[0] DE AGRI CULTURA - PRAEFATIO.
Est interdum praestare mercaturis rem quaerere ni tam 
periculosum siet; et item foenerari, si tam honestum 
siet. Maiores nostri hoc sic habuerunt, et ita in legibus 
posuerunt, furem dupli condemnari, foeneratorem 
quadrupli. Quanto peiorem ciuem existimarint 
foeneratorem quam furem, hinc licet existimare. 
Et uirum bonum cum laudabant, ita laudabant, bonum 
agricolam bonumque colonum. Amplissime laudari 
existimabatur, qui ita laudabatur. Mercatorem autem 
strenuum studiosumque rei quaerendae existimo; uerum 
(ut supra dixi) periculosum et calamitosum. At ex 
agricolis et uiri fortissimi et milites strenuissimi 
gignuntur, maximeque pius quaestus stabilissimusque 
consequitur, minimeque inuidiosus : minimeque male 
cogitantes sunt, qui in eo studio occupati sunt. Nunc (ut 
ad rem redeam) quod promisi institutum principium hoc erit.

[1] I. Quomodo agrum emi pararique oporteat.
Praedium quum parare cogitabis, sic in animo habeto, 
uti ne cupide emas, neue opera tua parcas uisere et ne 
satis habeas semel circumire. Quoties ibis, toties magis 
placebit, quod bonum erit. Vicini quo pacto niteant, id 
animum aduertito: in bona regione bene nitere oportebit 
: et uti eo introeas et circumspicias, uti inde exiri possit 
: uti bonum caelum habeat, ne calamitosum siet. Solo 
bono, sua uirtute ualeat. Si poteris, sub radice montis 
siet, in meridiem spectet, loco salubri, operariorum 
copia siet, bonumque aquarium, oppidum ualidum 
prope siet, aut mare, aut amnis, qua naues ambulant, aut 
uia bona, celebrisque. Siet in iis agris, qui non saepe 
dominos mutant: qui in his agris praedia uendiderint, 
quos pigeat uendidisse. Uti bene aedificatum siet. 
Caueto alienam disciplinam temere contemnas. De 
domino bono colono, bonoque aedificatore melius 
emetur. Ad uillam cum uenies, uideto uasa torcula et 
dolia multane sient. Ubi non erunt, scito pro ratione 
fructum esse. Instrumenti ne magni siet, loco bono siet. 
Videto quam minimi instrumenti, sumptuosusque ager 
ne siet. Scito idem agrum quod hominem, quamuis 
quaestuosus siet, si sumptuosus erit, relinqui non 
multum. Praedium quod primum siet, si me rogabis, sic 
dicam. De omnibus agris, optimoque loco si emeris 
iugera agri centum, uinea est prima, si uino bono et 
multo siet;, secundo loco hortus inriguus, tertio 
salictum, quarto oletum, quinto pratum, sexto campus 
frumentarius, septimo silua caedua, octauo arbustum, 
nono glandaria silua.

[2] II. Patris familias officia.
Pater familias ubi ad uillam uenit, ubi larem familiarem 
salutauit, fundum eodem die, si potest, circumeat; si 
non eo die, at postridie. Ubi cognouit, quomodo fundus 
cultus siet, operaque quae facta infectaque sient, 
postridie eius diei uilicum uocet, roget quid operis siet 
factum, quid restet. Satisne temperi opera sient 
confecta, possitne quae reliqua sient conficere: et quid 
factum uini, frumenti aliarumque rerum omnium. Ubi 
ea cognouit, rationem inire oportet operarum, dierum, si 
ei opus non apparet. Dicit uilicus sedulo se fecisse, 
seruos non ualuisse, tempestates malas fuisse, seruos 
aufugisse, opus publicum effecisse.  Ubi eas aliasque 
causas multas dixerit, ad rationem operum operarumque 
uilicum reuoca. Cum tempestates pluuiae fuerint, uideto 
quot dies, quaeue opera per imbrem fieri potuerint, 
dolia lauari, picari, uillam purgari, frumentum 
transferri, stercus foras efferri, sterquilinum fieri, semen 
purgari, funes ueteres sarciri, nouos fieri : centones, 
cuculiones familiam opportuisse sibi sarcire. Per ferias 
potuisse fossas ueteres tergeri, uiam publicam muniri, 
uepres recidi, hortum fodiri, pratum purgari, uirgas 
uinciri, spinas runcari, expinsi far, mundicias fieri. Cum 
serui aegrotarint, cibaria tanta dari non oportuisse. Ubi 
haec cognita aequo animo sient, quaeue reliqua opera 
seint curare uti perficiantur: rationes putare 
argentariam, frumentariam, pabuli causa quae parata 
sunt; rationem uinariam, oleariam, quid uenierit, quid 
exactum siet, quid reliquum siet, quid siet quod ueneat: 
quae satis accipiunda sint, satis accipiantur. Reliqua 
quae sient, uti compareant. Si quid desit in annum, uti 
paretur; quae supersint, ut ueneant: quae opus sient 
locato, locentur: quae opera fieri uelit, et quae locari 
uelit, uti imperet, et ea scripta relinquat : pecus 
consideret. Auctionem uti faciat. Vendat oleum, si 
precium habeat, uinum, frumentum quod supersit. 
Vendat boues uetulos, armenta delicula, oues deliculas, 
lanam, pelles, plostrum uetus, ferramenta uetera, 
seruum senem, seruum morbosum, et si quid aliut 
supersit, uendat. Patrem familias uendacem, non 
emacem esse oportet.

[3] III. Quomodo agrum in adulescentis conserere 
(patremfamilias) oporteat.
Prima adulescentia patrem familiae agrum conserere 
studere oportet, aedificare diu cogitare oportet, 
conserere cogitare non oportet, sed facere oportet. Ubi 
aetas accessit ad annos XXXVI, tum aedificare oportet, 
si agrum consitum habeas. Ita aedifices, ne uilla 
fundum quaerat, neue fundus uillam. Patrem familiae 
uillam rusticam bene aedificatam habere expedit, 
cellam oleariam, uinariam, dolia multa, uti lubeat 
caritatem expectare; et rei et uirtuti et gloriae erit. 
Torcularia bona habere oportet ut opus bene effici 
possit. Olea ubi lecta siet, oleum fiat continuo, ne 
corrumpatur. Cogitato quotannis tempestates magnas 
uenire, et oleam deicere solere. Si cito sustuleris, et 
uasa parata erunt, damni nihil erit ex tempestate, et 
oleum uiridius et melius fiet. Si in terra et tabulato olea 
nimium diu erit, putescet, oleum fetidum fiet. Ex quauis 
olea oleum uiridius et bonum fieri potest, si temperi 
facies. In iugera oleti CXX uasa bina esse oportet. Si 
oletum bonum beneque frequens, cultumque erit, 
trapetos bonos priuos, impares esse oportet : si orbes 
contriti sient, ut conmutare possis; funes loreos priuos, 
uectes senos, fibulas duodenas, medipontos priuos 
loreos, trochileas graecanicas binas, quae funibus 
sparteis ducuntur. Orbiculis superioribus octonis, 
inferioribus senis citius duces. Si rotas uoles facere, 
tardius ducetur, sed minore labore.

[4] IV. Bubilia uti bene aedificata habeantur, et uicinia bona.
Bubilia bona, bonas praesepis, faliscas clatratas.  
Clatros interesse oportet pede. Si ita feceris, pabulum 
boues non eiicient. Villam urbanam pro copia 
aedificato. In bono praedio si bene aedificaueris, bene 
posiueris : ruri si recte habitaueris, libentius et saepius 
uenies, fundus melius erit, minus peccabitur, fructi plus 
capies.  Frons occipitio prior est. Vicinis bonus esto. 
Familiam ne siueris peccare. Si te libenter uicinitas 
uidebit, facilius tua uendes, opera facilius locabis, 
operarios facilius conduces. Si aedificabis, operis, 
iumentis, materie adiuuabunt. Si quid (bona salute) usus 
uenerit, benigne defendent.

[5] V. Villici officia.
Haec erunt uilici officia. Disciplina bona utatur. Feriae 
seruentur. Alieno manum abstineat. Sua seruet 
diligenter. Litibus familia supersedeat. Si quis quid 
deliquerit, pro noxa bono modo uindicet. Familiae male 
ne sit, ne algeat, ne esuriat; opere bene exerceat : 
facilius malo et alieno prohibebit. Vilicus si nolet male 
facere, non faciet. Si passus erit, dominus impune ne 
sinat esse. Pro beneficio gratiam referat, ut aliis recte 
facere libeat. Vilicus ne sit ambulator, sobrius siet 
semper, ad coenam ne quo eat. Familiam exerceat : 
consideret, quae dominus imperauerit, fiant. Ne plus 
censeat sapere se, quam dominum. Amicos domini, eos 
habeat sibi amicos. Cui iussus siet, auscultet. Rem 
diuinam nisi compitalibus in compito aut in foco ne 
faciat. Iniussu domini credat nemini. Quod dominus 
crediderit, exigat. Satui semen, cibaria, far, uinum, 
oleum mutuum dederit nemini. Duas aut tres familias 
habeat, unde utenda roget, et quibus det : praeterea 
nemini. Rationem cum domino crebro putet. 
Operarium, mercennarium, politorem diutius eundem 
ne habeat die. Ne quid emisse uelit insciente domino, 
ne quid dominum celauisse uelit. Parasitum nequem 
habeat. Haruspicem, augurem, hariolum, chaldaeum ne 
quem consuluisse uelit. Segetem ne defrudet: nam id 
infelix est. Opus rusticum omne curet uti sciat facere, et 
id faciat saepe, dum ne lassus fiat.  Si fecerit, scibit in 
mente familiae quid siet, et illi animo aequiore facient. 
Si hoc faciet, minus libebit ambulare, et ualebit rectius, 
et dormibit libentius. Primus cubitu surgat: postremus 
cubitum eat. Prius uillam uideat clausa uti siet, et uti 
suo quisque loco cubet et uti iumenta pabulum habeant. 
Boues maxima diligentia curatos habeto. Bubulcis 
obsequitor, partim, quo libentius boues curent. Aratra 
uomeresque facito uti bonos habeas. Terram cariosam 
caue ne ares, neue plostrum, neue pecus impellas. Si ita 
non caueris, quo impuleris, triennii fructum amittes. 
Pecori et bubus diligenter substernatur; ungulae 
curentur. Scabiem pecori et iumentis caueto. Id ex 
fame, et si impluit, fieri solet. Opera omnia mature 
conficias face. Nam res rustica sic est : si unam rem 
sero feceris, omnia opera sero facies. Stramenta si 
deerunt, frondem iligneam legito; eam substernito 
ouibus bubusque. Sterquilinum magnum stude ut 
habeas. Stercus sedulo conserua, cum exportabis, 
saprgito et comminuito. Per autumnum euehito. Circum 
oleas autumnitate ablaqueato, et stercus addito. 
Frondem populneam, ulmeam, querneam caedito, per 
tempus eam condito, non peraridam, pabulum ouibus. 
Item faenum cordum, sicilimenta de prato, ea arida 
condito. Post imbrem autumnum rapinam, pabulum 
lupinumque serito.

[6] VI. Quibus locis agrum conseri oporteat.
Agrum quibus locis conseras, sic obseruari oportet ; 
Ubi ager crassus, et laetus est sine arboribus, eum 
agrum frumentarium esse oportet. Idem ager si 
nebulosus est, rapa, raphanos, milium, panicum id 
maxime seri oportet. In agro crasso, et caldo oleam 
conditiuam, radium maiorem, Salentinam, orchitem, 
poseam, Sergianam colminianam, albicerem. Quam 
earum in his locis optimam dicent esse, eam maxime 
serito. Hoc genus oleae in XXV aut in XXX pedes 
conserito. Ager oleto conserundo, qui in uentum 
Fauonium spectabit, et soli ostentus erit, alius bonus 
nullus erit. Qui ager frigidior et macrior erit, ibi oleam 
Licinianam seri oportet. Sin in loco crasso aut caldo 
seueris, hostus nequam erit, et ferundo arbor peribit, et 
muscus ruber molestus erit. Circum coronas, et circum 
uias ulmos serito, et partim populos, uti frondem ouibus 
et bubus habeas, et materia, si quae opus sit, parata erit. 
Sicubi in iis locis ripae, aut locus humectus erit, ibi 
cacumina populorum serito et harundinetum. Id hoc 
modo serito: bipalio uortito, ibi oculos arundinis pedes 
ternos alium ab alio serito. Ibi corudam serito, unde 
asparagi fiant. Nam conuenit arundinetum cum coruda, 
eo quia foditur, et incenditur, et umbram per tempus 
habet. Salicem graecam circum arundinetum serito, uti 
siet qui uineam alliges. Vineam quo in agro conseri 
oportet, sic obseruato. Qui locus uino optimus dicetur 
esse, et ostentus soli, ibi Amineum minusculum, et 
geminum eugeneum, helueolum minusculum conserito. 
Qui locus crassus erit, aut nebulosior, ibi Amineum 
maius, aut Murgentinum, Apicium, Lucanum serito. 
Ceterae uites, miscellae maxime, in quemuis agrum conueniunt.

[7] VII. Quo in loco arbusta et uirgae serantur.
Fundum suburbanum arbustum maxime conuenit 
habere, et ligna et uirgae uenire possunt, et domino erit, 
qui utatur. In eodem fundo suum quidquid conseri 
oporte, arbustosque uitem copulari. Aminnaeum 
minusculum, et maiusculum, et Apicium. Haec in ollis, 
ollae in uinaceis conduntur; eadem in sapa, in musto, in 
lora recte conduntur; quas suspendas duracinas, 
aminnaeas maiores, uel ad fabrum ferrarium pro passis 
eae recte seruantur. Poma, mala struthea, cotonea 
scantiana, Quiriniana, item alia conditiua mala mustea, 
et Punica (eo lotium suillum aut stercus ad radicem 
addere oportet, uti stabilia mala fiat), Pira uolaema, 
Aniciana, et sementiua (haec conditiua in sapa bona 
erunt), Tarentina, mustea, et cucurbitiua. Item alia 
genera quam plurima serito, aut inserito. Oleas orchites, 
posias, eae optime conduntur uel uirides in muria, uel in 
lentisco contusae. Orchites ubi nigrae erunt et siccae, 
sale confriato dies V; postea salem excutito, in solem 
ponito biduum, uel sine sale in defrutum condito. Sorba 
in sapa cum uis condere, uel siccare, arida facias item 
pira eodem modo facias.

[8] VIII. Ficos plurium generum quo loco serere oporteat.
Ficos mariscas in loco cretoso et aperto serito : 
Africanas, et Herculaneas, Saguntinas, hibernas, 
Telanas atras pediculo longo, eas in loco crasso, aut 
stercorato serito. Pratum si irriguum habebis, faenum 
non deficiet. Si non erit, siccum, ne foenum desiet, 
submittito. Sub urbe hortum omne genus, coronamenta 
omne genus, bulbos megaricos, murtum coniugulum et 
album et nigrum, laurum Delphicam et Cypricam, et 
siluaticam, nuces caluas, auellanas, Praenestinas, et 
Graecas, haec facito uti serantur. Fundum suburbanum, 
et qui eum fundum solum habebit, ita paret, itaque 
conserat, utii quam sollertissimum habeat.

[9] IX. Uti salicta locis aquosis serantur.
Salicta locis aquosis, humectis, umbrosis ,propter 
amnes ibi seri oportet. Et id uideto, uti aut domino opus 
sient, aut ut uendere possint. Prata irrigiua, si aquam 
habebis, id potissimum facito; si aquam non habebis, 
sicca quam plurima facito. Hoc est praedium quod ubi 
uis expedit facere.

[10] X. Quos conseruos, quot boues asinosque et ministros 
atque ustensilia habere oporteat.
Quo modo oletum agri iugera CCXL instruere oportet : 
uilicum, uilicam, operarios V, bubulcos III, asinarium I, 
subulcum I, opilionem I. Summa homines XIII; boues 
trinos, asinos ornatos clitellarios, qui stercus uectent, 
tris, asinum unum, oues C; uasa olearia instructa iuga 
V, ahenum quod capiat quadrantalia XXX, operculum 
aheni, uncos ferreos III, urceos aquarios III, infidibula 
II, ahenum quod capiat quagrantalia V, aheni 
operculum, uncos III, labellum polulum, amphoras 
olearias II, urnam quinquagenariam unam, trullas III, 
situlum aquarium unum, peluim unam, matellionem, 
trullium, scutriscum, matellam, nassiternam, 
candelabrum, sextarium, plostra maiora III, aratra cum 
uomeribus VI, iuga cum loris ornata III, ornamenta 
bubus VI; irpicem unum, crates stercerarias IV, sirpeas 
stercerarias III, semuncias III, instrata asinis III; 
ferramenta: ferreas VIII, sarcula VIII, palas IIII, rutra 
V, rastros quadridentes II, falces faenarias VIII, 
stramentarias VI, arborarias V, secures III, cuneos III, 
fistulam farrariam I, forpices II, rutabulum I, focolos II; 
dolia olearia C, labra XII, dolia quo uinacios condat X, 
amurcaria X, uinaria X, frumentaria XX, labrum 
lupinarium unum, serias VI, labrum eluacrum unum, 
solium unum, labra aquaria II, opercula doliis, seriis 
priua plura; molas asinarias unas, et trusatiles unas, 
hispanienses unas, molilia III, abacum I, orbes aheneos 
II, mensas II, scamna magna III, scamnum in cubiculo 
unum, scabilla III, sellas IV, solia II. Lectum in 
cubiculo I, lectos loris subtentos IV et lectos tres 
communes; pilam ligneam unam, fullonicam unam, 
telam togalem unam, pilas duas, pilum fabarium unum, 
farrearium unum, seminarium unum, qui nucleos 
succernat unum, modium unum, semodium unum, 
culcitas VIII, instragula VIII, puluinos XVI, operimenta 
X, mappas III, centones pueris VI.

[11] XI. Alia institutio, quot et quibus conseruis atque operis 
instrui uillicum oporteat.
Quo modo uineae iugerum C instruere oportet : 
uilicum, uilicam, operarios X, bubulcum I, asinarium I, 
salictarium I, subulcum I. Summa homines XVI; boues 
II, asinos plostrarios II, asinum molarium I; uasa 
torcula instructa III, dolia V ubi uindemiae esse possint 
culleum DCCC, dolia ubi uinaceos condat XX, 
frumentaria XX, opercula doliorum, et tectaria priua. 
Urnas sparteas VI, amphoras sparteas IV, infidibula II, 
cola uitilia III, cola, qui florem demant tria, urceos 
mustarios decem. Plostra duo, aratra duo, iugum 
plostrarium duo, iugum uinarium I, iugum asinarium I, 
orbem aheneum I, molile I; ahenum, quod capiat 
culleum unum, operculum aheni unum, uncos ferreos 
III, ahenum coculum, quod capiat culleum, urceos 
aquarios II. Amphoram, nassiternam I, peluim I, 
matellionem I, trullium I, situlum aquarium I, 
scutriscum, trullam, candelabrum, matellam, lectos IV, 
scamnum I, mensas II, abacum I, arcam uestiariam I, 
armarium promptarium I, scamna longa VI, rotam 
aquariam I, modium praeferratum I, semodium I, 
labrum eluacrum I, solium, labrum lupinarium I, serias 
X. Ornamenta bubus II, ornamenta asinis instrata III, 
semuncias III, sportas faecarias III, molas asinarias 
unas, trusatiles unas. Ferramenta, falces uineaticas VI, 
sirpiculas V, falces siluaticas V, arborarias III, secures 
V, et cuneos IV, uomeres ferreos X, palas VI, rutra 
quattuor, rastros quadridentes II, crates stercorarias IV, 
sirpiam stercorariam I, falculas uiniaticas XL, falculas 
rustarias X. Foculos II, forpices II, rutabulum, corbulas 
Amerinas II, quala sataria VII, alueos XL, palas ligneas 
XL, luntres II, culcitas IV, instragula IV, puluinos VI, 
operimenta VI, mappas III, centones pueris VI.

[12] XII. Quot et quae in torculari parari uasa oporteat.
In torcularium quae opus sunt uasis quinis. Prela 
temperata V, superuacanea III, suculas V, 
superuacaneam I, funes loreos V, subductarios V, 
melipontos V, trochleas X, capistra V, assercula ubi 
prela sita sient V, serias III, uectes XL, fibulas XL 
confibulas ligneas, qui arbores comprimat, si 
dishiascent, et cuneos VI, trapetos V, cupas minusculas 
X, alueos X, palas ligneas X, rutra ferrea V.

[13] XIII. Quomodo torcularium et cellam oleariam parare oporteat.
In torcularium in usu quod opus est. Urceum, aheneum 
I quod capiat quadrantalia quinque, uncos ferreos tres, 
orbem aheneum unum, molas unas, cribrum unum, 
incerniculum unum, securim unam, scamnum unum, 
seriam uinariam unam, clauem torculari unam, lectum 
stratum ubi duo custodes liberi cubent, et tertius seruus 
una cum factoribus uti cubet, fiscinas nouas ueteres, 
epidromum, puluinum, corium unum, lucernas 
craticulas duas, carnarium unum, scalas unas. In cellam 
oleariam haec opus sunt. Dolia olearia, opercula, labra 
olearia XIV, conchas maiores duas et minores duas, 
trullas aheneas tres, amphoras olearias duas, urceum 
aquarium unum, urnam quinquagenariam unam, 
sextarium olearium unum, labellum unum, infidibula 
duo, spongeas duas, urceos fictiles II, urnales II, trullas 
ligneas duas, claues cum clostris in cellas duas, 
trutinam unam, centumpondium incertum unum, et 
pondera cetera. 
 
[14] XIV. Villam aedificandam fabro quomodo locaueris. 
Villam aedificandam si locabis nouam ab solo, faber 
haec faciat oportet. Parietes omnes (uti iussitur) calce et 
cementis, pilas ex lapide angulari, tigna omnia quae 
opus sunt, limina, postes, iugumenta, asseres, 
fulmentas, praesepis bubus hibernas, et aestiuas 
faliscas, equile, cellas familiae, carnaria III, orbem, 
ahena II, haras X, focum, ianuam maximam et alteram 
quam uolet dominus, fenestras, clatros in fenestras 
maiores, et minores bipedalis X, lumina VI, scamna III, 
sellas V, telas jogales duas, luminaria VI, paullulam 
pilam, ubi triticum pinsat, unam, fulloniam unam, 
antepagmenta, uasa torcula duo. Hae rei materiem, et 
quae opus sunt dominus praebebit, et ad opus dabit, 
(succidet, dolabit lineabit secabitque materiam 
dumtaxat conductor) lapidem, calcem, arenam, aquam, 
paleas, terram, unde lutum fiat. Si de caelo uilla tacta 
siet, de ea re uerba uti fiant. Huic operi precium ab 
domino bono, qui bene praebeat quae opus sunt, et 
nummos fide bona soluat, in tegulas singulas II : sic 
numerabitur tegula: integra quae erit, unde quarta pars 
aberit, duae pro una, conliciares quae erunt, pro binis 
putabuntur; in aliis quot erunt, in singulas quaternae 
numerabuntur. Villa, lapide calce fundamenta supra 
terram pede, caeteros parietes ex latere, iugumenta et 
antepagmenta, quae opus erunt indito. Caetera lex uti 
uillae ex calce caementis; pretium in tegulas singulas H. 
S. loco salubri bono domino haec, quae supra pretia 
posita sunt: ex signo manupretium erit : pestilenti, ubi 
aestate fieri non potest, bono domino pars quarta precii 
accedat. 

[15] XV. Maceriae quomodo aedificentur. 
Macerias ex calce, cementis, silice, uti dominus omnia 
ad opus praebeat, altam P- V, et columen P- I, crassam 
P- I S, longam P- XIV, et uti sublinat locari oportet. 
Parietes uillae si locet in pedes C, id est P- X 
quoquouorsum, libellis in pedes V et perticam unam P-. 
VIC- N- X- Sesquipedalem parietem dominus 
fundamenta faciat, et ad opus praebeat calcis in P- 
singulos in longitudinem modium unum, arenae modios duos. 

[16] XVI. Calx quo pacto locetur. 
Calcem partiario coquendam qui dant, ita dant. Perficit, 
et coquit, et ex fornace calcem eximit calcarius, et ligna 
conficit ad fornacem. Dominus lapidem, ligna ad 
fornacem, quod opus siet, praebet. 

[17] XVII.  Materies qui tempore anni tempestiua sit. 
Robus, materies, item pro ridica, ubi solstitium fuerit ad 
brumam semper tempestiua est. Quae materies semen 
habet, cum semen maturum habet, tum tempestiua est. 
Quae materies semen non habet, cum glubet, tum 
tempestiua est. Ea quae semen uiride et maturum habet, 
uti semen de cupresso, de pino, quiduis annis legere 
possis. Item quiduis anni matura est, et tempestiua, ibi 
dum sunt nuces bimae, inde semen excidet, et anniculae 
eae ubi primum incipiunt hiascere, tum legi oportet; per 
sementim primum incipiunt maturae esse. Postea usque 
adeo sunt plus menses VIII. Hornotinae nuces uirides 
sunt. Ulmus, cum folia cadunt, tum utaque tempestiua est. 

[18] XVIII. Torcularium quomodo aedifices. 
Torcularium si aedificare uoles, quadrinis uasis uti 
contra ora sient, ad hunc modum uasa conponito : 
arbores crassas P- II, altas P- IX cum cardinibus, 
foramina longa P- III S, exculpta digit VI. Ab solo 
foramen primum P- I S, inter arbores et parietes P- II, in 
II arbores P- I; arbores ad stipitem primum 
derectas P- XVI, stipites crassi P- II, alti cum cardinibus 
P- X, sucula praeter cardines P- IX, prelum longum P- 
XXV, inibi lingulam P- II S, pauimentum binis uasis 
cum canalibus duobus P- XXXIV, trapetibus locum 
dextra, sinistra pauimentum P- XX, inter binos stipites 
uectibus locum P- XVIII. Alteris uasis ex aduersum ab 
stipite extremo ad parietem, qui pone arbores est, P- 
XXII. Summa torculario, uasis quadrinis longinutidine 
P- LXVI, latitudine P- XXXVI inter parietes.   Arbores 
ubi statues, fundamenta bona facito alta P- V, inibi 
lapides totum forum longum P- V latum P- II S, 
crassum P- I S. Ibi foramen pedicinis duobus facito.  Ibi 
arbores pedicino in lapide statuito. Inter duas arbores, 
quod loci supererit, robore expleto, eo plumbum 
infundito, superiorem partem arborum digitos sex altam 
facito siet, eo capitulum robustum indito.  Uti siet 
stipites ubi stendamenta P- V facit, funto; ibi silicem 
longum P- II S, latum P- II S, crassum P- II S planum 
statuito, ibi stipites statuito. Item alterum stipitem 
statuito. Insuper arbores stipitesque trabem planam 
inponito, latam P- II, crassam P- I, longam P- XXXVII, 
uel duplices indito, si solidas non habebis. Sub eas 
trabes inter canales, et parietes extremos, ubi trapeti 
stent, trabeculam pedum XXIII S imponito 
sesquipedalem, aut binas pro singulis eo supponito. In 
iis trabeculis trabes, quae insuper arbores stipites stant, 
conlocato In his tignis parietes extruito, iungitoque 
materiae, uti oneris satis habeat. Aream ubi facies, P- V 
fundamenta alta facito, lata P- VI, aream, et canalem 
rutundam facito latam P- IV S. Caeterum 
pauimentum totum fundamenta pedum duorum facito. 
Fundamenta primum fistucato, postea cementis minutis, 
et calce arenato semipedem unumquodque corium 
struito. Pauimenta ad hunc modum facito, ubi 
libraueris, de glarea, et calce arenato primum corium 
facito, id pilis subigito, idem alterum corium facito; eo 
calcem cibro succretam indito alte digitos duo. Ibi de 
testa arida pauimentum struito. Ubi structum erit, pauito 
fricatoque oleo, uti pauimentum bonum siet. Arbores, 
stipitesque robustas facito, aut pineas. Si trabes minores 
facere uoles, canales extra columnam expolito. Si ita 
feceris, trabes pedum XXII longae opus erunt. Orbem 
olearium latum pedibus IV punicanis coagmentis facito, 
crassum digitos VI facito, subscudes iligneas adindito. 
Eas ubi confixeris, clauis corneis occludito. In eum 
orbem tris catenas indito. Eas catenas cum orbi clauis 
ferreis corrigito. Orbem ex ulmo, aut ex corylo facito. 
Si utrumque habebis, alternas indito. 

[19] XIX. Quot uasa uinaria, quibus stipitibus et qualiter facias. 
In uasa uinaria stipites arboresque binis pedibus altiores 
facito, supra foramina arborum, pedem quaeque uti 
absient.  Unae fibulae locum facito semi pedem 
quoquouersum.  In suculam sena foramina indito. 
Foramen quod primum facies, semipedem ab cardine 
facito, caetera diuidito quam rectissime. Porculum in 
media sucula facito. Inter arbores medium quod erit, id 
ad mediam collibrato, ubi porculum figere oportebit.  
Uti in medio prelum recte situm siet. Lingulam cum 
facies, de medio prelo collibrato, ut inter arbores bene 
conueniat. Digitum pollicem laxamenti facito. Vectes 
longissimos pedum XVIII, secundos P- XVI, tertios P- 
XIV, remissarios pedum XII, alteros pedum X, tertios 
P- VIII. 

[20] XX. Trapeti columnella quo sit concinnanda modo. 
Trapetum quomodo concinnare oporteat. Columellam 
ferream, quae in miliario stat, eam rectam stare oportet 
in medio ad perpendiculum, cuneis salignis circumfigi 
oportet bene.  Eo plumbum effundere, caueto, ne labet 
columella. Si mouebitur, eximito, denuo eodem modo 
facito, ne se moueat. Modiolos in orbis oleagineos ex 
orchite olea facito, et eos circumplumbato, caueto ne 
laxi sient. Si autem labent in cupam, eo indito tunicas 
solidas et latas digitum pollicem.  Facito labeam 
bifariam faciat habeant, quas figas clauis duplicibus, ne 
cadant. 

[21] XXI. Cupa trapeti quomodo fabrefiat. 
Cupam facito P- X, tam crassam quam modioli 
postulabunt, mediam inter orbis quae conueniat, tam 
crassam quam columella ferrea erit.  Eam mediam 
pertundito, uti columellam indere possis. Eo fistulam 
ferream indito, quae in columellam conueniat, et in 
cupam. Inter cupam dextra sinistra pertundito late 
digitos primoris IV, alte digitos primoris tres, sub cupa 
tabulam ferream lata cupa media erit, pertusam figito, 
quae in columellam conueniat. Dextra sinistra foramina 
ubi feceris, laminis circumplectito, replicato in 
interiorem partem cupae omnis quatuor laminas : dextra 
sinistra foramina utrinque secus utrimque secus 
laminas. Sublaminas polulas minutas supponito, eas 
inter sese configito, ne foramina maiora fiant, quo 
cupulae minusculae indentur. Cupam, qua fini in 
modiolos erit, utrinque secus imbricibus ferreis quatuor 
desues, ibi utrinque secus facito, qui figas. Imbrices 
medias clauulis figito. Supra imbrices extrinsecus 
cupam pertundito, qua clauus est qui orbem cludat. 
Insuper foramen librarium ferreum digitos sex latum 
indito, pertusum utrunque secus qua clauus eat. Haec 
omnia eius rei causa fiunt, uti ne cupa in lapide 
conteratur. Armillas IV facito, quas circum orbem 
indas, ne cupa et clauus conterantur intrinsecus. Cupam 
materia ulmea aut faginea facito. Ferrum factum, quod 
opus erit uti idem faber figat. HS LX opus sunt, cum 
plumbum cupam emito HS IV cupam qui concinnet, et 
modiolos qui indat, et plumbet, operas fabri dumtaxat 
HS VIII.  Idem trapetum oportet accommodet. Summa 
sumpti HS LXXII praeter adiutores. 

[22] XXII. Quomodo faber trapetum accommodet. 
Trapetum hoc modo accommodare oportet : librator uti 
statuatur pariter. Ab labris digitum minimum orbem 
abesse oportet.  Ab solo mortari orbes cauere oportet, 
ne quid mortarium terant. Inter orbem, et miliarium 
unum digitum interesse oportet. Si plus intererit, atque 
orbes nimium aberunt, fumi circumligato miliarium 
arcte crebro, uti expleas quod nimium interest. Si orbes 
altiores erunt, atque nimium mortarium deorsom teret, 
orbiculos ligneos pertusos in miliarium, in columellam 
supponito, eo altitudinem temperato. Eodem modo 
latitudinem orbiculis ligneis, aut armillis ferreis 
temperato, usque dum recte temperabitur. Trapetus 
emptus est in Suessano HS CCCC et olei P- L 
composturae HS LX uectura boum, operas sex homines 
VI, cum bubulcis HS LXXII cupam ornatam HS LXXI 
pro oleo HS XXV S.S. HS DCXXVIIII. Pompeiis 
emptus ornatus HS CCCXXCIV uectura HS CCXXC. 
Domi melius concinnatur, et accommodatur. Eo sumpti 
opus est HS LX. Summa HS DCCXXIV. Si orbes in 
ueteres trapetos parabis, medios crassos P- I digitos III, 
altos P- I, foramen semipedem quoquouorsum; eos cum 
aduexeris, ex trapeto temperato. II emuntur ad Rufri 
macerias HS CXXC, temperantur HS XXX tantidem 
Pompeis emitur. 

[23] XXIII. Quae ad uindemimam in tempore parari opus sit. 
Fac ad uindemiam, quae opus sunt, ut parentur, uasa 
lauentur : corbulae sarciantur : picentur, dolia : quae 
opus sunt, picentur, cum pluet; quala parentur, 
sarciantur. Far molatur. Menae emantur. Oleae caducae 
salliantur. Uuas miscellas, uinum praeliganeum, quod 
operarii bibant, ubi tempus erit, legito. Succum puriter 
omnium dierum pariter in dolia diuidito. Si opus erit, 
defrutum indito in mustum, cineris lixiui cocti partem 
quadragesimam addito defruto, uel salis sesquilibram in 
culleum. Marmor si indes, in culleum libram indito. Id 
indito in urnam, misceto cum musto. Id indito in 
dollum. Resinam si indes, in culleum musti P- III bene 
comminuito, indito in fiscellam et facito ut in doleo 
musti pendeat. Eam quassato crebro, uti resina 
condeliquescat. Si indideris defrutum, aut marmor, aut 
resinam, dies XX permisceto crebro, tribulato quotidie. 
Tortiuum mustum circumcidaneum suo cuique dolio 
diuidito, additoque pariter. 

[24] XXIV. Vinum graecum quo fiat modo. 
Vinum Graecum hoc modo fieri oportet : Uuas Apicias 
percoctas bene legito. Ubi delegeris, in eius musti 
culleum aquae marinae ueteris quadrantalia II uel salis 
puri modium. Eum in fiscella suspedito, sinitoque cum 
musto distabescat. Si heluolum uinum facere uoles, 
dimidium helueoli, dimidium apicii uini indito, defruti 
ueteris partem tricesimam addito. Quicquid uini 
defrutabis, partem trigesimam defruti addito. 

[25] XXV. Vinum coctum quo fiat modo. 
Quum uinum coctum erit, et quum legetur, facito uti 
seruetur familiae primum. Sicque facito studeat bene 
percoctum siccumque legere, ne uinum nomen perdat. 
Vinaceos quotidie recentes succernito, lecto caestibus 
subtento, uel rei parato, eos conculcato in dolia picata, 
uel in lacum uinarium picatum. Id bene operito, iubeto 
oblini, quod des bubus per hiemem. Indidem, si uoles, 
lauito paulatim. Erit lora familiae, quod bibat. 

[26] XXVI. Quod, uindemia facta, uasa peponantur. 
Vindemia facta uasa torcula, corbulas, fiscinas, funes, 
patibula, fibulas iubeto suo quidquid loco condi. Dolia 
cum uino bis in die fac extergeantur. Priuasque 
scopulas in dolia facito habeas illi rei, qui labra 
doliorum circumfrices, ubi erit lectum dies triginta; si 
bene deacinata erunt dolia, oblinito. Si uoles de faece 
demere uinum, tum erit ei rei optimum tempus. 

[27] XXVII. Sementim, uti facias. 
Sementim facito, ocinum, uiciam, faenum Graecum, 
fabam, eruum, pabulum bubus. Alteram, et tertiam 
pabuli sationem facito. Deinde alias fruges serito. 
Scrobis in ueruacto oleis, ulmis, uitibus, ficis, simul 
cum semine serito. Si erit locus siccus, tum oleas per 
sementim serito, et quae ante satae erunt, teneras tum 
supputato, et arbores ablaqueato. 

[28] XXVIII. Oleas, uites, ficos, ceterasque arbores cum 
seres, quomodo seras. 
Oleas, ulmos, ficos, poma, uites, pinos, cupressos cum 
seres, bene cum radicibus eximito cum terra sua quam 
plurima, circumligatoque uti ferre possis. In alueo aut 
in corbula ferri iubeto. Caueto cum uentus siet aut 
imber, effodias, aut feras. Nam id maxime cauendum 
est. In scrobe cum pones, summam terram subdito. 
Postea operito terra radicibus fini, deinde calcato 
pedibus bene, deinde festucis uectibusque calcato quam 
optime poteris. Id erit ei rei primum. Arbores crassiores 
digitis V quae erunt, eas praecisas serito, oblinitoque 
fimo summas, et foliis alligato. 

[29] XXIX. Stercus ad arbores colendas uti diuidas. 
Stercus diuidito sic. Partem dimidiam in segetem, ubi 
pabulum seras, inuehito. Et si ibi olea erit, simul 
ablaqueato, stercuque addito. Postea pabulum serito, 
partem quartam circum oleas ablaqueatas, qua maxime 
opus erit, addito, terraque stercus operito. Alteram 
quartam partem in pratum reseruato, idque tum maxime 
opus erit, ubi fauonius flabit.  Euehito luna silenti. 

[30] XXX. Quomodo bubus des et ouubus frondem. 
Bubus frondem ulmeam, populneam, querneam, 
ficulneam, usquedum habebis, dato. Ouibus frondem 
uiridem, usquedum habebis, praebeto. Ubi sementim 
facturus eris, ibi oues delectato, et frondem usque ad 
pabula matura dato. Pabulum aridum quod condideris 
in hiemem, quam maxime conseruato, cogitatoque 
hiems quam longa siet. 

[31] XXXI. Ad oleam cogendam quae opus sint. 
Ad oleam cogendam quae opus erunt, parentur. Vimina 
matura, salix per tempus legatur, uti siet unde corbulae 
fiant, et ueteres sarciantur. Fibulae unde fiant, aridae 
iligneae, ulmeae, nuceae, ficulneae, fac uti in stercus, 
aut in aquam coniiciantur.  Inde ubi opus erit, fibulas 
facito. Vectes iligneos, aquifolias, laureos, ulmeos 
facito, uti sient parati. Prelum de carpino atra 
potissimum facito ; ulmeam, pineam, nuceam, hanc 
atque aliam materiem omnem cum effodies, luna 
decrescente eximito, post meridiem, sine uento austro. 
Tum erit tempestiua, cum semen suum maturum erit. 
Cauetoque per rorem trahas, aut doles. Quae materies 
semen non habebit, cum glubebit, tempestiua erit. 
Vento austro caueto, ne quam materiem, neue uinum 
tractes, nisi necessario. 

[32] XXXII. Uti mature arbores putentur. 
Vineas, arboresque mature face ut incipias putare. Vites 
propages sulcos, susum uorsum, quod ad eius facere 
poteris, uitis facito uti ducas. Arbores hoc modo 
putentur, rami uti diuaricentur, quos relinquantur, et uti 
recte caedantur, et ne nimium crebri relinquantur. Vites 
bene nodentur per omnes ramos. Diligenter caueto ne 
uitem praecipites, et ne nimium praestringas. Arbores 
facito uti bene maritae sint, uitesque uti satis multae 
adserantur et sicubi opus erit, de arbore deiiciantur, et 
in terram deprimantur, et biennio post praecidito ueteres. 

[33] XXXIII. Vinea quomodo curetur, et uetus renouetur. 
Viniam sic facito, uti curetur : Vitem bene nodatam 
deligato recte, flexuosa uti ne siet, susum uorsum 
semper ducito, quoad eius poteris, uinarios, 
custodesque recte relinquito. Quam altissimam uiniam 
facito, alligatoque recte, dum ne nimium constringas. 
Hoc modo eam curato. Capita uitium per sementim 
ablaqueato. Vineam putatam circumfodito. Arare 
incipito, ultro citroque sulcos perpetuos ducito. Vites 
teneras quamprimum propagato, sic occato, ueteres 
quam minimum castrato; potius, si opus erit, deiicito, 
biennioque post praecidito. Vitem nouellam resicari 
tum erit tempus, ubi ualebit. Si uinea a uite calua erit, 
sulcos interponito, ibique uiueradicem serito, umbram 
ab sulcis remoueto crebroque fodito. In uinea uetere 
serito ocinum, si macra erit; quod granum capiat ne 
serito, et circum capita addito stercus, paleas, uinaceas, 
aliquid horum, quo rectius ualeat. Ubi uinea frondere 
coeperit, pampinato. Vineas nouellas alligato crebro, ne 
caules praefringantur.  Et quae iam in perticam ibit, eius 
pampinos teneros alligato leuiter, corrigitoque, uti recte 
spectent. Ubi uua uaria fieri coeperit, uites subligato, 
pampinato, uuasque expellito, circum capita sarito. 
Salictum suo tempore caedito, glubito, arcteque 
alligato. Librum conseruato, cum opus erit in uinea, ex 
eo in aquam coniicito, alligato. Vimina unde corbulae 
fiant, conseruato. 

[34] XXXIV. De sementi faciunda, et quo loco. 
Redeo ad sementim. Ubi quisque locus frigidissimus 
aquosissimusque erit, ibi primum serito. In calidissimis 
locis sementim postremum fieri oportet. Terram caue 
cariosam tractes. Ager rubricosus et terra pulla, 
materina, rudecta, arenosa : item quae aquosa non erit, 
ibi lupinum bonum fiet. In creta, et uligine, et rubrica, 
et agro qui aquosus erit, semen adoreum potissimum 
serito; quae loca sicca et non herbosa erunt, aperta ab 
umbra, ibi triticum serito. 

[35] XXXV. Quis locus faba, siligo et hordeum seri debeat. 
Fabam in locis ualidis non calamitosis serito. Viciam et 
faenum Graecum quam minime herbosis locis serito. 
Siliginem, triticum in loco aperto, celso, ubi sol quam 
diutissime siet, seri oportet. Lentim in rudecto et 
rubricoso loco, qui herbosus non siet, serito. Hordeum 
qui locus nouus erit, aut qui restibilis fieri poterit, 
serito. Trimestrem quo in loco sementim maturam 
facere non potueris, et qui locus restibilis crassitudine 
fieri poterit, seri oportet. Rapinam (et) coles rapicii 
unde fiant, et raphanum in loco stercorato bene aut in 
loco crasso serito. 

[36] XXXVI. Quod stercus praestantius ad segetem. 
(Quae segetem stercorant). Stercus columbinum 
spargere oportet in pratum, uel in hortum, uel in 
segetem. Caprinum, ouillum, bubulum, item ceterum 
stercus omne sedulo conseruato. Amurcam spargas, uel 
irriges ad arbores, circum capita maiora amphoras, ad 
minora urnas cum aquae dimidio addito, ablaqueato 
prius non alte. 

[37] XXXVII. Quae mala in segete sint. 
Si cariosam terram tractes, cicer, quod uellitur, et quod 
salsum est, eo malum est. Hordeum, faenum Graecum, 
eruum, haec omnia segetem exsugunt, et omnia quae 
uelluntur. Nucleos in segetem ne indideris. Quae 
segetem stercorent fruges, lupinum, faba, uicia. Stercus 
unde facias, stramenta, lupinum, paleas, fabalia, acus, 
frondem iligneam, querneam. Ex segeti uellito ebulum, 
cicutam, et circum salicta herbam altam, uluamque.  
Eam substernito ouibus, bubusque, frondem putidam. 
Partem de nucleis succernito et in lacum coniicito : eo 
aquam addito, permisceto rutro bene. Inde lutum 
circum oleas ablaqueatas addito, nucleos conbustos 
item addito. Vitis si macra erit, sarmenta sua concidito 
minute, et ibidem inarato, aut infodito. Per hiemem 
lucubratione haec facito.  Ridicas et palos quos pridie in 
tecto posueras, siccos dolato, faculas facito, stercus 
egerito, nisi intermestri lunaque dimidiata.  Tum ne 
tangas materiem, quam effodies aut praecides abs terra : 
diebus septem proximis, quibus luna plena fuerit, 
optime eximetur. Omnino caueto, ne quam materiem 
doles, neu cadas, neu tangas si potes, nisi siccam, neu 
gelidam, neu rorulentam. Frumenta face bis sarias 
runcesque, auenamque destringas. De uinea et 
arboribus putatis sarmenta degere, et fascinam face, et 
uitis, et ligna in caminum ficulna, et codicillos domino 
in aceruum conponeto. 

[38] XXXVIII. De fornace calcaria. 
Fornacem calcariam pedes latam X facito, altam pedes 
XX, usque ad pedes III summam latam redigito. Si uno 
praefurnio coques, lacunam intus magnam facito, uti 
satis siet, ubi cinerem concipiat, ne foras sit educendus. 
Fornacemque bene struito. Facito fortax totam 
fornacem infimam conplectatur. Si duobus praefurniis 
coques, lacuna nihil opus erit. Cum cinere eruto opus 
erit, altero praefurnio eruito, in altero ignis erit. Ignem 
caueto ne intermittas, quin semper siet, neue noctu, 
neue ullo tempore intermittatur, caueto. Lapidem 
bonum in fornacem quam candidissimum, quam 
minime uarium indito. Cum fornacem facies, fauces 
praecipites deorsum facito. Ubi satis foderis, tum 
fornaci locum facito, uti quam altissima et quam 
minime uentosa siet. Si parum altam fornacem habebis, 
ubi facies, lateribus summam struito, aut cementis cum 
luto summam extrinsecus oblinito. Cum ignem 
subdideris, si qua flamma exibit, nisi per orbem 
summum, luto oblinito. Ventus ad praefurnium caueto 
ne accedat. Inibi austrum caueto maxime. Hoc signi 
erit, ubi calx cocta erit, summos lapides coctos esse 
oportebit. Item infimi lapides cocti cadent, et flamma 
minus fumosa exibit. Si ligna et uirgas non poteris 
uendere, neque lapidem habebis, unde calcem coquas, 
de lignis carbones coquito, uirgas et sarmenta, quae tibi 
usioni supererunt, in segete comburito. Ubi eas 
conbusseris, ibi papauer serito. 

[39] XXXIX. Quid confici per tempestatem debeat. 
Ubi tempestates malae erunt, cum opus fieri non 
poterit, stercus in sterquilinum egerito. Bubile, ouile, 
cortem, uillam bene purgato. Dolia plumbo uincito, uel 
materie quernea uere sicca alligato. Si bene sarceris, aut 
bene alligaueris, et in rimas medicamentum indideris, 
beneque picaueris, quoduis dolium uinarium facere 
poteris. Medicamentum in dolium hoc modo facito: 
Cerae P- I, resinae P- I, sulpuris P- C' C'. Haec omnia in 
calicem nouum indito.  Eo addito gypsum contritum, uti 
crassitudo fiat quasi emplastrum, eo dolia sarcito. Ubi 
sarseris, qui colorem eundem facias, cretae crudae 
partes duas, calcis tertiam commisceto; inde laterculos 
facito, coquito in fornacem, tum conterito, idque 
inducito. Per imbrem in uilla quaerito quid fieri possit. 
Ne cessetur, munditias facito. Cogitato, si nihil fiet, 
nihilo minus sumptum futurum. 

[40] XL. Quid ueris tempore fiat. 
Per uer haec fieri oportet. Sulcos et scrobes fieri, 
seminariis. Vitiariis locum uerti. Vites propagari. In 
locis crassis et humectis ulmos, ficos, poma, oleas seri 
oportet. Ficos, oleas, mala, pira, uites inseri oportet luna 
silenti post meridiem sine uento austro. Oleas, ficos, 
pira, mala hoc modo inserito. Quem ramum insiturus 
eris, praecidito, inclinato aliquantum, ut aqua defluat.  
Cum praecides, caueto ne librum conuellas. Sumito tibi 
surculum durum, eum praeacuito, salicem graecam 
discindito. Argillam uel cretam coaddito, arenae 
paululum, et fimum bubulum. Haec una bene 
condepsito, quam maxime uti lentum fiat. Capito tibi 
scissam salicem, ea stirpem praecisum circumligato, ne 
liber frangatur. Ubi id feceris, surculum praeacutum 
inter librum et stirpem artito primoris digitos duos. 
Postea capito tibi surculum, quod genus inserere uoles, 
eum primorem praeacuito oblicum primoris digitos 
duos. Surculum aridum quem artiueris eximito, eo artito 
surculum, quem inserere uoles. Librum ad librum 
uorsum facito, artito usque adeo quo praeacueris. Idem 
alterum surculum, tertium, quartum facito.  Quot genera 
uoles, tot indito. Salicem graecam amplius 
circumligato, luto depsto stirpem oblinito, digitos 
crassum III. Insuper lingua bubula obtegito, si pluat, ne 
aqua in librum permanet. Eam linguam insuper libro 
alligato, ne cadat. Postea stramentis circumdato, 
alligatoque, ne gelus noceat. 

[41] XLI. Vitis insitio, pirorumque et malorum, quali modo fiat. 
Vitis insitio una est per uer, altera est cum uua floret, ea 
optuma est. Pirorum ac malorum insitio per uer et per 
solstitium dies quinquaginta, et per uindemiam. Oleae 
et ficorum insitio est per uer. Vitem sic inserito. 
Praecidito quam inseres.  Eam mediam diffindito per 
medullam.  Eo surculos praeacutos artito, quos inseres, 
medullam cum medulla componito. Altera insitio est: Si 
uitis uitem continget, uitem utrinque teneram praeacuito 
oblique, inter sese medullam cum medulla libro 
colligato. Tertia insitio est: Terebra uitem quam inseres, 
pertudtio, eo duos surculos uitigineos, quod genus esse 
uoles, insectos obliquos artito ad medullam. Facito iis 
medullam cum medulla coniungas, artitoque ea qua 
terebraueris, alterum ex altera parte. Eos surculos facito 
sint longi pedes binos : eos in terram demittito, 
replicatoque ad uitis caput, medias uitis uinclis in 
terram defigito, terraque operito. Haec omnia luto 
depsto oblinito, alligato, integitoque ad eundem 
modum, tamquam oleas. 

[42] XLII.  Ficorum et olearum insitio alio modo. 
Ficos et oleas altero modo. Quod genus aut ficum, aut 
oleam esse uoles, inde librum scalpro eximito, alterum 
librum cum gemma de eo fico, quod genus esse uoles, 
eximito; apponito in eum locum, unde exicaueris in 
alterum genus, facitoque uti conueniat. Librum longum 
facito digitos III S, latum digitos tres. Ad eundem 
modum oblinito, integito, uti cetera. 

[43] XLIII. Vites et oleae quomodo infodiantur. 
Sulcos, si locus aquosus erit, alueatos esse oportet latos 
summos pedes III, altos pedes IV, infimum latum 
pedem unum, et palmum, eos lapide consternito. Si 
lapis non erit, perticis saligneis uiridibus controuersis 
collatis consternito : si pertica non erit, sarmentis 
colligatis. Postea scrobes facito altos P- III S, latos P- 
IV, et facito de scrobe aqua in sulcum defluat, ita oleas 
serito. Vitibus sulcos et propagines, ne minus pedibus 
H- S quoquo uersus facito. Si uoles uinea cito crescat, et 
olea, quam seueris, semel in mense sulcos sarrito, et 
circum capita oleaginea quot mensibus usque donec 
trimae erunt, fodere oportet. Eodem modo ceteras 
arbores procurato. 

[44] XLIV. Oliuetum quo tempore putetur. 
Oliuetum diebus XV ante aequinoctium uernum 
incipito putare. Ex eo die dies XLV recte putabis. Id 
hoc modo putato. Qua locus recte ferax erit, quae arida 
erunt, et siquid uentus interfregerit, ea omnia eximito. 
Qua locus ferax non erit, id plus concidito aratoque. 
Bene enodato, stirpesque leuis facito. 

[45] XLV. Quantam taleam oleaginam decidas. 
Taleas oleagineas, quas in scrobe saturus eris, 
tripedaneas decidito, diligenterque tractato, ne liber 
laboret, cum dolabis aut secabis. Quas in seminario 
saturus eris, pedalis facito, eas sic inserito. Locus 
bipalio subactus siet, beneque terra tenera siet beneque 
glittus siet. Cum taleam demittes, pede taleam 
opprimito. Si parum descendet, malleolo aut mateola 
adigito, cauetoque ne librum scindas cum adiges. Palo 
prius locum ne feceris, quo taleam demittas : si ita 
seueris uti stet talea melius uiuet. Taleae ubi trimae 
sunt, tum denique maturae sunt, ubi liber sese uertet. Si 
in scrobibus aut in sulcis seres, ternas taleas ponito, 
easque diuaricato. Supra terram, ne plus IV digitos 
transuorsos emineant, uel oculos serito. 

[46] XLVI. Seminarium quo fiat modo. 
Seminarium ad hunc modum facito : Locum quam 
optimum et apertissimum et stercorosissimum poteris, 
et quam simillimum genus terrae eae, ubi semina 
positurus eris, et uti ne nimis longe semina ex 
seminario ferantur, eum locum bipalio uertito, 
delapidato, circumque saepito bene, et in ordine serito, 
in sesquipedem quoquouorsum taleam demittito, 
opprimitoque pede. Si parum deprimere poteris, malleo 
aut mateola adigito. Digitum supra terram facito semina 
emineant, fimoque bubulo summam taleam oblinito, 
signumque aput taleam apponito, crebroque sarito, si 
uoles cito semina crescant. Ad eundem modum alia 
semina serito. 

[47] XLVII. Arundinetum et uitiarum uti seratur. 
 (Harundinem sic serito.  Ternos pedes oculos disponito.) 
Vitiarium eodem modo facito, seritoque. Ubi uitis bima 
erit, resecato.  Ubi trima erit, eximito. Si pecus 
pascetur, ubi uitem serere uoles, ter prius resecato, 
quam ad arborem ponas. Ubi V nodos ueteres habebit, 
tum ad arborem ponito. Quotannis porrinam inserito, 
quotannis habebis quod eximas. 

[48] XLVIII. Semina cupressi, piri, nucis, et pini, 
ceterarumque arborum qualiter serantur ac foueantur. 
Pomarium seminarium ad eundem modum, atque 
oleagineum facito. Suum quidquid genus talearum 
serito. Semen cupressi ubi seres, bipalio uertito. Vere 
primo serito. Porcas pedes quinos latas facito.  Eo 
stercus minutum addito, consarito, glebasque 
conminuito. Porcam planam facito, paulum concauam. 
Tum semen serito crebrum tamquam linum, eo terram 
cribro incernito, altam digitum transuersum. Eam 
terram tabula aut pedibus conplanato, furcas circum 
offigito.  Eo perticas intendito.  Eo sarmenta aut crates 
ficarias imponito, quae frigus defendant, et solem. Uti 
subtus homo ambulare possit, facito. Crebro runcato. 
Simul herbae inceperint nasci, eximito. Nam si herbam 
duram uelles, cupressos simul euelles. Ad eundem 
modum semen pirorum, malorum serito, tegitoque. 
Nuces pineas ad eundem modum, nisi tanquam alium 
serito. 

[49] XLIX. Uti uinea uetus de loco transferatur. 
Vineam ueterem si in alium locum transferre uoles, 
dumtaxat brachium crassam licebit. Primum deputato, 
binas gemmas ne amplius relinquito. Ex radicibus bene 
exfodito, usque radices persequito, et caueto ne radices 
saucies. Ita uti fuerit, ponito in scrobe, aut in sulco, 
operitoque, et bene occulcato. Eodem modo uineam 
statuito, alligato, flexatoque uti fuerat, crebroque fodito. 

[50] L. Prata quo modo serantur. 
Prata primo uere stercerato luna silenti, quae irrigua 
non erunt, ubi fauonius flare coeperit.  Cum prata 
defendes, depurgato, herbasque malas omneis radicitus 
effodito. Ubi uineam deputaueris, aceruum lignorum 
uirgarumque facito. Ficos interputato, et in uinea ficos 
subradito alte, ne eas uitis scandat. Seminaria facito, et 
uetera resarcito. Hoc facito, antequam uineam fodere 
incipias. Ubi daps profanata comestaque erit, uerno 
arare incipito, et loca primum arato quae siccissima 
erunt : et quae crassissima et aquosissima erunt, ea 
postremum arato, dum ne prius obdurescant. 

[51] LI. Propagatio oleae pomorumque. 
Propagatio pomorum, aliarum arborum. Ab arbore abs 
terra pulli qui nascentur, eos in terram deprimito, 
extollitoque primorem partem, uti radicem capiat : inde 
biennio post effodito, seritoque. Ficum, oleam, malum 
Punicum, cotoneum aliaque mala omnia, laurum, 
myrtum, nuces Praenestinas, platanum.  Haec omnia a 
capite propagari eximique, serique eodem modo oportet. 

[52] LII. Quae diligentius propagari uoles. 
Quae diligentius propagari uoles, in aulas, aut in qualos 
pertusos propagari oportet, et cum iis in scrobem deferri 
oportet. In arboribus, uti radices capiant, calicem 
pertundito per fundum, aut qualum.  Ramum, quem 
radicem capere uoles, traiicito.  Eum qualum, aut 
calicem terra impleto, calcatoque bene, in arborem 
relinquito. Ubi ita fuerit, ramum sub qualo praecidito. 
Qualum incidito ex una parte per imum.  Si uero calix 
erit, conquassato. Cum eo qualo, aut calice in scrobem 
ponito. Eodem modo uitem facito, eam anno post 
praecidito, seritoque cum qualo. Hoc modo quod genus 
uis propagabis. 

[53] LIII. 
Foenum, ubi tempus erit, secato, cauetoque ne sero 
seces. Priusquam semen maturum siet, secato : et quod 
optimum foenum erit, seorsum condito.  Per uer cum 
arabunt, antequam ocinum nascatur, des quod edant bubus. 

[54] LIV. Bubus pabulum. 
Pabulum hoc modo parari darique oportet. Ubi 
sementim patraueris, glandem parari legique oportet, et 
in aquam coniici. Inde semodios singulis bubus in dies 
dari oportet; et si non laborabunt, pascantur, satius erit. 
Aut modium uinaceorum quos in dolium condideris. 
Interdiu pascito, noctu faeni pondo XXV uni boui dato. 
Si foenum non erit, frondem iligneam et ederaciam 
dato. Paleas triticeas, et ordeaceas, acus fabaginum, 
uiciam, uel de lupino : item de caeteris frugibus omnia 
condito. Cum stramenta condes, quae herbosissima 
erunt, in tecto condito, et sale spargito, deinde ea pro 
foeno dato. Ubi uerno dare coeperis, modium glandis 
aut uinaceorum dato, aut modium lupini macerati, et 
foeni pondo XV. Ubi ocinum tempestiuum erit, dato 
primum. Manibus carpito, id renascetur. Quod falcula 
secueris, non renascetur. Usque ocinum dato, donec 
arescat, ita temperato, postea uiciam dato, postea 
panicum dato, secundum panicum frondem ulmeam 
dato. Si populneam habebis, admisceto, ut ulmea satis 
siet. Ubi ulmeam non habebis, querneam et ficulneam 
dato. Nihil est quod magis expediat, quam boues bene 
curare. Boues nisi per hiemem, cum non arabunt, pasci 
non oportet. Nam uiride cum edunt, id semper 
expectant.  Et fiscellas habere oportet, ne herbam 
sectentur cum arabunt. 

[55] LV. De lignis domini. 
Ligna domino in tabulato condito, codicillos 
oleagineos, radices in aceruo sub dio metas facito. 

[56] LVI. Familiae cibaria quanta dentur. 
Familiae cibaria qui opus facient per hiemem, tritici 
modios IV, per aestatem modios IV S, uilico, uilicae, 
epistatae, opilioni modios III, compeditis per hiemem 
panis P- IV. Ubi uineam fodere coeperint, panis P- V, 
usque adeo dum ficos esse coeperint, deinde ad P- IV 
redito. 

[57] LVII. Vinum familiae quantum detur. 
Vinum familiae. Ubi uindemia facta erit, loram bibant 
menses III.  Mense quarto heminas in dies, id est in 
mense congios II S. Mense quinto, sexto, septimo, 
octauo, in dies sextarios, id est in mense congios 
quinque.  Nono, decimo, undecimo et duodecimo, in 
dies heminas ternas : id est amphoram. Hoc amplius 
Saturnalibus et Compitalibus in singulos homines 
congios. Summa uini in homines singulos inter annum 
(Q- VIII) compeditis uti quicquid operis facient pro 
portione addito : eos non est nimium in annos singulos 
uini quadrantalia X ebibere. 

[58] LVIII. Pulmentarium familiae quantum detur. 
Pulmentarium familiae, oleae caducae quam plurimum 
condito. Postea oleas tempestiuas, unde minimum olei 
fieri poterit, eas condito, parcito, uti quam diutissime 
durent. Ubi oleae comesae erunt, halecem et acetum 
dato. Oleum dato in menses unicuique sextarium I. 
Salis unicuique in anno modium satis est. 

[59] LIX. Vestimenta familiae. 
Vestimenta familiae. Tunicam P- III S, saga alternis 
annis. Quotiens cuique tunicam aut sagum dabis, prius 
ueterem accipito, unde centones fiant. Sculponias bonas 
alternis annis dare oportet. 

[60] LX. Bubus cibaria. 
Bubus cibaria annua in iuga singula lupini modios CXX 
aut glandis modios CCXL, foeni pondo |XX| ocini, 
fabae modios XX, uiciae modios XXX. Praeterea 
granatui (generatim) uideto uti satis uiciae seras. 
Pabulum cum seres, multas sationes facito. 

[61] LXI. Quomodo ager colatur. 
Quid est agrum bene colere? bene arare. Quid 
secundum? arare. Tertio, stercorare. Qui oletum 
saepissime et altissime miscebit, is tenuissimas radices 
exarabit. Si male arabit, radices sursum abibunt, 
crassiores fient, et in radices uires oleae abibunt. 
(Agrum frumentarium cum ares, bene et tempestiuo 
ares, sulco uario ne ares.) Caetera cultura est multum 
serere, et diligenter eximere semina, et per tempus 
radices quam plurimas cum terra ferre.  Ubi radices 
bene operueris, calcare bene, ne aqua noceat. Siquis 
quaerat, quod tempus oleae serendae siet, agro sicco per 
sementim, agro laeto per uer. 

[62] LXII.  Quot plostra habere oporteat. 
Quot iuga bouerum, mulorum, asinorum habebis, 
totidem plostra esse oportet. 

[63] LXIII. Funem quam longum esse oporteat. 
Funem torculum esse oportet extentum P- LV.  Funem 
loreum in plostrum P- LX, lora retinacula longa P- 
XXVI, subiugia in plostrum P- XVIII, funiculum P- 
XV, in aratrum subiugia lorum P- XVI, funiculum P- VIII. 

[64] LXIV. De olea legenda. 
Olea ubi matura erit, quam primum cogi oportet, quam 
minimum in terra et in tabulato esse oportet. In terra et 
in tabulato putrescit. Leguli uolunt, uti olea caduca 
quam plurima sit, quo plus legatur.  Factores, ut in 
tabulato diu sit, ut fracida sit, quo facilius efficiant. 
Nolito credere oleum in tabulato posse crescere. Quam 
citissime conficies, tam maxime expediet, et totidem 
modiis collecta et plus olei efficiet, et melius. Olea quae 
diu fuerit in terra, aut in tabulato, inde olei minus fiet et 
deterius. Oleum, si poteris, bis in die depleto. Nam 
oleum quam diutissime in amurca et in fracibus erit, 
tam deterrimum erit. 

[65] LXV. Oleum uiride quomodo fiat. 
Oleum uiride sic facito : Oleam quam primum ex terra 
tollito. Si inquinata erit, lauito, a foliis et stercore 
purgato. Postridie aut post diem tertium, quam lecta 
erit, facito. Olea ubi nigra erit, stringito. Quam 
acerbissima olea oleum facies, tam oleum optimum erit. 
Domino de matura olea oleum fieri maxime expediet. 
Si gelicidia erunt, cum oleam coges, triduum atque 
quatriduum post oleum facito. Eam oleam, si uoles, sale 
spargito. Quam calidissimum torcularium et cellam habeto. 

[66] LXVI. Custodis et capulatoris officia. 
Custodis et capulatoris officia. Seruet diligenter cellam 
et torcularium. Caueat quam minimum in torcularium et 
in cellam introeatur. Quam mundissime purissimeque 
fiat, uase aheneo, neque nucleis ad oleum ne utatur. 
Nam si utetur, oleum male sapiet. Cortinam plumbeam 
in lacum ponito, quo oleum fluat. Ubi factores uectibus 
prement, continuo capulator concha oleum, quam 
diligentissime poterit, tollat, ne cesset. Amurcam caueat 
ne tollat. Oleum in labrum primum indito.  Inde in 
alterum dolium indito. De iis labris fraces amurcamque 
semper subtrahito. Cum oleum sustuleris de cortina, 
amurcam deorito. 

[67] LXVII. Custodis in torculari officia. 
Qui in torculario erunt, uasa pura habeant, curentque 
uti olea bene perficiatur, beneque siccentur. Ligna in 
torculario ne caedant. Oleum frequenter capiant. 
Factoribus det in singulos factus, olei sextarios, et in 
lucernam quod opus siet. Fraces quotidie reiiciat. 
Amurcam commutet usque adeo, donec in lacum, qui in 
cella est, postremum peruenerit. Fiscinas spongia 
effingat. Quotidie oleo lacum commutet, donec in 
dolium peruenerit. In torculario et in cella caueat 
diligenter, ne quid olei subripiatur. 

[68] LXVIII. Vasa olearia et uinaria extollere. 
Ubi uindemia et oletas facta erit, prela extollito, funes 
torculos, melipontos, subductarios in carnario, aut in 
prelo suspendito.  Orbes, fibulas, uectes, scutulas, 
fiscinas, corbulas, quala, scalas, patibula, omnia, queis 
usus erit, in suo quidque loco reponito. 

[69] LXIX. Dolia quomodo imbuantur. 
Dolia olearia noua sic imbuito. Amurca impleto dies 
VII. Facito ut amurcam quotidie suppleas. Postea 
amurcam eximito et arfacito. Ubi arebit, cummim pridie 
in aquam infundito.  Ea postridie diluito. Postea dolium 
calfacito. Minus, quam si picare uelis tepeat, satis est.  
Lenibus lignis facito calescat. Ubi temperate tepebit, 
tum cummim indito, postea linito. Si recte leueris, in 
dolium quinquagenarium cummim P- IV satis erit. 

[70] LXX.  Bubus medicamentum. 
Bubus medicamentum. Si morbum metues, sanis dato 
salis micas III, folia laurea III, porri fibras III, ulpici 
spicas III, alii spicas III, thuris grana III, herbae sabinae 
plantas III, rutaa folia III, uitis albae caules III, fabulos 
albos III, carbones uiuos III, uini S. III. Haec omnia 
sublimiter legi, teri, darique oportet.  ieiunus siet qui 
dabit.  Ter triduum de ea potione unicuique boui dato.  
ita diuidito, cum ter unicuique dederis, omnem 
absumas.  Bosque ipsus, et qui dabit, facito ut uterque 
sublimiter stent.  Vase ligneo dato. 

[71] LXXI. Bos si aegrotare coeperit. 
Bos si aegrotare coeperit, dato continuo ei unum ouum 
gallinaceum crudum, integrum facito deuoret. Postridie 
caput ulpici conterito, cum hemina uini, facitoque 
ebibat. Sublimiter terat et uaso ligneo det.  Bosque 
ipsus, et qui dabit sublimiter stet. Ieiunus ieiuno boui dato. 

[72] LXXII.  Boues ne pedes subterant. 
Boues ne pedes subterant, priusquam in uiam quoquam 
ages, pice liquide cornua infima unguito. 

[73] LXXIII.  Quomodo bubus medicamentum detur. 
Ubi uuae uariae coeperint fieri, bubus medicamentum 
dato quotannis, uti ualeant. Pellem anguinam ubi 
uideris, tollito et condito, ne quaeras cum opus siet. 
Eam pellem, et far, et salem, et serpulum, haec omnia 
una conterito, cum uino dato bubus bibant omnibus. Per 
aestatem boues aquam bonam et liquidam bibant 
semper curato.  Ut ualeant refert. 

[74] LXXIV.  Panem depsticium sic facito. 
Panem depsticium sic facito. Manus, mortariumque 
bene lauato. Farinam in mortarium indito, aquae 
paulatim addito, subigitoque pulchre. Ubi bene 
subegeris, defingito, coquitoque sub testu. 

[75] LXXV.  Libum hoc modo facito. 
Libum hoc modo facito. Casei P- II bene disterat in 
mortario. Ubi bene distriuerit, farinae siligineae libram, 
aut, si uoles tenerius esse, selibram similaginis eodem 
indito, permiscetoque cum caseo bene. Ouum I addito, 
et una permisceto bene. Inde panem facito.  Folia 
subdito.  In foco caldo sub testu coquito leniter. 

[76] LXXVI.  Placentam sic facito. 
Placentam sic facito. Farinae siligneae L- II, unde 
solum facias, in tracta farinae L- IV et alicae primae L- 
II alicam in aquam infundito. Ubi bene mollis erit, in 
mortarium purum indito, siccatoque bene. Deinde 
manibus depsito. Ubi bene subactum erit, farinae L- IV 
paulatim addito. Id utrumque tracta facito. In qualo, ubi 
arescant, componito. Ubi arebunt, componito puriter. 
Tum facies singula tracta.  Ubi depsueris, panno oleo 
uncto tangito, et circumtergeto, unguitoque, ubi tracta 
erunt, focum, ubi coquas, calfacito bene et testum. 
Postea farinae L- II conspergito, condepsitoque. Inde 
facito solum tenue. Casei ouilli P- XIV ne acidum et 
bene recens, in aquam indito. Ibi macerato, aquam ter 
mutato. Inde eximito, siccatoque bene paulatim 
{manibus}, siccum bene in mortarium imponito. Ubi 
omne caseum bene siccaueris, in mortarium purum 
manibus condepsito, comminuitoque quam maxime. 
Deinde cribrum farinarium purum sumito, caseumque 
per cribrum facito transeat in mortarium. Postea indito 
mellis boni P- IV S id una bene commisceto cum caseo. 
Postea in tabula pura, quae pateat P- I, ibi balteum 
ponito, folia laurea uncta supponito, placentam fingito. 
Tracta singula in totum solum primum ponito, deinde 
de mortario tracta linito, tracta addito singulatim, item 
linito usque adeo, donec omne caseum cum melle 
abusus eris. In summum tracta singula indito, postea 
solum contrahito ornatoque focum.  *De ue primo, 
temperatoque, tunc placentam imponito testo caldo, 
operito, pruna insuper, et circum operito. Videto ut 
bene, et otiose percoquas. Aperito, dum inspicias, bis 
aut ter. Ubi cocta erit, eximito et melle unguito : haec 
erit placenta semodialis. 

[77] LXXVII. Spiram sic facito. 
Spiram sic facito. Quantum uoles pro ratione, ita uti 
placenta fit, eadem omnia facito, nisi alio modo fingito 
in solo tracta. Cum melle oblinito bene. Inde tamquam 
restim tractes facito, ita imponito in solo, dein plicis 
completo bene arcte. Caetera omnia quasi placentam 
facias, facito, coquitoque. 

[78] LXXVIII.  Scriblitam sic facito. 
Scriblitam sic facito. In balteo tractis caseo, ad eundem 
modum facito, uti placentam sine melle. 
 
[79] LXXIX.  Globos sic facito. 
Globos sic facito. Caseum eum alica ad eundem 
modum misceto. Inde quantos uoles facere facito. In 
ahenum caldum unguen indito. Singulos aut binos 
coquito, uersatoque crebro duabus rudibus; coctos 
eximito.  Eos melle unguito, papauer infriato, ita ponito. 

[80] LXXX. Encytum uti facias. 
Encytum ad eundem modum facito, uti globos, nisi 
calicem pertusum cauum habeas. Ita in unguen caldum 
fundito. Honc in restim quasi spiram facito.  Idque 
duabus rudibus uorsato, praestatoque. Item unguito, 
coloratoque, caldum ne nimium. Id cum melle, aut cum 
mulso apponito. 

[81] LXXXI. Erneum sic facito. 
Erneum tamquam placentam facito, eadem omnia indito 
quae in placentam. Id permisceto in alueo.  Indito in 
hirneam fictilem, eam demittito in aulam aheneam 
aquae calidae plenam. Ita coquito ad ignem. Ubi 
coctum erit, hirneam confringito, ita ponito. 

[82] LXXXII. Spaeritam quomodo facies. 
Spaeritam sic facito, ita uti spiram, nisi sic fingito. De 
tractis, caseo, melle, sphaeras pugnum altas facito. Eas 
in solo componito, densas eodem modo componito 
atque spiram, itemque coquito. 

[83] LXXXIII.  Votum pro bubus. 
Votum pro bubus, uti ualeant, sic facito. Marti Siluano 
in silua interdius, in capita singula boum uotum facito 
farris adorei libras III et lardi IV S et pulpae P- IV S, 
uini sextarios tres.  Id in unum uas liceto coniicere, et 
uinum item in unum uas liceto coniicere. Eam rem 
diuinam uel seruus, uel liber licebit faciat. Ubi res 
diuina facta erit, statim ibidem consumito. Mulier ad 
eam rem diuinam ne adsit, neue uideat quomodo fiat. 
Hoc uotum in annos singulos, si uoles, licebit uouere. 

[84] LXXXIV. Sauillum sic facito. 
Sauillum hoc modo facito. Farinae selibram, casei P- II 
S una conmisceto quasi libum, mellis P (quadrandis_nota) et ouum 
unum. Catinum fictile oleo unguito. Ubi omnia bene 
commiscueris in catinum, indito, catinum testo, operito. 
Videto ut bene percocas medium, ubi altissimum est. 
Ubi coctum erit, catinum eximito, melle unguito, 
papauer infriato, sub testum subde paulisper, postea 
eximito. Ita pone cum catillo, et lingula. 

[85] LXXXV. Pultem Punicam sic facito. 
Pultem Punicam sic coquito. Libram alicae in aquam 
indito, facito uti bene madeat. Id infundito in alueum 
purum, eo casei recentis P- III, mellis P- S, ouum unum, 
omnia una permisceto bene. Ita insipito in aulam nouam. 

[86] LXXXVI. Graneam triticeam sic facito. 
Graneam triticeam sic facito. Selibram tritici puri in 
mortarium purum indat, lauet bene, corticemque deterat 
bene, eluatque bene. Postea in aulam indat, et aquam 
puram, coquatque. Ubi coctum erit, lacte addat 
paulatim usque adeo, donec cremor crassus erit factus. 

[87] LXXXVII.  Amyllum sic facito. 
Amyllum sic facito. Siliginem purgato bene, postea in 
alueum indat, eo addat aquam bis in die. Die decimo 
aquam exsiccato, exurgeto bene, in alueo puro misceto 
bene, facito tamquam faex fiat. Id in linteum nouum 
indito, exprimito cremorem in patinam nouam, aut in 
mortarium. Id omne ita facito, et refricato denuo. Eam 
patinam in sole ponito, arescat. Ubi arebit, in aulam 
nouam indito, inde facito cum lacte coquat. 

[88] LXXXVIII.  Salem candidum sic facito. 
Salem candidum sic facito. Amphoram defracto collo 
puram inpleto aquae purae, in sole ponito : ibi fiscellam 
cum sale populari suspendito, et quassato, suppletoque 
identidem. Id aliquotiens in die {quotidie} facito, usque 
adeo donec sal desiuerit tabescere biduum. Id signi erit, 
maenam aridam, uel ouum demittito; si natabit, ea 
muries erit, qua uel carnem, uel caseos, uel salsamenta 
condias. Eam muriam in labella, uel in patinas in sole 
ponito. Usque adeo in sole habeto, donec concreuerit. 
Inde flos salis fiet. Ubi nubilabitur, et noctu sub tecto 
ponito. Quotidie, cum sol erit, in sole ponito. 

[89] LXXXIX. Gallinas et anseres sic farcito. 
Gallinas et anseres sic farcito. Gallinas teneras, quae 
primum parient, concludat, polline, uel farina ordeacia 
conspersa turundas faciat.  Eas in aquam intinguat, in os 
indat. Paulatim quotidie addat.  Ex gula consideret, 
quod satis sit. Bis in die farciat, et meridie bibere dato, 
nec plus aqua sita siet horam unam. Eodem modo 
anserem alito, nisi prius dato bibere, et bis in die, bis escam. 

[90] XC.  Palumbum recentem sic farcito. 
Palumbum recentem sic farcito. Ubi prensus erit, ei 
fabam coctam tostam primum dato.  Ex ore in eius os 
inflato item aquam. Hoc dies VII facito. Postea fabam 
fresam puram, et far purum facito, et fabae tertia pars ut 
inferuescat.  Tum far insipiat, puriter facito, et coquito 
bene. Id ubi excoxeris depsito bene, oleo manum 
unguito.  Primum pusillum, postea magis depses, oleo 
tangito depsitoque, dum poterit facere turundas, ex aqua 
dato, escam temperato. 

[91] XCI.  Aream sic facito. 
Aream sic facito. Locum ubi facies confodito, postea 
amurca conspargito bene, sinitoque combibat. Postea 
comminuito glebas bene. Deinde coaequato, et 
pauiculis uerberato. Postea denuo amurca conspergito, 
sinitoque arescat. Si ita feceris, neque formicae 
nocebunt, neque herbae nascentur. 

[92] XCII. Frumento ne noceat curculio. 
Frumento ne noceat curculio, neu mures tangant, lutum 
de amurca facito, palearum paulum addito, sinito 
macerescant bene, et subigito bene, eo granarium totum 
oblinito crasso luto, postea conspergito amurca omne 
quod lutaueris. Ubi aruerit, eo frumentum refrigeratum 
condito, curculio non nocebit. 

[93] XCIII. Olea si fructum non ferat. 
Olea si fructum non feret, ablaqueato. Postea stramenta 
circumponito. Postea amurcam cum aqua commisceto 
aequas partes. Deinde ad oleam circumfundito, ad 
arborem maximam amphoram unam commixti sat est.  
Ad minores arbores pro ratione indito. Et idem hoc si 
facies ad arbores feraces, eae quoque meliores fient. Ad 
eas stramenta ne addideris. 

[94] XCIV. Fici uti grossos teneant. 
Fici uti grossos teneant, facito omnia, quo modo oleae, 
et hoc amplius.  Cum uer adpetet, terram adaggerato 
bene. Si ita feceris, et grossi non cadent, et fici scabrae 
non fient, et multo feraciores erunt. 

[95] XCV.  Conuoluolus in uinea ne fiat. 
Conuoluolus in uinea ne siet, amurcam condito, puram 
bene facito, in uas aheneum indito congios II. Postea 
igni leni coquito, rudicula agitato crebro usque adeo, 
dum fiat tam crassum quam mel. Postea sumito 
bituminis tertiarium,et sulfuris quartarium. Conterito in 
mortario seorsum utrumque. Postea infriato quam 
minutissime in amurcam caldam, et simul rudicula 
misceto, et denuo coquito sub dio. Nam si in tecto 
coquas, cum bitumen et sulfur additum est, 
excandescet. Ubi erit tam crassum, quam uiscum, sinito 
frigescat. Hoc uitem circum caput, et sub brachia 
unguito, conuoluolus non nascetur. 

[96] XCVI. Oues ne scabrae fiant. 
Oues ne scabrae fiant, amurcam condito, puram bene 
facito, aquam, ubi lupinus deferuerit, et faecem de uino 
bono, inter se omnia conmisceto pariter. Postea cum 
detonderis, unguito totas, sinito biduum aut triduum 
consudent. Deinde lauito in mari : si aquam marinam 
non habebis, facito aquam salsam, ea lauito. Si haec sic 
feceris, neque scabrae fient, et lanae plus, et meliorem 
habebunt, et ricini non erunt molesti. Eodem in omnes 
quadrupedes utito, si scabrae erunt. 
 
[97] XCVII. Amurcae unguentum. 
Amurca decocta axem unguito, et lora, et calciamenta, 
et coria : omnia meliora facies. 

[98] XCVIII. Vestimenta ne tineae tangant. 
Vestimenta ne tineae tangant, amurcam decoquito ad 
dimidium; ea unguito fundum arcae, et extrinsecus, et 
pedes, et angulos. Ubi ea adaruerit, uestimenta condito. 
Si ita feceris, tineae non nocebunt. Et item ligneam 
supellectilem omnem si ungues, non putescet : et cum 
ea terseris, splendidior fiet. Item ahenea omnia unguito, 
sed prius extergeto bene. Postea cum unxeris, cum uti 
uoles, extergeto, splendidior erit, et aerugo non erit molesta. 

[99] XCIX. Fici aridae ut integrae sint. 
Fici aridae si uoles uti integrae sint, in uas fictile 
condito. Id amurca decocta unguito. 

[100] C. Oleum sic in metretam indes. 
Oleum sic in metretam nouam inditurus eris ; amurca 
ita uti est cruda prius colluito, oppilato; agitatoque diu, 
ut bene combibat. Id si feceris, metreta oleum non 
bibet, et oleum melius faciet, et ipsa metreta firmior erit. 

[101] CI.  Virgas myrteas uti serues; item aliud genus. 
Virgas myrteas si uoles cum bacis seruare, (et) item 
aliut genus quod uis, et si ramulos ficulneos uoles cum 
foliis, inter se alligato, fasciculos facito, eos in 
amurcam demittito, supra stet amurca facito. Sed ea 
quae demissurus eris, sumito paulo acerbiora. Vas, quo 
condideris, oblinito plane. 

[102] CII. Si bouem aliamue quadrupedem serpens 
momorderit. 
Si bouem, aut aliam quamuis quadrupedem serpens 
momorderit, Melanthii acetabulum, et, quod medici 
uocant smyrneum, conterito in uini ueteris hemina. Id 
per nares indito, et ad ipsum morsum stercus suillum 
adponito. Et idem hoc (si usus uenerit) homini facito. 

[103] CIII. Boues uti ualeant. 
Boues uti ualeant, et curati bene sient, et qui fastidient 
cibum, uti magis cupide appetant, pabulum, quod dabis 
amurca spargito; primo paululum, dum consuescant, 
postea magis; et dato rarenter bibere conmixtam cum 
aqua aequabiliter. Quarto quintoque die.  Hoc sic 
feceris ita, boues et corpore curatiores erunt, et morbus aberit 

[104] CIV. Vinum familiae per hiemem. 
Vinum familiae per hiemem qui utatur. Musti 
quadrantalia X in dolium indito, aceti acris quadrantalia 
II.  Eodem infundito sapae quadrantalia duo, aquae 
dulcis quadrantalia L. Haec rude misceto ter in die dies 
V continuos. Eo addito aquae marinae ueteris sextarios 
LXIV et operculum in dolium imponito, et oblinito post 
dies X. Hoc sinum durabit tibi usque ad solstitium. Si 
quid superfuerit post solstitium, acetum acerrimum et 
pulcherrimum erit. 

[105] CV. Si ager a mari longe aberit, uinum graecum sic facito. 
Qui ager longe a mari aberit, ibi uinum Graecum sic 
facito. Musti quadrantalia XX in aheneum, aut 
plumbeum infundito, ignem subdito. Ubi bullabit 
uinum, ignem subducito. Ubi id uinum refrixerit, in 
dolium quadragenarium infundito; seorsum in uas 
aquae dulcis quadrantal I infundito.  Salis mod. I sinito 
muriam fieri. Ubi muria facta erit, eodem in dolium 
infundito. Schoenum, et calamum in pila contundito, 
quod satis siet, sextarium unum eodem in dolium 
infundito, ut odoratum siet. Post dies XXX dolium 
oblinito. Ad uer diffundito in amphoras. Biennium in 
sole sinito positum esse. Deinde in tectum conferto. 
Hoc uinum deterius non erit quam Coum. 

[106] CVI. Aquae marinae concinnatio. 
Aquae marinae quadrantal I ex alto sumito, quo aqua 
dulcis non accedit, sesquilibram salis frigito, eodem 
indito, et rude misceto usque adeo, donec ouum 
gallinaceum coctum natabit, desinito miscere. Eodem 
uini ueteris, uel aminnei, uel miscelli albi congios II 
infundito, misceto probe. Postea in uas picatum 
confundito, et oblinito. Siquis plus uoles aquae marinae 
concinnare, pro portione ea omnia facito. 

[107] CVII.  Quomodo labra doliorum circumlinias, odorata 
ut sint, et ne quid uitii in uinum accedat. 
Quo labra doliorum circumlinas, ut bene odorata sint et 
nequid uitii in uinum accedat. Sapae congios VI quam 
optimae infundito in aheneum, aut in plumbeum et iris 
aridae contusae heminam et sertam Campanicam P- V 
bene odoratam, una cum iri contundas quam 
minutissime, per cribrum cernas, et una cum sapa 
coquas sarmentis, et leui flamma. Commoueto, uideto 
ne aduras. Usque coquito, dum dimidium excoquas. 
Ubi refrixerit, confundito in uas picatum bene 
odoratum, et oblinito, et utito in labra doliorum. 

[108] CVIII.  Vinum si uoles experiri duraturum sit, nec ne. 
Vinum si uoles experiri duraturum sit, nec ne, polentam 
grandem dimidium acetabuli in caliculum nouum 
indito, et uini sextarium de eo uino quod uoles experiri, 
eodem infundito, et imponito in carbones, facito bis, aut 
ter inferueat. Tum id percolato, polentam abicito. 
Vinum ponito sub dio. Postridie mane gustato. Si id 
sapiet, quod in dolio est, scito duraturum.  Si 
subacidum erit, non durabit. 

[109] CIX.  Vinum asperum lene fieri. 
Vinum asperum quod erit, lene et suaue si uoles facere, 
sic facito. De eruo farinam facito lib. IV et uini cyathos 
IV conspergito sapa. Postea facito laterculos. Sinito 
combibant noctem et diem. Postea commisceto cum eo 
uino in dolio, et oblinito post dies LX. Id uinum erit 
lene, et suaue, et bono colore, et bene odoratum. 

[110] CX. Odorem deteriorem uino demere. 
Odorem deteriorem demere uino si uoles, testam de 
tegula crassam puram calfacito in igni bene. Ubi 
calebit, eam picato, resticula alligato, testam demittito 
in dolium infimum leniter, sinito biduum oblitum 
dolium : si demptus erit odor deterior, id optime; si non, 
saepius facito, usque dum odorem malum dempseris. 

[111] CXI. Si uoles scire in uinum aqua addita sit, nec ne. 
Si uoles scire in uinum aqua addita sit, nec ne, 
uasculum facito de materia hederacia. Vinum id, quod 
putabis aquam habere, eodem mittito. Si habebit 
aquam, uinum effluet, aqua manebit. Nam non continet 
uinum uas hederaceum. 

[112] CXII. Vinum Coum si facere uoles. 
Vinum Coum si uoles facere, aquam ex alto marinam 
sumito, mari tranquillo, cum uentus non erit, dies LXX 
ante uindemiam, quo aqua dulcis non perueniet. Ubi 
hauseris de mari, in dolium infundito, nolito implere, 
quadrantalibus V minus sit, quam plenum. Operculum 
imponito, relinquito qua interspiret. Ubi dies XXX 
praeterierint, transfundito in alterum dolium puriter, et 
leniter.  Relinquito in imo quod desiderit. Post dies XX 
in alterum dolium item transfundito, ita relinquito 
usque ad uindemiam. Unde uinum Coum facere uoles, 
uuas relinquito in uinea, sinito bene coquantur.  Et ubi 
pluerit, et siccauerit, tum deligito.  Et ponito in sole 
biduum, aut triduum sub dio, si pluuiae non erunt, si 
pluuia erit, in tecto in cratibus componito, et siqua acina 
corrupta erunt, depurgato. Tum sumito aquam marinam 
Q- S-. S- E- in dolium quinquagenarium infundito aquae 
marinae Q- X. Tum acina de uuis miscellis decarpito de 
scopione, in idem dolium, usque dum impleueris, manu 
comprimito, ut combibant aquam marinam. Ubi 
impleueris dolium, operculo operito, relinquito qua 
interspiret. Ubi triduum praeterierit, eximito de dolio, 
calcato in torculario, et id uinum condito in dolia lauta, 
et pura, et sicca. 

[113] CXIII. Ut odoratum bene sit. 
Ut odoratum bene sit, sic facito : sumito testam 
picatam, eo prunam lenem indito, suffito serta, et 
schoeno et palma, quam habent unguentarii, ponito in 
dolio, et operito, ne odor exeat, ante quam uinum indas. 
Hoc facito pridie quam uinum infundere uoles; de lacu 
quam primum uinum in dolia indito, sinito dies XV 
operta ante quam oblinas, relinquito qua interspiret 
uinum. Postea oblinito. Post dies XL diffundito in 
amphoras, et addito in singulas amphoras sapae 
sextarium unum. Amphoras nolito implere nimium, 
ansarum infimarum fini.  Et amphoras in sole ponito, 
ubi herba non siet; et amphoras operito, ne aqua 
accedat, et ne plus quadriennium in sole siueris. Post 
quadriennium in culleum componito, et instipato. 

[114] CXIV.  Vinum si uoles concinnare ad aluum. 
Vinum si uoles concinnare, ut aluum bonam faciat, 
secundum uindemiam, ubi uites ablaqueantur, quantum 
putabis ei rei satis esse uini, tot uites ablaqueato et 
signato. Earum radices circumsecato, et purgato. 
Veratri radices contundito in pila, eas radices dato 
circum uitem.  Et stercus uetus, et cinerem ueterem, et 
duas partes terrae circumdato radices uitis. Terram 
insuper iniicito. Hoc uinum seorsum legito. Si uoles 
seruare in uetustatem, ad aluum mouendam seruato, nec 
commisceas cum caetero uino. De eo uino cyathum 
sumito, et misceto aqua, et bibito ante coenam. Sine 
periculo aluum mouebit. 

[115] CXV.  Vinum ad aluum mouendam. 
In uinum mustum ueratri atri manipulum coniicito in 
amphoram. Ubi satis efferuerit, de uino manipulum 
eiicito, id uinum seruato ad aluum mouendam. Vinum 
ad aluum mouendam concinnare si uoles : Vites cum 
ablaqueabuntur, signato rubrica, ne admisceas cum 
caetero uino. Treis fasciculos ueratri atri circumponito 
circum radices, et terram insuper iniicito. Per 
uindemiam de iis uitibus, quod delegeris, seorsum 
seruato, cyathum in caeteram potionem indito, aluum 
mouebit, et postridie perpurgabit sine periculo. 

[116] CXVI.  Lentim quomodo seruari oporteat. 
Lentim quomodo seruari oporteat. Laserpitium aceto 
diluito, permisceto lentim aceto laserpiciato et ponito in 
sole. Postea lentim oleo perfricato, sinito arescat, ita 
integra seruabitur recte. 

[117] CXVII. Oleae albae quomodo condiantur. 
Oleae albae quemadmodum condiantur. Ante quam 
nigrae fiant, contundantur, et in aquam deiciiantur. 
Crebro aquam mutet, deinde ubi satis maceratae erunt, 
exprimas, et in acetum coniicias, et oleum addas, salis 
selibram in modium olearum. Foeniculum, et lentiscum 
seorsum condas in acetum. Si una admiscere uoles, cito 
utitor, in orculam calcato, manibus siccis, cum uti 
uoles, sumito. 

[118] CXVIII. Oleam albam secundum uindemiam qua utaris. 
Oleam albam, quam secundum uindemiam uti uoles, sic 
condito. Musti tantundem addito, quantum aceti. 
Caetera item condito ita, uti supra scriptum est. 

[119] CXIX. Epityrum album, nigrum, et uarium. 
Epityrum album, nigrum, uariumque sic facito. Ex oleis 
albis, nigris uariisque nuculeos eiicito. Sic condito. 
Concidito ipsas : addito oleum, acetum, coriandrum, 
cuminem, foeniculum, rutam, mentam. In orculam 
condito, oleum supra siet. Ita utitor. 

[120] CXX. Mustum si uoles totum annum habere. 
Mustum si uoles totum annum habere, in amphoram 
mustum indito, et corticem oppicato, demittito in 
piscinam. Post XXX, diem eximito. Totum annum 
mustum erit. 

[121] Mustaceos sic facito. 
Mustaceos sic facito. Farinae siligineae modium unum 
musto conspergito. Anisum, cuminum, adipis P- II, 
casei libram, et de uirga lauri deradito, eodem addito.  
Et ubi definxeris, lauri folia subtus addito, cum coques. 

[122] CXXII. Vinum concinnare ad lotium. 
Vinum concinnare, si lotium difficilius transibit. 
Capreidam, uel iuniperum contundito in pila, libram 
indito in duobus congiis uini ueteris in uase aheneo, uel 
in plumbeo deferuefacito. Ubi refrixerit, in lagonam 
indito. Id mane ieiunus cyatum sumito : proderit. 

[123] CXXIII.  Vinum ad ischiacos. 
Vinum ad isciacos sic facito. De iunipero materiem 
semipedem crassam concidito minutim. Eam 
inferuefacito cum congio uini ueteris. Ubi refrixerit, in 
lagonam confundito, et postea id utito cyathum mane 
ieiunus : proderit. 

[124] CXXIV. Ut interdiu canes clausos habeas. 
Canes interdiu clausos esse oportet, ut noctu acriores et 
uigilantiores sint. 

[125] CXXV. Vinum murteum sic facito. 
Vinum murteum sic facito : Murtam nigram arfacito in 
umbra. Ubi iam passa erit, seruato ad uindemiam : in 
urnam musti contundito murtae semodium, id oblinito. 
Ubi desiuerit feruere mustum, murtam eximito. Id est 
ad aluum crudam, et ad lateris dolorem, et ad coeliacum. 

[126] CXXVI.  Ad tormina, et si aluus non consistat, et si 
taeniae, ac lumbrici molesti exsistant. 
Ad tormina, et si aluus non consistet, et si taeniae, et 
lumbrici molesti erunt, XXX mala Punica acerba 
sumito, contundito, indito in urceum, et uini nigri 
austeri congios tres, uas oblinito. Post dies XXX 
aperito, et utito : ieiunus heminam bibito. 

[127] CXXVII. Ad dyspepsiam et stranguriam. 
Ad dyspepsiam et stranguriam {mederi}. Malum 
Punicum ubi florebit, colligito.  Tris minas in 
amphoram infundito.  Vini Q- I ueteris addito, et 
foeniculi radicem puram contusam minam. Oblinito 
amphoram, et post dies XXX aperito et utitor. Ubi uoles 
cibum concoquere, et lotium facere, hinc bibito 
quantum uoles sine periculo. Idem uinum tenias 
perpurgat, et lumbricos, si sic concinnes. Incenatum 
iube esse, postridie thuris drachmam I; conterito, et mel 
coctum drachmam unam, et uini sextarium origaniti, 
dato ieiuno, et puero pro aetate triobolium, et uini 
heminam. Supra pilam inscendat, et saliat decies, et 
deambulet. 

[128] CXXVIII.  Habitionem delutare. 
Si habitationem delutare uis, terram quam maxime 
cretosam, uel rubricosam sumito, eo amurcam 
infundito, paleas indito. Sinito quadriduum fracescat. 
Ubi bene fracuerit, rutro concidito; ubi concideris, 
delutato. Ita neque aspergo nocebit, neque mures caua 
facient, neque herba nascetur, neque lutamenta scindent se. 

[129] CXXIX. Area frumentaria quomodo fiat. 
Aream ubi frumentum teratur, sic facito : Confodiatur 
minute terra, amurca bene conspargatur, et combibat 
quam plurimum. Comminuito terram, et cylindro aut 
pauicula coaequato. Ubi coaequata erit, neque formicae 
molestae erunt, et cum pluerit, lutum non erit. 

[130] CXXX.  Ligna amurca aspargantur. 
Codicillos oleagineos, et caetera ligna amurca cruda 
perspergito, et in sole ponito, perbibant bene. Ita neque 
fumosa erunt, et ardebunt bene. 

[131] CXXXI.  Dapem pro bubus. 
Dapem pro bubus piro florente facito. Postea uerno 
arare incipito. Ea loca primum arato quae rudecta 
arenosaque erunt. Postea uti quaeque grauissima et 
aquosissima erunt, ita postremo arato. 

[132] CXXXII.  Dapem quomodo facias. 
Dapem hoc modo fieri oportet. Ioui dapali culignam 
uini quantum uis polluceto. Eo die feriae bubus et 
bubulcis et qui dapem facient. Cum pollucere oportebit, 
sic facies. Iuppiter dapalis, quod tibi fieri oportet, in 
domo familia mea culignam uini dapi, eius rei ergo 
macte hac illace dape pollucenda esto. Manus 
interluito.  Postea uinum sumito. Iuppiter dapalis, 
(macte istace dape pollucenda esto.) Macte uino inferio 
esto. Vestae si uoles dato. Daps Ioui assaria pecunia, 
urna uini Ioui caste. Profanato sine contagione. Postea 
dape facta serito milium, panicum, alium, lentim. 

[133] CXXXIII.  Propagatio pomorum, caeterarum arborum. 
Propagatio pomorum, caeterarumque arborum. 
Arboribus ab terra pulli qui nati erunt, eos in terram 
deprimito, extollito uti radicem capere possint. Inde, 
ubi tempus erit, effodito; seritoque recte. Ficum, oleam, 
malum Punicum, mala struthea, cotonea, aliaque mala 
omnia, laurum Cypriam, Delphicam, prunum, myrthum 
coniugulum et myrtum album et nigrum, nuces 
Auellanas, Praenestinas, platanum; haec omnia genera a 
capitibus propagari eximique ad hunc modum oportebit. 
Quae diligentius seri uoles, in calicibus seri oportet. In 
arboribus radices uti capiant, calicem pertusum sumito 
tibi aut, quasillum, per eum ramulum transerito, eum 
quasillum terra impleto calcatoque, in arbore relinquito. 
Ubi biennum erit, ramum tenerum infra praecidito, cum 
quasillo serito. Eo modo quod uis genus arborum facere 
poteris uti radices bene habeant. Item uitem in 
quasillum propagato terraque bene operito, anno post 
praecidito, cum qualo serito. 

[134] CXXXIV.  Antequam messem incipias, uti porcum 
praecidaneum facias. 
Priusquam messim facies, porcam praecidaneam hoc 
modo fieri oportet. Cereri porca praecidanea, porco 
femina, priusquam hasce fruges condantur, far, 
triticum, ordeum, fabam, semen rapicium, thure, uino, 
Iano, Ioui, Iunoni, praefato.  Priusquam porcum 
foeminam immolabis. Iano struem ommoueto sic: Iane 
pater, te hac strue commouenda bonas preces precor, uti 
sies uolens propitius mihi liberisque meis, domo 
familiaeque meae. Ferctum Ioui obmoueto et mactato 
sic: Iupiter te hoc fercto obmouendo bonas preces 
precor, uti sies uolens propitius mihi liberisque meis, 
domo familiaeque meae.  Factus hoc ferto. Postea Iano 
uinum dato sic: Iane pater, uti te strue commouenda 
bonas preces bene precatus sum, eiusdem rei ergo 
macte uino inferio esto. Postea Ioui sic: Iupiter macte 
isto ferto esto. Macte uino inferio esto. Postea porcam 
praecidaneam inmolato. Ubi exta prosecta erunt, Iano 
struem commoueto, mactatoque item uti prius 
obmoueris. Ioui ferctum obmoueto, mactatoque item uti 
prius feceris. Item Iano uinum dato, et Ioui uinum dato, 
ita uti prius datum ob struem obmouendam, et ferctum 
libandum. Postea Cereri exta et uinum dato. 

[135] CXXXV.  Tunicae et centones ferramenta et reliqua 
ustensilia ubi emantur. 
Romae tunicas, togas, saga, centones, sculponeas : 
Calibus et Minturnis cuculliones, ferramenta, falces, 
palas, ligones, secures, ornamenta, murices, catellas : 
Venafro palas. Suessae, et in Lucanis plostra, treblae 
Albae : Romae dolia, labra : tegulae ex Venafro. Aratra 
in terram ualidam Romanica bona erunt, in terram 
pullam Campanica, iuga Romanica optima erunt Vomis 
indutilis optimus erit. Trapeti Pompeis, Nolae ad Rufri 
maceriam claues.  Clostra Romae.  Hamae, urnae 
oleariae, urcei aquarii, urnae uinariae, alia uasa ahenea 
Capuae. Nolae fiscinae Campanicae. Hae hamae utiles 
sunt. Funis subductarius, spartum omne Capuae. 
Fiscinas Romanicas Suessae, Casino.  Eae optimae 
erunt Romae. Funem torculum si quis faciet Casini L- 
Tunnius. Venafri C- Mennius L- F- eo indere oportet 
coria bona VIII- Nostratia, recentia quae depsta sient, 
quam minimum salis habeant, ea depsere et unguere 
unguine prius oportet, tum siccare. Funem exordiri 
oportet longum pedes LXXII toros III habeat, lora in 
toros singulos IX lata digitos II. Cum tortus erit, longus 
pedes XLIX. In commissura abibunt pedes III, reliquum 
erit pedes XLVI. Ubi extentus erit, accedent P- V 
longus erit P- LI- Funem torculum extentum longum 
esse oportet pedes LV maximis uasis : minoribus pedes 
LI. Funem loreum in plostrum iustum pedes LX. 
Semifunium pedes XLV. Lorea retinacula in plostrum 
ped. XXXVI, ad aratrum ped. XXVI lora praeductoria 
ped. XXVII S, subiugia in plostrum lora P- XIX, 
funiculum ped. XV, in aratrum subiugia lora P- XII. 
Funiculum ped. VIII. Trapetos latos maximos ped. IV 
S, orbis altos ped. III S, orbis medios (ex lapicaedinis 
cum eximet) crassos pedem, et palmum. Inter miliarium 
et labrum ped. digitos II, labra crassa digitos V. 
Secundarium trapetum latum ped. IV et palmum. Inter 
miliarium et labrum pedem unum, digitum unum, labra 
crassa digitos V, orbes altos ped. III et digitos V, 
crassos ped. I, et digitos III. Foramen in orbes semiped. 
quoquouersum facito. Tertium trapetum latum ped. IV, 
inter miliarium et labrum ped. I, labrum dig. V, orbis 
altus ped. III digitos III, crassos ped. I digitos II. 
Trapetum ubi aruectum erit, ubi statues, ibi et 
commodato concinnatoque. 

[136] CXXXVI.  Pollintionem quo pacto dari oporteat. 
Politionem quo pacto dari oporteat. In agro Casinate et 
Venafro in loco bono parti octaua corbi diuidat, satis 
bono septima, tertio loco sexta; si granum modio 
diuidet, parti quinta. In Venafro ager optimus IX parti 
corbi diuidat. Si communiter pisunt, qua ex parte 
politori pars est, eam partem in pistrinum politor. 
Ordeum quinta modio, fabam quinta modio diuidat. 

[137] CXXXVII.  Vineam redemtori partiario quomodo des. 
Vineam curandam partiario bene curet; fundum, 
arbustum, agrum frumentarium. Partiario foenum et 
pabulum, quod bubus satis siet, qui illic sient. Caetera 
omnia pro indiuiso. 

[138] CXXXVIII.  Boues quomodo feriis coniungere licet. 
Boues feriis coniungere licet. Hoc licet facere, aruohant 
ligna, fabalia, frumentum, quod non daturus erit. Mulis, 
equis, asinis feriae nullae, nisi si in familia sunt. 

[139] CXXXIX.  Quemadmodum lucum collocare debeas. 
Lucum conlucare Romano more sic oportet. Porco 
piaculo facto.  Sic uerba concipito: Si deus, si dea es, 
quoium illud sacrum est, uti tibi ius est porco piaculo 
facere illiusce sacri coercendi ergo.  Harumque rerum 
ergo siue ego siue quis iussu meo fecerit, uti id recte 
factum siet.  Eius rei ergo te hoc porco piaculo 
immolando bonas preces precor, uti sies uolens 
propitius mihi, domo familiaeque meae, liberisque 
meis.  Harumce rerum ergo macte hoc porco piaculo 
immolando esto. 

[140] CXL. Si fodere uelis altero piaculo quid facere debeas. 
Si fodere uelis, altero piaculo, eodem modo facito; hoc 
amplius dicito, operis faciundi causa. ; tum opus 
quotidie per partes facito; si intermiserint aut feriae 
publicae aut familiares intercesserint, altero piaculo facito. 

[141] CXLI.  Si agrum lustraueris, quid tunc facere debeas. 
Agrum lustrare sic oportet. Impera suouitaurilia 
circumagi: Cum diuis uolentibus, quodque bene 
eueniat, mando tibi, Mani, uti illace suouitaurilia 
fundum, agrum, terramque meam quota ex parte siue 
circumagi, siue circumferenda censeas, uti cures 
lustrare. Ianum, Iouemque uino praefamino, (sic dicito) : 
Mars pater te precor, quaesoque uti sies uolens 
propitius mihi, domo, familiaeque nostrae, quoius re 
ergo agrum, terram, fundumque meum suouitaurilia 
circumagi iussi; ut tu morbos uisos, inuisosque, 
uiduertatem, uastitudinemque, calamitates, 
intemperiasque prohibessis defendas auerruncesque.  
Utique tu fruges, frumenta, uineta uirgultaque grandire, 
beneque euenire sinas.  Pastores, pecuaque salua 
seruassis, duisque bonam salutem ualetudinemque mihi, 
domo, familiaeque nostrae.  Harumce rerum ergo, 
fundi, terrae agrique mei lustrandi, lustrique faciendi 
ergo, sicuti dixi macte hisce suouitaurilibus lactentibus 
immolandis esto. Mars pater eiusdem rei ergo, macte 
hisce suouitaurilibus lactentibus esto. Item cultro facito 
struem, et fertum uti adsiet.  Inde obmoueto. Ubi 
porcum immolabis, agnum, uitulumque, sic oportet, 
Eiusque rei ergo macte hisce suouitaurilibus 
immolandis esto. Nominare uetat Martem, neque 
agnum, uitulumque. Si minus in omnes litabit, sic uerba 
concipito: Mars pater, si quid tibi in illisce 
suouitaurilibus lactentibus, neque satisfactum est, te 
hisce suouitaurilibus piaculo. Si in uno duobusue 
dubitauerit, sic uerba concipito: Mars pater, quod tibi 
illoc porco, neque satisfactum est, te hoc porco piaculo. 

[142] CXLII. Villici officia. 
Vilici officia quae sunt, quae dominus praecepit, ea 
omnia quae in fundo fieri oportet, quaeque emi 
pararique oportet, quomodoque cibaria, uestimenta 
familiae dari oportet, eadem uti curet, faciatque moneo, 
dominoque dicto audiens sit. Hoc amplius, quomodo 
uilicam uti oportet, et quo modo eae imperari oportet, 
uti aduentu domini, quae opus sunt, parentur, 
curenturque diligenter. 

[143] CXLIII. Villicae officia. 
Vilicae quae sunt officia, curato faciat. Si eam tibi 
dederit dominus uxorem, ea esto contentus. Ea te 
metuat.  Facito ne nimium luxuriosa siet. Vicinas 
aliasque mulieres quam minimum utatur. Neue domum, 
neue ad sese recipiat. Ad coenam nequo eat, neue 
ambulatrix siet. Rem diuinam ni faciat, neue mandet, 
qui pro ea faciat, iniussu domini, aut dominae. Scito 
dominum pro tota familia rem diuinam facere. Munda 
siet. Villam conuersam mundeque habeat.  Focum 
purum circumuersum quotidie, priusquam cubitum eat, 
habeat. Kalendis, Idibus, Nonis, festus dies cum erit, 
coronam in focum indat.  Per eosdemque dies Lari 
familiari pro copia supplicet. Cibum tibi et familiae 
curet uti coctum habeat. Gallinas multas, et oua uti 
habeat. Pira arida, sorba, ficos, uuas passas, sorba in 
sapa, et pira, et uuas in doliis, et mala struthea.  Uuas in 
uinaceis et in urceis, in terra obrutas.  Et nuces 
Praenestinas recentes in urceo in terra habeat. Mala 
Scantiana in doliis, et alia quae condi solent, et 
siluatica.  Haec omnia quotannis diligenter uti condita 
habeat. Farinam bonam, et far subtile sciat facere. 

[144] CXLIV. Lex oleae legendae. 
Oleam legendam hoc modo locare oportet. Oleam 
cogito recte omnem arbitratu domini, aut quem 
custodem fecerit, aut cui olea uenierit. Oleam ne 
stringito, neue uerberato iniussu domini aut custodis. Si 
aduersus ea quis fecerit, quod ipse eo die delegerit, pro 
eo nemo soluet, neque debebitur. Qui oleam legerint, 
omnes iuranto ad dominum, aut ad custodem, sese 
oleam non subripuisse, neque quemquam suo dolo 
malo, ea oletate ex fundo L- Manli. Qui eorum non ita 
iurauerit, quod is legerit omne, pro eo argentum nemo 
dabit, neque debebitur. Oleam cogi recte, satisdato 
arbitratu L- Manli- Scalae ita uti datae erunt, ita reddito, 
nisi quae uetustate fractae erunt. Si non erunt, reddet 
aequas, aut arbitratu deducetur. Si quid redemtoris 
opera domino damni datum erit, resoluito.  Id uiri boni 
arbitratu deducetur. Legulos, quot opus erunt, praebeto, 
et strictores. Si non praebuerit, quanti conductum erit, 
aut locatum erit, deducetur, tanto minus debebitur. De 
fundo ligna et oleam ne deportato. Qui oleam legerit, 
qui deportarit, in singulas deportationes SS- N- II 
deducentur, neque id debebitur. Omnem oleam puram 
metietur modio oleario. Assiduos homines quinquaginta 
praebeto, duas partes strictorum praebeto. Ne quis 
concedat, quo olea legunda et faciunda carius locetur.  
Extraquam si quem socium inpraesentiarum dixerit. Si 
quis aduersum ea fecerit, si dominus aut custos uolent, 
iurent omnes socii. Si non ita iurauerint, pro ea olea 
legunda et faciunda nemo dabit, neque debebitur ei, qui 
non iurauerit. Accessiones in mod. M. CC accedit oleae 
salsae mod- V, olei puri P- IX.   In tota oletate SS- V 
aceti quadrantalia V. Quod oleae salsae non acceperint, 
dum oleam legent, in modios singulos (sestertii_nota) S- S- dabuntur. 

[145] CXLV. Lex oleae faciundae. 
Oleam faciundam hac lege oportet locare. Facito recte 
arbitratu domini, aut custodis, qui id negotium curabit. 
Si sex iugis uasis opus erit, facito. Homines eos dato, 
qui placebunt aut custodi, aut quis eam oleam emerit. 
Trapeti facito. Si operarii conducti erunt, aut facienda 
locata erit, pro eo resoluito, aut deducetur. Oleum ne 
tangito utendi causa, neque furandi causa, nisi quod 
custos dederit, aut dominus. Si sumpserit, in singulas 
sumptiones SS. N. XL deducentur, neque debebitur. 
Factores, qui oleum fecerint, omnes iuranto aut ad 
dominum, aut ad custodem sese de fundo L- Manlii, 
neque alium quemquam suo dolo malo, oleum, neque 
oleam subripuisse. Qui eorum non ita iurauerit, quae 
eius pars erit, omne deducetur, neque debebitur. 
Socium nequem habeto, nisi quem dominus iusserit, aut 
custos. Si quid redemtoris opera domino damni datum 
erit, uiri boni arbitratu deducetur. Si uiride oleum opus 
siet, facito. Accedet oleum et sale suae usioni, quod 
satis siet, uasarium uict- II. 

[146] CXLVI. Lex oleae pendentis. 
Oleam pendentem hac lege uenire oportet. Olea 
pendens in fundo Venafro uenibit. Qui oleam emerit, 
amplius quam, quanti emerit, omnis pecuniae centesima 
accedet. Praeconium praesens SS- L et oleum, 
Romanici pondo M- D, uiridis P- CC, oleae caducae 
mod- L, strictiuae mod.  X modio oleario mensum 
dato.  Unguinis pondo X.  Ponderibus modiisque 
domini dato iri primae cotulas duas. Dies argento ex K- 
Nou- mensum X oleae legendae faciendae quae locata 
est, et si emtor locarit, Idibus soluito. Recte haec dari, 
fierique, satisque dari domino, aut cui iusserit, 
promittito, satisque dato arbitratu domini. Donicum 
solutum erit, aut ita satis datum erit, quae in fundo illata 
erunt, pigneri sunto.  Ne quid eorum de fundo 
deportato.  Si quid deportauerit, domini esto. Vasa 
torcula, funes, scalas, trapetos, si quid et aliut datum 
erit, salua recte reddito, nisi quae uetustate fracta erunt. 
Si non reddet, aequum soluito. Si emtor legulis et 
factoribus, qui illic opus fecerint, non soluerit, cui dari 
oportebit, si dominus uolet, soluat. Emtor domino 
debeto, et id satis dato, proque ea re ita uti S- S- E- item 
pignori sunto. 

[147] CXLVII. Lex uini pendentis. 
Hac lege uinum pendens uenire oportet. Vinaceos 
illutos, et faecem relinquito. Locus uinis ad K. Octob. 
primas dabitur. Si non ante ea exportauerit, dominus 
uino, quid uolet, faciet. Caetera lex, quae oleae pendenti. 

[148] CXLVIII. Lex uino in doliis. 
Vinum in doliis hoc modo uenire oportet. Vini in 
culleos singulos quadragenae et singulae urnae 
dabuntur; quod neque aceat, neque muceat, id dabitur. 
In triduo proxumo, uiri boni arbitratu, degustato. Si non 
ita fecerit, uinum pro degustato erit. Quot dies per 
dominum mora fuerit, quo minus uinum degustet, 
totidem dies emtori procedent. Vinum accipito ante K- 
Ian. primas. Si non ante acceperit, dominus uinum 
admetietur. Quod admensum erit, pro eo resoluito. Si 
emtor postularit, dominus iusiurandum dabit, uerum 
fecisse. Locus uinis ad K- Octobres primas dabitur. Si 
ante non deportauerit, dominus uino quid uolet filia 
faciet. Caetera lex, quae oleae pendenti. 

[149] CXLIX. Lex pabulo. 
Qua lege pabulum hibernum uenire oporteat. Qua 
uendas fini, dicito. Pabulum frui occipito ex Kalend. 
Septembribus. Prato sicco decedat, ubi pirus florere 
coeperit : prato irriguo, ubi super inferque uicinus 
permittet tum decedito, uel diem certam utrique facito. 
Caetero pabulo Kalend- Martiis cedito. Bubus domitis 
binis, canterio uni, cum emtor pascet, domino pascere 
recipitur. Oleris, asparagis, lignis, aqua, itinere, actu 
domini usioni recipitur. Si quid emtor, aut pastores aut 
pecus emtoris domino damni dederit, uiri boni arbitratu 
resoluat. Si quid dominus, aut familia, aut pecus emtori 
damni dederit, uiri boni arbitratu resoluetur. Donicum 
pecuniam satisfecerit, aut delegarit, pecus et familia, 
quae illic erit, pigneri sunto. Si quid de iis rebus 
controuersiae erit, Romae iudicium fiat. 

[150] CL. Fructus ouium qua lege uenierit. 
Fructum ouium hac lege uenire oportet. In singulas 
casei P- I S dimidium aridum, lacte feriis quod mulserit 
dimidium, et praeterea lactis urnam I. Hisce legibus 
agnus diem et noctem qui uixerit in fructum; et Kal- 
Iun. emtor fructu decedat.  Si interkalatum erit, K- 
Mais- Agnos XXX ne amplius promittat. Oues quae 
non pepererint, binae pro singulis in fructu cedent. Die 
lanam et agnos uendat. Menses X ab coactore releget. 
Porcos serarios in oues denas singulos pascat. 
Conductor II menses pastorem praebeat. Donec domino 
satisfecerit, aut soluerit, pignori esto. 

[151] CLI.  Quo pacto cupresseta seri oporteat. 
Semen cupressi quando legi, seri, propagarique 
oporteat, et quo pacto cupresseta seri oporteat, Manius 
Percennius Nolanus ad hunc modum monstrauit. Semen 
cupressi Tarentinae per uer legi oportet, maturum, ubi 
hordeum flauescit. Id ubi legeris, in sole ponito, semen 
purgato. Id aridum condito : uti aridum expostum siet. 
Per uer serito in loco ubi terra tenerrima erit, quam 
pullam uocant, ubi aqua propter siet. Eum locum 
stercorato primum bene stercore caprino, aut ouillo.  
Tum uortito bipalio, terram cum stercore bene 
permisceto, depurgato ab herba graminibusque.  Bene 
terram comminuito. Areas facito pedes latas quaternos : 
subcauas facito, uti aquam continere possint.  Inter eas 
sulcos facito, qua herbas de areis purgare possis. Ubi 
areae factae erunt, semen serito crebrum, ita uti linum 
seri solet. Eo cribro terram incernito, dimidiatum 
digitum terram altam succernito. Id bene tabula, aut 
manibus, aut pedibus complanato. Si quando non pluet, 
uti terra sitiat, aquam irrigato leniter in areas. Si non 
habebis unde irriges, gerito, inditoque leniter. 
Quotienscumque opus erit, facito uti aquam addas. Si 
herbae natae erunt, facito uti ab herbis purges. Quam 
tenerrimis herbis, et quoties opus erit, purges per 
aestatem.  Ita uti dictum est, fieri oportet, et ubi semen 
satum siet, stramentis operiri oportet, ubi germen 
nascere coeperit, tum demi. 

[152] CLII.  Quae Memius et M- Manlius de uino emtoribus 
admetiendo monstrauerint. 
De scopis uirgeis, Q- A- M- Manlii monstrauerunt. In 
diebus XXX, quibus uinum legeris, aliquoties facito 
scopas uirgeas ulmeas aridas, in asserculo alligato, 
eabus latera doliis intrinsecus usque bene perfricato, ne 
faex in lateribus adhaerescat. 

[153] CLIII. De uino faecato. 
Vinum faecatum sic facito. Fiscinas olearias 
Campanicas duas illae rei habeto. Eas faecis impleto, 
sub prelumque subdito, exprimitoque. 

[154] CLIV. Vinum emtoribus quomodo admetiaris. 
Vinum emtoribus sine molestia quomodo admetiaris. 
Labrum culleare illae rei facito. Id habeat ad summum 
ansas IV, uti transferri possitur. Id imum pertundito.  Ea 
fistulam subdito uti obturarier recte possit.  Et ad 
summum, qua fini culleum capiet, pertundito. Id in 
suggestu, inter dolia positum habeto, uti in culleum, de 
dolio uinum salire possit. Id impleto.  Postea obturato. 

[155] CLV.  Per hiemem de agro aquam pellere. 
Per hiemem aquam de agro depelli oportet. In monte 
fossas inciles puras habere oportet. Prima autumnitate 
cum pluuius est, tum maxime ab aqua periculum est. 
Cum pluere incipiet familiam cum ferreis sarculis exire 
oportet, incilia aperire, aquam deducere in uias, et 
segetem curare oportet uti fluat. In uilla cum pluet, 
circumire oportet, sicubi perpluat, et signare carbone, 
cum desierit pluere, uti tegula mutetur. Per segetem in 
frumentis, aut in segete, aut in fossis sicubi aqua 
constat, aut aliquid aquae obstat, id emittere, patefieri, 
remouerique oportet. 

[156] CLVI.  Medicamenta brassicae. 
{De brassica quod concoquit.} Brassica est, quae 
omnibus holeribus antistat. Eam esto uel coctam, uel 
crudam. Crudam si edes, in acetum intinguito. Mirifice 
concoquit. Aluum bonam facit, lotiumque ad omnes res 
salubre est. Si uoles in conuiuio multum bibere, 
coenareque libenter, ante coenam esto crudam quantum 
uoles ex aceto. Et item, ubi coenaueris, comesto aliqua 
V folia, reddent te quasi nihil ederis, (biberisque,) bibes 
quantum uoles. Aluum si uoles deiicere superiorem, 
sumito brassicae quae leuissima erit P- IV. Inde facito 
manipulos aequales tres, colligatoque. Postea ollam 
statuito cum aqua. Ubi occipiet feruere paulisper, 
demittito unum manipulum, feruere desistet. Postea ubi 
occipiet feruere, paulisper demittito admodum dum 
quinquies quinque numeres.  Tum eximito. Item facito 
alterum manipulum, item tertium, postea coniicito, 
contundito.  Item eximito, in linteum, exurgeto sucum, 
quasi heminam, in pocillum fictile. Eo indito salis 
micam quasi eruum, et cumini fricti tantum quod oleat. 
Postea ponito pocillum in sereno noctu. Qui poturus 
erit, lauet calida, bibat aquam mulsam, cubet incenatus. 
Postea mane bibat sucum, deambuletque horas IV.  
Agat, negotii si quid habebit. Ubi libido ueniet nauseae, 
eumque adprehendet, decumbat, purgetque sese. 
Tantum bilis, pituitaeque eiiciet, uti ipse miretur, unde 
tantum siet. Postea ubi deorsum uersus ibit, heminam, 
aut paulo plus bibat. Si amplius ibit, sumito farinae 
minutae conchas duas, infriet in aquam, paulum bibat, 
constituet. Verum quibus tormina molesta erunt, 
brassicam in aqua macerare oportet. Ubi macerata erit, 
coniicito in aquam calidam, coquito usque donec ea 
commadebit bene. Aquam defundito. Postea salem 
addito, et cumini paululum, et pollinem polentae.  
Eodem addito et oleum, postea feruefacito infundito in 
catinum, uti frigescat. Eo interito, quod uolet, cibi 
postea edit. Sed si poterit solam brassicam esse, edit. Et 
si sine febre erit, dato uini atri duri. Aquatum bibat 
quam minimum.  Si febris erit, aquam. Id facito 
quotidie mane. Nolito multum dare, ne pertaedescat, uti 
possit porro libenter esse. Ad eundem modum uiro et 
mulieri, et puero dato. Nunc de illis, quibus aegre 
lotium it, quibusque substillum est. Sumito brassicam, 
coniicito in aquam feruentem, coquito paulisper, uti 
subcruda siet. Postea aquam defundito non omnem. Eo 
addito oleum bene, et salem, et cumini paululum 
inferuefacito paulisper, postea inde iusculum frigidum 
sorbere, et ipsam brassicam esse oportet.  Uti quam 
primum excoquatur, quotidie id facito. 

[157] CLVII.  Quot brassicae genera, et quae natura. 
Principium te cognoscere oportet, quae genera brassicae 
sint et cuiusmodi naturam habeant. Omnia ad salutem 
temperat, commutatque sese semper cum calore (et 
rigore) arido, simul humido, et dulci, et amaro, et acri. 
Sed quae uocantur septem bona in conmixturam, natura 
omnia haec habet brassica. Nunc uti cognoscas naturam 
earum, prima est, leuis quae nominatur.  Ea est grandis, 
latis foliis, caule magno : ualidam habet naturam, et 
uim magnam habet. Altera est crispa, apiacon uocatur.  
Haec est aspera et natura bona ad curationem. Validior 
est, quam quae supra scripta est. Item est tertia, quae 
lenis uocatur, minutis caulibus, tenera, et acerrima 
omnium est istarum, tenui suco uehementissima. Et 
primum scito, de omnibus brassicis nulla est illius modi 
medicamentosior. Ad omnia uulnera, tumores eam 
contritam imponito. Haec omnia ulcera purgabit, 
sanaque faciet sine dolore. Eadem tumida concoquit, 
eadem erumpit. Eadem uulnera putida, canceresque 
purgabit, sanosque faciet, quod aliud medicamentum 
facere non potest. Verum priusquam id imponas, aqua 
calida multa lauato. Postea bis in die contritam 
imponito.  Ea omnem putorem adimet. Cancer ater, is 
olet, et saniem spurcam mittit.  Albus purulentus est.  
Sed fistulosus subtus suppurat sub carne. In ea uulnera 
huiuscemodi teras brassicam, sanum faciet.   Optima est 
ad huiuscemodi uulnus. Et luxatum siquid est, bis die 
aqua calida foueto, brassicam tritam opponito, cito 
sanum faciet.  Si bis die apponitur, dolores auferet. Et si 
quid contusum est, erumpet.  Si brassicam tritam 
apposueris, et sanum faciet : et si quid in mammis 
ulceris natum, et carcinoma, brassicam tritam opponito, 
sanum faciet. Et si ulcus acrimoniam eius ferre non 
poterit, farinam hordeaceam misceto, ita opponito. 
Huiuscemodi ulcera omnia haec sana faciet : quod aliud 
medicamentum facere non potest,  neque purgare. Et 
puero, et puellae si ulcus erit huiuscemodi, farinam 
hordeaceam addito. Et si uoles eam consectam, lautam 
(siccam,) sale, aceto sparsam esse, salubrius nihil erit. 
Quo libentius edas, aceto mulso spargito, mentam 
siccam, et rutam coriandrum sectam, sale sparsam 
paulo.  Libentius edes. Id bene faciet, et mali nihil sinet 
in corpore consistere, et aluum bonam faciet. Si quid 
antea mali intus erit, omnia sana faciet.  De capite, et de 
oculis omnia deducet, et sanum faciet. Hanc mane esse 
oportet ieiunum. Et si bilis atra est, et si lienes turgent, 
et si cor dolet, et si iecur, aut pulmones, aut praecordia, 
uno uerbo omnia sana faciet, intro quae dolitabunt. 
Eodem silphium inradito, bonum est. Nam uenae 
omnes, ubi sufflatae sunt ex cibo, non possunt 
perspirare in toto corpore, inde aliqui morbus nascitur. 
Ubi ex multo cibo aluus non it, pro portione brassica si 
uteris, (id ut te moneo) nihil istorum usu ueniet morbis. 
Verum morbum articularium nulla res tam purgat, 
quam brassica cruda, si eam edes cum ruta et coriando 
concisam. Sic et laserpilium inrasum cum brassica ex 
(aceto) oxymelli et sale sparsa. Haec si uteris, omnes 
articulos poteris experiri. Nullus sumptus est : et si 
sumptus esset, tamen ualetudinis causa experires. Hanc 
oportet mane ieiunum esse. Omnis qui insomnius est, 
hac eadem curatione sanum facies. Verum assam 
brassicam, et unctam caldam, salis paulum dato homini 
ieiuno. Quam plurimum ederit, tam citissime sanus fiet 
ex eo morbo. Tormina quibus molesta erunt, sic facito : 
brassicam macerato bene, postea in aulam coniicito, 
deferuefacito bene. Ubi cocta erit bene, aquam 
defundito. Eo addito oleum bene, et salis paululum, et 
cuminum, et pollinem polentae. Postea ferue bene 
facito. Ubi feruerit, in catinum indito. Dato edit, si 
poterit, sine pane; si non, dato panem purum.  Ibidem 
madefaciat. Et si febrim non habebit, dato uinum atrum 
bibat.  Cito sanus fiet. Et hoc, si quando usus uenerit, 
qui debilis erit, haec res sanum facere potest. Brassicam 
edit ita uti S- S- E- Et hoc amplius.  Lotium conseruato 
eius, qui brassicam essitarit.  Id calfacito.  Eo hominem 
demittito, cito sanum facies hac cura.  Expertum hoc 
est. Item pueros pusillos, si laues eo lotio, nunquam 
debiles fient. Et quibus oculi parum clari sunt, eo lotio 
inunguito, plus uidebunt. Si caput aut ceruices dolent, 
eo lotio caldo lauito, desinent dolere. Et si mulier eo 
lotio locos fouebit, nunquam ii uirosi fient.  Et fouere 
sic oportet: ubi in scutra feruefeceris, foetae sub sellam 
supponito pertusam. Eo mulier adsidat, (operito,) 
circum uestimenta eam dato. Brassica erratica 
maximam uim habet. Eam arfacere, et conterere oportet 
bene minutam. Si quidem purgare uoles, pridie ne 
coenet, mane ieiuno dato brassicae tritae decoctaeque 
aquae cyathos IV. Nulla res tam bene purgabit, neque 
elleborum, neque scamonium, et sine periculo; et scito 
salubrem esse corpori. Quos diffidas sanos facere, 
facies. Qui hac purgatione purgatus erit, sic eum curato 
: sorbitione liquida hoc per dies VII dato. Ubi esse 
uolet, carnem assam dato. Si esse non uolet, dato 
brassicam coctam, et panem, et bibat uinum lene 
dilutum, lauet raro, utatur unctione. Qui sic purgatus 
erit, diutina ualetudine utetur, neque ullus morbus 
ueniet nisi sua culpa. (Et) si quis ulcus tetrum, uel 
recens habebit, hanc brassicam erraticam aqua spargito, 
opponito, sanum facies. Et si fistula erit, turundam intro 
trudito. Si turundam non recipiet, diluito, indito in 
uesicam, eo calamum alligato.  Ita premito, in fistulam 
introeat.  Ea res sanum faciet cito. Et ad omnia ulcera 
uetera et noua contritam cum melle opponito, sanum 
faciet. Et si polypus in naso introerit, brassicam 
erraticam aridam tritam in manum coniicito, et ad 
nasum admoueto.  Ita subducito susum animam quam 
plurimum poteris.  In triduo polypus excidet. Et ubi 
exciderit, tamen aliquot dies idem facito, ut radices 
polypi persanas facias. Auribus si parum audies, terito 
cum uino brassicam, sucum exprimito, in aurem intro 
tepidum instillato.  Cito te intelleges plus audire. 
Depetigini psoricae brassicam opponito, sanam faciet, et 
ulcus non faciet. 

[158] CLVIII. Aluum deiicere hoc modo oportet. 
Aluum deiicere hoc modo oportet.  Si uis bene tibi 
deiicere, sume tibi ollam, addito eo aquae sestarios VI 
et eo addito ungulam de perna. Si ungulam non habebis, 
addito de perna frustum P- S quam minime pingue. Ubi 
iam coctum incipit esse, eo addito brassicae coliculos 
II, betae coliculos II cum radice sua feliculae paulum, 
herbae mercurialis non multum.  Mitulorum L-. II, 
piscem capitonem, et scorpionem I, cochleas VI et 
lentis pugillum. Haec omnia decoquito usque ad 
sextarios tres iuris. Oleum ne addideris. Indidem sume 
tibi sextarium unum tepidum.  Adde uini Coi cyathum 
unum.  Bibe, interquiesce.  Deinde iterum eodem modo, 
deinde tertium.  Purgabis te bene. Et si uoles insuper 
uinum Coum mixtum bibere, licebit bibas. Ex iis tot 
rebus, quod scriptum est, unum, quod eorum uis, aluum 
deiicere potest. Verum ea re tot res sunt, uti bene 
deiciias, et suaue est. 

[159] CLIX.  Ad intertriginem remedia. 
Intertrigini remedium in uiam cum ibis, absinthi Pontici 
surculum sub anulo habeto. 

[160] CLX. Luxum ut excantes. 
Luxum si quod est, hac cantione sanum fiet. 
Harundinem prende tibi uiridem P- IV aut V longam.  
Mediam diffinde, et duo homines teneant ad 
coxendices. Incipe cantare: IN ALIO S- F- MOTAS 
VAETA, DARIES ASTARIES DISSUNAPITER, 
usque dum coeant. Ferrum insuper iactato. Ubi coierint, 
et altera alteram tetigerint; id manu prehende, et dextra 
sinistra praecide.  Ad luxum, aut ad fracturam alliga, 
sanum fiet. Et tamen quotidie cantato in alio, S- F- 
luxato.  Vel hoc modo, HUAT HAUAT HUAT ISTA 
PISTA SISTA, DAMNABO DAMNAUSTRA, et luxato. 
Vel hoc modo, HUAT HAUT HAUT ISTASIS TARSIS 
ARDANNABOU DANNAUSTRA. 

[161] CLXI. Asparagus quomodo seratur. 
Asparagus quomodo seratur. Locum subigere oportet 
bene, qui habeat humorem, aut loco crasso : ubi erit 
subactus, areas facito, ut possis dextra sinistraque sarire 
runcare, ne calcetur. Cum areas deformabis, interuallum 
facito inter areas semipedem latum in omnes partes. 
Deinde serito.  Ad lineam palo grana bina aut terna 
demittito. Et eodem palo cauum terra operito. Deinde 
supra areas stercus spargito, bene serito.  Secundum 
aequinoctium uernum, ubi erit natum, herbas crebro 
purgato, cauetoque ne asparagus una cum herba 
uellatur. Quo anno seueris, substramentis per hiemem 
operito, ne preruratur. Deinde primo uero aperito, 
sarito, runcatoque. Post annum tertium, quam seueris, 
incendito uere primo. Deinde ne ante sarueris, quam 
asparagus natus erit, ne in sariendo radices laedas. 
Tertio, aut quarto anno asparagum uellito ab radice. 
Nam si defringes, stirpes fient, et intermorientur. Usque 
licebit uellas, donicum in semen uideris ire. Semen 
maturum fit ad autumnum. Ita, cum sumpseris semen, 
incendito, et cum coeperit asparagus nasci, sarito, et 
stercorato. Post annos VIII aut IX, cum iam est uetus, 
digerito, et in quo loco posturus eris, terram bene 
subigito, et stercerato. Deinde fossulas facito, qua 
radices asparagi demittas. Interuallum sit ne minus 
pedes singulos inter radices asparagi. Vellito, sic 
circumfodito, ut facile uellere possis.  Caueto ne 
frangatur. Stercus ouillum quam plurimum fac ingeras : 
id est optimum ad eam rem.  Aliud stercus herbas creat. 

[162] CLXII. Salsura pernarum et ofellae Puteolanae. 
Pernas sallire sic oportet, in dolio, aut in seria. Cum 
pernas emeris, ungulas earum praecidito. Salis 
Romaniensis moliti in singulas semodius. In fundo 
dolii, aut seriae sale sternito.  Deinde pernam ponito. 
Cutis deorsum spectet.  Sale obruito totam. Deinde 
alteram insuper ponito.  Eodem modo obruito. Caueto, 
ne caro carnem tangat. Ita omnes obruito. Ubi iam 
omnes composueris, sale insuper obrue, ne caro 
appareat.  Aequalem facito. Ubi iam dies V in sale 
fuerint, eximito omnes cum suo sale. Quae tum 
summae fuerint, imas facito.  Eodemque modo obruito, 
et componito. Post dies omnino duodecimum pernas 
eximito, et salem omnem detergeto, et suspendito in 
uento biduum. Die tertio extergeto spongia bene, 
perunguito oleo. Suspendito in fumo biduum. Tertio die 
demito. Perunguito oleo et aceto commixto. Suspendito 
in carnario. Nec tinia, nec uermes tangent.