
beneficii, alterum reddendi, demus necne in nostra potestate est, non reddere 
uiro bono non licet, modo id facere possit sine iniuria.
(49) Acceptorum autem beneficiorum sunt dilectus habendi, nec dubium, quin 
maximo cuique plurimum debeatur. In quo tamen inprimis, quo quisque animo, 
studio, beniuolentia fecerit, ponderandum est. Multi enim faciunt multa 
temeritate quadam sine iudicio, uel morbo in omnes uel repentino quodam quasi 
uento impetu animi incitati; quae beneficia aeque magna non sunt habenda atque 
ea, quae iudicio, considerate constanterque delata sunt. Sed in collocando 
beneficio et in referenda gratia, si cetera paria sunt, hoc maxime officii est, 
ut quisque opis indigeat, ita ei potissimum opitulari; quod contra fit a 
plerisque; a quo enim plurimum sperant, etiamsi ille iis non eget, tamen ei 
potissimum inseruiunt.

[1,16] (50) Optime autem societas hominum coniunctioque seruabitur, si, ut quisque erit 
coniunctissimus, ita in eum benignitatis plurimum conferetur. Sed quae naturae 
principia sint communitatis et societatis humanae, repetendum uidetur altius. 
Est enim primum quod cernitur in uniuersi generis humani societate. Eius autem 
uinculum est ratio et oratio, quae docendo, discendo, communicando, disceptando, 
iudicando conciliat inter se homines coniungitque naturali quadam societate, 
neque ulla re longius absumus a natura ferarum, in quibus inesse fortitudinem 
saepe dicimus, ut in equis, in leonibus, iustitiam, aequitatem, bonitatem non 
dicimus; sunt enim rationis et orationis expertes.
(51) Ac latissime quidem patens hominibus inter ipsos, omnibus inter omnes 
societas haec est. In qua omnium rerum, quas ad communem hominum usum natura 
genuit, est seruanda communitas, ut quae discripta sunt legibus et iure ciuili, 
haec ita teneantur, ut sit constitutum e quibus ipsis, cetera sic obseruentur, 
ut in Graecorum prouerbio est, amicorum esse communia omnia. Omnium autem 
communia hominum uidentur ea, quae sunt generis eius, quod ab Ennio positum in 
una re transferri in permultas potest: 
  Homo, qui erranti comiter monstrat uiam,
  Quasi lumen de suo lumine accendat, facit. 
  Nihilo minus ipsi lucet, cum illi accenderit.
Una ex re satis praecipit, ut quidquid sine detrimento commodari possit, id 
tribuatur uel ignoto.
(52) Ex quo sunt illa communia: non prohibere aqua profluente, pati ab igne 
ignem capere, si qui uelit, consilium fidele deliberanti dare, quae sunt iis 
utilia, qui accipiunt, danti non molesta. Quare et his utendum est et semper 
aliquid ad communem utilitatem afferendum. Sed quoniam copiae paruae singulorum 
sunt, eorum autem, qui his egeant, infinita est multitudo, uulgaris liberalitas 
referenda est ad illum Ennii finem "nihilominus ipsi lucet", ut facultas sit, 
qua in nostros simus liberales.

[1,17] (53) Gradus autem plures sunt societatis hominum. Ut enim ab illa infinita 
discedatur, proprior est eiusdem gentis, nationis, linguae, qua maxime homines 
coniunguntur. Interius etiam est eiusdem esse ciuitatis; multa enim sunt ciuibus 
inter se communia, forum, fana, porticus, uiae, leges, iura, iudicia, suffragia, 
consuetudines praeterea et familiaritates multisque cum multis res rationesque 
contractae. Artior uero colligatio est societatis propinquorum; ab illa enim 
inmensa societate humani generis in exiguum angustumque concluditur.
(54) Nam cum sit hoc natura commune animantium, ut habeant libidinem procreandi, 
prima societas in ipso coniugio est, proxima in liberis, deinde una domus, 
communia omnia; id autem est principium urbis et quasi seminarium rei publicae. 
Sequuntur fratrum coniunctiones, post consobrinorum sobrinorumque, qui cum una 
domo iam capi non possint, in alias domos tamquam in colonias exeunt. Sequuntur 
conubia et affinitates ex quibus etiam plures propinqui; quae propagatio et 
suboles origo est rerum publicarum. Sanguinis autem coniunctio et beniuolentia 
deuincit homines (et) caritate.
(55) Magnum est enim eadem habere monumenta maiorum, eisdem uti sacris, 
sepulchra habere communia. Sed omnium societatum nulla praestantior est, nulla 
firmior, quam cum uiri boni moribus similes sunt familiaritate coniuncti; illud 
enim honestum, quod saepe dicimus, etiam si in alio cernimus, (tamen) nos mouet 
atque illi in quo id inesse uidetur amicos facit.)
(56) Et quamquam omnis uirtus nos ad se allicit facitque, ut eos diligamus, in 
quibus ipsa inesse uideatur, tamen iustitia et liberalitas id maxime efficit. 
Nihil autem est amabilius nec copulatius, quam morum similitudo bonorum; in 
quibus enim eadem studia sunt, eaedem uoluntates, in iis fit, ut aeque quisque 
altero delectetur ac se ipso, efficiturque id, quod Pythagoras uult in amicitia, 
ut unus fiat ex pluribus. Magna etiam illa communitas est, quae conficitur ex 
beneficiis ultro et citro datis acceptis, quae et mutua et grata dum sunt, inter 
quos ea sunt firma deuinciuntur societate.
(57) Sed cum omnia ratione animoque lustraris, omnium societatum nulla est 
grauior, nulla carior quam ea, quae cum re publica est uni cuique nostrum. Cari 
sunt parentes, cari liberi, propinqui, familiares, sed omnes omnium caritates 
patria una complexa est, pro qua quis bonus dubitet mortem oppetere, si ei sit 
profuturus? Quo est detestabilior istorum immanitas, qui lacerarunt omni scelere 
patriam et in ea funditus delenda occupati et sunt et fuerunt.
(58) Sed si contentio quaedam et comparatio fiat, quibus plurimum tribuendum sit 
officii, principes sint patria et parentes, quorum beneficiis maximis obligati 
sumus proximi liberi totaque domus, quae spectat in nos solos neque aliud ullum 
potest habere perfugium, deinceps bene conuenientes propinqui, quibuscum 
communis etiam fortuna plerumque est. Quamobrem necessaria praesidia uitae 
debentur his maxime quos ante dixi, uita autem uictusque communis, consilia, 
sermones, cohortationes, consolationes, interdum etiam obiurgationes in 
amicitiis uigent maxime, estque ea iucundissima amicitia, quam similitudo morum 
coniugauit.

[1,18] (59) Sed in his omnibus officiis tribuendis uidendum erit, quid cuique maxime 
necesse sit et quid quisque uel sine nobis aut possit consequi aut non possit. 
Ita non idem erunt necessitudinum gradus qui temporum, suntque officia, quae 
aliis magis quam aliis debeantur, ut uicinum citius adiuueris in fructibus 
percipiendis quam aut fratrem aut familiarem, at, si lis in iudicio sit, 
propinquum potius et amicum quam uicinum defenderis. Haec igitur et talia 
circumspicienda sunt in omni officio (et consuetudo exercitatioque capienda), ut 
boni ratiocinatores officiorum esse possimus et addendo deducendoque uidere, 
quae reliqui summa fiat, ex quo quantum cuique debeatur intellegas.
(60) Sed ut nec medici nec imperatores nec oratores quamuis artis praecepta 
perceperint, quicquam magna laude dignum sine usu et exercitatione consequi 
possunt, sic officii conseruandi praecepta traduntur illa quidem, ut facimus 
ipsi, sed rei magnitudo usum quoque exercitationemque desiderat. Atque ab iis 
rebus, quae sunt in iure societatis humanae, quemadmodum ducatur honestum, ex 
quo aptum est officium, satis fere diximus.
(61) Intellegendum autem est, cum proposita sint genera quattuor, e quibus 
honestas officiumque manaret, splendidissimum uideri, quod animo magno elatoque 
humanasque res despiciente factum sit. Itaque in probris maxime in promptu est, 
si quid tale dici potest: 
  "Vos enim, iuuenes, animum geritis muliebrem,
            illa" uirgo "uiri" 
et si quid eiusmodi: 
  Salmacida, spolia sine sudore et sanguine.
Contraque in laudibus, quae magno animo et fortiter excellenterque gesta sunt, 
ea nescio quomodo quasi pleniore ore laudamus. Hinc rhetorum campus de 
Marathone, Salamine, Plataeis, Thermopylis, Leuctris, hinc noster Cocles, hinc 
Decii, hinc Cn- et P- Scipiones, hinc M- Marcellus, innumerabiles alii, 
maximeque ipse populus Romanus animi magnitudine excellit. Declaratur autem 
studium bellicae gloriae, quod statuas quoque uidemus ornatu fere militari.

[1,19] (62) Sed ea animi elatio, quae cernitur in periculis et laboribus, si iustitia 
uacat pugnatque non pro salute communi, sed pro suis commodis, in uitio est; non 
modo enim id uirtutis non est, sed est potius immanitatis omnem humanitatem 
repellentis. Itaque probe definitur a Stoicis fortitudo, cum eam uirtutem esse 
dicunt propugnantem pro aequitate. Quocirca nemo, qui fortitudinis gloriam 
consecutus est insidiis et malitia, laudem est adeptus: nihil enim honestum esse 
potest, quod iustitia uacat.
(63) Praeclarum igitur illud Platonis: "Non," inquit, "solum scientia, quae est 
remota ab iustitia calliditas potius quam sapientia est appellanda, uerum etiam 
animus paratus ad periculum, si sua cupiditate, non utilitate communi 
impellitur, audaciae potius nomen habeat, quam fortitudinis." Itaque uiros 
fortes et magnanimos eosdem bonos et simplices, ueritatis amicos minimeque 
fallaces esse uolumus; quae sunt ex media laude iustitiae.
(64) Sed illud odiosum est, quod in hac elatione et magnitudine animi facillime 
pertinacia et nimia cupiditas principatus innascitur. Ut enim apud Platonem est, 
omnem morem Lacedaemoniorum inflammatum esse cupiditate uincendi, sic, ut 
quisque animi magnitudine maxime excellet, ita maxime uult princeps omnium uel 
potius solus esse. Difficile autem est, cum praestare omnibus concupieris, 
seruare aequitatem, quae est iustitiae maxime propria. Ex quo fit ut neque 
disceptatione uinci se nec ullo publico ac legitimo iure patiantur, existuntque 
in re publica plerumque largitores et factiosi, ut opes quam maximas 
consequantur et sint ui potius superiores quam iustitia pares. Sed quo 
difficilius, hoc praeclarius; nullum enim est tempus, quod iustitia uacare 
debeat.
(65) Fortes igitur et magnanimi sunt habendi non qui faciunt, sed qui propulsant 
iniuriam. Vera autem et sapiens animi magnitudo honestum illud, quod maxime 
natura sequitur, in factis positum, non in gloria iudicat principemque se esse 
mauult quam uideri. Etenim qui ex errore imperitae multitudinis pendet, hic in 
magnis uiris non est habendus. Facillime autem ad res iniustas impellitur, ut 
quisque altissimo animo est, gloriae cupiditate; qui locus est sane lubricus, 
quod uix inuenitur, qui laboribus susceptis periculisque aditis non quasi 
mercedem rerum gestarum desideret gloriam.

[1,20] (66) Omnino fortis animus et magnus duabus rebus maxime cernitur, quarum una in 
rerum externarum despicientia ponitur, cum persuasum est nihil hominem nisi quod 
honestum decorumque sit aut admirari aut optare aut expetere oportere, nullique 
neque homini neque perturbationi animi nec fortunae succumbere. Altera est res, 
ut cum ita sis affectus animo, ut supra dixi, res geras magnas illas quidem et 
maxime utiles, sed ut uehementer arduas plenasque laborum et periculorum cum 
uitae, tum multarum rerum, quae ad uitam pertinent.
(67) Harum rerum duarum splendor omnis, amplitudo, addo etiam utilitatem, in 
posteriore est, causa autem et ratio efficiens magnos uiros in priore. In eo est 
enim illud, quod excellentes animos et humana contemnentes facit. Id autem ipsum 
cernitur in duobus, si et solum id, quod honestum sit, bonum iudices et ab omni 
animi perturbatione liber sis. Nam et ea, quae eximia plerisque et praeclara 
uidentur, parua ducere eaque ratione stabili firmaque contemnere fortis animi 
magnique ducendum est, et ea, quae uidentur acerba, quae multa et uaria in 
hominum uita fortunaque uersantur, ita ferre, ut nihil a statu naturae discedas, 
nihil a dignitate sapientis. robusti animi est magnaeque constantiae.
(68) Non est autem consentaneum, qui metu non frangatur, eum frangi cupiditate, 
nec qui inuictum se a labore praestiterit, uinci a uoluptate. Quam ob rem et 
haec uitanda et pecuniae fugienda cupiditas; nihil enim est tam angusti animi 
tamque parui quam amare diuitias, nihil honestius magnificentiusque quam 
pecuniam contemnere, si non habeas, si habeas, ad beneficentiam liberalitatemque 
conferre. Cauenda etiam est gloriae cupiditas, ut supra dixi; eripit enim 
libertatem, pro qua magnanimis uiris omnis debet esse contentio. Nec uero 
imperia expetenda ac potius aut non accipienda interdum aut deponenda non 
numquam.
(69) Vacandum autem omni est animi perturbatione, cum cupiditate et metu, tum 
etiam aegritudine et uoluptate nimia et iracundia, ut tranquillitas animi et 
securitas adsit, quae affert cum constantiam tum etiam dignitatem. Multi autem 
et sunt et fuerunt, qui eam, quam dico, tranquillitatem expetentes a negotiis 
publicis se remouerint ad otiumque perfugerint, in his et nobilissimi philosophi 
longeque principes et quidam homines seueri et graues, nec populi nec principum 
mores ferre potuerunt uixeruntque non nulli in agris delectati re sua familiari.
(70) His idem propositum fuit quod regibus, ut ne qua re egerent, ne cui 
parerent, libertate uterentur, cuius proprium est sic uiuere ut uelis. 

[1,21] Quare cum hoc commune sit potentiae cupidorum cum his, quos dixi, otiosis, alteri 
se adipisci id posse arbitrantur, si opes magnas habeant, alteri si contenti sint 
et suo et paruo. In quo neutrorum omnino contemnenda sententia est, sed et 
facilior et tutior et minus aliis grauis aut molesta uita est otiosorum, 
fructuosior autem hominum generi et ad claritatem amplitudinemque aptior eorum, 
qui se ad rem publicam et ad magnas res gerendas accomodauerunt.
(71) Quapropter et iis forsitan concedendum sit rem publicam non capessentibus, 
qui excellenti ingenio doctrinae sese dediderunt, et iis, qui aut ualitudinis 
imbecillitate aut aliqua grauiore causa impediti a re publica recesserunt, cum 
eius administrandae potestatem aliis laudemque concederent. Quibus autem talis 
nulla sit causa, si despicere se dicant ea, quae plerique mirentur, imperia et 
magistratus, iis non modo non laudi, uerum etiam uitio dandum puto. Quorum 
iudicium in eo, quod gloriam contemnant et pro nihilo putent, difficile factu 
est non probare, sed uidentur labores et molestias, tum offensionum et 
repulsarum quasi quandam ignominiam timere et infamiam. Sunt enim qui in rebus 
contrariis parum sibi constent, uoluptatem seuerissime contemnant, in dolore 
sint molliores, gloriam neglegant, frangantur infamia atque ea quidem non satis 
constanter.
(72) Sed iis qui habent a natura adiumenta rerum gerendarum, abiecta omni 
cunctatione adipiscendi magistratus et gerenda res publica est; nec enim aliter 
aut regi ciuitas aut declarari animi magnitudo potest. Capessentibus autem rem 
publicam nihilominus quam philosophis, haud scio an magis etiam, et 
magnificentia et despicientia adhibenda est rerum humanarum, quam saepe dico, et 
tranquillitas animi atque securitas, si quidem nec anxii futuri sunt et cum 
grauitate constantiaque uicturi.
(73) Quae faciliora sunt philosophis, quo minus multa patent in eorum uita, quae 
fortuna feriat, et quo minus multis rebus egent, et quia si quid aduersi 
eueniat, tam grauiter cadere non possunt. Quocirca non sine causa maiores motus 
animorum concitantur maioraque studia efficiendi rem publicam gerentibus quam 
quietis, quo magis iis et magnitudo est animi adhibenda et uacuitas ab 
angoribus. Ad rem gerendam autem qui accedit, caueat, ne id modo consideret, 
quam illa res honesta sit, sed etiam ut habeat efficiendi facultatem; in quo 
ipso considerandum est, ne aut temere desperet propter ignauiam aut nimis 
confidat propter cupiditatem. In omnibus autem negotiis priusquam adgrediare, 
adhibenda est praeparatio diligens.

[1,22] (74) Sed cum plerique arbitrentur res bellicas maiores esse quam urbanas, 
minuenda est haec opinio. Multi enim bella saepe quaesiuerunt propter gloriae 
cupiditatem, atque id in magnis animis ingeniisque plerumque contingit, eoque 
magis, si sunt ad rem militarem apti et cupidi bellorum gerendorum; uere autem 
si uolumus iudicare multae res extiterunt urbanae maiores clarioresque quam 
bellicae.
(75) Quamuis enim Themistocles iure laudetur et sit eius nomen quam Solonis 
illustrius citeturque Salamis clarissimae testis uictoriae, quae anteponatur 
consilio Solonis ei, quo primum constituit Areopagitas, non minus praeclarum hoc 
quam illud iudicandum est. Illud enim semel profuit, hoc semper proderit 
ciuitati; hoc consilio leges Atheniensium, hoc maiorum instituta seruantur. Et 
Themistocles quidem nihil dixerit, in quo ipse Areopagum adiuuerit, at ille uere 
(a) se adiutum Themistoclem; est enim bellum gestum consilio senatus eius, qui a 
Solone erat constitutus.
(76) Licet eadem de Pausania Lysandroque dicere, quorum rebus gestis quamquam 
imperium Lacedaemoniis partum putatur, tamen ne minima quidem ex parte Lycurgi 
legibus et disciplinae conferendi sunt; quin etiam ob has ipsas causas et 
parentiores habuerunt exercitus et fortiores. Mihi quidem neque pueris nobis M- 
Scaurus C- Mario neque, cum uersaremur in re publica, Q- Catulus Cn- Pompeio 
cedere uidebatur; parui enim sunt foris arma, nisi est consilium domi. Nec plus 
Africanus, singularis et uir et imperator in exscindenda Numantia rei publicae 
profuit quam eodem tempore P- Nasica priuatus, cum Ti- Gracchum interemit; 
quamquam haec quidem res non solum ex domestica est ratione -- attingit etiam 
bellicam, quoniam ui manuque confecta est -- sed tamen id ipsum est gestum 
consilio urbano sine exercitu.
(77) Illud autem optimum est, in quod inuadi solere ab improbis et inuidis audio 
"cedant arma togae concedat laurea laudi". Ut enim alios omittam, nobis rem 
publicam gubernantibus nonne togae arma cesserunt? Neque enim periculum in re 
publica fuit grauius umquam nec maius otium. Ita consiliis diligentiaque nostra 
celeriter de manibus audacissimorum ciuium delapsa arma ipsa ceciderunt. Quae 
res igitur gesta umquam in bello tanta? qui triumphus conferendus?
(78) Licet enim mihi, M- fili, apud te gloriari, ad quem et hereditas huius 
gloriae et factorum imitatio pertinet. Mihi quidem certe uir abundans bellicis 
laudibus, Cn- Pompeius, multis audientibus, hoc tribuit, ut diceret frustra se 
triumphum tertium deportaturum fuisse, nisi meo in rem publicam beneficio ubi 
triumpharet esset habiturus. Sunt igitur domesticae fortitudines non inferiores 
militaribus; in quibus plus etiam quam in his operae studiique ponendum est.

[1,23] (79) Omnino illud honestum, quod ex animo excelso magnificoque quaerimus, animi 
efficitur, non corporis uiribus. Exercendum tamen corpus et ita afficiendum est, 
ut oboedire consilio rationique possit in exsequendis negotiis et in labore 
tolerando. Honestum autem id, quod exquirimus, totum est positum in animi cura 
et cogitatione; in quo non minorem utilitatem afferunt, qui togati rei publicae 
praesunt, quam qui bellum gerunt. Itaque eorum consilio saepe aut non suscepta 
aut confecta bella sunt, non numquam etiam illata, ut M- Catonis bellum tertium 
Punicum, in quo etiam mortui ualuit auctoritas.
(80) Qua re expetenda quidem magis est decernendi ratio quam decertandi 
fortitudo, sed cauendum, ne id bellandi magis fuga quam utilitatis ratione 
faciamus. Bellum autem ita suscipiatur, ut nihil aliud nisi pax quaesita 
uideatur. Fortis uero animi et constantis est non perturbari in rebus asperis 
nec tumultuantem de gradu deici, ut dicitur, sed praesenti animo uti et consilio 
nec a ratione discedere.
(81) Quamquam hoc animi, illud etiam ingenii magni est, praecipere cogitatione 
futura et aliquanto ante constituere, quid accidere possit in utramque partem et 
quid agendum sit, cum quid euenerit, nec committere, ut aliquando dicendum sit 
"non putaram". Haec sunt opera magni animi et excelsi et prudentia consilioque 
fidentis; temere autem in acie uersari et manu cum hoste confligere immane 
quiddam et beluarum simile est; sed cum tempus necessitasque postulat, 
decertandum manu est et mors seruituti turpitudinique anteponenda.

[1,24] (82) De euertendis autem diripiendisque urbibus ualde considerandum est, ne 
quid temere, ne quid crudeliter. Idque est uiri magni rebus agitatis punire 
sontes, multitudinem conseruare, in omni fortuna recta atque honesta retinere. 
Ut enim sunt, quemadmodum supra dixi, qui urbanis rebus bellicas anteponant, sic 
reperias multos, quibus periculosa et calida consilia quietis et cogitatis 
splendidiora et maiora uideantur.
(83) Numquam omnino periculi fuga committendum est, ut inbelles timidique 
uideamur, sed fugiendum illud etiam, ne offeramus nos periculis sine causa, quo 
esse nihil potest stultius. Quapropter in adeundis periculis consuetudo imitanda 
medicorum est, qui leuiter aegrotantes leniter curant, grauioribus autem morbis 
periculosas curationes et ancipites adhibere coguntur. Quare in tranquillo 
tempestatem aduersam optare dementis est, subuenire autem tempestati quauis 
ratione sapientis, eoque magis, si plus adipiscare re explicata boni quam 
addubitata mali. Periculosae autem rerum actiones partim iis sunt, qui eas 
suscipiunt, partim rei publicae.
(84) Itemque alii de uita, alii de gloria et beniuolentia ciuium in discrimen 
uocantur. Promptiores igitur debemus esse ad nostra pericula quam ad communia 
dimicareque paratius de honore et gloria quam de ceteris commodis. Inuenti autem 
multi sunt, qui non modo pecuniam, sed etiam uitam profundere pro patria parati 
essent, idem gloriae iacturam ne minimam quidem facere uellent, ne re publica 
quidem postulante, ut Callicratidas, qui, cum Lacedaemoniorum dux fuisset 
Peloponnesiaco bello multaque fecisset egregie, uertit ad extremum omnia, cum 
consilio non paruit eorum, qui classem ab Arginusis remouendam nec cum 
Atheniensibus dimicandum putabant. Quibus ille respondit Lacedaemonios classe 
illa amissa aliam parare posse, se fugere sine suo dedecore non posse. Atque 
haec quidem Lacedaemoniis plaga mediocris, illa pestifera, qua, cum Cleombrotus 
inuidiam timens temere cum Epaminonda conflixisset, Lacedaemoniorum opes 
corruerunt. Quanto Q- Maximus melius! de quo Ennius: 
  Unus homo nobis cunctando restituit rem.
  Noenum rumores ponebat ante salutem. 
  Ergo postque magisque uiri nunc gloria claret.
Quod genus peccandi uitandum est etiam in rebus urbanis. Sunt enim qui quod 
sentiunt, etsi optimum sit, tamen inuidiae metu non audeant dicere.

[1,25] (85) Omnino qui rei publicae praefuturi sunt duo Platonis praecepta teneant: 
unum, ut utilitatem ciuium sic tueantur, ut quaecumque agunt, ad eam referant 
obliti commodorum suorum, alterum, ut totum corpus rei publicae curent, ne, dum 
partem aliquam tuentur, reliquas deserant. Ut enim tutela, sic procuratio rei 
publicae ad eorum utilitatem, qui commissi sunt, non ad eorum, quibus commissa 
est, gerenda est. Qui autem parti ciuium consulunt, partem neglegunt, rem 
perniciosissimam in ciuitatem inducunt, seditionem atque discordiam; ex quo 
euenit, ut alii populares, alii studiosi optimi cuiusque uideantur, pauci 
uniuersorum.
(86) Hinc apud Athenienses magnae discordiae, in nostra re publica non solum 
seditiones, sed etiam pestifera bella ciuilia; quae grauis et fortis ciuis et in 
re publica dignus principatu fugiet atque oderit tradetque se totum rei publicae 
neque opes aut potentiam consectabitur totamque eam sic tuebitur, ut omnibus 
consulat. Nec uero criminibus falsis in odium aut inuidiam quemquam uocabit 
omninoque ita iustitiae honestatique adhaerescet, ut, dum ea conseruet, quamuis 
grauiter offendat mortemque oppetat potius, quam deserat illa, quae dixi.
(87) Miserrima omnino est ambitio honorumque contentio, de qua praeclare apud 
eundem est Platonem "similiter facere eos, qui inter se contenderent, uter 
potius rem publicam administraret, ut si nautae certarent, quis eorum potissimum 
gubernaret". Idemque praecipit, "ut eos aduersarios existimemus, qui arma contra 
ferant, non eos, qui suo iudicio tueri rem publicam uelint", qualis fuit inter 
P- Africanum et Q- Metellum sine acerbitate dissensio.
(88) Nec uero audiendi qui grauiter inimicis irascendum putabunt idque magnanimi 
et fortis uiri esse censebunt; nihil enim laudabilius, nihil magno et praeclaro 
uiro dignius placabilitate atque clementia. In liberis uero populis et in iuris 
aequabilitate exercenda etiam est facilitas et altitudo animi quae dicitur, ne 
si irascamur aut intempestiue accedentibus aut impudenter rogantibus in 
morositatem inutilem et odiosam incidamus et tamen ita probanda est mansuetudo 
atque clementia, ut adhibeatur rei publicae causa seueritas, sine qua 
administrari ciuitas non potest. omnis autem et animaduersio et castigatio 
contumelia uacare debet neque ad eius, qui punitur aliquem aut uerbis castigat, 
sed ad rei publicae utilitatem referri.
(89) Cauendum est etiam ne maior poena quam culpa sit et ne isdem de causis alii 
plectantur, alii ne appellentur quidem. prohibenda autem maxime est ira 
puniendo; numquam enim iratus qui accedet ad poenam mediocritatem illam tenebit, 
quae est inter nimium et parum, quae placet Peripateticis et recte placet, modo 
ne laudarent iracundiam et dicerent utiliter a natura datam. Illa uero omnibus 
in rebus repudianda est optandumque, ut ii, qui praesunt rei publicae, legum 
similes sint, quae ad puniendum non iracundia, sed aequitate ducuntur.
(90) Atque etiam in rebus prosperis et ad uoluntatem nostram fluentibus 
superbiam magnopere, fastidium arrogantiamque fugiamus. nam ut aduersas res, sic 
secundas inmoderate ferre leuitatis est praeclaraque est aequabilitas in omni 
uita et idem semper uultus eademque frons, ut de Socrate itemque de C- Laelio 
accepimus. Philippum quidem Macedonum regem rebus gestis et gloria superatum a 
filio, facilitate et humanitate uideo superiorem fuisse. Itaque alter semper 
magnus, alter saepe turpissimus, ut recte praecipere uideantur, qui monent, ut, 
quanto superiores simus, tanto nos geramus summissius. Panaetius quidem 
Africanum auditorem et familiarem suum solitum ait dicere, "ut equos propter 
crebras contentiones proeliorum ferocitate exultantes domitoribus tradere 
soleant, ut iis facilioribus possint uti, sic homines secundis rebus effrenatos 
sibique praefidentes tamquam in gyrum rationis et doctrinae duci oportere, ut 
perspicerent rerum humanarum imbecillitatem uarietatemque fortunae".

[1,26] (91) Atque etiam in secundissimis rebus maxime est utendum consilio amicorum 
isque maior etiam quam ante tribuenda auctoritas. Isdemque temporibus cauendum 
est ne assentatoribus patefaciamus aures neue adulari nos sinamus, in quo falli 
facile est. tales enim nos esse putamus, ut iure laudemur; ex quo nascuntur 
innumerabilia peccata, cum homines inflati opinionibus turpiter irridentur et in 
maximis uersantur erroribus.
(92) sed haec quidem hactenus. Illud autem sic est iudicandum, maximas geri res 
et maximi animi ab iis, qui res publicas regant, quod earum administratio 
latissime pateat ad plurimosque pertineat; esse autem magni animi et fuisse 
multos etiam in uita otiosa, qui aut inuestigarent aut conarentur magna quaedam 
seseque suarum rerum finibus continerent aut interiecti inter philosophos et 
eos, qui rem publicam administrarent, delectarentur re sua familiari, non eam 
quidem omni ratione exaggerantes neque excludentes ab eius usu suos potiusque et 
amicis impertientes et rei publicae, si quando usus esset. quae primum bene 
parta sit nullo neque turpi quaestu neque odioso, tum quam plurimis, modo 
dignis, se utilem praebeat) deinde augeatur ratione, diligentia, parsimonia (nec 
libidini potius luxuriaeque quam liberalitati et beneficentiae pareat. Haec 
praescripta seruantem licet magnifice, grauiter animoseque uiuere atque etiam 
simpliciter, fideliter,  uere hominum amice.

[1,27] (93) Sequitur ut de una reliqua parte honestatis dicendum sit, in qua uerecundia 
et quasi quidam ornatus uitae, temperantia et modestia omnisque sedatio 
perturbationum animi et rerum modus cernitur. hoc loco continetur id, quod dici 
latine decorum potest; Graece enim g-prepon dicitur.
(94) Huius uis ea est, ut ab honesto non queat separari; nam et quod decet 
honestum est et quod honestum est decet. qualis autem differentia sit honesti et 
decori, facilius intellegi quam explanari potest. quicquid est enim, quod 
deceat, id tum apparet, cum antegressa est honestas. Itaque non solum in hac 
parte honestatis, de qua hoc loco disserendum est, sed etiam in tribus 
superioribus quid deceat apparet. Nam et ratione uti atque oratione prudenter et 
agere quod agas considerate omnique in re quid sit ueri uidere et tueri decet, 
contraque falli, errare, labi, decipi tam dedecet quam delirare et mente esse 
captum; et iusta omnia decora sunt, iniusta contra, ut turpia, sic indecora. 
Similis est ratio fortitudinis. quod enim uiriliter animoque magno fit, id 
dignum uiro et decorum uidetur, quod contra, id ut turpe sic indecorum.
(95) Quare pertinet quidem ad omnem honestatem hoc, quod dico, decorum, et ita 
pertinet, ut non recondita quadam ratione cernatur, sed sit in promptu. est enim 
quiddam, idque intellegitur in omni uirtute, quod deceat; quod cogitatione magis 
a uirtute potest quam re separari. ut uenustas et pulchritudo corporis secerni 
non potest a ualitudine, sic hoc, de quo loquimur, decorum totum illud quidem 
est cum uirtute confusum, sed mente et cogitatione distinguitur.
(96) Est autem eius discriptio duplex; nam et generale quoddam decorum 
intellegimus, quod in omni honestate uersatur, et aliud huic subiectum, quod 
pertinet ad singulas partes honestatis. Atque illud superius sic fere definiri 
solet, decorum id esse, quod consentaneum sit hominis excellentiae in eo, in quo 
natura eius a reliquis animantibus differat. quae autem pars subiecta generi 
est, eam sic definiunt, ut id decorum uelint esse, quod ita naturae consentaneum 
sit, ut in eo moderatio et temperantia appareat cum specie quadam liberali.

[1,28] (97) Haec ita intellegi, possumus existimare ex eo decoro, quod poetae 
sequuntur, de quo alio loco plura dici solent. Sed tum seruare illud poetas, 
quod deceat, dicimus, cum id quod quaque persona dignum est, et fit et dicitur, 
ut si Aeacus aut Minos diceret: 
  oderint, dum metuant, 
aut: 
  natis sepulchro ipse est parens,
indecorum uideretur, quod eos fuisse iustos accepimus; at Atreo dicente plausus 
excitantur, est enim digna persona oratio; sed poetae quid quemque deceat, ex 
persona iudicabunt; nobis autem personam imposuit ipsa natura magna cum 
excellentia praestantiaque animantium reliquarum.
(98) Quocirca poetae in magna uarietate personarum etiam uitiosis quid conueniat 
et quid deceat uidebunt, nobis autem cum a natura constantiae, moderationis, 
temperantiae, uerecundiae partes datae sint cumque eadem natura doceat non 
neglegere, quemadmodum nos aduersus homines geramus, efficitur ut et illud, quod 
ad omnem honestatem pertinet, decorum quam late fusum sit appareat et hoc, quod 
spectatur in uno quoque genere uirtutis. Ut enim pulchritudo corporis apta 
compositione membrorum mouet oculos et delectat hoc ipso, quod inter se omnes 
partes cum quodam lepore consentiunt, sic hoc decorum, quod elucet in uita, 
mouet approbationem eorum, quibuscum uiuitur, ordine et constantia et 
moderatione dictorum omnium atque factorum.
(99) adhibenda est igitur quaedam reuerentia aduersus homines et optimi cuiusque 
et reliquorum. nam neglegere quid de se quisque sentiat, non solum arrogantis 
est sed etiam omnino dissoluti. est autem quod differat in hominum ratione 
habenda inter iustitiam et uerecundiam. Iustitiae partes sunt non uiolare 
homines, uerecundiae non offendere, in quo maxime uis perspicitur decori. His 
igitur eitis quale sit id, quod decere dicimus, intellectum puto.
(100) Officium autem, quod ab eo ducitur, hanc primum habet uiam, quae deducit 
ad conuenientiam conseruationemque naturae; quam si sequemur ducem, nunquam 
aberrabimus sequemurque et id, quod acutum et perspicax natura est, et id, quod 
ad hominum consociationem accommodatum, et id, quod uehemens atque forte. Sed 
maxima uis decori in hac inest parte, de qua disputamus; neque enim solum 
corporis, qui ad naturam apti sunt, sed multo etiam magis animi motus probandi, 
qui item ad naturam accommodati sunt.
(101) Duplex est enim uis animorum atque natura; una pars in appetitu posita 
est, quae est orme Graece, quae hominem huc et illuc rapit, altera in ratione, 
quae docet et explanat, quid faciendum fugiendumque sit. Ita fit, ut ratio 
praesit, appetitus obtemperet. 

[1,29] Omnis autem actio uacare debet temeritate et neglegentia nec uero agere quicquam, 
cuius non possit causam probabilem reddere; haec est enim fere discriptio officii.
(102) Efficiendum autem est, ut appetitus rationi oboediant eamque neque 
praecurrant nec propter pigritiam aut ignauiam deserant sintque tranquilli atque 
omni animi perturbatione careant; ex quo elucebit omnis constantia omnisque 
moderatio. nam qui appetitus longius euagantur et tamquam exultantes siue 
cupiendo siue fugiendo non satis a ratione retinentur, ii sine dubio finem et 
modum transeunt. relinquunt enim et abiciunt oboedientiam nec rationi parent, 
cui sunt subiecti lege naturae; a quibus non modo animi perturbantur, sed etiam 
corpora. licet ora ipsa cernere iratorum aut eorum, qui aut libidine aliqua aut 
metu commoti sunt aut uoluptate nimia gestiunt; quorum omnium uultus, uoces, 
motus statusque mutantur.
(103) Ex quibus illud intellegitur, ut ad officii formam reuertamur, appetitus 
omnes contrahendos sedandosque esse excitandamque animaduersionem et 
diligentiam, ut ne quid temere ac fortuito, inconsiderate neglegenterque agamus. 
neque enim ita generati a natura sumus, ut ad ludum et iocum facti esse 
uideamur, ad seueritatem potius et ad quaedam studia grauiora atque maiora. ludo 
autem et ioco uti illo quidem licet, sed sicut somno et quietibus ceteris tum, 
cum grauibus seriisque rebus satis fecerimus. ipsumque genus iocandi non 
profusum nec immodestum, sed ingenuum et facetum esse debet. ut enim pueris non 
omnem ludendi licentiam damus, sed eam, quae ab honestatis actionibus non sit 
aliena, sic in ipso ioco aliquod probi ingenii lumen eluceat.
(104) Duplex omnino est iocandi genus, unum illiberale, petulans, flagitiosum, 
obscenum, alterum elegans, urbanum, ingeniosum, facetum, quo genere non modo 
Plautus noster et Atticorum antiqua comoedia, sed etiam philosophorum 
Socraticorum libri referti sunt, multaque multorum facete dicta, ut ea, quae a 
sene Catone collecta sunt, quae uocantur g-apophthegmata. Facilis igitur est 
distinctio ingenui et illiberalis ioci. alter est, si tempore fit, ut si remisso 
animo, (seuerissimo) homine dignus, alter ne libero quidem, si rerum turpitudo 
adhibetur et uerborum obscenitas. Ludendi etiam est quidam modus retinendus, ut 
ne nimis omnia profundamus elatique uoluptate in aliquam turpitudinem delabamur. 
Suppeditant autem et campus noster et studia uenandi honesta exempla ludendi.

[1,30] (105) Sed pertinet ad omnem officii quaestionem semper in promptu habere, 
quantum natura hominis pecudibus reliquisque beluis antecedat; illae nihil 
sentiunt nisi uoluptatem ad eamque feruntur omni impetu, hominis autem mens 
discendo alitur et cogitando, semper aliquid aut anquirit aut agit uidendique et 
audiendi delectatione ducitur. quin etiam, si quis est paulo ad uoluptates 
propensior, modo ne sit ex pecudum genere (sunt enim quidam homines non re, sed 
nomine) sed si quis est paulo erectior, quamuis uoluptate capiatur, occultat et 
dissimulat appetitum uoluptatis propter uerecundiam.
(106) Ex quo intellegitur corporis uoluptatem non satis esse dignam hominis 
praestantia eamque contemni et reici oportere, sin sit quispiam, qui aliquid 
tribuat uoluptati, diligenter ei tenendum esse eius fruendae modum. Itaque 
uictus cultusque corporis ad ualitudinem referatur et ad uires, non ad 
uoluptatem. Atque etiam, si considerare uolumus, quae sit in natura excellentia 
et dignitas, intellegemus, quam sit turpe diffluere luxuria et delicate ac 
molliter uiuere, quamque honestum parce, continenter, seuere, sobrie.
(107) Intellegendum etiam est duabus quasi nos a natura indutos esse personis; 
quarum una communis est ex eo, quod omnes participes sumus rationis 
praestantiaeque eius, qua antecellimus bestiis, a qua omne honestum decorumque 
trahitur et ex qua ratio inueniendi officii exquiritur, altera autem quae 
proprie singulis est tributa. ut enim in corporibus magnae dissimilitudines 
sunt, alios uidemus uelocitate ad cursum, alios uiribus ad luctandum ualere, 
itemque in formis aliis dignitatem inesse, aliis uenustatem, sic in animis 
existunt maiores etiam uarietates.
(108) Erat in L. Crasso, in L. Philippo multus lepos, maior etiam magisque de 
industria in C- Caesare, L. filio; at isdem temporibus in M- Scauro et in M- 
Druso adulescente singularis seueritas, in C- Laelio multa hilaritas, in eius 
familiari Scipione ambitio maior, uita tristior. de Graecis autem dulcem et 
facetum festiuique sermonis atque in omni oratione simulatorem, quem eirona 
Graeci nominarunt, Socratem accepimus, contra Pythagoram et Periclem summam 
auctoritatem consecutos sine ulla hilaritate. Callidum Hannibalem ex Poenorum, 
ex nostris ducibus Q- Maximum accepimus, facile celare, tacere, dissimulare, 
insidiari, praeripere hostium consilia. In quo genere Graeci Themistoclem et 
Pheraeum Iasonem ceteris anteponunt, in primisque uersutum et callidum factum 
Solonis, qui, quo et tutior eius uita esset et plus aliquanto rei publicae 
prodesset, furere se simulauit.
(109) Sunt his alii multum dispares, simplices et aperti, qui nihil ex occulto, 
nihil de insidiis agendum putant, ueritatis cultores, fraudis inimici, itemque 
alii, qui quiduis perpetiantur, cuiuis deseruiant, dum quod uelint consequantur, 
ut Sullam et M- Crassum uidebamus. quo in genere uersutissimum et patientissimum 
Lacedaemonium Lysandrum accepimus, contraque Callicratidan, qui praefectus 
classis proximus post Lysandrum fuit. Itemque in sermonibus alium (quemque), 
quamuis praepotens sit, efficere, ut unus de multis esse uideatur, quod in 
Catulo, et in patre et in filio, idemque in Q- Mucio,  Mancia uidimus. Audiui 
ex maioribus natu, hoc idem fuisse in P- Scipione Nasica, contraque patrem eius, 
illum qui Ti- Gracchi conatus perditos uindicauit, nullam comitatem habuisse 
sermonis, (ne Xenocratem quidem seuerissimum philosophorum,) ob eamque rem ipsam 
magnum et clarum fuisse. Innumerabiles aliae dissimilitudines sunt naturae 
morumque, minime tamen uituperandorum.

[1,31] (110) Admodum autem tenenda sunt sua cuique, non uitiosa, sed tamen propria, quo 
facilius, decorum illud, quod quaerimus, retineatur. Sic enim est faciendum, ut 
contra uniuersam naturam nihil contendamus, ea tamen conseruata propriam nostram 
sequamur, ut etiamsi sint alia grauiora atque meliora, tamen nos studia nostra 
nostrae naturae regula metiamur; neque enim attinet naturae repugnare nec 
quicquam sequi, quod assequi non queas. ex quo magis emergit quale sit decorum 
illud, ideo quia nihil decet inuita Minerua, ut aiunt, id est aduersante et 
repugnante natura.
(111) Omnino si quicquam est decorum, nihil est profecto magis quam aequabilitas 
(cum) uniuersae uitae, tum singularum actionum, quam conseruare non possis, si 
aliorum naturam imitans, omittas tuam. Ut enim sermone eo debemus uti, qui 
innatus est nobis, ne, ut quidam, Graeca uerba inculcantes iure optimo rideamur, 
sic in actiones omnemque uitam nullam discrepantiam conferre debemus.
(112) Atque haec differentia naturarum tantam habet uim, ut non numquam mortem 
sibi ipse consciscere alius debeat, alius (in eadem causa) non debeat. Num enim 
alia in causa M- Cato fuit, alia ceteri, qui se in Africa Caesari tradiderunt? 
atqui ceteris forsitan uitio datum esset, si se interemissent, propterea quod 
lenior eorum uita et mores fuerant faciliores; Catoni cum incredibilem 
tribuisset natura grauitatem, eamque ipse perpetua constantia roborauisset 
semperque in proposito susceptoque consilio permansisset, moriendum potius quam 
tyranni uultus aspiciendus fuit.
(113) Quam multa passus est Ulixes in illo errore diuturno, cum et mulieribus, 
si Circe et Calypso mulieres appellandae sunt, inseruiret et in omni sermone 
omnibus affabilem (et iocundum) esse se uellet! Domi uero etiam contumelias 
seruorum ancillarumque pertulit, ut ad id aliquando, quod cupiebat, ueniret. At 
Aiax, quo animo traditur, milies oppetere mortem quam illa perpeti maluisset. 
Quae contemplantes expendere oportebit, quid quisque habeat sui, eaque moderari 
nec uelle experiri, quam se aliena deceant; id enim maxime quemque decet, quod 
est cuiusque maxime suum.
(114) (Suum) quisque igitur noscat ingenium acremque se et bonorum et uitiorum 
suorum iudicem praebeat, ne scaenici plus quam nos uideantur habere prudentiae. 
Illi enim non optumas, sed sibi accomodatissimas fabulas eligunt; qui uoce freti 
sunt, Epigonos Medumque, qui gestu Melanippam, Clytemestram, semper Rupilius, 
quem ego memini, Antiopam, non saepe Aesopus Aiacem. ergo histrio hoc uidebit in 
scena, non uidebit sapiens uir in uita? Ad quas igitur res aptissimi erimus, in 
iis potissimum elaborabimus. sin aliquando necessitas nos ad ea detruserit, quae 
nostri ingenii non erunt, omnis adhibenda erit cura, meditatio, diligentia, ut 
ea, si non decore, at quam minime indecore facere possimus, nec tam est 
enitendum, ut bona, quae nobis data non sint, sequamur, quam ut uitia fugiamus.

[1,32] (115) Ac duabus iis personis, quas supra dixi, tertia adiungitur, quam casus 
aliqui aut tempus imponit, quarta etiam, quam nobismet ipsis iudicio nostro 
accommodamus. nam regna, imperia, nobilitatem, honores, diuitiae, opes eaque, 
quae sunt his contraria, in casu sita temporibus gubernantur; ipsi autem gerere 
quam personam uelimus, a nostra uoluntate proficiscitur. Itaque se alii ad 
philosophiam, alii ad ius ciuile, alii ad eloquentiam applicant, ipsarumque 
uirtutum in alia alius mauult excellere.
(116) quorum uero patres aut maiores aliqua gloria praestiterunt, ii student 
plerumque eodem in genere laudis excellere, ut Q- Mucius P- f-. In iure ciuili, 
Pauli filius Africanus in re militari. quidam autem ad eas laudes quas a 
patribus acceperunt, addunt aliquam suam, ut hic idem Africanus eloquentia 
cumulauit bellicam gloriam, quod idem fecit Timotheus, Cononis filius, qui cum 
belli laude non inferior fuisset quam pater, ad eam laudem doctrinae et ingenii 
gloriam adiecit. fit autem interdum, ut nonnulli omissa imitatione maiorum suum 
quoddam institutum consequantur, maximeque in eo plerumque elaborant ii, qui 
magna sibi proponunt obscuris orti maioribus.
(117) Haec igitur omnia, cum quaerimus quid deceat, complecti animo et 
cogitatione debemus; in primis autem constituendum est, quos nos et quales esse 
uelimus et in quo genere uitae, quae deliberatio est omnium difficillima. 
Ineunte enim adulescentia, cum est maxima inbecillitas consilii, tum id sibi 
quisque genus aetatis degendae constituit, quod maxime adamauit. Itaque ante 
implicatur aliquo certo genere cursuque uiuendi, quam potuit, quod optimum 
esset, iudicare.
(118) Nam quod Herculem Prodicus dicit, ut est apud Xenophontem, cum primum 
pubesceret, quod tempus a natura ad deligendum, quam quisque uiam uiuendi sit 
ingressurus, datum est, exisse in solitudinem atque ibi sedentem diu secum 
multumque dubitasse, cum duas cerneret uias, unam Voluptatis, alteram Virtutis, 
utram ingredi melius esset, hoc Herculi, "Iouis satu edito" potuit fortasse 
contingere, nobis non item, qui imitamur quos cuique uisum est atque ad eorum 
studia institutaque impellimur. Plerumque autem parentium praeceptis imbuti ad 
eorum consuetudinem moremque deducimur; alii multitudinis iudicio feruntur, 
quaeque maiori parti pulcherrima uidentur, ea maxime exoptant; nonnulli tamen 
siue felicitate quadam siue bonitate naturae sine parentium disciplina rectam 
uitae secuti sunt uiam.

[1,33] (119) Illud autem maxime rarum genus est eorum, qui aut excellenti ingenii 
magnitudine aut praeclara eruditione atque doctrina aut utraque re ornati 
spatium etiam deliberandi habuerunt, quem potissimum uitae cursum sequi uellent; 
in qua deliberatione ad suam cuiusque naturam consilium est omne reuocandum. Nam 
cum in omnibus quae aguntur, ex eo, quomodo quisque natus est, ut supra dictum 
est, quid deceat, exquirimus, tum in tota uita constituenda multo est ei rei 
cura maior adhibenda, ut constare in perpetuitate uitae possimus nobismet ipsis 
nec in ullo officio claudicare.
(120) Ad hanc autem rationem quoniam maximam uim natura habet, fortuna proximam, 
utriusque omnino habenda ratio est in deligendo genere uitae, sed naturae magis; 
multo enim et firmior est et constantior, ut fortuna nonunquam tamquam ipsa 
mortalis cum immortali natura pugnare uideatur. Qui igitur ad naturae suae non 
uitiosae genus consilium uiuendi omne contulerit, is constantiam teneat (id enim 
maxime decet) nisi forte se intellexerit errasse in deligendo genere uitae. Quod 
si acciderit (potest autem accidere) facienda morum institutorumque mutatio est. 
Eam mutationem si tempora adiuuabunt, facilius commodiusque faciemus; sin minus, 
sensim erit pedetemptimque facienda, ut amicitias, quae minus delectent et minus 
probentur, magis decere censent sapientes sensim diluere quam repente 
praecidere.
(121) Commutato autem genere uitae omni ratione curandum est ut id bono consilio 
fecisse uideamur. Sed quoniam paulo ante dictum est imitandos esse maiores, 
primum illud exceptum sit ne uitia sint imitanda, deinde si natura non feret, ut 
quaedam imitari possit (ut superioris filius Africani, qui hunc Paulo natum 
adoptauit, propter infirmitatem ualetudinis non tam potuit patris similis esse, 
quam ille fuerat sui) si igitur non poterit siue causas defensitare siue populum 
contionibus tenere siue bella gerere, illa tamen praestare debebit, quae erunt 
in ipsius potestate, iustitiam, fidem, liberalitatem, modestiam, temperantiam, 
quo minus ab eo id, quod desit, requiratur. Optima autem hereditas a patribus 
traditur liberis omnique patrimonio praestantior gloria uirtutis rerumque 
gestarum, cui dedecori esse nefas et uitium iudicandum est.

[1,34] (122) Et quoniam officia non eadem disparibus aetatibus tribuuntur aliaque sunt 
iuuenum, alia seniorum, aliquid etiam de hac distinctione dicendum est. Est 
igitur adulescentis maiores natu uereri exque iis deligere optimos et 
probatissimos, quorum consilio atque auctoritate nitatur; ineuntis enim aetatis 
inscitia senum constituenda et regenda prudentia est. Maxime autem haec aetas a 
libidinibus arcenda est exercendaque in labore patientiaque et animi et 
corporis, ut eorum et in bellicis et in ciuilibus officiis uigeat industria. 
Atque etiam cum relaxare animos et dare se iucunditati uolent, caueant 
intemperantiam, meminerint uerecundiae, quod erit facilius, si in eiusmodi 
quidem rebus maiores natu nolent interesse.
(123) Senibus autem labores corporis minuendi, exercitationes animi etiam 
augendae uidentur, danda uero opera, ut et amicos et iuuentutem et maxime rem 
publicam consilio et prudentia quam plurimum adiuuent. Nihil autem magis 
cauendum est senectuti quam ne languori se desidiaeque dedat; luxuria uero cum 
omni aetati turpis, tum senectuti foedissima est. Sin autem etiam libidinum 
intemperantia accessit, duplex malum est, quod et ipsa senectus dedecus concipit 
et facit adulescentium impudentiorem intemperantiam.
(124) Ac ne illud quidem alienum est, de magistratuum, de priuatorum, (de 
ciuium), de peregrinorum officiis dicere. Est igitur proprium munus magistratus 
intellegere se gerere personam ciuitatis debereque eius dignitatem et decus 
sustinere, seruare leges, iura discribere, ea fidei suae commissa meminisse. 
Priuatum autem oportet aequo et pari cum ciuibus iure uiuere neque summissum et 
abiectum neque se efferentem, tum in re publica ea uelle, quae tranquilla et 
honesta sint; talem enim solemus et sentire bonum ciuem et dicere.
(125) Peregrini autem atque incolae officium est nihil praeter suum negotium 
agere, nihil de alio anquirere minimeque esse in aliena re publica 
curiosum. -- Ita fere officia reperientur, cum quaeretur quid deceat et quid aptum 
sit personis, temporibus, aetatibus. Nihil est autem quod tam deceat, quam in 
omni re gerenda consilioque capiendo seruare constantiam.

[1,35] (126) Sed quoniam decorum illud in omnibus factis, dictis, in corporis denique 
motu et statu cernitur idque positum est in tribus rebus, formositate, ordine, 
ornatu ad actionem apto, difficilibus ad eloquendum, sed satis erit intellegi, 
in his autem tribus continetur cura etiam illa, ut probemur iis, quibuscum apud 
quosque uiuamus, his quoque de rebus pauca dicantur. Principio corporis nostri 
magnam natura ipsa uideatur habuisse rationem, quae formam nostram reliquamque 
figuram, in qua esset species honesta, eam posuit in promptu, quae partes autem 
corporis ad naturae necessitatem datae aspectum essent deformem habiturae atque 
foedum, eas contexit atque abdidit.
(127) Hanc naturae tam diligentem fabricam imitata est hominum uerecundia. Quae 
enim natura occultauit, eadem omnes, qui sana mente sunt, remouent ab oculis 
ipsique necessitati dant operam ut quam occultissime pareant; quarumque partium 
corporis usus sunt necessarii, eas neque partes neque earum usus suis nominibus 
appellant, quodque facere turpe non est, modo occulte, id dicere obscenum est. 
Itaque nec actio rerum illarum aperta petulantia uacat nec orationis obscenitas.
(128) Nec uero audiendi sunt Cynici aut se qui fuerunt Stoici paene cynici qui 
reprehendunt et irrident, quod ea, quae turpia non sint, uerbis flagitiosa 
ducamus, illa autem, quae turpia sunt, nominibus appellemus suis. Latrocinari, 
fraudare, adulterare re turpe est, sed dicitur non obscene; liberis dare operam 
re honestum est, nomine obscenum; pluraque in eam sententiam ab eisdem contra 
uerecundiam disputantur. Nos autem naturam sequamur et ab omni, quod abhorret ab 
oculorum auriumque approbatione fugiamus; status, incessus, sessio, accubitio, 
uultus, oculi, manuum motus teneat illud decorum.
(129) Quibus in rebus duo maxime sunt fugienda, ne quid effeminatum aut molle et 
ne quid durum aut rusticum sit. Nec uero histrionibus oratoribusque concedendum 
est, ut is haec apta sint, nobis dissoluta. Scaenicorum quidem mos tantam habet 
uetere disciplina uerecundiam, ut in scaenam sine subligaculo prodeat nemo; 
uerentur enim, ne, si quo casu euenerit, ut corporis partes quaedam aperiantur, 
aspiciantur non decore. Nostro quidem more cum parentibus puberes filii, cum 
soceris generi non lauantur. Retinenda igitur est huius generis uerecundia, 
praesertim natura ipsa magistra et duce.

[1,36] (130) Cum autem pulchritudinis duo genera sint, quorum in altero uenustas sit, 
in altero dignitas, uenustatem muliebrem ducere debemus, dignitatem uirilem. 
Ergo et a forma remoueatur omnis uiro non dignus ornatus, et huic simile uitium 
in gestu motuque caueatur. Nam et palaestrici motus sunt saepe odiosiores et 
histrionum nonnulli gestus ineptiis non uacant, et in utroque genere quae sunt 
recta et simplicia laudantur. Formae autem dignitas coloris bonitate tuenda est, 
color exercitationibus corporis. Adhibenda praeterea munditia est non odiosa 
neque exquisita nimis, tantum quae fugiat agrestem et inhumanam neglegentiam. 
Eadem ratio est habenda uestitus, in quo, sicut in plerisque rebus, mediocritas 
optima est.
(131) Cauendum autem est, ne aut tarditatibus utamur (in) ingressu mollioribus, 
ut pomparum ferculis similes esse uideamur, aut in festinationibus suscipiamus 
nimias celeritates, quae cum fiunt, anhelitus mouentur, uultus mutantur, ora 
torquentur; ex quibus magna significatio fit non adesse constantiam. Sed multo 
etiam magis elaborandum est, ne animi motus a natura recedant, quod assequemur, 
si cauebimus ne in perturbationes atque exanimationes incidamus et si attentos 
animos ad decoris conseruationem tenebimus.
(132) Motus autem animorum duplices sunt; alteri cogitationis, alteri appetitus. 
Cogitatio in uero exquirendo maxime uersatur, appetitus impellit ad agendum. 
Curandum est igitur, ut cogitatione ad res quam optimas utamur, appetitum 
rationi oboedientem praebeamus. 

[1,37] Et quoniam magna uis orationis est eaque duplex, 
altera contentionis, altera sermonis, contentio disceptationibus tribuatur 
iudiciorum, contionum, senatus, sermo in circulis, disputationibus, 
congressionibus familiarium uersetur, sequatur etiam conuiuia. Contentionis 
praecepta rhetorum sunt, nulla sermonis, quamquam haud scio an possint haec 
quoque esse. Sed discentium studiis inueniuntur magistri, huic autem qui 
studeant sunt nulli, rhetorum turba referta omnia; quamquam, quae uerborum 
sententiarumque praecepta sunt, eadem ad sermonem pertinebunt.
(133) Sed cum orationis indicem uocem habeamus, in uoce autem duo sequamur, ut 
clara sit, ut suauis, utrumque omnino a natura petundum est, uerum alterum 
exercitatio augebit, alterum imitatio presse loquentium et leniter. Nihil fuit 
in Catulis, ut eos exquisito iudicio putares uti litterarum, quamquam erant 
litterati; sed et alii; hi autem optime uti lingua Latina putabantur. Sonus erat 
dulcis, litterae neque expressae, neque oppressae, ne aut obscurum esset aut 
putidum, sine contentione uox nec languens nec canora. Uberior oratio L. Crassi 
nec minus faceta, sed bene loquendi de Catulis opinio non minor. Sale uero et 
facetiis Caesar, Catuli patris frater, uicit omnes, ut in illo ipso forensi 
genere dicendi contentiones aliorum sermone uinceret. In omnibus igitur his 
elaborandum est, si in omni re quid deceat exquirimus.
(134) Sit ergo hic sermo, in quo Socratici maxime excellunt, lenis minimeque 
pertinax, insit in eo lepos. Nec uero, tamquam in possessionem suam uenerit, 
excludat alios, sed cum reliquis in rebus tum in sermone communi uicissitudinem 
non iniquam putet. Ac uideat in primis, quibus de rebus loquatur, si seriis, 
seueritatem adhibeat, si iocosis leporem. In primisque prouideat, ne sermo 
uitium aliquod indicet inesse in moribus; quod maxime tum solet euenire, cum 
studiose de absentibus detrahendi causa aut per ridiculum aut seuere, maledice 
contumelioseque dicitur.
(135) Habentur autem plerumque sermones aut de domesticis negotiis aut de re 
publica aut de artium studiis atque doctrina. Danda igitur opera est, ut, 
etiamsi aberrare ad alia coeperit, ad haec reuocetur oratio, sed utcumque 
aderunt; neque enim isdem de rebus nec omni tempore nec similiter delectamur. 
Animaduertendum est etiam, quatenus sermo delectationem habeat, et ut incipiendi 
ratio fuerit, ita sit desinendi modus.

[1,38] (136) Sed quomodo in omni uita rectissime praecipitur, ut perturbationes 
fugiamus, id est motus animi nimios rationi non obtemperantes, sic eiusmodi 
motibus sermo debet uacare, ne aut ira existat aut cupiditas aliqua aut pigritia 
aut ignauia aut tale aliquid appareat, maximeque curandum est, ut eos, quibuscum 
sermonem conferemus, et uereri et diligere uideamur. Obiurgationes etiam 
nonnumquam incidunt necessariae, in quibus utendum est fortasse et uocis 
contentione maiore et uerborum grauitate acriore, id agendum etiam, ut ea facere 
uideamur irati. Sed ut ad urendum et secandum, sic ad hoc genus castigandi raro 
inuitique ueniemus, nec unquam nisi necessario, si nulla reperietur alia 
medicina, sed tamen ira procul absit, cum qua nihil recte fieri, nihil 
considerate potest.
(137) Magnam autem partem clementi castigatione licet uti, grauitate tamen 
adiuncta, ut et seueritas adhibeatur et contumelia repellatur, atque etiam illud 
ipsum, quod acerbitatis habet obiurgatio, significandum est ipsius id causa, qui 
obiurgetur, esse susceptum. Rectum est autem etiam in illis contentionibus, quae 
cum inimicissimis fiunt, etiam si nobis indigna audiamus, tamen grauitatem 
retinere, iracundiam pellere; quae enim cum aliqua perturbatione fiunt, ea nec 
constanter fieri possunt neque is, qui adsunt, probari. Deforme etiam est de se 
ipsum praedicare, falsa praesertim, et cum inrisione audientium imitari militem 
gloriosum.

[1,39] (138) Et quoniam omnia persequimur, uolumus quidem certe, dicendum est etiam, 
qualem hominis honorati et principis domum placeat esse, cuius finis est usus, 
ad quem accommodanda est aedificandi descriptio et tamen adhibenda commoditatis 
dignitatisque diligentia. Cn- Octauio, qui primus ex illa familia consul factus 
est, honori fuisse accepimus, quod praeclaram aedificasset in Palatio et plenam 
dignitatis domum, quae cum uulgo uiseretur, suffragata domino, nouo homini, ad 
consulatum putabatur. Hanc Scaurus demolitus accessionem adiunxit aedibus. 
Itaque ille in suam domum consulatum primus attulit, hic, summi et clarissimi 
uiri filius, in domum multiplicatam non repulsam solum rettulit, sed ignominiam 
etiam et calamitatem.
(139) Ornanda enim est dignitas domo, non ex domo tota quaerenda, nec domo 
dominus, sed domino domus honestanda est, et, ut in ceteris habenda ratio non 
sua solum, sed etiam aliorum, sic in domo clari hominis, in quam et hospites 
multi recipiendi et admittenda hominum cuiusque modi multitudo, adhibenda cura 
est laxitatis. Aliter ampla domus dedecori saepe domino fit, si est in ea 
solitudo, et maxime, si aliquando alio domino solita est frequentari. Odiosum 
est enim, cum a praetereuntibus dicitur: 
  o domus antiqua, heu quam dispari
  dominare domino 
quod quidem his temporibus in multis licet dicere.
(140) Cauendum autem est, praesertim si ipse aedifices, ne extra modum sumptu et 
magnificentia prodeas, quo in genere multum mali etiam in exemplo est. Studiose 
enim plerique praesertim in hanc partem facta principum imitantur, ut L. 
Luculli, summi uiri, uirtutem quis? at quam multi uillarum magnificentiam 
imitati! Quarum quidem certe est adhibendus modus ad mediocritatemque 
reuocandus. Eademque mediocritas ad omnem usum cultumque uitae transferenda est. 
Sed haec hactenus.
(141) In omni autem actione suscipienda tria sunt tenenda, primum ut appetitus 
rationi pareat, quo nihil est ad officia conseruanda accommodatius, deinde ut 
animaduertatur, quanta illa res sit, quam efficere uelimus, ut neue maior neue 
minor cura et opera suscipiatur, quam causa postulet. Tertium est, ut caueamus, 
ut ea, quae pertinent ad liberalem speciem et dignitatem, moderata sint. Modus 
autem est optimus decus ipsum tenere, de quo ante diximus, nec progredi longius. 
Horum tamen trium praestantissimum est appetitum obtemperare rationi.

[1,40] (142) Deinceps de ordine rerum et de opportunitate temporum dicendum est. Haec 
autem scientia continentur ea, quam Graeci g-eutaxian nominant, non hanc, quam 
interpretamur modestiam, quo in uerbo modus inest, sed illa est g-eutaxia, in qua 
intellegitur ordinis conseruatio. Itaque, ut eandem nos modestiam appellemus, 
sic definitur a Stoicis, ut modestia sit scientia rerum earum, quae agentur aut 
dicentur, loco suo collocandarum. Ita uidetur eadem uis ordinis et collocationis 
fore; nam et ordinem sic definiunt, compositionem rerum aptis et accommodatis 
locis. Locum autem actionis opportunitatem temporis esse dicunt; tempus autem 
actionis opportunum Graece g-eukairia, Latine appellatur occasio. Sic fit, ut 
modestia haec, quam ita interpretamur, ut dixi, scientia sit opportunitatis 
idoneorum ad agendum temporum.
(143) Sed potest eadem esse prudentiae definitio, de qua principio diximus, hoc 
autem loco de moderatione et temperantia et harum similibus uirtutibus 
quaerimus. Itaque quae erant prudentiae propria suo loco dicta sunt; quae autem 
harum uirtutum, de quibus iam diu loquimur, quae pertinent ad uerecundiam et ad 
eorum approbationem, quibuscum uiuimus, nunc dicenda sunt.
(144) Talis est igitur ordo actionum adhibendus, ut, quemadmodum in oratione 
constanti, sic in uita omnia sint apta inter se et conuenientia; turpe enim 
ualdeque uitiosum in re seuera conuiuio digna aut delicatum aliquem inferre 
sermonem. Bene Pericles, cum haberet collegam in praetura Sophoclem poetam iique 
de communi officio conuenissent et casu formosus puer praeteriret dixissetque 
Sophocles: "O puerum pulchrum, Pericle!" "At enim praetorem, Sophocle, decet non 
solum manus sed etiam oculos abstinentes habere." Atqui hoc idem Sophocles si in 
athletarum probatione dixisset, iusta reprehensione caruisset. Tanta uis est et 
loci et temporis. Ut si qui, cum causam sit acturus, in itinere aut in 
ambulatione secum ipse meditetur, aut si quid aliud attentius cogitet, non 
reprehendatur, at hoc idem si in conuiuio faciat, inhumanus uideatur inscitia 
temporis.
(145) Sed ea, quae multum ab humanitate discrepant, ut si qui in foro cantet aut 
si qua est alia magna peruersitas, facile apparet nec magnopere admonitionem et 
praecepta desiderat; quae autem parua uidentur esse delicta neque a multis 
intellegi possunt, ab iis est diligentius declinandum. Ut in fidibus aut tibiis 
quamuis paulum discrepent, tamen id a sciente animaduerti solet, sic uidendum 
est in uita ne forte quid discrepet, uel multo etiam magis, quo maior et melior 
actionum quam sonorum concentus est.

[1,41] (146) Itaque ut in fidibus musicorum aures uel minima sentiunt, sic nos, si 
acres ac diligentes iudices esse uolumus animaduersores(que) uitiorum, magna 
saepe intellegemus ex paruis. Ex oculorum optutu, superciliorum aut remissione 
aut contractione, ex maestitia, ex hilaritate, ex risu, ex locutione, ex 
reticentia, ex contentione uocis, ex summissione, ex ceteris similibus facile 
iudicabimus, quid eorum apte fiat, quid ab officio naturaque discrepet. Quo in 
genere non est incommodum, quale quidque eorum sit, ex aliis iudicare, ut, si 
quid dedeceat in illis, uitemus ipsi; fit enim nescio quomodo ut magis in aliis 
cernamus, quam in nobismet ipsis, si quid delinquitur. Itaque facillume 
corriguntur in discendo, quorum uitia imitantur emendandi causa magistri.
(147) Nec uero alienum est ad ea deligenda, quae dubitationem afferunt, adhibere 
doctos homines uel etiam usu peritos et, quid iis de quoque officii genere 
placeat exquirere. Maior enim pars eo fere deferri solet, quo a natura ipsa 
deducitur. In quibus uidendum est, non modo quid quisque loquatur, sed etiam 
quid quisque sentiat atque etiam de qua causa quisque sentiat. Ut enim pictores 
et ii qui signa fabricantur et uero etiam poetae suum quisque opus a uulgo 
considerari uult, ut si quid reprehensum sit a pluribus, id corrigatur, iique et 
secum et ab aliis, quid in eo peccatum sit exquirunt, sic aliorum iudicio 
permulta nobis et facienda et non facienda et mutanda et corrigenda sunt.
(148) Quae uero more agentur institutisque ciuilibus, de his nihil est 
praecipiendum; illa enim ipsa praecepta sunt, nec quemquam hoc errore duci 
oportet, ut siquid Socrates aut Aristippus contra morem consuetudinemque ciuilem 
fecerint locutiue sint, idem sibi arbitretur licere; magnis illi et diuinis 
bonis hanc licentiam assequebantur. Cynicorum uero ratio tota est eicienda; est 
enim inimica uerecundiae, sine qua nihil rectum esse potest, nihil honestum.
(149) Eos autem, quorum uita perspecta in rebus honestis atque magnis est, bene 
de re publica sentientes ac bene meritos aut merentes sic ut aliquo honore aut 
imperio affectos obseruare et colere debemus, tribuere etiam multum senectuti, 
cedere iis, qui magistratum habebunt, habere dilectum ciuis et peregrini in 
ipsoque peregrino priuatimne an publice uenerit. Ad summam, ne agam de singulis, 
totius generis hominum conciliationem et consociationem colere, tueri, seruare 
debemus.

[1,42] (150) Iam de artificiis et quaestibus, qui liberales habendi, qui sordidi sint, 
haec fere accepimus. Primum improbantur ii quaestus, qui in odia hominum 
incurrunt, ut portitorum, ut feneratorum. Illiberales autem et sordidi quaestus 
mercennariorum omnium, quorum operae, non quorum artes emuntur; est enim in 
illis ipsa merces auctoramentum seruitutis. Sordidi etiam putandi, qui mercantur 
a mercatoribus, quod statim uendant; nihil enim proficiant, nisi admodum 
mentiantur; nec uero est quicquam turpius uanitate. Opificesque omnes in sordida 
arte uersantur; nec enim quicquam ingenuum habere potest officina. Minimeque 
artes eae probandae, quae ministrae sunt uoluptatum: 
  Cetarii, lanii, coqui, fartores, piscatores, 
ut ait Terentius; adde huc, si placet, unguentarios, saltatores, totumque ludum 
talarium.
(151) Quibus autem artibus aut prudentia maior inest aut non mediocris utilitas 
quaeritur ut medicina, ut architectura, ut doctrina rerum honestarum, eae sunt 
iis, quorum ordini conueniunt, honestae. Mercatura autem, si tenuis est, sordida 
putanda est; sin magna et copiosa, multa undique apportans multisque sine 
uanitate inpertiens, non est admodum uituperanda; atque etiam si satiata quaestu 
uel contenta potius, ut saepe ex alto in portum, ex ipso se portu in agros 
possessionesque contulit, uidetur iure optimo posse laudari. Omnium autem rerum, 
ex quibus aliquid adquiritur, nihil est agri cultura melius, nihil uberius, 
nihil dulcius, nihil homine libero dignius. De qua quoniam in Catone Maiore 
satis multa diximus, illim assumes quae ad hunc locum pertinebunt.

[1,43] (152) Sed ab iis partibus, quae sunt honestatis, quem ad modum officia 
ducerentur, satis eitum uidetur. Eorum autem ipsorum, quae honesta sunt, potest 
incidere saepe contentio et comparatio, de duobus honestis utrum honestius, qui 
locus a Panaetio est praetermissus. Nam cum omnis honestas manet a partibus 
quattuor, quarum una sit cognitionis, altera communitatis, tertia 
magnanimitatis, quarta moderationis, haec in deligendo officio saepe inter se 
comparentur necesse est.
(153) Placet igitur aptiora esse naturae ea officia, quae ex communitate, quam 
ea, quae ex cognitione ducantur, idque hoc argumento confirmari potest, quod, si 
contigerit ea uita sapienti, ut omnium rerum affluentibus copiis (quamuis) 
omnia, quae cognitione digna sint, summo otio secum ipse consideret et 
contempletur, tamen si solitudo tanta sit, ut hominem uidere non possit, excedat 
e uita. Princepsque omnium uirtutum illa sapientia, quam g-sophian Graeci 
uocant -- prudentiam enim, quam Graeci g-phronehsis dicunt, aliam quandam 
intellegimus, quae est rerum expetendarum fugiendarumque scientia; illa autem 
sapientia, quam principem dixi, rerum est diuinarum et humanarum scientia, in 
qua continetur deorum et hominum communitas et societas inter ipsos; ea si 
maxima est, ut est, certe necesse est, quod a communitate ducatur officium, id 
esse maximum. Etenim cognitio contemplatioque (naturae) manca quodam modo atque 
inchoata sit, si nulla actio rerum consequatur. Ea autem actio in hominum 
commodis tuendis maxime cernitur; pertinet igitur ad societatem generis humani; 
ergo haec cognitioni anteponenda est.
(154) Atque id optimus quisque re ipsa ostendit et iudicat. Quis enim est tam 
cupidus in perspicienda cognoscendaque rerum natura, ut, si ei tractanti 
contemplantique res cognitione dignissimas subito sit allatum periculum 
discrimenque patriae, cui subuenire opitularique possit, non illa omnia 
relinquat atque abiciat, etiamsi dinumerare se stellas aut metiri mundi 
magnitudinem posse arbitretur? atque hoc idem in parentis, in amici re aut 
periculo fecerit.
(155) Quibus rebus intellegitur, studiis officiisque scientiae praeponenda esse 
officia iustitiae, quae pertinent ad hominum utilitatem, qua nihil homini esse 
debet antiquius. 

[1,44] Atque illi ipsi, quorum studia uitaque omnis in rerum cognitione uersata est, 
tamen ab augendis hominum utilitatibus et commodis non 
recesserunt. Nam et erudierunt multos, quo meliores ciues utilioresque rebus 
suis publicis essent, ut Thebanum Epaminondam Lysis Pythagoreus, Syracosium 
Dionem Plato multique multos, nosque ipsi, quicquid ad rem publicam attulimus, 
si modo aliquid attulimus, a doctoribus atque doctrina instructi ad eam et 
ornati accessimus.
(156) Neque solum uiui atque praesentes studiosos discendi erudiunt atque 
docent, sed hoc idem etiam post mortem monumentis litterarum assequuntur. Nec 
enim locus ullus est praetermissus ab iis, qui ad leges, qui ad mores, qui ad 
disciplinam rei publicae pertineret, ut otium suum ad nostrum negotium 
contulisse uideantur. Ita illi ipsi doctrinae studiis et sapientiae dediti ad 
hominum utilitatem suam intelligentiam prudentiamque potissimum conferunt; ob 
eamque etiam causam eloqui copiose, modo prudenter, melius est quam uel 
acutissime sine eloquentia cogitare, quod cogitatio in se ipsa uertitur, 
eloquentia complectitur eos, quibuscum communitate iuncti sumus.
(157) Atque ut apium examina non fingendorum fauorum causa congregantur, sed cum 
congregabilia natura sint, fingunt fauos, sic homines, ac multo etiam magis, 
natura congregati adhibent agendi cogitandique sollertiam. Itaque, nisi ea 
uirtus, quae constat ex hominibus tuendis, id est ex societate generis humani, 
attingat cognitionem rerum, soliuaga cognitio et ieiuna uideatur, itemque 
magnitudo animi remota communitate coniunctioneque humana feritas sit quaedam et 
immanitas. Ita fit, ut uincat cognitionis studium consociatio hominum atque 
communitas.
(158) Nec uerum est quod dicitur a quibusdam propter necessitatem uitae, quod 
ea, quae natura desideraret, consequi sine aliis atque efficere non possemus, 
idcirco initam esse cum hominibus communitatem et societatem; quodsi omnia 
nobis, quae ad uictum cultumque pertinent, quasi uirgula diuina, ut aiunt, 
suppeditarentur, tum optimo quisque ingenio negotiis omnibus omissis totum se in 
cognitione et scientia collocaret. Non est ita. Nam et solitudinem fugeret et 
socium studii quaereret, tum docere, tum discere uellet, tum audire, tum dicere. 
Ergo omne officium, quod ad coniunctionem hominum et ad societatem tuendam 
ualet, anteponendum est illi officio, quod cognitione et scientia continetur.

[1,45] (159) Illud forsitan quaerendum sit, num haec communitas, quae maxime est apta 
naturae ea sit etiam moderationi modestiaeque semper anteponenda. non placet; 
sunt enim quaedam partim ita foeda, partim ita flagitiosa, ut ea ne conseruandae 
quidem patriae causa sapiens facturus sit. Ea Posidonius collegit permulta, sed 
ita taetra quaedam, ita obscena, ut dictu quoque uideantur turpia. Haec igitur 
non suscipiet rei publicae causa, ne res publica quidem pro se suscipi uolet. 
Sed hoc commodius se res habet, quod non potest accidere tempus, ut intersit rei 
publicae quicquam illorum facere sapientem.
(160) Quare hoc quidem effectum sit, in officiis deligendis id genus officiorum 
excellere, quod teneatur hominum societate. (Etenim cognitionem prudentiamque 
sequetur considerata actio; ita fit, ut agere considerate pluris sit quam 
cogitare prudenter). Atque haec quidem hactenus. Patefactus enim locus est ipse, 
ut non difficile sit in exquirendo officio quid cuique sit praeponendum uidere. 
In ipsa autem communitate sunt gradus officiorum, ex quibus quid cuique praestet 
intellegi possit, ut prima diis immortalibus, secunda patriae, tertia 
parentibus, deinceps gradatim reliquis debeantur.
(161) Quibus ex rebus breuiter disputatis intellegi potest non solum id homines 
solere dubitare, honestumne an turpe sit, sed etiam duobus propositis honestis 
utrum honestius sit. Hic locus a Panaetio est, ut supra dixi, praetermissus. Sed 
iam ad reliqua pergamus.