 ľ01
 [1] Quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? quam diu etiam
furor iste tuus nos eludet? quem ad finem sese effrenata iactabit audacia?
Nihilne te nocturnum praesidium Palati, nihil urbis uigiliae, nihil timor
populi, nihil concursus bonorum omnium, nihil hic munitissimus habendi
senatus locus, nihil horum ora uoltusque mouerunt? Patere tua consilia non
sentis, constrictam iam horum omnium scientia teneri coniurationem tuam non
uides? Quid proxima, quid superiore nocte egeris, ubi fueris, quos
conuocaueris, quid consilii ceperis, quem nostrum ignorare arbitraris?

[2] O tempora, o mores! Senatus haec intellegit. consul uidet; hic tamen
uiuit. Viuit? immo uero etiam in senatum uenit, fit publici consilii
particeps, notat et designat oculis ad caedem unum quemque nostrum. Nos
autem fortes uiri satis facere rei publicae uidemur, si istius furorem ac
tela uitemus. Ad mortem te, Catilina, duci iussu consulis iam pridem
oportebat, in te conferri pestem, quam tu in nos [omnes iam diu]
machinaris.

[3] An uero uir amplissumus, P. Scipio, pontifex maximus, Ti. Gracchum
mediocriter labefactantem statum rei publicae priuatus interfecit;
Catilinam orbem terrae caede atque incendiis uastare cupientem nos consules
perferemus? Nam illa nimis antiqua praetereo, quod C. Seruilius Ahala Sp.
Maelium nouis rebus studentem manu sua occidit. Fuit, fuit ista quondam in
hac re publica uirtus, ut uiri fortes acrioribus suppliciis ciuem
perniciosum quam acerbissimum hostem coercerent. Habemus senatus consultum
in te, Catilina, uehemens et graue, non deest rei publicae consilium neque
auctoritas huius ordinis; nos, nos, dico aperte, consules desumus.

[4] Decreuit quondam senatus, ut L. Opimius consul uideret, ne quid res
publica detrimenti caperet; nox nulla intercessit; interfectus est propter
quasdam seditionum suspiciones C. Gracchus, clarissimo patre, auo,
maioribus, occisus est cum liberis M. Fuluius consularis. Simili senatus
consulto C. Mario et L. Valerio consulibus est permissa res publica; num
unum diem postea L. Saturninum tribunum pl. et C. Seruilium praetorem mors
ac rei publicae poena remorata est? At [uero] nos uicesimum iam diem
patimur hebescere aciem horum auctoritatis. Habemus enim huiusce modi
senatus consultum, uerum inclusum in tabulis tamquam in uagina reconditum,
quo ex senatus consulto confestim te interfectum esse, Catilina, conuenit.
Viuis, et uiuis non ad deponendam, sed ad confirmandam audaciam. Cupio,
patres conscripti, me esse clementem, cupio in tantis rei publicae
periculis me non dissolutum uideri, sed iam me ipse inertiae nequitiaeque
condemno.

[5] Castra sunt in Italia contra populum Romanum in Etruriae faucibus
conlocata, crescit in dies singulos hostium numerus; eorum autem castrorum
imperatorem ducemque hostium intra moenia atque adeo in senatu uidemus
intestinam aliquam cotidie perniciem rei publicae molientem. Si te iam,
Catilina, comprehendi, si interfici iussero, credo, erit uerendum mihi, ne
non potius hoc omnes boni serius a me quam quisquam crudelius factum esse
dicat. Verum ego hoc, quod iam pridem factum esse oportuit, certa de causa
nondum adducor ut faciam. Tum denique interficiere, cum iam nemo tam
inprobus, tam perditus, tam tui similis inueniri poterit, qui id non iure
factum esse fateatur.

[6] Quamdiu quisquam erit, qui te defendere audeat, uiues, et uiues ita, ut
[nunc] uiuis. multis meis et firmis praesidiis obsessus, ne commouere te
contra rem publicam possis. Multorum te etiam oculi et aures non
sentientem, sicut adhuc fecerunt, speculabuntur atque custodient. Etenim
quid est, Catilina, quod iam amplius expectes, si neque nox tenebris
obscurare coeptus nefarios nec priuata domus parietibus continere uoces
coniurationis tuae potest, si illustrantur, si erumpunt omnia? Muta iam
istam mentem, mihi crede, obliuiscere caedis atque incendiorum. Teneris
undique; luce sunt clariora nobis tua consilia omnia; quae iam mecum licet
recognoscas.

[7] Meministine me ante diem XII Kalendas Nouembris dicere in senatu fore
in armis certo die, qui dies futurus esset ante diem VI Kal. Nouembris, C.
Manlium, audaciae satellitem atque administrum tuae? Num me fefellit,
Catilina, non modo res tanta, tam atrox tamque incredibilis, uerum, id quod
multo magis est admirandum, dies? Dixi ego idem in senatu caedem te
optumatium contulisse in ante diem V Kalendas Nouembris, tum cum multi
principes ciuitatis Roma non tam sui conseruandi quam tuorum consiliorum
reprimendorum causa profugerunt. Num infitiari potes te illo ipso die meis
praesidiis, mea diligentia circumclusum commouere te contra rem publicam
non potuisse, cum tu discessu ceterorum nostra tamen, qui remansissemus,
caede te contentum esse dicebas?

[8] Quid? cum te Praeneste Kalendis ipsis Nouembribus occupaturum nocturno
impetu esse confideres, sensistin illam coloniam meo iussu meis praesidiis,
custodiis, uigiliis esse munitam? Nihil agis, nihil moliris, nihil cogitas,
quod non ego non modo audiam, sed etiam uideam planeque sentiam. Recognosce
tandem mecum noctem illam superiorem; iam intelleges multo me uigilare
acrius ad salutem quam te ad perniciem rei publicae. Dico te priore nocte
uenisse inter falcarios (non agam obscure) in M. Laecae domum; conuenisse
eodem complures eiusdem amentiae scelerisque socios. Num negare audes? quid
taces? Conuincam, si negas. Video enim esse hic in senatu quosdam, qui
tecum una fuerunt.

[9] O di inmortales! ubinam gentium sumus? in qua urbe uiuimus? quam rem
publicam habemus? Hic, hic sunt in nostro numero, patres conscripti, in hoc
orbis terrae sanctissimo grauissimoque consilio, qui de nostro omnium
interitu, qui de huius urbis atque adeo de orbis terrarum exitio cogitent!
Hos ego uideo consul et de re publica sententiam rogo et, quos ferro
trucidari oportebat, eos nondum uoce uolnero! Fuisti igitur apud Laecam
illa nocte, Catilina, distribuisti partes Italiae, statuisti, quo quemque
proficisci placeret, delegisti, quos Romae relinqueres, quos tecum
educeres, discripsisti urbis partes ad incendia, confirmasti te ipsum iam
esse exiturum, dixisti paulum tibi esse etiam nunc morae, quod ego uiuerem.
Reperti sunt duo equites Romani, qui te ista cura liberarent et sese illa
ipsa nocte paulo ante lucem me in meo lectulo interfecturos [esse]
pollicerentur.

[10] Haec ego omnia uixdum etiam coetu uestro dimisso comperi; domum meam
maioribus praesidiis muniui atque firmaui, exclusi eos, quos tu ad me
salutatum mane miseras, cum illi ipsi uenissent, quos ego iam multis ac
summis uiris ad me id temporis uenturos esse praedixeram. Quae cum ita
sint, Catilina, perge, quo coepisti, egredere aliquando ex urbe; patent
portae; proficiscere. Nimium diu te imperatorem tua illa Manliana castra
desiderant. Educ tecum etiam omnes tuos, si minus, quam plurimos; purga
urbem. Magno me metu liberabis, dum modo inter me atque te murus intersit.
Nobiscum uersari iam diutius non potes; non feram, non patiar, non sinam.

[11] Magna dis inmortalibus habenda est atque huic ipsi Ioui Statori,
antiquissimo custodi huius urbis, gratia, quod hanc tam taetram, tam
horribilem tamque infestam rei publicae pestem totiens iam effugimus. Non
est saepius in uno homine summa salus periclitanda rei publicae. Quamdiu
mihi consuli designato, Catilina, insidiatus es, non publico me praesidio,
sed priuata diligentia defendi. Cum proximis comitiis consularibus me
consulem in campo et competitores tuos interficere uoluisti, compressi
conatus tuos nefarios amicorum praesidio et copiis nullo tumultu publice
concitato; denique, quotienscumque me petisti, per me tibi obstiti,
quamquam uidebam perniciem meam cum magna calamitate rei publicae esse
coniunctam.

[12] Nunc iam aperte rem publicam uniuersam petis, templa deorum
inmortalium, tecta urbis, uitam omnium ciuium, Italiam [denique] totam ad
exitium et uastitatem uocas. Quare, quoniam id, quod est primum, et quod
huius imperii disciplinaeque maiorum proprium est, facere nondum audeo,
faciam id, quod est ad seueritatem lenius et ad communem salutem utilius.
Nam si te interfici iussero, residebit in re publica reliqua coniuratorum
manus; sin tu, quod te iam dudum hortor, exieris, exhaurietur ex urbe
tuorum comitum magna et perniciosa sentina rei publicae.

[13] Quid est, Catilina? num dubitas id me imperante facere, quod iam tua
sponte faciebas? Exire ex urbe iubet consul hostem. Interrogas me, num in
exilium; non iubeo, sed, si me consulis, suadeo. Quid est enim, Catilina,
quod te iam in hac urbe delectare possit? in qua nemo est extra istam
coniurationem perditorum hominum, qui te non metuat, nemo, qui non oderit.
Quae nota domesticae turpitudinis non inusta uitae tuae est? quod
priuatarum rerum dedecus non haeret in fama? quae lubido ab oculis, quod
facinus a manibus umquam tuis, quod flagitium a toto corpore afuit? cui tu
adulescentulo, quem corruptelarum inlecebris inretisses, non aut ad
audaciam ferrum aut ad lubidinem facem praetulisti?

[14] Quid uero? nuper cum morte superioris uxoris nouis nuptiis domum
uacuefecisses, nonne etiam alio incredibili scelere hoc scelus cumulasti?
quod ego praetermitto et facile patior sileri, ne in hac ciuitate tanti
facinoris inmanitas aut extitisse aut non uindicata esse uideatur
Praetermitto ruinas fortunarum tuarum, quas omnis inpendere tibi proxumis
Idibus senties; ad illa uenio, quae non ad priuatam ignominiam uitiorum
tuorum, non ad domesticam tuam difficultatem ac turpitudinem sed ad summam
rem publicam atque ad omnium nostrum uitam salutemque pertinent.

[15] Potestne tibi haec lux, Catilina, aut huius caeli spiritus esse
iucundus, cum scias esse horum neminem, qui nesciat te pridie Kalendas
Ianuarias Lepido et Tullo consulibus stetisse in comitio cum telo, manum
consulum et principum ciuitatis interficiendorum causa parauisse, sceleri
ac furori tuo non mentem aliquam aut timorem tuum sed fortunam populi
Romani obstitisse? Ac iam illa omitto (neque enim sunt aut obscura aut non
multa commissa postea); quotiens tu me designatum, quotiens consulem
interficere conatus es! quot ego tuas petitiones ita coniectas, ut uitari
posse non uiderentur, parua quadam declinatione et, ut aiunt, corpore
effugi! nihil [agis, nihil] adsequeris [, nihil moliris] neque tamen conari
ac uelle desistis.

[16] Quotiens tibi iam extorta est ista sica de manibus, quotiens [uero]
excidit casu aliquo et elapsa est! [tamen ea carere diutius non potes] quae
quidem quibus abs te initiata sacris ac deuota sit, nescio, quod eam
necesse putas esse in consulis corpore defigere. Nunc uero quae tua est
ista uita? Sic enim iam tecum loquar, non ut odio permotus esse uidear, quo
debeo, sed ut misericordia, quae tibi nulla debetur. Venisti paulo ante in
senatum. Quis te ex hac tanta frequentia totque tuis amicis ac necessariis
salutauit? Si hoc post hominum memoriam contigit nemini, uocis expectas
contumeliam, cum sis grauissimo iudicio taciturnitatis oppressus? Quid,
quod aduentu tuo ista subsellia uacuefacta sunt, quod omnes consulares, qui
tibi persaepe ad caedem constituti fuerunt, simul atque adsedisti, partem
istam subselliorum nudam atque inanem reliquerunt, quo tandem animo [hoc]
tibi ferundum putas?

[17] Serui mehercule mei si me isto pacto metuerent, ut te metuunt omnes
ciues tui, domum meam relinquendam putarem; tu tibi urbem non arbitraris?
et, si me meis ciuibus iniuria suspectum tam grauiter atque offensum
uiderem, carere me aspectu ciuium quam infestis omnium oculis conspici
mallem; tu cum conscientia scelerum tuorum agnoscas odium omnium iustum et
iam diu tibi debitum, dubitas, quorum mentes sensusque uolneras, eorum
aspectum praesentiamque uitare? Si te parentes timerent atque odissent tui
neque eos ulla ratione placare posses, ut opinor, ab eorum oculis aliquo
concederes. Nunc te patria, quae communis est parens omnium nostrum, odit
ac metuit et iam diu nihil te iudicat nisi de parricidio suo cogitare;
huius tu neque auctoritatem uerebere nec iudicium sequere nec uim
pertimesces?

[18] Quae tecum, Catilina, sic agit et quodam modo tacita loquitur: 'Nullum
iam aliquot annis facinus exstitit nisi per te, nullum flagitium sine te;
tibi uni multorum ciuium neces, tibi uexatio direptioque sociorum inpunita
fuit ac libera; tu non solum ad neglegendas leges et quaestiones, uerum
etiam ad euertendas perfringendasque ualuisti. Superiora illa, quamquam
ferenda non fuerunt, tamen, ut potui, tuli; nunc uero me totam esse in metu
propter unum te, quicquid increpuerit, Catilinam timeri, nullum uideri
contra me consilium iniri posse, quod a tuo scelere abhorreat, non est
ferendum. Quam ob rem discede atque hunc mihi timorem eripe; si est uerus,
ne opprimar, sin falsus, ut tandem aliquando timere desinam.'

[19] Haec si tecum, ita ut dixi, patria loquatur, nonne impetrare debeat,
etiamsi uim adhibere non possit? Quid, quod tu te ipse in custodiam
dedisti, quod uitandae suspicionis causa ad M'. Lepidum te habitare uelle
dixisti? A quo non receptus etiam ad me uenire ausus es atque, ut domi meae
te adseruarem, rogasti. Cum a me quoque id responsum tulisses, me nullo
modo posse isdem parietibus tuto esse tecum, qui magno in periculo essem,
quod isdem moenibus contineremur, ad Q. Metellum praetorem uenisti. A quo
repudiatus ad sodalem tuum, uirum optumum, M. Metellum, demigrasti; quem tu
uidelicet et ad custodiendum diligentissimum et ad suspicandum sagacissimum
et ad uindicandum fortissimum fore putasti. Sed quam longe uidetur a
carcere atque a uinculis abesse debere, qui se ipse iam dignum custodia
iudicarit!

[20] Quae cum ita sint, Catilina, dubitas, si emori aequo animo non potes,
abire in aliquas terras et uitam istam multis suppliciis iustis debitisque
ereptam fugae solitudinique mandare? 'Refer', inquis, 'ad senatum'; id enim
postulas et, si hic ordo [sibi] placere decreuerit te ire in exilium,
optemperaturum te esse dicis. Non referam, id quod abhorret a meis moribus,
et tamen faciam, ut intellegas, quid hi de te sentiant. Egredere ex urbe,
Catilina, libera rem publicam metu, in exilium, si hanc uocem exspectas,
proficiscere. Quid est, Catilina? ecquid attendis, ecquid animaduertis
horum silentium? Patiuntur, tacent. Quid exspectas auctoritatem loquentium,
quorum uoluntatem tacitorum perspicis?

[21] At si hoc idem huic adulescenti optimo, P. Sestio, si fortissimo uiro,
M. Marcello, dixissem, iam mihi consuli hoc ipso in templo iure optimo
senatus uim et manus intulisset. De te autem, Catilina, cum quiescunt,
probant, cum patiuntur, decernunt, cum tacent, clamant, neque hi solum,
quorum tibi auctoritas est uidelicet cara, uita uilissima, sed etiam illi
equites Romani, honestissimi atque optimi uiri, ceterique fortissimi ciues,
qui circumstant senatum, quorum tu et frequentiam uidere et studia
perspicere et uoces paulo ante exaudire potuisti. Quorum ego uix abs te iam
diu manus ac tela contineo, eosdem facile adducam, ut te haec, quae uastare
iam pridem studes, relinquentem usque ad portas prosequantur.

[22] Quamquam quid loquor? te ut ulla res frangat, tu ut umquam te
corrigas, tu ut ullam fugam meditere, tu ut ullum exilium cogites? Utinam
tibi istam mentem di inmortales duint! tametsi uideo, si mea uoce
perterritus ire in exilium animum induxeris quanta tempestas inuidiae
nobis, si minus in praesens tempus recenti memoria scelerum tuorum, at in
posteritatem impendeat. Sed est tanti, dum modo ista sit priuata calamitas
et a rei publicae periculis seiungatur. Sed tu ut uitiis tuis commoueare,
ut legum poenas pertimescas, ut temporibus rei publicae cedas, non est
postulandum. Neque enim is es, Catilina, ut te aut pudor umquam a
turpitudine aut metus a periculo aut ratio a furore reuocarit.

[23] Quam ob rem, ut saepe iam dixi, proficiscere ac, si mihi inimico, ut
praedicas, tuo conflare uis inuidiam, recta perge in exilium; uix feram
sermones hominum, si id feceris, uix molem istius inuidiae, si in exilium
iussu consulis ieris, sustinebo. Sin autem seruire meae laudi et gloriae
mauis, egredere cum inportuna sceleratorum manu, confer te ad Manlium,
concita perditos ciues, secerne te a bonis, infer patriae bellum, exsulta
impio latrocinio, ut a me non eiectus ad alienos, sed inuitatus ad tuos
isse uidearis.

[24] Quamquam quid ego te inuitem, a quo iam sciam esse praemissos, qui
tibi ad Forum Aurelium praestolarentur armati, cui iam sciam pactam et
constitutam cum Manlio diem, a quo etiam aquilam illam argenteam, quam tibi
ac tuis omnibus confido perniciosam ac funestam futuram, cui domi tuae
sacrarium [scelerum tuorum] constitutum fuit, sciam esse praemissam? Tu ut
illa carere diutius possis, quam uenerari ad caedem proficiscens solebas, a
cuius altaribus saepe istam impiam dexteram ad necem ciuium transtulisti?

[25] Ibis tandem aliquando, quo te iam pridem ista tua cupiditas effrenata
ac furiosa rapiebat; neque enim tibi haec res adfert dolorem, sed quandam
incredibilem uoluptatem. Ad hanc te amentiam natura peperit, uoluntas
exercuit, fortuna seruauit. Numquam tu non modo otium, sed ne bellum quidem
nisi nefarium concupisti. Nactus es ex perditis atque ab omni non modo
fortuna, uerum etiam spe derelictis conflatam inproborum manum.

[26] Hic tu qua laetitia perfruere, quibus gaudiis exultabis, quanta in
uoluptate bacchabere, cum in tanto numero tuorum neque audies uirum bonum
quemquam neque uidebis! Ad huius uitae studium meditati illi sunt, qui
feruntur, labores tui, iacere humi non solum ad obsidendum stuprum, uerum
etiam ad facinus obeundum, uigilare non solum insidiantem somno maritorum,
uerum etiam bonis otiosorum. Habes, ubi ostentes tuam illam praeclaram
patientiam famis, frigoris, inopiae rerum omnium, quibus te breui tempore
confectum esse senties.

[27] Tantum profeci tum, cum te a consulatu reppuli, ut exsul potius
temptare quam consul uexare rem publicam posses, atque ut id, quod esset a
te scelerate susceptum, latrocinium potius quam bellum nominaretur. Nunc,
ut a me, patres conscripti, quandam prope iustam patriae querimoniam
detester ac deprecer, percipite, quaeso, diligenter, quae dicam, et ea
penitus animis uestris mentibusque mandate. Etenim, si mecum patria, quae
mihi uita mea multo est carior, si cuncta Italia, si omnis res publica
loquatur: 'M.Tulli, quid agis? Tune eum, quem esse hostem comperisti, quem
ducem belli futurum uides, quem expectari imperatorem in castris hostium
sentis, auctorem sceleris, principem coniurationis, euocatorem seruorum et
ciuium perditorum, exire patiere, ut abs te non emissus ex urbe, sed
immissus in urbem esse uideatur? Nonne hunc in uincla duci, non ad mortem
rapi, non summo supplicio mactari imperabis?

[28] Quid tandem te impedit? mosne maiorum? At persaepe etiam priuati in
hac re publica perniciosos ciues morte multarunt. An leges, quae de ciuium
Romanorum supplicio rogatae sunt? At numquam in hac urbe, qui a re publica
defecerunt, ciuium iura tenuerunt. An inuidiam posteritatis times?
Praeclaram uero populo Romano refers gratiam, qui te, hominem per te
cognitum nulla commendatione maiorum tam mature ad summum imperium per
omnis honorum gradus extulit, si propter inuidiam aut alicuius periculi
metum salutem ciuium tuorum neglegis.

[29] Sed, si quis est inuidiae metus, non est uehementius seueritatis ac
fortitudinis inuidia quam inertiae ac nequitiae pertimescenda. An, cum
bello uastabitur Italia, uestabuntur urbes, tecta ardebunt tum te non
existumas inuidiae incendio conflagraturum?' His ego sanctissimis rei
publicae uocibus et eorum hominum, qui hoc idem sentiunt, mentibus pauca
respondebo. Ego si hoc optimum factu iudicarem, patres conscripti,
Catilinam morte multari, unius usuram horae gladiatori isti ad uiuendum non
dedissem. Etenim si summi uiri et clarissimi ciues saturnini et Gracchorum
et Flacci et superiorum complurium sanguine non modo se non contaminarunt,
sed etiam honestarunt, certe uerendum mihi non erat, ne quid hoc parricida
ciuium interfecto inuidiae [mihi] in posteritatem redundaret. Quodsi ea
mihi maxime inpenderet tamen hoc animo fui semper, ut inuidiam uirtute
partam gloriam, non inuidiam putarem.

[30] Quamquam non nulli sunt in hoc ordine, qui aut ea, quae inminent non
uideant aut ea, quae uident, dissimulent; qui spem Catilinae mollibus
sententiis aluerunt coniurationemque nascentem non credendo
corroborauerunt; quorum auctoritate multi non solum improbi, uerum etiam
inperiti, si in hunc animaduertissem, crudeliter et regie factum esse
dicerent. Nunc intellego, si iste, quo intendit, in Manliana castra
peruenerit, neminem tam stultum fore, qui non uideat coniurationem esse
factam neminem tam improbum, qui non fateatur. Hoc autem uno interfecto
intellego hanc rei publicae pestem paulisper reprimi, non in perpetuum
comprimi posse. Quodsi se eiecerit secumque suos eduxerit et eodem ceteros
undique collectos naufragos adgregarit, extinguetur atque delebitur non
modo haec tam adulta rei publicae pestis, uerum etiam stirps ac semen
malorum omnium.

[31] Etenim iam diu, patres conscripti, in his periculis coniurationis
insidiisque uersamur, sed nescio quo pacto omnium scelerum ac ueteris
furoris et audaciae maturitas in nostri consulatus tempus erupit. Quodsi ex
tanto latrocinio iste unus tolletur, uidebimur fortasse ad breue quoddam
tempus cura et metu esse releuati, periculum autem residebit et erit
inclusum penitus in uenis atque in uisceribus rei publicae. Ut saepe
homines aegri morbo graui cum aestu febrique iactantur, si aquam gelidam
biberunt, primo releuari uidentur, deinde multo grauius uehementiusque
adflictantur, sic hic morbus, qui est in re publica, releuatus istius poena
uehementius reliquis uiuis ingrauescet.

[32] Quare secedant inprobi, secernant se a bonis, unum in locum
congregentur, muro denique, [id] quod saepe iam dixi, secernantur a nobis;
desinant insidiari domi suae consuli, circumstare tribunal praetoris
urbani, obsidere cum gladiis curiam, malleolos et faces ad inflammandam
urbem comparare; sit denique inscriptum in fronte unius cuiusque, quid de
re publica sentiat. Polliceor hoc uobis, patres conscripti, tantam in nobis
consulibus fore diligentiam, tantam in uobis auctoritatem, tantam in
equitibus Romanis uirtutem, tantam in omnibus bonis consensionem, ut
Catilinae profectione omnia patefacta, inlustrata, oppressa, uindicata esse
uideatis.

[33] Hisce ominibus, Catilina, cum summa rei publicae salute, cum tua peste
ac pernicie cumque eorum exitio, qui se tecum omni scelere parricidioque
iunxerunt, proficiscere ad impium bellum ac nefarium. Tu, Iuppiter, qui
isdem quibus haec urbs auspiciis a Romulo es constitutus, quem Statorem
huius urbis atque imperii uere nominamus, hunc et huius socios a tuis
[aris] ceterisque templis, a tectis urbis ac moenibus, a uita fortunisque
ciuium [omnium] arcebis et homines bonorum inimicos, hostis patriae,
latrones Italiae scelerum foedere inter se ac nefaria societate coniunctos
aeternis suppliciis uiuos mortuosque mactabis.

ľ02


[1] Tandem aliquando, Quirites, L. Catilinam furentem audacia, scelus
anhelantem, pestem patriae nefarie molientem, uobis atque huic urbi ferro
flammaque minitantem ex urbe uel eiecimus uel emisimus uel ipsum
egredientem uerbis prosecuti sumus. Abiit, excessit, euasit, erupit. Nulla
iam pernicies a monstro illo atque prodigio moenibus ipsis intra moenia
comparabitur. Atque hunc quidem unum huius belli domestici ducem sine
controuersia uicimus. Non enim iam inter latera nostra sica illa
uersabitur, non in campo, non in foro, non in curia, non denique intra
domesticos parietes pertimescemus. Loco ille motus est, cum est ex urbe
depulsus. Palam iam cum hoste nullo inpediente bellum iustum geremus. Sine
dubio perdidimus hominem magnificeque uicimus, cum illum ex occultis
insidiis in apertum latrocinium coniecimus.

[2] Quod uero non cruentum mucronem, ut uoluit, extulit, quod uiuis nobis
egressus est, quod ei ferrum e manibus extorsimus, quod incolumes ciues,
quod stantem urbem reliquit, quanto tandem illum maerore esse adflictum et
profligatum putatis? Iacet ille nunc prostratus, Quirites, et se perculsum
atque abiectum esse sentit et retorquet oculos profecto saepe ad hanc
urbem, quam e suis faucibus ereptam esse luget; quae quidem mihi laetari
uidetur, quod tantam pestem euomuerit forasque proiecerit.

[3] Ac si quis est talis, quales esse omnes oportebat, qui in hoc ipso, in
quo exultat et triumphat oratio mea, me uehementer accuset, quod tam
capitalem hostem non comprehenderim potius quam emiserim, non est ista mea
culpa, Quirites, sed temporum. Interfectum esse L. Catilinam et grauissimo
supplicio adfectum iam pridem oportebat, idque a me et mos maiorum et huius
imperii seueritas et res publica postulabat. Sed quam multos fuisse
putatis, qui, quae ego deferrem, non crederent, [quam multos, qui propter
stultitiam non putarent,] quam multos, qui etiam defenderent [,quam multos,
qui propter improbitatem fauerent]! Ac, si illo sublato depelli a uobis
omne periculum iudicarem, iam pridem ego L. Catilinam non modo inuidiae
meae, uerum etiam uitae periculo sustulissem.

[4] Sed cum uiderem, ne uobis quidem omnibus re etiam tum probata si illum,
ut erat meritus, morte multassem, fore ut eius socios inuidia oppressus
persequi non possem, rem huc deduxi, ut tum palam pugnare possetis, cum
hostem aperte uideretis. Quem quidem ego hostem, Quirites, quam uehementer
foris esse timendum putem, licet hinc intellegatis, quod etiam illud
moleste fero, quod ex urbe parum comitatus exierit. Utinam ille omnis secum
suas copias eduxisset! Tongilium mihi eduxit, quem amare in praetexta
coeperat, Publicium et Minucium, quorum aes alienum contractum in popina
nullum rei publicae motum adferre poterat; reliquit quos uiros, quanto aere
alieno, quam ualentis, quam nobilis!

[5] Itaque ego illum exercitum prae Gallicanis legionibus et hoc dilectu,
quem in agro Piceno et Gallico Q. Metellus habuit, et his copiis, quae a
nobis cotidie comparantur, magno opere contemno collectum ex senibus
desperatis, ex agresti luxuria, ex rusticis decoctoribus, ex iis, qui
uadimonia deserere quam illum exercitum maluerunt; quibus ego non modo si
aciem exercitus nostri, uerum etiam si edictum praetoris ostendero,
concident. Hos, quos uideo uolitare in foro, quos stare ad curiam, quos
etiam in senatum uenire, qui nitent unguentis, qui fulgent purpura, mallem
secum suos milites eduxisset; qui si hic permanent, mementote non tam
exercitum illum esse nobis quam hos, qui exercitum deseruerunt,
pertimescendos. Atque hoc etiam sunt timendi magis, quod, quid cogitent, me
scire sentiunt neque tamen permouentur.

[6] Video, cui sit Apulia adtributa, quis habeat Etruriam, quis agrum
Picenum, quis Gallicum, quis sibi has urbanas insidias caedis atque
incendiorum depoposcerit. Omnia superioris noctis consilia ad me perlata
esse sentiunt; patefeci in senatu hesterno die; Catilina ipse pertimuit,
profugit; hi quid expectant? Ne illi uehementer errant, si illam meam
pristinam lenitatem perpetuam sperant futuram. Quod expectaui, iam sum
adsecutus, ut uos omnes factam esse aperte coniurationem contra rem
publicam uideretis; nisi uero si quis est, qui Catilinae similis cum
Catilina sentire non putet. Non est iam lenitati locus; seueritatem res
ipsa flagitat. Unum etiam nunc concedam: exeant, proficiscantur, ne
patiantur desiderio sui Catilinam miserum tabescere. Demonstrabo iter:
Aurelia uia profectus est; si accelerare uolent, ad uesperam consequentur.

[7] O fortunatam rem publicam, si quidem hanc sentinam urbis eiecerit! Uno
mehercule Catilina exhausto leuata mihi et recreata res publica uidetur.
Quid enim mali aut sceleris fingi aut cogitari potest, quod non ille
conceperit? quis tota Italia ueneficus, quis gladiator, quis latro, quis
sicarius, quis parricida, quis testamentorum subiector, quis
circumscriptor, quis ganeo, quis nepos, quis adulter, quae mulier infamis,
quis corruptor iuuentutis, quis corruptus, quis perditus inueniri potest,
qui se cum Catilina non familiarissime uixisse fateatur? quae caedes per
hosce annos sine illo facta est, quod nefarium stuprum non per illum?

[8] Iam uero quae tanta umquam in ullo homine] iuuentutis inlecebra fuit,
quanta in illo? qui alios ipse amabat turpissime, aliorum amori
flagitiosissime seruiebat, aliis fructum lubidinum, aliis mortem parentum
non modo inpellendo, uerum etiam adiuuando pollicebatur. Nunc uero quam
subito non solum ex urbe, uerum etiam ex agris ingentem numerum perditorum
hominum collegerat! Nemo non modo Romae, sed [ne] ullo in angulo totius
Italiae oppressus aere alieno fuit, quem non ad hoc incredibile sceleris
foedus asciuerit.

[9] Atque ut eius diuersa studia in dissimili ratione perspicere possitis,
nemo est in ludo gladiatorio paulo ad facinus audacior, qui se non intimum
Catilinae esse fateatur, nemo in scaena leuior et nequior; qui se non
eiusdem prope sodalem fuisse commemoret. Atque idem tamen stuprorum et
scelerum exercitatione adsuefactus frigore et fame et siti et uigiliis
perferundis fortis ab istis praedicabatur, cum industriae subsidia atque
instrumenta uirtutis in lubidine audaciaque consumeret.

[10] Hunc uero si secuti erunt sui comites, si ex urbe exierint
desperatorum hominum flagitiosi greges, o nos beatos, o rem publicam
fortunatam, o praeclaram laudem consulatus mei! Non enim iam sunt mediocres
hominum lubidines, non humanae ac tolerandae audaciae; nihil cogitant nisi
caedem, nisi incendia, nisi rapinas. Patrimonia sua profuderunt, fortunas
suas obligauerunt; res eos iam pridem deseruit, fides nuper deficere
coepit; eadem tamen illa, quae erat in abundantia, lubido permanet. Quodsi
in uino et alea comissationes solum et scorta quaererent, essent illi
quidem desperandi, sed tamen essent ferendi; hoc uero quis ferre possit,
inertes homines fortissimis uiris insidiari, stultissimos prudentissimis,
ebriosos sobriis, dormientis uigilantibus? qui mihi accubantes in conuiuiis
conplexi mulieres inpudicas uino languidi, conferti cibo, sertis redimiti,
unguentis obliti, debilitati stupris eructant sermonibus suis caedem
bonorum atque urbis incendia.

[11] Quibus ego confido impendere fatum aliquod, et poenam iam diu
improbitati, nequitiae, sceleri, libidini debitam aut instare iam plane aut
certe adpropinquare. Quos si meus consulatus, quoniam sanare non potest,
sustulerit, non breue nescio quod tempus, sed multa saecula propagarit rei
publicae. Nulla est enim natio, quam pertimescamus, nullus rex, qui bellum
populo Romano facere possit. Omnia sunt externa unius uirtute terra marique
pacata; domesticum bellum manet, intus insidiae sunt, intus inclusum
periculum est, intus est hostis. Cum luxuria nobis, cum amentia, cum
scelere certandum est. Huic ego me bello ducem profiteor, Quirites;
suscipio inimicitias hominum perditorum; quae sanari poterunt, quacumque
ratione sanabo, quae resecanda erunt, non patiar ad perniciem ciuitatis
manere. Proinde aut exeant aut quiescant aut, si et in urbe et in eadem
mente permanent, ea, quae merentur, expectent.

[12] At etiam sunt, qui dicant, Quirites, a me eiectum in exilium esse
Catilinam. Quod ego si uerbo adsequi possem, istos ipsos eicerem, qui haec
locuntur. Homo enim uidelicet timidus aut etiam permodestus uocem consulis
ferre non potuit; simul atque ire in exilium iussus est, paruit, iuit.
Hesterno die, Quirites, cum domi meae paene interfectus essem, senatum in
aedem Iouis Statoris conuocaui, rem omnem ad patres conscriptos detuli. Quo
cum Catilina uenisset, quis eum senator appellauit, quis salutauit, quis
denique ita aspexit ut perditum ciuem ac non potius ut inportunissimum
hostem? Quin etiam principes eius ordinis partem illam subselliorum, ad
quam ille accesserat, nudam atque inanem reliquerunt.

[13] Hic ego uehemens ille consul, qui uerbo ciuis in exilium eicio,
quaesiui a Catilina, in nocturno conuentu apud M. Laecam fuisset necne. Cum
ille homo audacissimus conscientia conuictus primo reticuisset, patefeci
cetera; quid ea nocte egisset, [ubi fuisset,] quid in proximam
constituisset, quem ad modum esset ei ratio totius belli descripta, edocui.
Cum haesitaret, cum teneretur, quaesiui, quid dubitaret proficisci eo, quo
iam pridem pararet, cum arma, cum secures, cum fasces, cum tubas, cum signa
militaria, cum aquilam illam argenteam, cui ille etiam sacrarium [scelerum]
domi suae fecerat, scirem esse praemissam.

[14] In exilium eiciebam, quem iam ingressum esse in bellum uidebam?
Etenim, credo, Manlius iste centurio, qui in agro Faesulano castra posuit
bellum populo Romano suo nomine indixit, et illa castra nunc non Catilinam
ducem expectant, et ille eiectus in exilium se Massiliam, ut aiunt, non in
haec castra conferet. O condicionem miseram non modo administrandae, uerum
etiam conseruandae rei publicae! Nunc si L. Catilina consiliis, laboribus,
periculis meis circumclusus ac debilitatus subito pertimuerit, sententiam
mutauerit, deseruerit suos, consilium belli faciendi abiecerit et ex hoc
cursu sceleris ac belli iter ad fugam atque in exilium conuerterit, non
ille a me spoliatus armis audaciae, non obstupefactus ac perterritus mea
diligentia, non de spe conatuque depulsus sed indemnatus innocens in
exilium eiectus a consule ui et minis esse dicetur; et erunt, qui illum, si
hoc fecerit, non improbum, sed miserum, me non diligentissimum consulem,
sed crudelissimum tyrannum existimari uelint!

[15] Est mihi tanti, Quirites, huius inuidiae falsae atque iniquae
tempestatem subire, dum modo a uobis huius horribilis belli ac nefarii
periculum depellatur. Dicatur sane eiectus esse a me, dum modo eat in
exilium. Sed, mihi credite, non est iturus. Numquam ego ab dis inmortalibus
optabo, Quirites, inuidiae meae leuandae causa, ut L. Catilinam ducere
exercitum hostium atque in armis uolitare audiatis, sed triduo tamen
audietis; multoque magis illud timeo, ne mihi sit inuidiosum aliquando,
quod illum emiserim potius quam quod eiecerim. Sed cum sint homines, qui
illum, cum profectus sit, eiectum esse dicant, idem, si interfectus esset,
quid dicerent?

[16] Quamquam isti, qui Catilinam Massiliam ire dictitant, non tam hoc
queruntur quam uerentur. Nemo est istorum tam misericors, qui illum non ad
Manlium quam ad Massilienses ire malit. Ille autem, si mehercule hoc, quod
agit, numquam antea cogitasset, tamen latrocinantem se interfici mallet
quam exulem uiuere. Nunc uero, cum ei nihil adhuc praeter ipsius uoluntatem
cogitationemque acciderit, nisi quod uiuis nobis Roma profectus est,
optemus potius, ut eat in exilium, quam queramur.

[17] Sed cur tam diu de uno hoste loquimur, et de eo hoste, qui iam fatetur
se esse hostem, et quem, quia, quod semper uolui, murus interest, non
timeo; de his, qui dissimulant, qui Romae remanent, qui nobiscum sunt,
nihil dicimus? Quos quidem ego, si ullo modo fieri possit, non tam ulcisci
studeo quam sanare sibi ipsos, placare rei publicae, neque, id quare fieri
non possit, si me audire uolent, intellego. Exponam enim uobis, Quirites,
ex quibus generibus hominum istae copiae comparentur; deinde singulis
medicinam consilii atque orationis meae, si quam potero, adferam.

[18] Unum genus est eorum, qui magno in aere alieno maiores etiam
possessiones habent, quarum amore adducti dissolui nullo modo possunt.
Horum hominum species est honestissima (sunt enim locupletes), uoluntas
uero et causa inpudentissima. Tu agris, tu aedificiis, tu argento, tu
familia, tu rebus omnibus ornatus et copiosus sis et dubites de possessione
detrahere, adquirere ad fidem? Quid enim expectas? bellum? Quid ergo? in
uastatione omnium tuas possessiones sacrosanctas futuras putas? An tabulas
nouas? Errant, qui istas a Catilina expectant; meo beneficio tabulae nouae
proferentur, uerum auctionariae; neque enim isti, qui possessiones habent,
alia ratione ulla Salui esse possunt. Quod si maturius facere uoluissent
neque, id quod stultissimum est, certare cum usuris fructibus praediorum,
et locupletioribus his et melioribus ciuibus uteremur. Sed hosce homines
minime puto pertimescendos, quod aut deduci de sententia possunt aut, si
permanebunt, magis mihi uidentur uota facturi contra rem publicam quam arma
laturi.

[19] Alterum genus est eorum, qui quamquam premuntur aere alieno,
dominationem tamen expectant, rerum potiri uolunt, honores, quos quieta re
publica desperant, perturbata se consequi posse arbitrantur. Quibus hoc
praecipiendum uidetur, unum Scilicet et idem quod reliquis omnibus, ut
desperent se id, quod conantur, consequi posse; primum omnium me ipsum
uigilare, adesse, prouidere rei publicae; deinde magnos animos esse in
bonis uiris, magnam concordiam [maxumam multitudinem], magnas praeterea
militum copias; deos denique inmortalis huic inuicto populo, clarissimo
imperio, pulcherrimae urbi contra tantam uim sceleris praesentis auxilium
esse laturos. Quodsi iam sint id, quod summo furore cupiunt, adepti, num
illi in cinere urbis et in sanguine ciuium, quae mente conscelerata ac
nefaria concupiuerunt, consules se aut dictatores aut etiam reges sperant
futuros? Non uident id se cupere, quod si adepti sint, fugitiuo alicui aut
gladiatori concedi sit necesse?

[20] Tertium genus est aetate iam adfectum, sed tamen exercitatione
robustum; quo ex genere iste est Manlius, cui nunc Catilina succedit. Hi
sunt homines ex iis coloniis, quas Sulla constituit; quas ego uniuersas
ciuium esse optimorum et fortissimorum uirorum sentio, sed tamen ii sunt
coloni, qui se in insperatis ac repentinis pecuniis sumptuosius
insolentiusque iactarunt. Hi dum aedificant tamquam beati, dum praediis
lectis, familiis magnis, conuiuiis apparatis delectantur, in tantum aes
alienum inciderunt, ut, si salui esse uelint, Sulla sit iis ab inferis
excitandus; qui etiam non nullos agrestis homines tenues atque egentes in
eandem illam spem rapinarum ueterum impulerunt. Quos ego utrosque in eodem
genere praedatorum direptorumque pono, sed eos hoc moneo, desinant furere
ac proscriptiones et dictaturas cogitare. Tantus enim illorum temporum
dolor inustus est ciuitati, ut iam ista non modo homines, sed ne pecudes
quidem mihi passurae esse uideantur.

[21] Quartum genus est sane uarium et mixtum et turbulentum; qui iam pridem
premuntur, qui numquam emergunt, qui partim inertia, partim male gerendo
negotio, partim etiam sumptibus in uetere aere alieno uacillant, qui
uadimoniis, iudiciis, proscriptione bonorum defetigati permulti et ex urbe
et ex agris se in illa castra conferre dicuntur. Hosce ego non tam milites
acris quam infitiatores lentos esse arbitror. Qui homines quam primum, si
stare non possunt, corruant sed ita, ut non modo ciuitas, sed ne uicini
quidem proximi sentiant. Nam illud non intellego, quam ob rem, si uiuere
honeste non possunt, perire turpiter uelint, aut cur minore dolore
perituros se cum multis quam si soli pereant, arbitrentur.

[22] Quintum genus est parricidarum, sicariorum, denique omnium
facinerosorum. Quos ego a Catilina non reuoco; nam neque ab eo diuelli
possunt et pereant sane in latrocinio quoniam sunt ita multi, ut eos carcer
capere non possit. Postremum autem genus est non solum numero uerum etiam
genere ipso atque uita, quod proprium Catilinae est, de eius dilectu, immo
uero de complexu eius ac sinu; quos pexo capillo nitidos aut inberbis aut
bene barbatos uidetis, manicatis et talaribus tunicis uelis amictos, non
togis; quorum omnis industria uitae et uigilandi labor in antelucanis cenis
expromitur.

[23] In his gregibus omnes aleatores, omnes adulteri, omnes inpuri
inpudicique uersantur. Hi pueri tam lepidi ac delicati non solum amare et
amari neque saltare et cantare, sed etiam sicas uibrare et spargere uenena
didicerunt. Qui nisi exeunt, nisi pereunt, etiamsi Catilina perierit,
scitote hoc in re publica seminarium Catilinarum futurum. Verum tamen quid
sibi isti miseri uolunt? num suas secum mulierculas sunt in castra ducturi?
Quem ad modum autem illis carere poterunt, his praesertim iam noctibus? Quo
autem pacto illi Appenninum atque illas pruinas ac niues perferent? nisi
idcirco se facilius hiemem toleraturos putant, quod nudi in conuiuiis
saltare didicerunt.

[24] O bellum magno opere pertimescendum, cum hanc sit habiturus Catilina
scortorum cohortem praetoriam! Instruite nunc, Quirites, contra has tam
praeclaras Catilinae copias uestra praesidia uestrosque exercitus. Et
primum gladiatori illi confecto et saucio consules imperatoresque uestros
opponite; deinde contra illam naufragorum eiectam ac debilitatam manum
florem totius Italiae ac robur educite. Iam uero urbes coloniarum ac
municipiorum respondebunt Catilinae tumulis siluestribus. Neque ego ceteras
copias, ornamenta, praesidia uestra cum illius latronis inopia atque
egestate conferre debeo.

[25] Sed si omissis his rebus, quibus nos suppeditamur, eget ille, senatu,
equitibus Romanis, urbe, aerario, uectigalibus, cuncta Italia, prouinciis
omnibus, exteris nationibus, si his rebus omissis causas ipsas, quae inter
se confligunt, contendere uelimus, ex eo ipso, quam ualde illi iaceant,
intellegere possumus. Ex hac enim parte pudor pugnat, illinc petulantia;
hinc pudicitia, illinc stuprum; hinc fides, illinc fraudatio; hinc pietas,
illinc scelus; hinc constantia, illinc furor; hinc honestas, illinc
turpitudo; hinc continentia, illinc lubido; denique aequitas, temperantia,
fortitudo, prudentia, uirtutes omnes certant cum iniquitate, luxuria,
ignauia, temeritate, cum uitiis omnibus; postremo copia cum egestate, bona
ratio cum perdita, mens sana cum amentia, bona denique spes cum omnium
rerum desperatione confligit. In eius modi certamine ac proelio nonne, si
hominum studia deficiant, di ipsi inmortales cogant ab his praeclarissimis
uirtutibus tot et tanta uitia superari?

[26] Quae cum ita sint, Quirites, uos, quem ad modum iam antea dixi, uestra
tecta uigiliis custodiisque defendite; mihi, ut urbi sine uestro motu ac
sine ullo tumultu satis esset praesidii, consultum atque prouisum est.
Coloni omnes municipesque uestri certiores a me facti de hac nocturna
excursione Catilinae facile urbes suas finesque defendent; gladiatores,
quam sibi ille manum certissimam fore putauit, quamquam animo meliore sunt
quam pars patriciorum, potestate tamen nostra continebuntur. Q. Metellus,
quem ego hoc prospiciens in agrum Gallicum Picenumque praemisi, aut
opprimet hominem aut eius omnis motus conatusque prohibebit. Reliquis autem
de rebus constituendis maturandis, agendis iam ad senatum referemus, quem
uocari uidetis.

[27] Nunc illos, qui in urbe remanserunt, atque adeo qui contra urbis
salutem omniumque uestrum in urbe a Catilina relicti sunt, quamquam sunt
hostes, tamen, quia [nati] sunt ciues, monitos etiam atque etiam uolo. Mea
lenitas adhuc si cui solutior uisa est, hoc expectauit, ut id, quod
latebat, erumperet. Quod reliquum est, iam non possum obliuisci meam hanc
esse patriam, me horum esse consulem, mihi aut cum his uiuendum aut pro his
esse moriendum. Nullus est portis custos, nullus insidiator uiae; si qui
exire uolunt, coniuere possum; qui uero se in urbe commouerit, cuius ego
non modo factum, sed inceptum ullum conatumue contra patriam deprehendero,
sentiet in hac urbe esse consules uigilantis, esse egregios magistratus,
esse fortem senatum, esse arma, esse carcerem, quem uindicem nefariorum ac
manifestorum scelerum maiores nostri esse uoluerunt.

[28] Atque haec omnia sic agentur, Quirites, ut maxumae. res minimo motu,
pericula summa nullo tumultu, bellum intestinum ac domesticum post hominum
memoriam crudelissimum et maximum me uno togato duce et imperatore sedetur.
Quod ego sic administrabo, Quirites, ut, si ullo modo fieri poterit, ne
inprobus quidem quisquam in hac urbe poenam sui sceleris sufferat. Sed si
uis manifestae audaciae, si inpendens patriae periculum me necessario de
hac animi lenitate deduxerit, illud profecto perficiam, quod in tanto et
tam insidioso bello uix optandum uidetur, ut neque bonus quisquam intereat
paucorumque poena uos omnes salui esse possitis.

[29] Quae quidem ego neque mea prudentia neque humanis consiliis fretus
polliceor uobis, Quirites, sed multis et non dubiis deorum inmortalium
significationibus, quibus ego ducibus in hanc spem sententiamque sum
ingressus; qui iam non pro cul, ut quondam Solebant, ab externo hoste atque
longinquo, sed hic praesentes suo numine atque auxilio sua templa atque
urbis tecta defendunt. Quos uos, Quirites, precari, uenerari, implorare
debetis, ut, quam urbem pulcherrimam florentissimamque esse uoluerunt, hanc
omnibus hostium copiis terra marique superatis a perditissimorum ciuium
nefario scelere defendant.

 ľ03


 [1] Rem publicam, Quirites, uitamque omnium uestrum bona, fortunas,
coniuges liberosque uestros atque hoc domicilium clarissumi imperii,
fortunatissimam pulcherrimamque urbem, hodierno die deorum inmortalium
summo erga uos amore, laboribus, consiliis, periculis meis e flamma atque
ferro ac paene ex faucibus fati ereptam et uobis conseruatam ac restitutam
uidetis.

[2] Et si non minus nobis iucundi atque inlustres sunt ii dies, quibus
conseruamur, quam illi, quibus nascimur, quod salutis certa laetitia est,
nascendi incerta condicio, et quod sine sensu nascimur, cum uoluptate
seruamur, profecto, quoniam illum, qui hanc urbem condidit, ad deos
inmortalis beniuolentia famaque sustulimus, esse apud uos posterosque
uestros in honore debebit is, qui eandem hanc urbem conditam
amplificatamque seruauit. Nam toti urbi, templis, delubris, tectis ac
moenibus subiectos prope iam ignis circumdatosque restinximus, idemque
gladios in rem publicam destrictos rettudimus mucronesque eorum a iugulis
uestris deiecimus.

3 [3] Quae quoniam in senatu inlustrata, patefacta, comperta sunt per me,
uobis iam exponam breuiter, Quirites, ut, et quanta et quam manifesta et
qua ratione inuestigata et comprehensa sint, uos, qui et ignoratis et
expectatis, scire possitis. Principio ut Catilina paucis ante diebus erupit
ex urbe, cum sceleris sui socios huiusce nefarii belli acerrimos duces
Romae reliquisset, semper uigilaui et prouidi, Quirites, quem ad modum in
tantis et tam absconditis insidiis salui esse possemus. Nam tum, cum ex
urbe Catilinam eiciebam (non enim iam uereor huius uerbi inuidiam, cum illa
magis sit tiunenda, quod uiuus exierit), sed tum, cum illum exterminari
uolebam, aut reliquam coniuratorum manum simul exituram aut eos, qui
restitissent, infirmos sine illo ac debiles fore putabam.

[4] Atque ego ut uidi, quos maximo furore et scelere esse infiammatos
sciebam, eos nobiscum esse et Romae remansisse, in eo omnes dies noctesque
consumpsi, ut, quid agerent, quid molirentur, sentirem ac uiderem, ut,
quoniam auribus uestris propter incredibilem magnitudinem sceleris minorem
fidem faceret oratio mea, rem ita comprehenderem, ut tum demum animis
saluti uestrae prouideretis, cum oculis maleficium ipsum uideretis. Itaque,
ut comperi legatos Allobrogum belli Transalpini et tumultus Gallici
excitandi causa a P. Lentulo esse sollicitatos, eosque in Galliam ad suos
ciuis eodemque itinere cum litteris mandatisque ad Catilinam esse missos,
comitemque iis adiunctum esse T. Volturcium, atque huic esse ad Catilinam
datas litteras, facultatem mihi oblatam putaui, ut, quod erat
difficillimum, quodque ego semper optabam ab dis inmortalibus, ut tota res
non solum a me, sed etiam a senatu et a uobis manifesto deprehenderetur.

[5] Itaque hesterno die L. Flaccum et C. Pomptinum praetores, fortissimos
atque amantissimos rei publicae uiros, ad me uocaui, rem exposui, quid
fieri placeret, ostendi. Illi autem, qui omnia de re publica praeclara
atque egregia sentirent, sine recusatione ac sine ulla mora negotium
susceperunt et, cum aduesperasceret, occulte ad pontem Muluium peruenerunt
atque ibi in proximis uillis ita bipertito fuerunt, ut Tiberis inter eos et
pons interesset. Eodem autem et ipsi sine cuiusquam suspicione multos
fortis uiros eduxerant, et ego ex praefectura Reatina complures delectos
adulescentes, quorum opera utor adsidue in rei publicae praesidio, cum
gladiis miseram. Interim tertia fere uigilia exacta cum iam pontem Muluium
magno comitatu legati Allobrogum ingredi inciperent unaque Volturcius, fit
in eos impetus; educuntur et ab illis gladii et a nostris. Res praetoribus
erat nota solis, ignorabatur a ceteris. Tum interuentu Pomptini atque
Flacci pugna, quae erat commissa, sedatur. Litterae, quaecumque erant in eo
comitatu, integris signis praetoribus tradunturipsi comprehensi ad me, cum
iam dilucesceret, deducuntur. Atque horum omnium scelerum inprobissimum
machinatorem, Cimbrum Gabinium, statim ad me nihildum suspicantem uocaui;
deinde item accersitus est L. Statilius et post eum C. Cethegus; tardissime
autem Lentulus uenit, credo quod in litteris dandis praeter consuetudinem
proxima nocte uigilarat.

[6] Cum summis et clarissimis huius ciuitatis uiris, qui audita re
frequentes ad me mane conuenerant, litteras a me prius aperiri quam ad
senatum deferri placeret, ne, si nihil esset inrentum, temere a me tantus
tumultus iniectus ciuitati uideretur, negaui me esse facturum, ut de
periculo publico non ad consilium publicum rem integram deferrem. Etenim,
Quirites, si ea, quae erant ad me delata, reperta non essent, tamen ego non
arbitrabar in tantis rei publicae periculis esse mihi nimiam diligentiam
pertimescendam. Senatum frequentem celeriter, ut uidistis, coegi.

[7] Atque interea statim admonitu Allobrogum C. Sulpicium praetorem, fortem
uirum, misi, qui ex aedibus Cethegi, si quid o telorum esset, efferret; ex
quibus ille maximum sicarum numerum et gladiorum extulit. Introduxi
Volturcium sine Gallis; fidem publicam iussu senatus dedi; hortatus sum, ut
ea, quae sciret sine timore indicaret. Tum ille dixit, cum uix se ex magno
timore recreasset, a P. Lentulo se habere ad Catilinam mandata et litteras,
ut seruorum praesidio uteretur, ut ad urbem quam primum cum exercitu
accederet; id autem eo consilio, ut, cum urbem ex omnibus partibus, quem ad
modum discriptum distributumque erat, incendissent caedemque infinitam
ciuium fecissent, praesto esset ille, qui et fugientis exciperet et se cum
his urbanis ducibus coniungeret.

[8] Introducti autem Galli ius iurandum sibi et litteras ab Lentulo,
Cethego, Statilio ad suam gentem data esse dixerunt, atque ita sibi ab his
et a L. Cassio esse praescriptum, ut equitatum in Italiam quam primum
mitterent; pedestres sibi copias non defuturas. Lentulum autem sibi
confirmasse ex fatis Sibyllinis haruspicumque responsis se esse tertium
illum Cornelium, ad quem regnum huius urbis atque imperium peruenire esset
necesse; Cinnam ante se et Sullam fuisse. Eundemque dixisse fatalem hunc
annum esse ad interitum huius urbis atque imperii, qui esset annus decimus
post uirginum absolutionem, post Capitoli autem incensionem uice simus.

[9] Hanc autem Cethego cum ceteris controuersiam fuisse dixerunt, quod
Lentulo et aliis Saturnalibus caedem fieri atque urbem incendi placeret,
Cethego nimium id longum uideretur. Ac ne longum sit, Quirites, tabellas
proferri iussimus, quae a quoque dicebantur datae. Primo ostendimus
Cethego; signum cognouit. Nos linum incidimus, legimus. Erat scriptum
ipsius manu Allobrogum senatui et populo sese, quae eorum legatis
confirmasset, facturum esse; orare ut item illi facerent, quae sibi eorum
legati recepissent. Tum Cethegus, qui paulo ante aliquid tamen de gladiis
ac sicis, quae apud ipsum erant deprehensa, respondisset dixissetque se
semper bonorum ferramentorum studiosum fuisse, recitatis litteris
debilitatus atque abiectus conscientia repente conticuit. Introductus est
Statilius; cognouit et signum et manum suam. Recitatae sunt tabellae in
eandem fere sententiam; confessus est. Tum ostendi tabellas Lentulo et
quaesiui, cognosceretne signum. Adnuit. 'Est uero', inquam, 'notum quidem
signum, imago aui tui, clarissimi uiri, qui amauit unice patriam et ciues
suos; quae quidem te a tanto scelere etiam muta reuocare debuit.'

[10] Leguntur eadem ratione ad senatum Allobrogum populumque litterae. Si
quid de his rebus dicere uellet, feci potestatem. Atque ille primo quidem
negauit; post autem aliquanto, toto iam indicio exposito atque edito,
surrexit; quaesiuit a Gallis, quid sibi esset cum iis, quam ob rem domum
suam uenissent, itemque a Volturcio. Qui cum illi breuiter constanterque
respondissent, per quem ad eum quotiensque uenissent, quaesissentque ab eo,
nihilne secum esset de fatis Sibyllinis locutus, tum ille subito scelere
demens, quanta conscientiae uis esset, ostendit. Nam, cum id posset
infitiari, repente praeter opinionem omnium confessus est. Ita eum non modo
ingenium illud et dicendi exercitatio, qua semper ualuit, sed etiam propter
uim sceleris manifesti atque deprehensi inpudentia, qua superabat omnis,
inprobitasque defecit.

[11] Volturcius uero subito litteras proferri atque aperiri iubet, quas
sibi a Lentulo ad Catilinam datas esse dicebat Atque ibi uehementissime
perturbatus Lentulus tamen et signum et manum suam cognouit. Erant autem
sine nomine, sed ita: 'Quis sim, scies ex eo, quem ad te misi. Cura, ut uir
sis, et cogita, quem in locum sis progressus. Vide, ecquid tibi iam sit
necesse, et cura, ut omnium tibi auxilia adiungas, etiam infimorum.'
Gabinius deinde introductus cum primo impudenter respondere coepisset, ad
extremum nihil ex iis, quae Galli insimulabant, negauit.

[12] Ac mihi quidem, Quirites, cum illa certissima uisa sunt argumenta
atque indicia sceleris, tabellae, signa, manus, denique unius cuiusque
confessio, tum multo certiora illa, color, oculi, uoltus, taciturnitas. Sic
enim ob stupuerant, sic terram intuebantur, sic furtim non numquam inter
sese aspiciebant, ut non iam ab aliis indicari, sed indicare se ipsi
uiderentur.

[13] Indiciis expositis atque editis, Quirites, senatum consului, de summa
re publica quid fieri placeret. Dictae sunt a principibus acerrimae ac
fortissimae sententiae, quas senatus sine ulla uarietate est secutus. Et
quoniam nondum est perscriptum senatus consultum, ex memoria uobis,
Quirites, quid senatus censuerit, exponam.

[14] Primum mihi gratiae uerbis amplissimis aguntur, quod uirtute,
consilio, prouidentia mea res publica maximis periculis sit liberata.
Deinde L. Flaccus et C. Pomptinus praetores, quod eorum opera forti
fidelique usus essem, merito ac iure laudantur.

[15] Atque etiam uiro forti, collegae meo, laus inpertitur, quod eos, qui
huius coniurationis participes fuissent, a suis et a rei publicae consiliis
remouisset. Atque ita censuerunt, ut P. Lentulus, cum se praetura
abdicasset, in custodiam traderetur; itemque uti C. Cethegus, L. Statilius,
P. Gabinius, qui omnes praesentes erant, in custodiam traderentur; atque
idem hoc decretum est in L. Cassium, qui sibi procurationem incendendae
urbis depoposcerat, in M. Ceparium, cui ad sollicitandos pastores Apuliam
attributam esse erat indicatum, in P. Furium, qui est ex iis colonis, quos
Faesulas L. Sulla deduxit, in Q. Annium Chilonem, qui una cum hoc Furio
semper erat in hac Allobrogum sollicitatione uersatus, in P. Umbrenum,
libertinum hominem, a quo primum Gallos ad Gabinium perductos esse
constabat. Atque ea lenitate senatus est usus, Quirites, ut ex tanta
coniuratione tantaque hac multitudine domesticorum hostium nouem hominum
perditissimorum poena re publica conseruata reliquorum mentes sanari posse
1o arbitraretur. Atque etiam supplicatio dis inmortalibus pro singulari
eorum merito meo nomine decreta est quod mihi primum post hanc urbem
conditam togato contigit, et his decreta uerbis est, 'quod urbem incendiis,
caede ciuis, Italiam bello liberassem.' Quae supplicatio si cum ceteris
supplicationibus conferatur, hoc interest, quod ceterae bene gesta, haec
una conseruata re publica constituta est. Atque illud, quod faciundum
primum fuit, factum atque transactum est. Nam P. Lentulus, quamquam
patefactis indiciis, confessionibus suis, iudicio senatus non modo
praetoris ius, uerum etiam ciuis amiserat, tamen magistratu se abdicauit,
ut, quae religio C. Mario, clarissimo uiro, non fuerat, quo minus C.
Glauciam, de quo nihil nominatim erat decretum, praetorem occideret, ea nos
religione in priuato P. Lentulo puniendo liberaremur.

[16] Nunc quoniam, Quirites, consceleratissimi periculosissimique belli
nefarios duces captos iam et comprehensos tenetis, existumare debetis omnis
Catilinae copias, omnis spes atque opes his depulsis urbis periculis
concidisse. Quem quidem ego cum ex urbe pellebam, hoc prouidebam animo,
Quirites, remoto Catilina non mihi esse P. Lentuli somnum nec L. Cassi
adipes nec C. Cethegi furiosam temeritatem pertimescendam. Ille erat unus
timendus ex istis omnibus, sed tam diu, dum urbis moenibus continebatur.
Omnia norat, omnium aditus tenebat; appellare, temptare, sollicitare
poterat, audebat. Erat ei consilium ad facinus aptum, consilio autem neque
manus neque lingua deerat. Iam ad certas res conficiendas certos homines
delectos ac descriptos habebat. Neque uero, cum aliquid mandarat, confectum
putabat; nihil erat, quod non ipse obiret, occurreret, uigilaret,
laboraret; frigus, sitim, famem ferre poterat.

[17] Hunc ego hominem tam acrem, tam audacem, tam paratum, tam callidum,
tam in scelere uigilantem, tam in perditis rebus diligentem nisi ex
domesticis insidiis in castrense latrocinium compulissem (dicam id, quod
sentio, Quirites), non facile hanc tantam molem mali a ceruicibus uestris
depulissem. Non ille nobis Saturnalia constituisset neque tanto ante exitii
ac fati diem rei publicae denuntiauisset neque commisisset, ut signum, ut
litterae suae testes manifesti sceleris deprehenderentur. Quae nunc illo
absente sic gesta sunt, ut nullum in priuata domo furtum umquam sit tam
palam inuentum, quam haec tanta in re publica coniuratio manifesto inuenta
atque deprehensa est. Quodsi Catilina in urbe ad hanc diem remansisset,
quamquam, quoad fuit, omnibus eius consiliis occurri atque obstiti, tamen,
ut leuissime dicam, dimicandum nobis cum illo fuisset, neque nos umquam,
cum ille in urbe hostis esset, tantis periculis rem publicam tanta pace,
tanto otio, tanto silentio liberassemus.

[18] Quamquam haec omnia, Quirites, ita sunt a me administrata, ut deorum
inmortalium nutu atque consilio et gesta et prouisa esse uideantur. Idque
cum coniectura consequi possumus, quod uix uidetur humani consilii tantarum
rerum gubernatio esse potuisse, tum uero ita praesentes his temporibus opem
et auxilium nobis tulerunt, ut eos paene oculis uidere possemus. Nam ut
illa omittam, uisas nocturno tempore ab occidente faces ardoremque caeli,
ut fulminum iactus, ut terrae motus relinquam, ut omittam cetera, quae tam
multa nobis consulibus facta sunt, ut haec, quae nunc fiunt, canere di
inmortales uiderentur, hoe certe, quod sum dicturus, neque praetermittendum
neque relinquendum est.

[19] Nam profecto memoria tenetis Cotta et Torquato consulibus complures in
Capitolio res de caelo esse percussas, cum et simulacra deorum depulsa sunt
et statuae ueterum hominum deiectae et legum aera liquefacta et tactus
etiam ille, qui hanc urbem condidit, Romulus, quem inauratum in Capitolio
paruum atque lactantem uberibus lupinis inhiantem fuisse meministis. Quo
quidem tempore cum haruspices ex tota Etruria conuenissent, caedes atque
incendia et legum interitnm et bellum ciuile ac domesticum et totius urbis
atque imperii oecasum adpropinquare dixerunt, nisi di inmortales omni
ratione placati suo numine prope fata ipsa flexissent.

[20] Itaque illorum responsis tum et ludi per decem dies facti sunt, neque
res ulla, quae ad placandos deos pertineret, praetermissa est. Idemque
iusserunt simulacrum Iouis facere maius et in excelso conlocare et contra,
atque antea fuerat, ad orientem conuertere; ac se sperare dixerunt, si
illud signum, quod uidetis, solis ortum et forum curiamque conspiceret,
fore ut ea consilia, quae clam essent inita contra salutem urbis atque
imperii, inlustrarentur, ut a senatu populoque Romano perspici possent.
Atque illud signum collocandum consules illi locauerunt; sed tanta fuit
operis tarditas, ut neque superioribus consulibus neque nobis ante
hodiernum diem collocaretur.

[21] Hic quis potest esse, Quirites, tam auersus a uero, tam praeceps, tam
mente captus, qui neget haec omnia, quae uidemus, praecipueque hanc urbem
deorum inmortalium nutu ac potestate administrari? Etenim, cum esset ita
responsum, caedes, ineendia, interitum rei publieae eomparari, et ea per
ciues, quae tum propter magnitudinem scelerum non nullis incredibilia
uidebantur, ea non modo cogitata a nefariis ciuibus, uerum etiam suscepta
esse sensistis. Illud uero nonne ita praesens est, ut nutu Iouis optimi
maximi factum esse uideatur, ut, cum hodierno die mane per forum meo iussu
et coniurati et eorum indices in aedem Concordiae ducerentur, eo ipso
tempore signum statueretur? Quo collocato atque ad uos sena tumque conuerso
omnia [et senatus et uos], quae erant contra salutem omnium cogitata,
inlustrata et patefacta uidistis.

[22] Quo etiam maiore sunt isti odio supplicioque digni, qui non solum
uestris domiciliis atque tectis sed etiam deorum templis atque delubris
sunt funestos ac nefarios ignes inferre conati. Quibus ego si me restitisse
dicam, nimium mihi sumam et non sim ferendus; ille, ille Iuppiter restitit;
ille Capitolium, ille haec templa, ille cunctam urbem, ille uos omnis
saluos esse uoluit. Dis ego inmortalibus ducibus hanc mentem, Quirites,
uoluntatemque suscepi atque ad haec tanta indicia perueni. Iam uero [illa
Allobrogum sollicitatio, iam] ab Lentulo ceterisque domesticis hostibus tam
dementer tantae res creditae et ignotis et barbaris commissaeque litterae
numquam essent profecto, nisi ab dis inmortalibus huic tantae audaciae
consilium esset ereptum. Quid uero? ut homines Galli ex ciuitate male
pacata, quae gens una restat quae bellum populo Romano facere et posse et
non nolle uideatur, spem imperii ac rerum maxumarum ultro sibi a patriciis
hominibus oblatam neglegerent uestramque salutem suis opibus anteponerent,
id non diuinitus esse factum putatis, praesertim qui nos non pugnando, sed
tacendo superare potuerint?

[23] Quam ob rem, Quirites, quoniam ad omnia puluinaria supplicatio decreta
est, celebratote illos dies cum coniugibus ac liberis uestris. Nam multi
saepe honores dis inmortalibus iusti habiti sunt ac debiti, sed profecto
iustiores numquam. Erepti enim estis ex crudelissimo ac miserrimo interitu
[erepti]; sine caede, sine sanguine, sine exercitu, sine dimicatione togati
me uno togato duce et imperatore uicistis.

[24] Etenim recordamini, Quirites, omnis ciuiles dissensiones, non solum
eas, quas audistis, sed eas, quas uosmet ipsi meministis atque uidistis. L.
Sulla P. Sulpicium oppressit [eiecit ex urbe]; C. Marium, custodem huius
urbis, multosque fortis uiros partim eiecit ex ciuitate, partim interemit.
Cn. Octauius consul armis expulit ex urbe collegam; omnis hic locus aceruis
corporum et ciuium sanguine redundauit. Superauit postea Cinna cum Mario;
tum uero clarissimis uiris interfectis lumina ciuitatis extincta sunt.
Ultus est huius uictoriae crudelitatem postea Sulla; ne dici quidem opus
est, quanta deminutione ciuium et quanta calamitate rei publicae. Dissensit
M. Lepidus a clarissimo et fortissimo uiro, Q. Catulo; attulit non tam
ipsius interitus rei publicae luctum quam ceterorum.

[25] Atque illae tamen omnes dissensiones erant eius modi [Quirites], quae
non ad delendam, sed ad commutandam rem publicam pertinerent. Non illi
nullam esse rem publicam, sed in ea, quae esset, se esse principes, neque
hanc urbem conflagrare, sed se in hac urbe florere uoluerunt. Atque illae
tamen omnes dissensiones, quarum nulla exitium rei publicae quaesiuit, eius
modi fuerunt, ut non reconciliatione concordiae, sed internecione ciuium
diiudicatae sint. In hoc autem uno post hominum memoriam maximo
crudelissimoque bello, quale bellum nulla umquam barbaria cum sua gente
gessit, quo in bello lex haec fuit a Lentulo, Catilina, Cethego, Cassio
constituta, ut omnes, qui salua urbe salui esse possent, in hostium numero
ducerentur, ita me gessi, Quirites, ut salui omnes conseruaremini, et, cuun
hostes uestri tantum ciuium superfuturum putassent, quantum infinitae caedi
restitisset, tantum autem urbis, quantum flamma obire non potuisset, et
urbem et ciuis integros incolumesque seruaui.

[26] Quibus pro tantis rebus, Quirites, nullum ego a uobis praemium
uirtutis, nullum insigne honoris, nullum monumentum laudis postulo
praeterquam huius diei memoriam sempiternam. In animis ego uestris omnes
triumphos meos, omnia ornamenta honoris, monumenta gloriae, laudis insignia
condi et collocari uolo. Nihil me mutum potest delectare, nihil tacitum,
nihil denique eius modi, quod etiam minus digni ad sequi possint. Memoria
uestra, Quirites, nostrae res alentur, sermonibus crescent, litterarum
monumentis inueterascent et corroborabuntur; eandemque diem intellego, quam
spero aeternam fore, propagatam esse et ad salutem urbis et ad memoriam
consulatus mei, unoque tempore in hac re publica duos ciuis extitisse
quorum alter finis uestri imperii non terrae, sed caeli regionibus
terminaret, alter eiusdem imperii domicilium sedesque seruaret.

[27] Sed quoniam earum rerum, quas ego gessi, non eadem est fortuna atque
condicio quae illorum, qui externa bella gesserunt, quod mihi cum iis
uiuendum est, quos uici ac subegi, illi hostes aut interfectos aut
oppressos reliquerunt, uestrum est, Quirites, si ceteris facta sua recte
prosunt, mihi mea ne quando obsint, prouidere. Mentes enim hominum
audacissimorum sceleratae ac nefariae ne uobis nocere possent, ego prouidi,
ne mihi noceant, uestrum est prouidere. Quamquam, Quirites, mihi quidem
ipsi nihil ab istis iam noceri potest. Magnum enim est in bonis praesidium,
quod mihi in perpetuum comparatum est, magna in re publica dignitas, quae
me semper tacita defendet, magna uis conscientiae, quam qui neglegunt, cum
me uiolare uolent, se ipsi indicabunt.

[28] Est enim in nobis is animus, Quirites, ut non modo nullius audaciae
cedamus, sed etiam omnis in probos ultro semper lacessamus. Quodsi omnis
impetus domesticorum hostium depulsus a uobis se in me unum conuorterit,
uobis erit uidendum, Quirites, qua condicione posthac eos esse uelitis, qui
se pro salute uestra obtulerint inuidiae periculisque omnibus; mihi quidem
ipsi quid est quod iam ad uitae fructum possit adquiri, cum praesertim
neque in honore uestro neque in gloria uirtutis quicquam uideam altius, quo
mihi lubeat ascendere?

[29] Illud perficiam profecto, Quirites, ut ea, quae gessi in consulatu,
priuatus tuear atque ornem, ut, si qua est inuidia in conseruanda re
publica suscepta, laedat inuidos, mihi ualeat ad gloriam. Denique ita me in
re publica tractabo, ut meminerim semper, quae gesserim, curemque, ut ea
uirtute, non casu gesta esse uideantur. Vos, Quirites, quoniam iam est nox,
uenerati Iouem illum, custodem huius urbis ac uestrum, in uestra tecta
discedite et ea, quamquam iam est periculum depulsum, tamen aeque ac priore
nocte custodiis uigiliisque defendite. Id ne uobis diutius faciuudum sit,
atque ut in perpetua pace esse possitis, prouidebo.

 ľ04

 

[1] Video, patres conscripti, in me omnium uestrum ora atque oculos esse
conuersos, uideo uos non solum de uestro ac rei publicae, uerum etiam, si
id depulsum sit, de meo periculo esse sollicitos. Est mihi iucunda in malis
et grata in dolore uestra erga me uoluntas, sed eam, per deos inmortales,
deponite atque obliti salutis meae de uobis ac de uestris liberis cogitate.
Mihi si haec condicio consulatus data est, ut omnis acerbitates, omnis
dolores cruciatusque perferrem, feram non solum fortiter, uerum etiam
lubenter, dum modo meis laboribus uobis populoque Romano dignitas salusque
pariatur.

[2] Ego sum ille consul, patres conscripti, cui non forum, in quo omnis
aequitas continetur, non campus consularibus auspiciis consecratus, non
curia, summum auxilium omnium gentium, non domus, commune perfugium, non
lectus ad quietem datus, non denique haec sedes honoris [sella curulis]
umquam uacua mortis periculo atque insidiis fuit. Ego multa tacui, multa
pertuli, multa concessi, multa meo quodam dolore in uestro timore sanaui.
Nunc si hunc exitum consulatus mei di inmortales esse uoluerunt, ut uos
populumque Romanum ex caede miserrima, coniuges liberosque uestros
uirginesque Vestales ex acerbissima uexatione, templa atque delubra, hanc
pulcherrimam patriam omnium nostrum ex foedissima flamma, totam Italiam ex
bello et uastitate eriperem, quaecumque mihi uni proponetur fortuna,
subeatur. Etenim, si P. Lentulus suum nomen inductus a uatibus fatale ad
perniciem rei publicae fore putauit, cur ego non laeter meum consulatum ad
salutem populi Romani prope fatalem extitisse?

[3] Quare, patres conscripti, consulite uobis, prospicite patriae,
conseruate uos, coniuges, liberos fortunasque uestras, populi Romani nomen
salutemque defendite; mihi parcere ac de me cogitare desinite. Nam primum
debeo sperare omnis deos, qui huic urbi praesident, pro eo mihi, ac mereor,
relaturos esse gratiam; deinde, si quid obtigerit, aequo animo paratoque
moriar. Nam neque turpis mors forti uiro potest accidere neque immatura
consulari nec misera sapienti. Nec tamen ego sum ille ferreus, qui fratris
carissimi atque amantissimi praesentis maerore non mouear horumque omnium
lacrumis, a quibus me circumsessum uidetis Neque meam mentem non domum
saepe reuocat exanimata uxor et abiecta metu filia et paruulus filius quem
mihi uidetur amplecti res publica tamquam ob sidem consulatus mei, neque
ille, qui expectans huius exitum diei stat in conspectu meo, gener. Moueo
his rebus omnibus, sed in eam partem, uti salui sint uobiscum omnes,
etiamsi me uis aliqua oppresserit, potius, quam et illi et nos una rei
publicae peste pereamus.

[4] Quare, patres conscripti, incumbite ad salutem rei publicae,
circumspicite omnes procellas, quae inpendent, nisi prouidetis. Non Ti.
Gracchus, quod iterum tribunus plebis fieri uoluit, non C. Gracchus, quod
agrarios concitare conatus est, non L. Saturninus, quod C. Memmium occidit,
in discrimen aliquod atque in uestrae seueritatis iudicium
adduciturtenentur ii, qui ad urbis incendium, ad uestram omnium caedem, ad
Catilinam accipiendum Romae restiterunt, tenentur litterae, signa, manus,
denique unius cuiusque confessio; sollicitantur Allobroges, seruitia
excitantur, Catilina accersitur; id est initum consilium, ut interfectis
omnibus nemo ne ad deplorandum quidem populi Romani nomen atque ad
lamentandam tanti imperii calamitatem relinquatur.

[5] Haec omnia indices detulerunt, rei confessi sunt, uos multis iam
iudiciis iudicauistis, primum quod mihi gratias egistis singu laribus
uerbis et mea uirtute atque diligentia perditorum hominum coniurationem
patefactam esse decreuistis, deinde quod P. Lentulum se abdicare praetura
coegistis, tum quod eum et ceteros, de quibus iudicastis, in custodiam
dandos censuistis, maximeque quod meo nomine supplicationem decreuistis,
qui honos togato habitus ante me est nemini; postremo hesterno die praemia
legatis Allobrogum Titoque Volturcio dedistis amplissima. Quae sunt omnia
eius modi, ut ii, qui in custodiam nominatim dati sunt, sine ulla
dubitatione a uobis damnati esse uideantur.

[6] Sed ego institui referre ad uos, patres conscripti, tamquam integrum,
et de facto quid iudicetis, et de poena quid censeatis. Illa praedicam,
quae sunt consulis. Ego magnum in re publica uersari furorem et noua
quaedam misceri et concitari mala iam pridem uidebam, sed hanc tantam, tam
exitiosam haberi coniurationem a ciuibus numquam putaui. Nunc quicquid est,
quocumque uestrae mentes inclinant atque sententiae, statuendum uobis ante
noctem est. Quantum facinus ad uos delatum sit, uidetis. Huic si paucos
putatis adfines esse, uehementer erratis. Latius opinione disseminatum est
hoc malum; manauit non solum per Italiam, uerum etiam transcendit Alpes et
obscure serpens multas iam prouincias occupauit. Id opprimi sustentando aut
prolatando nullo pacto potest; quacumque ratione placet, celeriter uobis
uindicandum est.

[7] Video duas adhuc esse sententias, unam D. Silani, qui censet eos, qui
haec delere conati sunt, morte esse multandos, alteram C. Caesaris, qui
mortis poenam remouet, ceterorum suppliciorum omnis acerbitates
amplectitur. Uterque et pro sua dignitate et pro rerum magnitudine in summa
seueritate uersatur. Alter eos, qui nos omnis [, qui populum Romanum] uita
priuare conati sunt, qui delere imperium, qui populi Romani nomen
extinguere, punctum temporis frui uita et hoc communi spiritu non putat
oportere atque hoc genus poenae saepe in inprobos ciuis in hac re publica
esse usurpatum recordatur. Alter intellegit mortem ab dis inmortalibus non
esse supplicii causa constitutam, sed aut necessitatem naturae aut laborum
ac miseriarum quietem esse. Itaque eam sapientes numquam inuiti, fortes
saepe etiam lubenter oppetiuerunt. Vincula uero, et ea sempiterna, certe ad
singularem poenam nefarii sceleris inuenta sunt. Municipiis dispertiri
iubet. Habere uidetur ista res iniquitatem, si imperare uelis,
difficultatem, si rogare. Decernatur tamen, si placet.

[8] Ego enim suscipiam et, ut spero, reperiam, qui id, quod salutis omnium
causa statueritis, non putent esse suae dignitatis recusare. Adiungit
grauem poenam municipiis, si quis eorum uincula ruperit; horribiles
cnstodias circumdat et dignas scelere hominum perditorum; sancit, ne quis
eorum poenam, quos condemnat, aut per senatum aut per populum leuare
possit; eripit etiam spem, quae sola homines in miseriis consolari solet.
Bona praeterea publicari iubet, uitam solam relinquit nefariis hominibus;
quam si eripuisset, multos una dolores animi atque corporis et omnis
scelerum poenas ademisset. Itaque ut aliqua in uita formido inprobis esset
posita apud inferos eius modi quaedam illi antiqui supplicia impiis
constituta esse uoluerunt, quod uidelicet intellegebant his remotis non
esse mortem ipsam pertimescendam.

[9] Nunc, patres conscripti, ego mea uideo quid intersit. Si eritis secuti
sententiam C. Caesaris, quoniam hanc is in re publica uiam, quae popularis
habetur, secutus est, fortasse minus erunt hoc auctore et cognitore huiusce
sententiae mihi populares impetus pertimescendi; sin illam alteram, nescio
an amplius mihi negotii contrahatur. Sed tamen meorum periculorum rationes
utilitas rei publicae uincat. Habemus enim a Caesare, sicut ipsius dignitas
et maiorum eius amplitudo postulabat, sententiam tamquam obsidem perpetuae
in rem publicam uoluntatis. Intellectum est, quid interesset inter
leuitatem contionatorum et animum uere popularem saluti populi consulentem.

[10] Video de istis, qui se populares haberi uolunt, abesse non neminem, ne
de capite uidelicet ciuium Romanorum sententiam ferat. Is et nudius tertius
in custodiam ciues Romanos dedit et supplicationem mihi decreuit et indices
hesterno die maximis praemiis adfecit. Iam hoc nemini dubium est qui reo
custodiam, quaesitori gratulationem, indici praemium decrerit, quid de tota
re et causa iudicarit. At uero C. Caesar intellegit legem Semproniam esse
de ciuibus Romanis constitutam; qui autem rei publicae sit hostis, eum
ciuem esse nullo modo posse; denique ipsum latorem Semproniae legis iniussu
populi poenas rei publicae dependisse. Idem ipsum Lentulum, largitorem et
prodigum, non putat, cum de pernicie populi Romani, exitio huius urbis tam
acerbe, tam crudeliter cogitarit, etiam appellari posse popularem. Itaque
homo mitissimus atque lenissimus non dubitat P. Lentulum aeternis tenebris
uinculisque mandare et sancit in posterum, ne quis huius supplicio leuando
se iactare et in pernicie populi Romani posthac popularis esse possit.
Adiungit etiam publicationem bonorum, ut omnis animi cruciatus et corporis
etiam egestas ac mendicitas consequatur.

[11] Quam ob rem, siue hoc statueritis, dederitis mihi comitem ad contionem
populo carum atque iucundum, siue Silani sententiam sequi malueritis,
facile me atque uos a crudelitatis uituperatione populo Romano purgabo
atque obtinebo eam multo leniorem fuisse. Quamquam, patres conscripti, quae
potest esse in tanti sceleris inmanitate punienda crudelitas? Ego enim de
meo sensu iudico. Nam ita mihi salua re publica uobiscum perfrui liceat, ut
ego, quod in hac causa uehementior sum, non atrocitate animi moueor (quis
enim est me mitior?), sed singulari quadam humanitate et misericordia.
Videor enim mihi uidere hanc urbem, lucem orbis terrarum atque arcem omnium
gentium, subito uno incendio concidentem, cerno animo sepulta in patria
miseros atque insepultos aceruos ciuium, uersatur mihi ante oculos aspectus
Cethegi et furor in uestra caede bacchantis.

[12] Cum uero mihi proposui regnantem Lentulum, sicut ipse se ex fatis
sperasse confessus est, purpuratum esse huic Glabinium, cum exercitu
uenisse Catilinam, tum lamentationem matrum familias, tum fugam uirginum
atque puerorum ac uexationem uirginum Vestalium perhorresco et, quia mihi
uehementer haec uidentur misera atque miseranda, idcirco in eos, qui ea
perlicere uoluerunt, me seuerum uehementemque praebeo. Etenim quaero, si
quis pater familias liberis suis a seruo interfectis, uxore occisa, incensa
domo supplicium de seruo non quam acerbissumum sumpserit, utrum is clemens
ac misericors an inhumanissimus et crudelissimus esse uideatur. Mihi uero
inportunus ac ferreus, qui non dolore et cruciatu nocentis suum dolorem
cruciatumque lenierit. Sic nos in his hominibus, qui nos, qui coniuges, qui
liberos nostros trucidare uoluerunt, qui singulas unius cuiusque nostrum
domos et hoc uniuersum rei publicae domicilium delere conati sunt, qui id
egerunt, ut gentem Allobrogum in uestigiis huius urbis atque in einere
deflagrati imperii collocarent, si uehementissimi fuerimus, misericordes
habebimur; sin remissiores esse uoluerimus, summae nobis crudelitatis in
patriae ciuiumque pernicie fama subeunda est.

[13] Nisi uero cuipiam L. Caesar, uir fortissimus et amantissimus rei
publicae, crudelior nudius tertius uisus est, cum sororis suae, feminae
lectissimae, uirum praesentem et audientem uita priuandum esse dixit, cum
auum suum iussu consulis interfectum filiumque eius inpuberem legatum a
patre missum in carcere necatum esse dixit. Quorum quod simile factum, quod
initum delendae rei publicae consilium? Largitionis uoluntas tum in re
publica uersata est et partium quaedam contentio. Atque illo tempore huius
auus Lentuli, uir clarissimus, armatus Gracchum est persecutus. Ille etiam
graue tum uulnus accepit, ne quid de summa re publica deminueretur; hic ad
euertenda rei publicae fundamenta Gallos accersit, seruitia concitat,
Catilinam uocat, adtribuit nos trucidandos Cethego et ceteros ciuis
interficiendos Gfabinio, urbem inflammandam Cassio, totam Italiam uastandam
diri piendamque Catilinae. Vereamini censeo, ne in hoc scelere tam immani
ac nefando nimis aliquid seuere statuisse uideamini; multo magis est
uerendum, ne remissione poenas crudeles in patriam quam ne seueritate
animaduersionis nimis uehementes in acerbissimos hostis fuisse uideamur.

[14] Sed ea, quae exaudio, patres conscripti, dissimulare non possum.
Iaciuntur enim uoces, quae perueniunt ad auris meas eorum, qui uereri
uidentur, ut habeam satis praesidii ad ea, quae uos statueritis hodierno
die, transigunda. Omnia et prouisa et parata et constituta sunt, patres
conscripti, cum mea summa cura atque diligentia, tum etiam multo maiore
populi Romani ad summum imperium retinendum et ad communes fortunas
conseruandas uoluntate. Omnes adsunt omnium ordinum homines, omnium
generum, omnium denique aetatum; plenum est forum, plena templa circum
forum, pleni omnes aditus huius templi ac loci. Causa est enim post urbem
conditam haec inuenta sola, in qua omnes sentirent unum atque idem praeter
eos, qui cum sibi uiderent esse pereundum, cum omnibus potius quam soli
perire uoluerunt.

[15] Hosce ego homines excipio et secerno lubenter neque in inproborum
ciuium, sed in acerbissimorum hostium numero habendos puto. Ceteri uero, di
inmortales! qua frequentia, quo studio, qua uirtute ad communem salutem
dignitatemque consentiunt! Quid ego hic equites Romanos commemorem? qui
uobis ita summam ordinis consiliique concedunt, ut uobiscum de amore rei
publicae certent; quos ex multorum annorum dissensione huius ordinis ad
societatem concordiamque reuocatos hodiernus dies uobiscum atque haec causa
coniungit. Quam si coniunctionem in consulatu confirmatam meo perpetuam in
re publica tenuerimus, confirmo uobis nullum posthac malum ciuile ac
domesticum ad ullam rei publicae partem esse uenturum. Pari studio
defendundae rei publicae conuenisse uideo tribunos aerarios, fortissimos
uiros; scribas item uniuersos, quos cum casu hic dies ad aerarium
frequentasset, uideo ab expectatione sortis ad salutem com munem esse
conuersos.

[16] Omnis ingenuorum adest multitudo, etiam tenuissimorum. Quis est enim,
cui non haec templa, aspectus urbis, possessio libertatis, lux denique haec
ipsa et [hoc] commune patriae solum cum sit carum, tum uero dulce atque
iucundum? Operae pretium est, patres conscripti, libertinorum hominum
studia cognoscere, qui sua uirtute fortunam huius ciuitatis consecuti uere
hanc suam esse patriam iudicant, quam quidam hic nati, et summo nati loco,
non patriam suam, sed urbem hostium esse iudicauerunt. Sed quid ego hosce
homines ordinesque commemoro, quos priuatae fortunae, quos communis res
publica, quos denique libertas, ea quae dulcissima est, ad salutem patriae
defendendam excitauit? Seruus est nemo, qui modo tolerabili condicione sit
seruitutis, qui non audaciam ciuium perhorrescat, qui non haec stare
cupiat, qui non [tantum], quantum audet et quantum potest, conferat ad
communem salutem, uoluntatis.

[17] Quare si quem uestrum forte commouet hoc, quod auditum est, lenonem
quendam Lentuli concursare circum tabernas, pretio sperare sollicitari
posse animos egentium atque imperitorum, est id quidem coeptum atque
temptatum, sed nulli sunt inuenti tam aut fortuna miseri aut uoluntate
perditi, qui non illum ipsum sellae atque operis et quaestus cotidiani
locum, qui non cubile ac lectulum suum, qui denique non cursum hunc otiosum
uitac suae saluum esse uelint. Multo uero maxima pars eorum, qui in
tabernis sunt, immo uero (id enim potius est dicendum) genus hoc uniuersum
amantissimum est otii. Etenim omne instrumentum, omnis opera atque quaestus
sequentia ciuium sustentatur, alitur otio; quorum si quaestus occlusis
tabernis minui solet, quid tandem incensis futurum fuit?

[18] Quae cum ita sint, patres conscripti, uobis populi Romani praesidia
non desunt; uos ne populo Romano deesse uideamini, prouidete. Habetis
consulem ex plurimis periculis et insidiis atque ex media morte non ad
uitam suam, sed ad salutem uestram reseruatum. Omnes ordines ad
conseruandam rem publicam mente, uoluntate, studio, uirtute, uoce
consentiunt. Obsessa facibus et telis impiae coniurationis uobis supplex
manus tendit patria communis, uobis se, uobis uitam omnium ciuium, uobis
arcem et Capitolium, uobis aras Penatium, uobis illum ignem Vestae
sempiternum, uobis omnium deorum templa atque delubra, uobis muros atque
urbis tecta commendat. Praeterea de uestra uita, de coniugum uestrarum
atque liberorum anima, de fortunis omuium, de sedibus, de focis uestris
hodierno die uobis iudicandum est.

[19] Habetis ducem memorem uestri, oblitum sui, quae non semper facultas
datur, habetis omnis ordines, omnis homines, uniuersum populum Romanum, id
quod in ciuili causa hodierno die primum uidemus, unum atque idem
sentientem. Cogitate, quantis laboribus fundatum imperium, quanta uirtute
stabilitam libertatem, quanta deorum benignitate auctas exaggeratasque
fortunas una nox paene delerit. Id ne umquam posthac non modo [non]
confici, sed ne cogitari quidem possit a ciuibus, hodierno die prouidendum
est. Atque haec, non ut uos, qui mihi studio paene praecurritis, excitarem,
locutus sum, sed ut mea uox, quae debet esse in re publica princeps,
officio functa consulari uideretur.

[20] Nunc, antequam ad sententiam redeo, de me pauca dicam. Ego, quanta
manus est coniuratorum, quam uidetis esse permagnam, tantam me inimicorum
multitudinem suscepisse uideo; sed eam esse iudico turpem et infirmam et
[contemptam et] abiectam. Quodsi aliquando alicuius furore et scelere
concitata manus ista plus ualuerit quam uestra ac rei publicae dignitas, me
tamen meorum factorum atque consiliorum numquam, patres conscripti,
paenitebit. Etenim mors, quam illi [mihi] fortasse minitantur, omnibus est
parata; uitae tantam laudem, quanta uos me uestris decretis honestastis,
nemo est adsecutus. Ceteris enim bene gesta, mihi uni conseruata re publica
gratulationem decreuistis.

[21] Sit Scipio clarus ille, cuius consilio atque uirtute Hannibal in
Africam redire atque [ex] Italia decedere coactus est, ornetur alter eximia
laude Africanus, qui duas urbes huic imperio infestissimas, Carthaginem
Numantiamque, deleuit, habeatur uir egregius Paulus ille, cuius currum rex
potentissimus quondam et no bilissimus Perses honestauit, sit aeterna
gloria Marius, qui bis Italiam obsidione et metu seruitutis liberauit,
anteponatur omnibus Pompeius, cuius res gestae atque uirtutes isdem quibus
solis cursus regionibus ac terminis continentur; erit profecto inter horum
laudes aliquid loci nostrae gloriae, nisi forte maius est patefacere nobis
prouincias, quo exire possimus, quam curare, ut etiam illi, qui absunt,
habeant, quo uictores reuertantur.

[22] Quamquam est uno loco condicio melior externae uictoriae quam
domesticae, quod hostes alienigenae aut oppressi seruiunt aut recepti [in
amicitiam] beneficio se obligatos putant; qui autem ex numero ciuium
dementia aliqua deprauati hostes patriae semel esse coeperunt, eos cum a
pernicie rei publicae reppuleris, nec ui coercere nec beneficio placare
possis. Quare mihi cum perditis ciuibus aeternum bellum susceptum esse
uideo. Id ego uestro bonorumque omnium auxilio memoriaque tantorum
periculorum, quae non modo in hoc populo, qui seruatus est, sed in omnium
gentium sermonibus ac mentibus semper haerebit, a me atque a meis facile
propulsari posse confido. Neque ulla profecto tanta uis reperietur, quae
coniunctionem uestram equitumque Romanorum et tantam conspirationem bonorum
omnium confringere et labefactare possit.

[23] Quae cum ita sint, pro imperio, pro exercitu, pro prouincia, quam
neglexi, pro triumpho ceterisque laudis insignibus, quae sunt a me propter
urbis uestraeque salutis custodiam repudiata, pro clientelis hospitiisque
prouincialibus, quae tamen urbanis opibus non minore labore tueor quam
comparo, pro his igitur omnibus rebus, pro meis in uos singularibus studiis
proque hac, quam perspicitis, ad conseruandam rem publicam diligentia nihil
a uobis nisi huius temporis totiusque mei consulatus memoriam postulo; quae
dunn erit in uestris fixa mentibus, tutissimo me muro saeptum esse
arbitrabor. Quodsi meam spem uis inproborum fefellerit atque superauerit,
commendo uobis paruum meum filium, cui profecto satis erit praesidii non
solum ad salutem, uerum etiam ad dignitatem, si eius, qui haec omnia suo
solius periculo conseruarit, illum filium esse memineritis.

[24] Quapropter de summa salute uestra populique Romani, de uestris
coniugibus ac liberis, de aris ac focis, de fanis atque templis de totius
urbis tectis ac sedibus, de imperio ac libertate, de salute Italiae, de
uniuersa re publica decernite diligenter, ut instituistis, ac fortiter.
Habetis eum consulem, qui et parere uestris decretis non dubitet et ea,
quae statueritis, quoad uiuet, defendere et per se ipsum praestare possit.