[8,0] Liber octauus.

Praefatio.

Coactus assiduis tuis uocibus, Balbe, cum cotidiana mea recusatio non 
difficultatis excusationem, sed inertiae uideretur deprecationem habere, rem 
difficillimam suscepi. Caesaris nostri commentarios rerum gestarum Galliae, non 
comparantibus superioribus atque insequentibus eius scriptis, contexui 
nouissimumque imperfectum ab rebus gestis Alexandriae confeci usque ad exitum 
non quidem ciuilis dissensionis, cuius finem nullum uidemus, sed uitae Caesaris. 
Quos utinam qui legent scire possint quam inuitus susceperim scribendos, qua 
facilius caream stultitiae atque arrogantiae crimine, qui me mediis 
interposuerim Caesaris scriptis. Constat enim inter omnes nihil tam operose ab 
aliis esse perfectum, quod non horum elegantia commentariorum superetur: qui 
sunt editi, ne scientia tantarum rerum scriptoribus deesset, adeoque probantur 
omnium iudicio ut praerepta, non praebita, facultas scriptoribus uideatur. Cuius 
tamen rei maior nostra quam reliquorum est admiratio: ceteri enim, quam bene 
atque emendate, nos etiam, quam facile atque celeriter eos perfecerit scimus. 
Erat autem in Caesare cum facultas atque elegantia summa scribendi, tum 
uerissima scientia suorum consiliorum explicandorum. Mihi ne illud quidem 
accidit, ut Alexandrino atque Africano bello interessem; quae bella quamquam ex 
parte nobis Caesaris sermone sunt nota, tamen aliter audimus ea, quae rerum 
nouitate aut admiratione nos capiunt, aliter, quae pro testimonio sumus dicturi. 
Sed ego nimirum, dum omnes excusationis causas colligo ne cum Caesare conferar, 
hoc ipsum crimen arrogantiae subeo, quod me iudicio cuiusquam existimem posse 
cum Caesare comparari. Vale. 



[8,1] Omni Gallia deuicta Caesar cum a superiore aestate nullum bellandi tempus 
intermisisset militesque hibernorum quiete reficere a tantis laboribus uellet, 
complures eodem tempore ciuitates renouare belli consilia nuntiabantur 
coniurationesque facere. Cuius rei uerisimilis causa adferebatur, quod Gallis 
omnibus cogrutum esset neque ulla multitudine in unum locum coacta resisti posse 
Romanis, nec, si diuersa bella complures eodem tempore intulissent ciuitates, 
satis auxili aut spati aut copiarum habiturum exercitum populi Romani ad omnia 
persequenda; non esse autem alicui ciuitati sortem incommodi recusandam, si tali 
mora reliquae possent se uindicare in libertatem. 
[8,2] Quae ne opinio Gallorum confirmaretur, Caesar Marcum Antonium quaestorem 
suis praefecit hibernis; ipse equitum praesidio pridie Kal. Ianuarias ab oppido 
Bibracte proficiscitur ad legionem XIII, quam non longe a finibus Aeduorum 
collocauerat in finibus Biturigum, eique adiungit legionem XI, quae proxima 
fuerat. Binis cohortibus ad impedimenta tuenda relictis reliquum exercitum in 
copiosissimos agros Biturigum inducit, qui, cum latos fines et complura oppida 
haberent, unius legionis hibernis non potuerint contineri quin bellum pararent 
coniurationesque facerent. 
[8,3] Repentino aduentu Caesaris accidit, quod imparatis disiectisque accidere 
fuit necesse, ut sine timore ullo rura colentes prius ab equitatu opprimerentur 
quam confugere in oppida possent. Namque etiam illud uulgare incursionis hostium 
signum, quod incendiis aedificiorum intellegi consueuit, Caesaris erat 
interdicto sublatum, ne aut copia pabuli frumentique, si longius progredi 
uellet, deficeretur, aut hostes incendius terrerentur. Multis hominum milibus 
captis perterriti Bituriges; qui primum aduentum potuerant effugere Romanorum, 
in finitimas ciuitates aut priuatis hospitiis confisi aut societate consiliorum 
confugerant. Frustra: nam Caesar magni sitineribus omnibus locis occurrit nec 
dat ulli ciuitati spatium de aliena potius quam de domestica salute cogitandi; 
qua celeritate et fideles amicos retinebat et dubitantes terrore ad condiciones 
pacis adducebat. Tali condicione proposita Bituriges, cum sibi uiderent 
clementia Caesaris reditum patere in eius amicitiam finitimasque ciuitates sine 
ulla poena dedisse obsides atque in fidem receptas esse, idem fecerunt. 
[8,4] Caesar militibus pro tanto labore ac patientia, qui brumalibus diebus 
itineribus difficillimis, frigoribus intolerandis studiosissime permanserant in 
labore, ducenos sestertios, centurionibus tot milia nummum praedae nomine 
condonanda pollicetur legionibusque in hiberna remissis ipse se recipit die XXXX 
Bibracte. Ibi cum ius diceret, Bituriges ad eum legatos mittunt auxilium petitum 
contra Carnutes, quos intulisse bellum sibi querebantur. Qua re cognita, cum 
dies non amplius decem et octo in hibernis esset moratus, legiones XIIII et VI 
ex hibernis ab Arare educit, quas ibi collocatas explicandae rei frumentariae 
causa superiore commentario demonstratum est: ita cum duabus legionibus ad 
persequendos Carnutes proficiscitur. 
[8,5] Cum fama exercitus ad hostes esset perlata, calamitate ceterorum ducti 
Carnutes desertis uicis oppidisque, quae tolerandae hiemis causa constitutis 
repente exiguis ad necessitatem aedificiis incolebant (nuper enim deuicti 
complura oppida dimiserant), dispersi profugiunt. Caesar erumpentes eo maxime 
tempore acerrimas tempestates cum subire milites nollet, in oppido Carnutum 
Cenabo castra ponit atque in tecta partim Gallorum, partim quae coniectis 
celeriter stramentis tentoriorum integendorum gratia erant inaedificata, milites 
compegit. Equites tamen et auxiliarios pedites in omnes partes mittit quascumque 
petisse dicebantur hostes; nec frustra: nam plerumque magna praeda potiti nostri 
reuertuntur. Oppressi Carnutes hiemis difficultate, terrore periculi, cum tectis 
expulsi nullo loco diutius consistere auderent nec siluarum praesidio 
tempestatibus durissimis tegi possent, dispersi magna parte amissa suorum 
dissipantur in finitimas ciuitates. 
[8,6] Caesar tempore anni difficillimo, cum satis haberet conuenientes manus 
dissipare, ne quod initium belli nasceretur, quantumque in ratione esset, 
exploratum haberet sub tempus aestiuorum nullum summum bellum posse conflari, 
Gaium Trebonium cum duabus legionibus, quas secum habebat, in hibernis Cenabi 
collocauit; ipse, cum crebris legationibus Remorum certior fieret Bellouacos, 
qui belli gloria Gallos omnes Belgasque praestabant, finitimasque his ciuitates 
duce Correo Bellouaco et Commio Atrebate exercitus comparare atque in unum locum 
cogere, ut omni multitudine in fines Suessionum, qui Remis erant attributi, 
facerent impressionem, pertinere autem non tantum ad dignitatem sed etiam ad 
salutem suam iudicaret nullam calamitatem socios optime de re publica meritos 
accipere, legionem ex hibernis euocat rursus undecimam; litteras autem ad Gaium 
Fabium mittit, ut in fines Suessionum legiones duas quas habebat adduceret, 
alteramque ex duabus ab Labieno arcessit. Ita, quantum hibernorum opportunitas 
bellique ratio postulabat, perpetuo suo labore in uicem legionibus expeditionum 
onus iniungebat. 
[8,7] His copiis coactis ad Bellouacos proficiscitur castrisque in eorum finibus 
positis equitum turmas dimittit in omnes partes ad aliquos excipiendos ex quibus 
hostium consilia cognosceret. Equites officio functi renuntiant paucos in 
aedificiis esse inuentos, atque hos, non qui agrorum colendorum causa 
remansissent (namque esse undique diligenter demigratum), sed qui speculandi 
causa essent remissi. A quibus cum quaereret Caesar quo loco multitudo esset 
Bellouacorum quodue esset consilium eorum, inueniebat Bellouacos omnes qui arma 
ferre possent in unum locum conuenisse, itemque Ambianos, Aulercos, Caletos, 
Veliocasses, Atrebatas; locum castris excelsum in silua circumdata palude 
delegisse, impedimenta omnia in ulteriores siluas contulisse. Complures esse 
principes belli auctores, sed multitudinem maxime Correo obtemperare, quod ei 
summo esse odio nomen populi Romani intellexissent. Paucis ante diebus ex his 
castris Atrebatem Commium discessisse ad auxilia Germanorum adducenda; quorum et 
uicinitas propinqua et multitudo esset infinita. Constituisse autem Bellouacos 
omnium principum consensu, summa plebis cupiditate, si, ut diceretur, Caesar cum 
tribus legionibus ueniret, offerre se ad dimicandum, ne miseriore ac duriore 
postea condicione cum toto exercitu decertare cogerentur; si maiores copias 
adduceret, in eo loco permanere quem delegissent, pabulatione autem, quae 
propter anni tempus cum exigua tum disiecta esset, et frumentatione et reliquo 
commeatu ex insidiis prohibere Romanos. 
[8,8] Quae Caesar consentientibus pluribus cum cognosset atque ea quae 
proponerentur consilia plena prudentiae longeque a temeritate barbarorum remota 
esse iudicaret, omnibus rebus inseruiendum statuit, quo celerius hostis 
contempta sua paucitate prodiret in aciem. Singularis enim uirtutis ueterrimas 
legiones VII, VIII, VIIII habebat, summae spei delectaeque iuuentutis XI, quae 
octauo iam stipendio tamen in collatione reliquarum nondum eandem uetustatis ac 
uirtutis ceperat opinionem. Itaque consilio aduocato, rebus eis quae ad se 
essent delatae omnibus expositis animos multitudinis confirmat. Si forte hostes 
trium legionum numero posset elicere ad dimicandum, agminis ordinem ita 
constituit, ut legio septima, octaua, nona ante omnia irent impedimenta, deinde 
omnium impedimentorum agmen, quod tamen erat mediocre, ut in expeditionibus esse 
consueuit, cogeret undecima, ne maioris multitudinis species accidere hostibus 
posset quam ipsi depoposcissent. Hac ratione paene quadrato agmine instructo in 
conspectum hostium celerius opinione eorum exercitum adducit. 
[8,9] Cum repente instructas uelut in acie certo gradu legiones accedere Galli 
uiderent, quorum erant ad Caesarem plena fiduciae consilia perlata, siue 
certamiuis periculo siue subito aduentu siue exspectatione nostri consili copias 
instruunt pro castris nec loco superiore decedunt. Caesar, etsi dimicare 
optauerat, tamen admiratus tantam multitudinem hostium ualle intermissa magis in 
altitudinem depressa quam late patente castra castris hostium confert. Haec 
imperat uallo pedum XII muniri, loriculam pro {hac} ratione eius altitudinis 
inaedificari; fossam duplicem pedum denum quinum lateribus deprimi directis; 
turres excitari crebras in altitudinem trium tabulatorum, pontibus traiectis 
constratisque coniungi, quorum frontes uiminea loricula munirentur; ut ab 
hostibus duplici fossa, duplici propugnatorum ordine defenderentur, quorum alter 
ex pontibus, quo tutior altitudine esset, hoc audacius longiusque permitteret 
tela, alter, qui propior hostem in ipso uallo collocatus esset, ponte ab 
incidentibus telis tegeretur. Portis fores altioresque turres imposuit. 
[8,10] Huius munitionis duplex erat consilium. Namque et operum magnitudinem et 
timorem suum sperabat fiduciam barbaris allaturum, et cum pabulatum 
frumentatumque longius esset proficiscendum, paruis copiis castra munitione ipsa 
uidebat posse defendi. Interim crebro paucis utrimque procurrentibus inter bina 
castra palude interiecta contendebatur; quam tamen paludem nonnumquam aut nostra 
auxilia Gallorum Germanorumque transibant acriusque hostes insequebantur, aut 
uicissim hostes eadem transgressi nostros longius summouebant. Accidebat autem 
cotidianis pabulationibus (id quod accidere erat necesse, cum raris disiectisque 
ex aedificius pabulum conquireretur), ut impeditis locis dispersi pabulatores 
circumuenirentur; quae res, etsi mediocre detrimentum iumentorum ac seruorum 
nostris adferebat, tamen stultas cogitationes incitabat barbarorum, atque eo 
magis, quod Commius, quem profectum ad auxilia Germanorum arcessenda docui, cum 
equitibus uenerat; qui, tametsi numero non amplius erant quingenti, tamen 
Germanorum aduentu barbari nitebantur. 
[8,11] Caesar, cum animaduerteret hostem complures dies castris palude et loci 
natura munitis se tenere neque oppugnari castra eorum sine dimicatione 
perniciosa nec locum munitionibus claudi nisi a maiore exercitu posse, litteras 
ad Trebonium mittit, ut quam celerrime posset legionem XIlI, quae cum T. Sextio 
legato in Biturigibus hiemabat, arcesseret atque ita cum tribus legionibus 
magnis itineribus ad se ueniret; ipse equites in uicem Remorum ac Lingonum 
reliquarumque ciuitatum, quorum magnum numerum euocauerat, praesidio 
pabulationibus mittit, qui subitas hostium incursiones sustinerent. 
[8,12] Quod cum cotidie fieret ac iam consuetudine diligentia minueretur, quod 
plerumque accidit diu turnitate, Bellouaci delecta manu peditum cognitis 
stationibus cotidianis equitum nostrorum siluestribus locis insidias disponunt 
eodemque equites postero die mittunt, qui primum elicerent nostros, deinde 
circumuentos aggrederentur. Cuius mali sors incidit Remis, quibus ille dies 
fungendi muneris obuenerat. Namque hi, cum repente hostium equites animad 
uertissent ac numero superiores paucitatem contempsissent, cupidius insecuti 
peditibus undique sunt circumdati. Quo facto perturbati celerius quam consuetudo 
fert equestris proeli se receperunt amisso Vertisco, principe ciuitatis, 
praefecto equitum; qui cum uix equo propter aetatem posset uti, tamen 
consuetudine Gallorurn neque aetatis excusatione in suscipienda praefectura usus 
erat neque dimicari sine se uoluerat. Inflantur atque incitantur hostium animi 
secundo proelio, principe et praefecto Remorum interfecto, nostrique detrimento 
admonentur diligentius exploratis locis stationes disponere ac mode ratius 
cedentem insequi hostem. 
[8,13] Non intermittunt interim cotidiana proelia in conspectu utrorumque 
castrorum, quae ad uada transitus que fiebant paludis. Qua contentione Germani, 
quos propterea Caesar traduxerat Rhenum ut equitibus interpositi proeliarentur, 
cum constantius uniuersi paludem transissent paucisque resistentibus interfectis 
pertinacius reliquam multitudinem essent insecuti, perterriti non solum ei qui 
aut comminus opprimebantur aut eminus uulnerabantur, sed etiam qui longius 
subsidiari consuerant, turpiter refugerunt, nec prius finem fugae fecerunt saepe 
amissis superioribus locis quam se aut in castra suorum reciperent, aut nonnulli 
pudore coacti longius profugerent. Quorum periculo sic omnes copiae sunt 
perturbatae ut uix iudicari posset, utrum secundis minimisque rebus 
insolentiores an aduerso mediocri casu timidiores essent. 
[8,14] Compluribus diebus isdem in castris consumptis, cum propius accessisse 
legiones et Gaium Trebonium legatum cognossent, duces Bellouacorum ueriti 
similem obsessionem Alesiae noctu dimittunt eos quos aut aetate aut uiribus 
inferiores aut inermes habebant, unaque reliqua impedimenta. Quorum perturbatum 
et confusum dum explicant agmen (magna enim multitudo carrorum etiam expeditos 
sequi Gallos consueuit), oppressi luce copias armatorum pro suis instruunt 
castris, ne prius Romani persequi se inciperent quam longius agmen 
impedimentorum suorum processisset. At Caesar neque resistentes adgrediendos 
tanto collis ascensu iudicabat, neque non usque eo legiones admouendas ut 
discedere ex eo loco sine periculo barbari militibus instantibus non possent. 
Ita, cum palude impedita a castris castra diuidi uideret, quae trans eundi 
difficultas celeritatem insequendi tardare posset, adque id iugum quod trans 
paludem paene ad hostium castra pertineret mediocri ualle a castris eorum 
intercisum animum aduerteret, pontibus palude constrata legiones traducit 
celeriterque in summam planitiem iugi peruenit, quae decliui fastigio duobus ab 
lateribus muniebatur. Ibi legionibus instructis ad ultimum iugum peruenit 
aciemque eo loco constituit unde tormento missa tela in llostium cuneos conici 
possent. 
[8,15] Barbari confisi loci natura, cum dimicare non recusarent, si forte Romani 
subire collem conarentur, paulatim copias distributas dimittere non possent, ne 
dispersi perturbarentur, in acie permanserunt. Quorum pertinacia cogruta Caesar 
XX cohortibus instructis castrisque eo loco metatis muniri iubet castra. 
Absolutis operibus pro uallo legiones instructas collocat, equites frenatis 
equis in statione disponit. Bellouaci, cum Romanos ad insequendum paratos 
uiderent neque pernoctare aut diutius permanere sine periculo eodem loco 
possent, tale consilium sui recipiendi ceperunt. Fasces, ubi consederant (namque 
in acie sedere Gallos consuesse superioribus commentariis Caesaris declaratum 
est), per manus stramentorum ac uirgultorum, quorum summa erat in castris copia, 
inter se traditos ante aciem collocarunt extremoque tempore diei signo 
pronuntiato uno tempore incenderunt. Ita continens flamma copias omnes repente a 
conspectu texit Romanorum. Quod ubi accidit, barbari uehementissimo cursu 
refugerunt. 
[8,16] Caesar, etsi discessum hostium animaduertere non poterat incendiis 
oppositis, tamen id consilium cum fugae causa initum suspicaretur, legiones 
promouet, turmas mittit ad insequendum; ipse ueritus insidias, ne forte in eodem 
loco subsistere hostis atque elicere nostros in locum conaretur iniquum, tardius 
procedit. Equites cum intrare fumum et flammam densissimam timerent ac, si qui 
cupidius intrauerant, uix suorum ipsi priores partes animaduerterent equorum, 
insidias ueriti liberam facultatem sui recipiendi Bellouacis dederunt. Ita fuga 
timoris simul calliditatisque plena sine ullo detrimento milia non amplius decem 
progressi hostes loco munitissimo castra posuerunt. Inde cum saepe in insidiis 
equites peditesque disponerent, magna detrimenta Romanis in pabulationibus 
inferebant. 
[8,17] Quod cum crebrius accideret, ex captiuo quodam comperit Caesar Correum, 
Bellouacorum ducem, fortissimorum milia sex peditum delegisse equitesque ex omni 
numero mille, quos in insidiis eo loco collocaret, quem in locum propter copiam 
frumenti ac pabuli Romanos missuros suspicaretur. Quo cognito consilio legiones 
plures quam solebat educit equitatumque, qua consuetudine pabulatoribus mittere 
praesidio consuerat, praemittit: huic interponit auxilia leuis armaturae; ipse 
cum legionibus quam potest maxime appropinquat. 
[8,18] Hostes in insidus dispositi, cum sibi delegissent campum ad rem gerendam 
non amplius patentem in omnes partes passibus mille, siluis undique aut 
impeditissimo flumine munitum, uelut indagine hunc insidiis circumdederunt. 
Explorato hostium consilio nostri ad proeliandum animo atque armis parati, cum 
subsequentibus legionibus nullam dimicationem recusarent, turmatim in eum locum 
deuenerunt. Quorum aduentu cum sibi Correus oblatam occasionem rei gerendae 
existimaret, primum cum paucis se ostendit atque in proximas turmas impetum 
fecit. Nostri constanter incursum sustinent insidiatorum neque plures in unum 
locum conueniunt; quod plerumque equestribus proeliis cum propter aliquem 
timorem accidit, tum multitudine ipsorum detrimentum accipitur. 
[8,19] Cum dispositis turmis in uicem rari proeliarentur neque ab lateribus 
circumueniri suos paterentur, erumpunt ceteri Correo proeliante ex siluis. Fit 
magna contentione diuersum proelium. Quod cum diutius pari Marte iniretur, 
paulatim ex siluis instructa multitudo procedit peditum, quae nostros coegit 
cedere equites. Quibus celeriter subueniunt leuis armaturae pedites, quos ante 
legiones missos docui, turmisque nostrorum interpositi constanter proeliantur. 
Pugnatur aliquamdiu pari contentione; deinde, ut ratio postulabat proeli, qui 
sustinuerant primos impetus insidiarum hoc ipso fiunt superiores, quod nullum ab 
insidiantibus imprudentes acceperant detrimentum. Accedunt propius interim 
legiones, crebrique eodem tempore et nostris et hostibus nuntii adferuntur, 
imperatorem instructis copiis adesse. Qua re cognita praesidio cohortium confisi 
nostri acerrime proeliantur, ne, si tardius rem gessissent, uictoriae gloriam 
communicasse cum legionibus uiderentur; hostes concidunt animis atque itineribus 
diuersis fugam quaerunt. Nequiquam: nam quibus difficultatibus locorum Romanos 
claudere uoluerant, eis ipsi tenebantur. Victi tamen perculsique maiore parte 
amissa consternati profugiunt partim siluis petitis, partim flumine (qui tamen 
in fuga a nostris acriter insequentibus conficiuntur), eum interim nulla 
calamitate uictus Correus excedere proelio siluasque petere aut inuitantibus 
nostris ad deditionem potuit adduci, quin fortissime proeliando compluresque 
uulnerando cogeret elatos iracundia uictores in se tela conicere. 
[8,20] Tali modo re gesta recentibus proeli uestigiis ingressus Caesar, cum uictos 
tanta calamitate existimaret hostes nuntio accepto locum castrorum relicturos, 
quae non longius ab ea caede abesse plus minus octo milibus dicebantur, tametsi 
flumine impeditum transitum uidebat, tamen exercitu traducto progreditur. At 
Bellouaci reliquaeque ciuitates repente ex fuga paucis atque his uulneratis 
receptis, qui siluarum benefieio casum euitauerant, omnibus aduersis, cognita 
calamitate, interfecto Correo, amisso equitatu et fortissimis pcditibus, cum 
aduentare Romanos existimarent, concilio repente cantu tubarum conuocato 
conclamant, legati obsidesque ad Caesarem mittantur. 
[8,21] Hoc omnibus probato consilio Commius Atrebas ad eos confugit Germanos, a 
quibus ad id bellum auxilia mutuatus erat. Ceteri e uestigio mittunt ad Caesarem 
legatos petuntque, ut ea poena sit contentus hostium, quam si sine dimicatione 
inferre integris posset, pro sua clementia atque humanitate numquam profecto 
esset illaturus. Adflictas opes equestri proelio Bellouacorum esse; delectorum 
peditum multa milia interisse, uix refugisse nuntios caedis. Tamen magnum ut in 
tanta calamitate Bellouacos eo proelio commodum esse consecutos, quod Correus, 
auctor belli, concitator multitudinis, esset interfectus. Numquam enim senatum 
tantum in ciuitate illo uiuo quantum imperitam plebem potuisse. 
[8,22] Haec orantibus legatis commemorat Caesar: Eodem tempore superiore anno 
Bellouacos ceterasque Galliae ciuitates suscepisse bellum: pertinacissime hos ex 
omnibus in sententia permansisse neque ad sanitatem reliquorum deditione esse 
perductos. Scire atque intellegere se causam peccati facillime mortuis delegari. 
Neminem uero tantum pollere, ut inuitis principibus, resistente senatu, omnibus 
bonis repugnantibus infirma manu plebis bellum concitare et gerere posset. Sed 
tamen se contentum fore ea poena quam sibi ipsi contraxissent. 
[8,23] Nocte insequenti legati responsa ad suos referunt, obsides conficiunt. 
Concurrunt reliquarum ciuitatium legati, quae Bellouacorum speculabantur 
euentum; obsides dant, imperata faciunt excepto Commio, quem timor prohibebat 
cuiusquam fidei suam committere salutem. Nam superiore anno Titus Labienus, 
Caesare in Gallia citeriore ius dicente, cum Commium comperisset sollicitare 
ciuitates et coniurationem contra Caesarem facere, infidelitatem eius sine ulla 
perfidia iudicauit comprimi posse. Quem quia non arbitrabatur uocatum in castra 
uenturum, ne temptando cautiorem faceret, Gaium Volusenum Quadratum misit, qui 
eum per simulationem colloqui curaret interficiendum. Ad eam rem delectos 
idoneos ei tradit centuriones. Cum in colloquium uentum esset, et, ut 
conuenerat, manum Commi Volusenus arripuisset, centurio uel insueta re permotus 
uel celeriter a familiaribus prohibitus Commi conficere hominem non potuit; 
grauiter tamen primo ictu gladio caput percussit. Cum utrimque gladii destricti 
essent, non tam pugnandi quam diffugiendi fuit utrorumque consilium: nostrorum, 
quod mortifero uulnere Commium credebant adfectum; Gallorum, quod insidius 
cognitis plura quam uidebant extimescebant. Quo facto statuisse Commius 
dicebatur numquam in conspectum cuiusquam Romani uenire. 
[8,24] Bellicosissimis gentibus deuictis Caesar, cum uideret nullam iam esse 
ciuitatem quae bellum pararet quo sibi resisteret, sed nonnullos ex oppidis 
demigrare, ex agris diffugere ad praesens imperium euitandum, plures in partes 
exercitum dimittere constituit. M. Antonium quaestorem cum legione duodecima 
sibi coniungit. C. Fabium legatum cum cohortibus XXV mittit in diuersissimam 
partem Galliae, quod ibi quasdam ciuitates in armis esse audiebat neque C. 
Caninium Rebilum legatum, qui in illis regionibus erat, satis firmas duas 
legiones habere existimabat. Titum Labienum ad se euocat; legionem autem XV, 
quae cum eo fuerat in hibernis, in togatam Galliam mittit ad colonias ciuium 
Romanorum tuendas, ne quod simile incommodum accideret decursione barbarorum ac 
superiore aestate Tergestinis acciderat, qui repentino latrocinio atque impetu 
illorum erant oppressi. Ipse ad uastandos depopulandosque fines Ambiorigis 
proficiscitur; quem perterritum ac fugientem cum redigi posse in suam potestatem 
desperasset, proximum suae dignitatis esse ducebat, adeo fines eius uastare 
ciuibus, aedificiis, pecore, ut odio suorum Ambiorix, si quos fortuna reliquos 
fecisset, nullum reditum propter tantas calamitates haberet in ciuitatem. 
[8,25] Cum in omnes partes finium Ambiorigis aut legiones aut auxilia dimisisset 
atque omnia caedibus, incendius, rapinis uastasset, magno numero hominum 
interfecto aut capto Labienum cum duabus legionibus in Treueros mittit, quorum 
ciuitas propter Germaniae uicinitatem cotidianis exercitata bellis cultu et 
feritate non multum a Germanis differebat neque imperata umquam nisi exercitu 
coacta faciebat.  
[8,26] Interim Gaius Caninius legatus, cum magnam multitudinem conuenisse hostium 
in fines Pictonum litteris nuntiisque Durati cognosceret, qui perpetuo in 
amicitia manserat Romanorum, cum pars quaedam ciuitatis eius defecisset, ad 
oppidum Lemonum contendit. Quo cum aduentaret atque ex captiuis certius 
cognosceret multis hominum milibus a Dumnaco, duce Andium, Duratium clausum 
Lemoni oppugnari neque infirmas legiones hostibus committere auderet, castra 
posuit loco munito. Dumnacus, cum appropinquare Caninium cognosset, copiis 
omnibus ad legiones conuersis castra Romanorum oppugnare instituit. Cum 
complures dies in oppugnatione consumpsisset et magno suorum detrimento nullam 
partem munitionum conuellere potuisset, rursus ad obsidendum Lemonum redit. 
[8,27] Eodem tempore C. Fabius legatus complures ciuitates in fidem recipit, 
obsidibus firmat litterisque Gai Canini Rebili fit certior quae in Pictonibus 
gerantur. Quibus rebus cognitis proficiscitur ad auxilium Duratio ferendum. At 
Dumnacus aduentu Fabi cognito desperata salute, si tempore eodem coactus esset 
et Romanum externum sustinere hostem et respicere ac timere oppidanos, repente 
ex eo loco cum copiis recedit nec se satis tutum fore arbitratur, nisi flumine 
Ligeri, quod erat ponte propter magnitudinem transeundum, copias traduxisset. 
Fabius, etsi nondum in conspectum uenerat hostibus neque se Caninio coniunxerat, 
tamen doctus ab eis qui locorum nouerant naturam potissimum credidit hostes 
perterritos eum locum, quem petebant, petituros. Itaque cum copiis ad eundem 
pontem contendit equitatumque tantum procedere ante agmen imperat legionum, 
quantum cum processisset, sine defatigatione equorum in eadem se reciperet 
castra. Consecuntur equites nostri, ut erat praeceptum, inuaduntque Dumnaci 
agmen et fugientes perterritosque sub sarcinis in itinere adgressi magna praeda 
multis interfectis potiuntur. Ita re bene gesta se recipiunt in castra. 
[8,28] Insequenti nocte Fabius equites praemittit sic paratos ut confligerent 
atque omne agmen morarentur, dum consequeretur ipse. Cuius praeceptis ut res 
gereretur, Quintus Atius Varus, praefectus equitum, singularis et animi et 
prudentiae uir, suos hortatur agmenque hostium consecutus turmas partim idoneis 
locis disponit, parte equitum proelium committit. Confligit audacius equitatus 
hostium succedentibus sibi peditibus, qui toto agmine subsistentes equitibus 
suis contra nostros ferunt auxilium. Fit proelium acri certamine. Namque nostri 
contemptis pridie superatis hostibus, cum subsequi legiones meminissent, et 
pudore cedendi et cupiditate per se conficiendi proeli fortissime contra pedites 
proeliantur, hostesque nihil amplius copiarum accessurum credentes, ut pridie 
cognouerant, delendi equitatus nostri nacti occasionem uidebantur. 
[8,29] Cum aliquamdiu summa contentione dimicaretur, Dumnacus instruit aciem quae 
suis esset equitibus in uicem praesidio, cum repente confertae legiones in 
conspectum hostium ueniunt. Quibus uisis perculsae barbarorum turmae ac 
perterritae acies hostium, perturbato impedimentorum agmine, magno clamore 
discursuque passim fugae se mandant. At nostri equites, qui paulo ante cum 
resistentibus fortissime conflixerant, laetitia uictoriae elati magno undique 
clamore sublato cedentibus circumfusi, quantum equorum uires ad persequendum 
dextraeque ad caedendum ualent, tantum eo proelio interficiunt. Itaque amplius 
milibus XII aut armatorum aut eorum qui eo timore arma proiecerant interfectis 
omnis multitudo capitur impedimentorum. 
[8,30] Qua ex fuga cum constaret Drappetem Senonem, qui, ut primum defecerat 
Gallia, collectis undique perditis hominibus, seruis ad libertatem uocatis, 
exulibus omnium ciuitatum adscitis, receptis latronibus impedimenta et commeatus 
Romanorum interceperat, non amplius hominum duobus milibus ex fuga collectis 
prouinciam petere unaque consilium cum eo Lucterium Cadurcum cepisse, quem 
superiore commentario prima defectione Galliae facere in prouinciam uoluisse 
impetum cognitum est, Caninius legatus cum legionibus duabus ad eos persequendos 
contendit, ne detrimento aut timore prouinciae magna infamia perditorum hominum 
latrociniis caperetur. 
[8,31] Gaius Fabius cum reliquo exercitu in Carnutes ceterasque proficiscitur 
ciuitates, quarum eo proelio, quod cum Dumnaco fecerat, copias esse accisas 
sciebat. Non enim dubitabat quin recenti calamitate summissiores essent futurae, 
dato uero spatio ac tempore eodem instigante Dumnaco possent concitari. Qua in 
re summa felicitas celeritasque in recipiendis ciuitatibus Fabium consequitur. 
Nam Carnutes, qui saepe uexati numquam pacis fecerant mentionem, datis obsidibus 
ueniunt in deditionem, ceteraeque ciuitates positae in ultimis Galliae finibus 
Oceano coniunctae, quae Armoricae appellantur, auctoritate adductae Carnutum 
aduentu Fabi legio numque imperata sine mora faciunt. Dumnacus suis finibus 
expulsus errans latitansque solus extremas Galliae regiones petere est coactus. 
[8,32] At Drappes unaque Lucterius, cum legiones Caniniumque adesse cognoscerent 
nec se sine certa pernicie persequente exercitu putarent prouinciae fines 
intrare posse nec iam libere uagandi latrociniorumque faciendorum facultatem 
haberent, in finibus consistunt Cadurcorum. Ibi cum Lucterius apud suos ciues 
quondam integris rebus multum potuisset, semperque auctor nouorum consiliorum 
magnam apud barbaros auctoritatem haberet, oppidum Vxellodunum, quod in 
clientela fuerat eius, egregie natura loci munitum, occupat suis et Drappetis 
copiis oppidanosque sibi coniungit. 
[8,33] Quo cum confestim Gaius Caninius uenisset animaduerteretque omnes oppidi 
partes praeruptissimis saxis esse munitas, quo defendente nullo tamen armatis 
ascendere esset difficile, magna autem impedimenta oppidanorum uideret, quae si 
clandestina fuga subtrahere conarentur, effugere non modo equitatum, sed ne 
legiones quidem possent, tripertito cohortibus diuisis trina excelsissimo loco 
castra fecit; a quibus paulatim, quantum copiae patiebantur, uallum in oppidi 
circuitum ducere instituit. 
[8,34] Quod cum animaduerterent oppidani miserrimaque Alesiae memoria solliciti 
similem casum obsessionis uererentur, maximeque ex omnibus Lucterius, qui 
fortunae illius periculum fecerat, moneret frumenti rationem esse habendam, 
constituunt omnium consensu parte ibi relicta copiarum ipsi cum expeditis ad 
importandum frumentum proficisci. Eo consilio probato proxima nocte duobus 
milibus armatorum relictis reliquos ex oppido Drappes et Lucterius educunt. Hi 
paucos dies morati ex finibus Cadurcorum, qui partim re frumentaria subleuare 
eos cupiebant, partim prohibere quo minus sumerent non poterant, magnum numerum 
frumenti comparant, nonnumquam autem expeditionibus nocturnis castella nostrorum 
adoriuntur. Quam ob causam Gaius Caninius toto oppido munitiones circumdare 
moratur, ne aut opus effectum tueri non possit aut plurimis in locis infirma 
disponat praesidia. 
[8,35] Magna copia frumenti comparata considunt Drappes et Lucterius non longius 
ab oppido X milibus, unde paulatim frumentum in oppidum supportarent. Ipsi inter 
se prouincias partiuntur: Drappes castris praesidio cum parte copiarum restitit; 
Lucterius agmen iumentorum ad oppidum ducit. Dispositis ibi praesidiis hora 
noctis circiter decima siluestribus angustisque itineribus frumentum importare 
in oppidum instituit. Quorum strepitum uigiles castrorum cum sensissent, 
exploratoresque missi quae gererentur renuntiassent, Caninius celeriter cum 
cohortibus armatis ex proximis castellis in frumentarios sub ipsam lucem impetum 
fecit. Ei repentino malo perterriti diffugiunt ad sua praesidia; quae nostri ut 
uiderunt, acrius contra armatos incitati neminem ex eo numero uiuum capi 
patiuntur. Profugit inde cum paucis Lucterius nec se recipit in eastra. 
[8,36] Re bene gesta Caninius ex captiuis comperit partem copiarum cum Drappete 
esse in castris a milibus longe non amplius XII. Qua re ex compluribus cognita, 
cum intellegeret fugato duce altero perterritos reliquos facile opprimi posse, 
magnae felicitatis esse arbitrabatur neminem ex caede refugisse in castra qui de 
accepta calamitate nuntium Drappeti perferret. Sed in experiendo cum periculum 
nullum uideret, equitatum omnem Germanosque pedites, summae uelocitatis homines, 
ad castra hostium praemittit; ipse legionem unam in trina castra distribuit, 
alteram secum expeditam ducit. Cum propius hostes accessisset, ab exploratoribus 
quos praemiserat cognoscit castra eorum, ut barbarorum fere consuetudo est, 
relictis locis superioribus ad ripas fluminis esse demissa; at Germanos 
equitesque imprudentibus omnibus de improuiso aduolasse proeliumque commisisse. 
Qua re cognita legionem armatam instructamque adducit. Ita repente omnibus ex 
partibus signo dato loca superiora capiuntur. Quod ubi accidit, Germani 
equitesque signis legionis uisis uehementissime proeliantur. Confestim cohortes 
undique impetum faciunt omnibusque aut interfectis aut captis magna praeda 
potiuntur. Capitur ipse eo proelio Drappes. 
[8,37] Caninius felicissime re gesta sine ullo paene militis uulnere ad obsidendos 
oppidanos reuertitur externoque hoste deleto, cuius timore antea diuidere 
praesidia et munitione oppidanos circumdare prohibitus erat, opera undique 
imperat administrari. Venit eodem cum suis copiis postero die Gaius Fabius 
partemque oppidi sumit ad obsidendum. 
[8,38] Caesar interim M. Antonium quaestorem cum cohortibus XV in Bellouacis 
relinquit, ne qua rursus nouorum consiliorum capiendorum Belgis facultas 
daretur. Ipse reliquas ciuitates adit, obsides plures imperat, timentes omnium 
animos consolatione sanat. Cum in Carnutes uenisset, quorum in ciuitate 
superiore commentario Caesar exposuit initium belli esse ortum, quod praecipue 
eos propter conscientiam facti timere animaduertebat, quo celerius ciuitatem 
timore liberaret, principem sceleris illius et concitatorem belli, Gutruatum, ad 
supplicium depoposcit. Qui etsi ne ciuibus quidem suis se committebat, tamen 
celeriter omnium cura quaesitus in castra perducitur. Cogitur in eius supplicium 
Caesar contra suam naturam concursu maximo militum, qui ei omnia pericula et 
detrimenta belli accepta referebant, adeo ut uerberibus exanimatum corpus securi 
feriretur. 
[8,39] Ibi crebris litteris Canini fit certior quae de Drappete et Lucterio gesta 
essent, quoque in consilio permanerent oppidani. Quorum etsi paucitatem 
contemnebat, tamen pertinaciam magna poena esse adficiendam iudicabat, ne 
uniuersa Gallia non sibi uires defuisse ad resistendum Romanis, sed constantiam 
putaret, neue hoc exemplo ceterae ciuitates locorum opportunitate fretae se 
uindicarent in libertatem, cum omnibus Gallis notum esse sciret reliquam esse 
unam aestatem suae prouinciae, quam si sustinere potuissent, nullum ultra 
periculum uererentur. Itaque Q. Calenum legatum cum legionibus reliquit qui 
iustis itineribus subsequeretur; ipse cum omni equitatu quam potest celerrime ad 
Caninium contendit. 
[8,40] Cum contra exspectationem omnium Caesar Vxellodunum uenisset oppidumque 
operibus clausum animaduerteret neque ab oppugnatione recedi uideret ulla 
condicione posse, magna autem copia frumenti abundare oppidanos ex perfugis 
cognosset, aqua prohibere hostem temptare coepit. Flumen infimam uallem 
diuidebat, quae totum paene montem cingebat, in quo positum erat praeruptum 
undique oppidum Vxellodunum. Hoc auertere loci natura prohibebat: in infimis 
enim sic radicibus montis ferebatur, ut nullam in partem depressis fossis 
deriuari posset. Erat autem oppidanis difficilis et praeruptus eo descensus, ut 
prohibentibus nostris sine uulneribus ac periculo uitae neque adire flumen neque 
arduo se recipere possent ascensu. Qua difficultate eorum cogmta Caesar 
sagittariis funditoribusque dispositis, tormentis etiam quibusdam locis contra 
facillimos descensus collocatis aqua fluminis prohibebat oppidanos. 
[8,41] Quorum omnis postea multitudo aquatorum unum in locum conueniebat sub 
ipsius oppidi murum, ubi magnus fons aquae prorumpebat ab ea parte, quae fere 
pedum CCC interuallo fluminis circuitu uacabat. Hoc fonte prohiberi posse 
oppidanos cum optarent reliqui, Caesar unus uideret, e regione eius uineas agere 
aduersus montem et aggerem instruere coepit magno cum labore et continua 
dimicatione. Oppidani enim loco superiore decurrunt et eminus sine periculo 
proeliantur multosque pertinaciter succedentes uulnerant; non deterrentur tamen 
milites nostri uineas proferre et labore atque operibus locorum uincere 
difficultates. Eodem tempore cuniculos tectos ab uineis agunt ad caput fontis; 
quod genus operis sine ullo periculo, sine suspicione hostium facere licebat. 
Exstruitur agger in altitudinem pedum sexaginta, collocatur in eo turris decem 
tabulatorum, non quidem quae moenibus aequaret (id enim nullis operibus effici 
poterat), sed quae superare fontis fastigium posset. Ex ea cum tela tormentis 
iacerentur ad fontis aditum, nec sine periculo possent aquari oppidani, non 
tantum pecora atque iumenta, sed etiam magna hostium multitudo siti 
consumebatur. 
[8,42] Quo malo perterriti oppidani cupas sebo, pice, scandulis complent; eas 
ardentes in opera prouoluunt eodemque tempore acerrime proeliantur, ut ab 
incendio restinguendo dimicationis periculo deterreant Romanos. Magna repente in 
ipsis operibus flamma exstitit. Quaecumque enim per locum praecipitem missa 
erant, ea uineis et aggere suppressa comprehendebant id ipsum quod morabatur. 
Milites contra nostri, quamquam periculoso genere proeli locoque iniquo 
premebantur, tamen omnia fortissimo sustinebant animo. Res enim gerebatur et 
excelso loco et in conspectu exercitus nostri, magnusque utrimque clamor 
oriebatur. Ita quam quisque poterat maxime insignis, quo notior testatiorque 
uirtus esset eius, telis hostium flammaeque se offerebat. 
[8,43] Caesar cum complures suos uulnerari uideret, ex omnibus oppidi partibus 
cohortes montem ascendere et simulatione moenium occupandorum clamorem undique 
iubet tollere. Quo facto perterriti oppidani, cum quid ageretur in locis 
reliquis essent suspensi, reuocant ab impugnandis operibus armatos murisque 
disponunt. Ita nostri fine proeli facto celeriter opera flamma comprehensa 
partim restinguunt, partim interscindunt. Cum pertinaciter resisterent oppidani, 
magna etiam parte amissa siti suorum in sententia permanerent, ad postremum 
cuniculis uenae fontis intercisae sunt atque auersac. Quo facto repente perennis 
exaruit fons tantamque attulit oppidanis salutis desperationem, ut id non 
hominum consilio, sed deorum uoluntate factum putarent. Itaque se necessitate 
coacti tradiderunt. 
[8,44] Caesar, cum suam lenitatem cognnitam omnibus sciret neque uereretur ne quid 
crudelitate naturae uideretur asperius fecisse, neque exitum consiliorum suorum 
animaduerteret, si tali ratione diuersis in locis plures consilia inissent, 
exemplo supplici deterrendos reliquos existimauit. Itaque omnibus qui arma 
tulerant manus praecidit uitamque concessit, quo testatior esset poena 
improborum. Drappes, quem captum esse a Caninio docui, siue indignitate et 
dolore uinculorum siue timore grauioris supplici paucis diebus cibo se abstinuit 
atque ita interiit. Eodem tempore Lacterius, quem profugisse ex proelio scripsi, 
cum in potestatem uenisset Epasnacti Aruerni (crebro enim mutandis locis 
multorum fidei se committebat, quod nusquam diutius sine periculo commoraturus 
uidebatur, cum sibi conscius esset, quam inimicum deberet Caesarem habere), hunc 
Epasnactus Aruernus, amicissimus populi Romani, sine dubitatione ulla uinctum ad 
Caesarem deduxit. 
[8,45] Labienus interim in Treueris equestre proelium facit secundum 
compluribusque Treueris interfectis et Germanis, qui nullis aduersus Romanos 
auxilia denegabant, principes eorum uiuos redigit in suam potestatem atque in 
his Surum Aedmlm, qui et uirtutis et generis summam nobilitatem habebat solusque 
ex Aeduis ad id tempus permanserat in armis. 
[8,46] Ea re cognita Caesar, cum in omnibus partibus Galliae bene res geri uideret 
iudicaretque superioribus aestiuis Galliam deuictam subactamque esse, Aquitaniam 
numquam adisset, per Publium Crassum quadam ex parte deuicisset, cum duabus 
legionibus in eam partem Galliae est profectus, ut ibi extremum tempus 
consumeret aestiuorum. Quam rem sicuti cetera celeriter feliciterque confecit. 
Namque omnes Aquitaniae ciuitates legatos ad Caesarem miserunt obsidesque ei 
dederunt. Quibus rebus gestis ipse equitum praesidio Narbonem profecto est, 
exercitum per legatos in hiberna deduxit: quattuor legiones in Belgio collocauit 
cum M. Antonio et C. Trebonio et P. Vatinio legatis, duas legiones in Aeduos 
deduxit, quorum in omni Gallia summam esse auctoritatem sciebat, duas in Turonis 
ad fines Carnutum posuit, quae omnem illam regionem coniunctam Oceano 
continerent, duas reliquas in Lemouicum finibus non longe ab Aruernis, ne qua 
pars Galliae uacua ab exercitu esset. Paucos dies ipse in prouincia moratus, cum 
celeriter omnes conuentus percucurrisset, publicas controuersias cognosset, bene 
meritis praemia tribuisset (cognoscendi enim maximam facultatem habebat, quali 
quisque fuisset animo in totius Galliae defectione, quam sustinuerat fidelitate 
atque auxiliis prouinciae illius), his confectis rebus ad legiones in Belgium se 
recipit hibernatque Nemetocennae. 
[8,47] Ibi cognoscit Commium Atrebatem proelio cum equitatu suo contendisse. Nam 
cum Antonius in hiberna uenisset, ciuitasque Atrebatum in officio esset, 
Commius, qui post illam uulnerationem, quam supra commemoraui, semper ad omnes 
motus paratus suis ciuibus esse consuesset, ne consilia belli quaerentibus 
auctor armorum duxque deesset, parente Romanis ciuitate cum suis equitibus 
latrociniis se suos que alebat infestisque itineribus commeatus complures, qui 
comportabantur in hiberna Romanorum, intercipiebat. 
[8,48] Erat attributus Antonio praefectus equitum C. Volusenus Quadratus qui cum 
eo hibernaret. Hunc Antonius ad persequendum equitatum hostium mittit. Volusenus 
ad eam uirtutem, quae singularis erat in eo, magnum odium Commi adiungebat, quo 
libentius id faceret quod imperabatur. Itaque dispositis insidiis saepius 
equites eius adgressus secunda proelia faciebat. Nouissime, cum uehementius 
contenderetur, ac Volusenus ipsius intercipiendi Commi cupiditate pertinacius 
eum cum paucis insecutus esset, ille autem fuga uehementi Volusenum produxisset 
longius, inimicus homini suorum inuocat fidem atque auxilium, ne sua uulnera per 
fidem imposita paterentur impunita, conuersoque equo se a ceteris incautius 
permittit in praefectum. Faciunt hoc idem omnes eius equites paucosque nostros 
conuertunt atque insequuntur. Commius incensum calcaribus equum coniungit equo 
Quadrati lanceaque infesta magnis uiribus medium femur traicit Voluseni. 
Praefecto uulnerato non dubitant nostri resistere et conuersis equis hostem 
pellere. Quod ubi accidit, complures hostium magno nostrorum impetu perculsi 
uulnerantur ac partim in fuga proteruntur, partim intercipiuntur; quod malum dux 
equi uelocitate euitauit: grauiter adeo uulneratus praefectus, ut uitae 
periculum aditurus uideretur, refertur in castra. Commius autem siue expiato suo 
dolore siue magna parte amissa suorum legatos ad Antonium mittit seque et ibi 
futurum, ubi praescripserit, et ea facturum, quae imperarit, obsidibus firmat; 
unum illud orat, ut timori suo concedatur, ne in conspectum ueniat cuiusquam 
Romani. Cuius postulationem Antonius cum iudicaret ab iusto nasci timore, ueniam 
petenti dedit, obsides accepit. 
Scio Caesarem singulorum annorum singulos commentarios confecisse; quod ego non 
existimaui mihi esse faciendum, propterea quod insequens annus, L. Paulo C. 
Marcello consulibus, nullas habet magnopere Galliae res gestas. Ne quis tamen 
ignoraret, quibus in locis Caesar exercitusque eo tempore fuissent, pauca esse 
scribenda coniungendaque huic commentario statui. 
[8,49] Caesar in Belgio cum hiemaret, unum illud propositum habebat, continere in 
amicitia ciuitates, nulli spem aut causam dare armorum. Nihil enim minus uolebat 
quam sub decessu suo necessitatem sibi aliquam imponi belli gerendi, ne, cum 
exercitum deducturus esset, bellum aliquod relinqueretur quod omnis Gallia 
libenter sine praesenti periculo susciperet. Itaque honorifice ciuitates 
appellando, principes maximis praemiis adficiendo, nulla onera iniungendo 
defessam tot aduersis proeliis Galliam condicione parendi meliore facile in pace 
continuit. 
[8,50] Ipse hibernis peractis contra consuetudinem in Italiam quam maximis 
itineribus est profectus, ut municipia et colonias appellaret, quibus M. Antoni 
quaestoris sui, commendauerat sacerdoti petitionem. Contendebat enim gratia cum 
libenter pro homine sibi coniunctissimo, quem paulo ante praemiserat ad 
petitionem, tum acriter contra factionem et potentiam paucorum, qui M. Antoni 
repulsa Caesaris decedentis gratiam conuellere cupiebant. Hunc etsi augurem 
prius faetum quam Italiam attingeret in itinere audierat, tamen non minus iustam 
sibi causam municipia et colonias adeundi existimauit, ut eis gratias ageret, 
quod frequentiam atque officium suum Antonio praestitissent, simulque se et 
honorem suum sequentis anni commendaret, propterea quod insolenter aduersarii 
sui gloriarentur L. Lentulum et C. Marcellum consules creatos qui omnem honorem 
et dignitatem Caesaris spoliarent, ereptum Ser. Galbae consulatum, cum is multo 
plus gratia suffragiisque ualuisset, quod sibi coniunctus et familiaritate et 
consuetudine legationis esset. 
[8,51] Exceptus est Caesaris aduentus ab omnibus municipiis et coloniis 
incredibili honore atque amore. Tum primum enim ueniebat ab illo uniuersae 
Galliae bello. Nihil relinquebatur quod ad ornatum portarum, itinerum, locorum 
omnium qua Caesar iturus erat excogitari poterat. Cum liberis omnis multitudo 
obuiam procedebat, hostiae omnibus locis immolabantur, tricliniis stratis fora 
templaque occupabantur, ut uel exspectatissimi triumphi laetitia praecipi 
posset. Tanta erat magnificentia apud opulentiores, cupiditas apud humiliores. 
[8,52] Cum omnes regiones Galliae togatae Caesar percucurrisset, summa celeritate 
ad exercitum Nemetocennam rediit legionibusque ex omnibus hibernis ad fines 
Treuerorum euocatis eo profectus est ibique exercitum lustrauit. T. Labienum 
Galliae togatae praefecit, quo maiore commendatione conciliaretur ad consulatus 
petitionem. Ipse tantum itinerum faciebat, quantum satis esse ad mutationem 
locorum propter salubritatem existimabat. Ibi quamquam crebro audiebat Labienum 
ab inimicis suis sollicitari certiorque fiebat id agi paucorum consiliis, ut 
interposita senatus auctoritate aliqua parte exercitus spoliaretur, tamen neque 
de Labieno credidit quidquam neque contra senatus auctoritatem ut aliquid 
faceret potuit adduci. Iudicabat enim liberis sententiis patrum conscriptorum 
causam suam facile obtineri. Nam C. Curio, tribunus plebis, cum Caesaris causam 
dignitatemque defendendam suscepisset, saepe erat senatui pollicitus, si quem 
timor armorum Caesaris laederet, et quoniam Pompei dominatio atque arma non 
minimum terrorem foro inferrent, discederet uterque ab armis exercitusque 
dimitteret: fore eo facto liberam et sui iuris ciuitatem. Neque hoc tantum 
pollicitus est, sed etiam sc. per discessionem facere coepit; quod ne fieret 
consules amicique Pompei iusserunt atque ita rem morando discusserunt. 
[8,53] Magnum hoc testimonium senatus erat uniuersi conueniensque superiori facto. 
Nam Marcellus proximo anno, cum impugnaret Caesaris dignitatem, contra legem 
Pompei et Crassi rettulerat ante tempus ad senatum de Caesaris prouinciis, 
sententiisque dictis discessionem faciente Marcello, qui sibi omnem dignitatem 
ex Caesaris inuidia quaerebat, senatus frequens in alia omnia transiit. Quibus 
non frangebantur animi inimicorum Caesaris, sed admonebantur quo maiores 
pararent necessitates, quibus cogi posset senatus id probare, quod ipsi 
constituissent. 
[8,54] Fit deinde senatus consultum, ut ad bellum Parthi cum legio una a Cn. 
Pompeio, altera a C. Caesare mitteretur; neque obscure duae legiones uni 
detrahuntur. Nam Cn. Pompeius legionem primam, quam ad Caesarem miserat, 
confectam ex delectu prouinciae Caesaris, eam tamquam ex suo numero dedit. 
Caesar tamen, cum de uoluntate minime dubium esset aduersariorum suorum, Pompeio 
legionem remisit et suo nomine quintam decimam, quam in Gallia citeriore 
habuerat, ex senatus consulto iubet tradi. In eius locum tertiam decimam 
legionem in Italiam mittit quae praesidia tueretur, ex quibus praesidiis quinta 
decima deducebatur. Ipse exercitui distribuit hiberna: C. Trebonium cum 
legionibus quattuor in Belgio collocat, C. Fabium cum totidem in Aeduos deducit. 
Sic enim existimabat tutissimam fore Galliam, si Belgae, quorum maxima uirtus, 
Aedui, quorum auctoritas summa esset, exercitibus continerentur. Ipse in Italiam 
profectus est. 
[8,55] Quo cum uenisset, cognoscit per C. Marcellum consulem legiones duas ab se 
remissas, quae ex senatus consulto deberent ad Parthicum bellum duci, Cn. 
Pompeio traditas atque in Italia retentas esse. Hoc facto quamquam nulli erat 
dubium, quidnam contra Caesarem pararetur, tamen Caesar omnia patienda esse 
statuit, quoad sibi spes aliqua relinqueretur iure potius disceptandi quam belli 
gerendi. Contendit ---