[3,0] LIBER TERTIVS. 1 At ducis inuicti iactabant pectora curae, sollicitusque suis nullum per membra soporem accipit, et dulci non claudens lumina somno peruigil in mediis disponit lumina castris. 5 circumquaque duces uallantes agmine denso consilium pariter summis de rebus habebant, tractatu uario noctem sermone trahentes. gaudia militiae referunt tristesque labores, quasque Latinus agit uincens exercitus orbem, 10 nunc bene commissas referentes ordine pugnas, nunc male gesta nouo memorantes bella dolore. dum diuersa canunt, ductor sic forte locutus. "qualis in aduentu fuerat tunc Africa nostro o socii, saeuis esset cum maxima regnis 15 ultio missa dei, tristem quae rite tyrannum Vandalicumque genus centeno perderet anno, Geilamir infandus quamuis uexauerat Afros perdideratque nocens, magnus quo tempore ductor sub iuga Sidonias misit Belisarius arces, 20 principibus captum praesentans urbe tyrannum! quam celeri cursu summis tot bella peracta uiribus, aut quae digna uirum fortuna secuta est! ibat in adductas densis exercitus umbras arboribus, rapidi nec solis torridus ardor 25 militiae nocuit feruens aestate perusta, quamquam autumnus erat, Phoebi candentis et axe tristia bella magis calida inferrentur harena. nec minus et capto, facta iam pace, tyranno laeta fuit. plenam Libyam cultamque reliqui, 30 inque statu proprio me discedente remansit et melior. sum namque memor. fecunda, redundans frugibus, et fructus lumen fundentis oliuae et latices laeti turgens referebat Iacchi. pax erat alta locis. quae tanta insania belli, 35 quis furor exarsit miseris insanes in aruis? quae mouet immerito quatiens Bellona flagello innumeras gentes? uel quae succedit Erinys et Phaethonteos commiscens gentibus ignes omnia sic mergit, ualida labente ruina? 40 dic age, quisquis ades quaesiti temporis index". Gentius egregius respondens uoce magistro, isque magister, ait. "digno uenerande fauore rector summe ducum, nutantis destina terrae, spes Libyae nostrique fauor uirtusque triumphi, 45 impia quae fuerit belli nascentis origo, nos latet abstrusis penitus contenta latebris. uester Caecilides illa de parte tribunus, si iussus coepti referat discrimina belli, cuncta docere potest. cuius quippe omnia nouit [3,50] in patria commissa sua, gentesque locosque auctoremque mali prisci seu temporis iram". praecipitur placidis Liberatus dicere uerbis. paruit ille celer, plena sic uoce locutus. "nitor, summe ducum, causas narrare malorum 55 et iussis parere tuis. dum dicere tempto, flamma nocens surgit, gelidus praecordia sanguis tnrbat, et attentae uix prodit fabula linguae. praecipis ipse meos iterum me ferre labores, dum refero saeuum quod pertulit Africa bellum. 60 sed quia celsa premunt dominantis iussa magistri, hinc procul esto, dolor. magno iam uinceris ausu, parendum est iussis humilique pauore sequendum. principio geminas iam senserat Africa pestes. nunc iterum gemmas sentit miseranda ruinas. 65 finibus in nostris orta est, quae creuit in orbem, impietas. Guenfan miseris est tristis origo Antala nascente fero. nam tempore prisco pax erat in cunctis Libyae tutissima terris. gaudebat miseranda nouis ornata coronis 70 Africa. nectebant flauis gestamen aristis agricolae, solitoque rubens in palmite Bacchus, Paxque sua laetam fulgens ornabat oliua. usque ad ter denos Antalae floruit annos nascentis, nostrique potens pars maxima mundi 75 claruit, ut toto praefulgens Lucifer axe stellarum flammas flamma meliore reuincit. quae dedit in nostris proles Guenfeia terris, summe pater, capiti ipsorum generique reserua. paruulus ille feris uix contigit ubera labris : 80 terribili monitu iam iam flammante Megaera, fama uolat metuenda canens. namque Ammonis ipse templa petit simulata pater. tunc prolis iniquae fata tenenda rogans, mactat de more profano horrida sacra Ioui. tristes et Apollinis aras 85 inde potens, Phoebi tripodas laurusque requirit. funditur horrendis sanguis maestissimus aris, omnigenumque pecus mactat uittata sacerdos, fata mouens. raptis primum quaesiuit in extis inspiciens (series latuit longissima) fibras, 90 duraque perpetuis imponit uiscera flammis. inde ferox rapitur, subito correpta furore, terribilis mersosque simul per uiscera cultros imprimit ipsa sibi. multus de corpore sanguis influit, et crebro geminat cum uulnere ferrum. 95 erigit alta comas. tunc flammea lumina torquet subsiliens, saltusque rotat flexusque malignos corporis acta sui. rubor igneus inficit ora numinis icta Noto. ludunt ceruixque comaeque, inque humeros utrosque cadunt. praecordia raucis [3,100] flatibus alta sonant. miscentur murmura, uoces tunc dubiae, plenumque agitant suspiria pectus. non aliter primos surgens Vulcanus ad ignes follibus obductis tumidos concurrere uentos arte mouet, flammasque ciens Eurosque sonantes 105 spirat, inexhaustas renouans fornace procellas. tunc male facta canens dictis respondet iniquis. "Vandalicas, Guenfan, pariter Libycasque ruinas fata trahunt, Maurisque iugum frenosque resoluunt. Antala crescente tuo furor omnis et ira 110 horribili miserum turbabunt lampade mundum. flammea Tisiphone tortis saeuire chelydris incipit, erexitque rigentes uertice crines aera per uacuum. nigris infusa uenenis ora madent, foedant oculis linguisque trisulcis 115 temperiem, diroque horrescunt tempora tabo. sanguine Vandalico uideo decurrere riuos montibus. en Libycas exurunt ignibus urbes ! en praedam exhaustis rapiunt raptamque reclaudunt cur tantum, o superi, tantum turbare paratis? 120 omnia mista simul. quid multum crescere Mauris? en iterum pereunt. quid iuuit tempore paruo uirtute indomita partam meruisse ruinam? hic leuat, hic perdet multas cum nomine gentes infans, et uario rapiuntur tempora fato. 125 Africa namque suum factorem fessa rogabit, quem colit ipsa deum, quem fas cognoseere dignos. tunc Orientis opes Romani maximus auctor nominis, heu, nostros mandat praesumptus in axes. classibus ecce suis totum conterritat orbem. 130 iam puer indomitus subito pallore tremescit classis in aduentu, iuga iam supportat anhelus. pondera magna domant. ardet dirumpere uincla indigna ceruice ferens, ruptisque catenis en iterum bellum reparat. concursus ad ilium 135 ecce uenit, mundumque puer subuertere currit. quid iuuat hic nimium perituras surgere gentes orbis ab occasu ? quid tantum surgit in altum, unde cadat rursus nostris praesumptus ab aruis? en spoliis oneratus abit, tandemque reuersus 140 proluit, heu, nostro concretos sanguine campos"! talia dicentis uultus in terga retorsit concussa ceruice furor. subitoque tremiscens conticuit, uastoque ad terram pondere fluxit, et dubium murmur defessa per ossa cucurrit. 145 sic, ubi lymphigeros deducit fistula tractus aere cauo, liquidus dum currens funditur amnis rauca sonans, placitum si fluctus sistere ductus; obice contorto patulum celer arte magister obstruit amnis iter, uertex truncatur aquarum [3,150] obicibus clausis, ad fontem refluit amnis, et reliquus fessa transcurrit riuulus unda. responsis sublata nouis gaudetque siletque. namque humilis gens illa fuit. tamen omnis in illum spesque metusque coit. sacrum seruantque fouentque, 155 promissoque sibi fatorum munere gaudent. septimus et decimus nascentem sumpserat annus, cum puer infaustis admouit brachia furtis. Cacus ut Herculeis cariturus luce lacertis, noctis itus metuendus init, raptumque retraxit 160 ductorem patremque gregis, colloque leuauit obnixus portansque furens, et pergit in antrum. strangulat inde premens, constricto gutture pugno. corruit ante pedes aries prostratus anheli, laniferi spes una gregis. tunc ense reclauso 165 diripit astrictam magno cum pondere pellem. uiscera nuda patent. frustis conciditur altis omne pecus, uerubusque trementes conserit artus. uritur horrendum flamma torrente cadauer. ignibus in mediis semiustum sorbet anhelans 170 et trepidus, totumque fero consumpsit hiatu. tempore iam ex illo saeuis adulescere furtis incipit, obscurisque fauentes pascere praedis. contrahit inde uiros, secumque ad furta nefandus in mediis tacitos exhortans ire tenebris 175 arte docet, totumque trahit iam raptor ouile iamque armenta boum. celsisque abscondere praedam montibus abstrusisque latebras quaerere saxis et loca tuta parat. capta subsidere ualle Vandalicasque latens audet temptare phalangas. 180 quantos ille duces, quantos truncauerat hostes obsidione premens mediis in faucibus ense! arbaricasque trahens peruerso numine turmas impius in latis prostrauit cuspide campis. iam tempus miseros fatis urguebat acerbis, 185 regnaque centeno properans iam fregerat anno. tunc primum in nostris urbes succendere terris et populare casas et campis currere Frexes coeperat, infensasque ausus committere pugnas. inde mouens uires tunc Naffur anhelus 190 atque omni de plebe uiros uicina de parte fremit. nos linquere terras et dulces terrore lares sors impia pulsat. feruet praedo ferox. nullis iam uita salutis certa locis. acti fatis urguemur iniquis. 195 tempore Vandalici perierunt gaudia regni nostra. simul uersos miseris tunc flere penates contigit et tutas indignis quaerere terras. Hildimer infaustis gessit tunc proelia signis insuetus conferre manum. non uiribus illum [3,200] uincere, nec tantis poterat concurrere signis. illius aduerso rumpuntur stamina fato montibus in mediis. casus quid terret iniquus? saepe irata piis seruat fortuna nocentes. constiterant nam signa iugis siluisque superba. 205 desuper ab scopulis acies uallauerat hostem. nec spes ulla fugae pressis, nec fidere turbae nec uitam sperare fuit, nec sistere contra iam poterant. tantum scopulis tardatur iniquis illa manus. ruptis tegitur gens impia saxis, 210 uallibus et scissis muratus cingitur hostis. siluarum in medio locus est nemorumque malignus, undique praecisis munitus rupibus ingens. arduus ipse licet summoque cacumine ductus emineat, densisque tegantur saxa salictis, 215 per iuga siderei plano cum uertice campi funduntur. uia nulla patet. uix semita, tortis undique fracta uiis, celsi fastigia campi sola capit. densae clauduntur deuia siluae. Hildimer ut saeptas uidit munimine fossas 220 atque in praecipiti, nullo iam tramite, pugnae stare locos, saeuum timuit temptare periclum. tunc acies propriis densas consistere signis ipse iubet, saeptos dubius qua tendat in hostes. omnia peruersis ueniunt contraria fatis. 225 axe premens medium Phoebus iam lampade caelum feruidus omnis erat. siccis exarserat ardor faucibus, et nimius miseros commouerat aestus. forte sitis quosdam gelidas deduxit ad undas. post tergum rediere uiri. nam longius amnis 230 tunc aberat. plenos portabant fontibus utres haut procul inde caua spectantes ualle ministri. primus ut infaustas contingens Vandalus undas laudauit cessasse sitim, tunc cetera cursu ad latices iam turba coit. sic fata trahebant, 235 sic fortuna nocens damnauerat agmina leto. signifer ecce super mutandum credere signum ausus de summis reduces contorsit habenas montibus. hunc sequitur densis exercitus armis. inuia rupta patent. quaerunt dum prendere cautes, 240 post tergum redeunt. fugientes credidit hostis, et summo de monte ruit. perterruit omnes casus et ille duces. raptantur signa retrorsum uersa fuga. non campus erat, quo currere posset liber equus, laxisque leuis transiret habenis. 245 per rupes scopulosque metu perque ardua montis saxa cadunt, seseque suo iam pondere mergunt. fata premunt miseros, currens et territat hostis, ardet et insequitur. cunctis de partibus ingens turba cadit, seseque suis per pectora telis [3,250] transfodiunt. alii ueniunt in tela cadentum praecipites, alios pondus ciuile repellit. sic pariter turbata ruunt de montibus altis agmina densa uirum. mistis uectator et armis fortis equus, rapidi iactatus turbine cursus, 255 confluit, et dominum uasto sub pondere frangit. ceu glaucam ueniens grando destringit oliuam, arboris excutiens concusso uertice fructus, tunc pariter praeceps ad terram pondere nimbi et tener excutitur, quassatus grandine, ramus. 260 non uirtus inimica uiros, sed fata premebant inuida, quae tantam properabant perdere gentem. hinc acies confracta redit, regemque trementem, annorum fessum numero casumque pauentem deicit, et sceptrum saeuo dedit inde tyranno. 265 tunc doluit princeps dirupto foedere regni, tunc Libyam solitis quaesiuit Roma triumphis. sed tamen in modico perierunt tempore cladis multa satis. dirum senserunt omnia bellum. namque inter gemmas pressa est tunc Afnica pestes. 270 hinc feruens bellum, spolians premit inde tyrannus. subtrahit a miseris almae fortuna salutis praesidium, mortemque alterno Marte minatur. quem fugiant? qua parte cadant? praedantur ubique. terror ubique uiris. saeuas sic tota per illas 275 maxima terrarum est Libye nudata rapinas, ut perit in dubiis puppes, heu, naufraga uentis. Poenorum has pestes solito miseratus ademit more pius princeps, Afris solacia fessis summa ferens, uictorque malum deiecit utrumque 280 Sidonios patres titulis melioribus augens. uestra manus miseros, mortis de faucibus Afros eripuit, fessisque iugum crudele retraxit. Africa surrexit uestris erecta triumphis. gaudia post luctus terrae donastis amicae. 285, dum premitis gentes, totum dum uincitis orbem. intremuere feri uestra uirtute subacti. Maurorum tunc bella duces, tunc proelia quisque uestra pauens, alacer frenos et iura cucurrit principis ultro pati. florens haec gaudia sensit 290 nostra decem tellus plenos laxata per annos, et, quamuis fuerint fato pellente rebelles, ante magis cecidit, quam praedam tolleret, hostis. non mentis consensit tunc Africa bellum. te uigilante, pater, spectauit Leucada pugnas 295 uirtutemque tuam. pinguescunt sanguine campi, ossibus albescunt, feriuntur uomere rapta ex humeris capita et sparsi per gramina trunci. ense tuo cunctis notum est quid gesseris illo Marte, fauente deo. tantis signare tropaeis [3,300] quis potuit campos? ornasti, magne, decorans et Solomoniacos auxisti saepe triumphos. asper et ille semel bellum temptauit Iaudas et tulit, ante tamen campos quam uidit apertos, et mediis tremuit Romanos currere siluis. 305 at Stutias orsus nostra de parte duellum. haec nobis, haec ira fuit. haec addita rebus cura nefanda piis. bellum ciuile reuixit. tunc Carthago feras dirupto foedere praedas sensit et infandum non aequo Marte periclum. 310 sed tamen hic celeri deuictus tempore cessit. hunc Membressa suis uidit concurrere campis, hunc eadem petiisse fugam, cum maximus hostes fudisset modicis uictor Belisarius armis. te quoque per medias uidit Victoria pugnas, 315 fortis et irruptis truncabas agmina castris ense graui, similique uiros uirtute necabas Gerrnano spargente ferum uictumque tyrannum. te Cellas Vatari miro spectabat amore, te Autenti saeuos mactantem uiderat hostes. 320 tunc facta est nostrae requies pinguissima terrae. non bellum, non praedo rapax, non miles auarus rustica tecta subit. temptatur nulla supellex. omnia plena bonis Libyae. pax tuta per orbem. tunc fecunda Ceres. tunc laetus pampinus uuis 325 pictaque gemmiferis arbor splendebat oliuis. miles et in propriis laetatus sedibus insons. cultor in omni parte suas plantare nouellas coeperat, et ductos iungens ad aratra inuencos arua serebat ouans, placidusque a monte canebat. 330 ausus et ad lunam laetus cantare uiator. diues opum pax pinguis erat. mercator ubique quisque canit. resonant securis carmina terris dulcia uoxque leuis. gaudens hinc cantat arator, inde uiator ouans. mulcebant ergo Camenae 335 et uariis hominum releuabant pectora Musis. libertas iam plena fuit, sed tempore paruo. inuida sunt misero fatorum stamina mundo. cur, Lachesis, hominum tenui pendentia filo fata tenes ? leuiter pellis. iam rumpitur orbis. 340 fortibus aut aeris referes ferrique catenis. cuncta mouens terror premeret, non rumperet ira. iamque nouas melior reparauerat Africa uires atque hominem uastare genus mundumque labantem coeperat. his nostris ueniens feruebat in oris. 345 nunquam audita fuit mortis tam tristis imago, non orbis nouitate rudis, non tempore Pyrrhae. nam miseros monstris conturbans letifer annus miscuerat superis manes. seseque uidebant uulnera diuinis homines hausisse sagittis. [3,350] tum uarias pestes una consurgere terra aspectusque feros. iam nullus terror acerbis mortibus. haud leto metuens sua lumina clausit, agitas si qua ruit. lacrimis priuatur amaris humanum genus, et plangentia lumina non sunt, 355 dum sibi quisque timet. nullus tunc reddidit ullum funeris obsequium. sonuit non luctus in urbe. non sponsus sponsam fleuit, non nupta maritum. nulla parens natos doluit natiue parentem. o male corda nouam nusquam plangentia mortem ! 360 iustitium meruit, sed nullis lumina tectis effundunt lacrimas. uilis mors omnibus illa. iam Libycis uacuae cessabant ciuibus urbes. rarus et in multis domibus uix unus oberrans diuitias longa quaerebat lite parentis. 365 immeritus iam plenus opum, qui mille parentum heres erat, non notus auis patrimonia, fructus, argentum uestesque simul flauumque metallum abstulit, et tantis impleuit praedia rebus insaturus. magnis cumulata est arca sacellis. 370 et tamen ardor inops nunquam satiatur auaris. coniugiis caluere nouis, uiduasque potentes accipiunt. nullis uirgo quaesita maritis. coniugis ob nummos defuncti quaeritur uxor, (uirginibus dos parua datur) , si tempore diro 375 nulla maritales curauit reddere luctus. hinc fora cuncta patent, et tristes surgere lites incipiunt. saeuit toto discordia mundo iurgia saeua mouens. pietas omnino recessit. iustitiam nullus compuncta mente secutus. 380 Inde est quod miseris ira dictante flagella omnipotens genitor, dilato tempore nullo, addidit, et lites cunctis iratus ademit. erigit a nostris nascentem finibus hostem. hic fratris mortem concussa mente dolebat. 385 sed uirtus non ulla fuit, qua surgere posset. dum tamen occultum conseruant pectora bellum, militis innumeras fatum miserabile sensit diminuisse manus. gentes non laesit amaras Martis amica lues. metuens tamen ille cauebat, 390 ne mala praedatae caperet contagia terrae. ast ubi pulsa lues, Martis succedere feruor coepit, et infandas acies ad bella coegit. misit ad extremas Libyae sitientis harenas. sole ubi tellurem nimio siccauerat olim 395 fulmine deiectus Phaethon populosque malignos edocuit nostrisque impleuit cladibus ora. iamque ferae gentes Libycum funduntur in axem. raptor ubique furens per nostras currere terras et uastare casas, ignemque immittere tectis [3,400] incipit, et flammis succendere feruidus urbes. ut Solomon uidit tantum consurgere bellum, Romanas acies cunctis de partibus actas contrahit, aduersis properans concurrere fatis. ilicet infausto mandatur pagina cursu, 405 et ruit ecce uolans, aequo non Marte coactus, Maurorum ductor, miseri Solomonis amicus Romanis rebus nimium semperque fidelis, Cusina Mastracianis secum uiribus ingens. qui Tripolis tunc ductor erat, conuenit et audax 410 Pelagius. sed gentiles durosque Mecales secum ad bella trahens fessis non uiribus ibat. Ifuraces fictos suscepit nescius artis. mens obscura manet, quotiens, Fortuna, minaris. heu, Solomon miserande, tuis hos iungere castris 415 debueras. tractus uersis contraria fatis semper agit. nullus poterit uitare quod instat. ultima iamque dies nostras peruenerat oras. iam Libyam minitans properabat perdere fatum. congreditur mediis commiscens proelia siluis 420 impauidus fidensque suis. iam uicerat hostes, iamque acies aduersa fugax aduertere terga coeperat atque metu, feruens iamque ipse per hostes currit et euersas sequitur per deuia turmas, cum subito dirupta fides. Fortuna retorsit 425 uultus retro suos, Lachesis tune stamina rupit, laesaque peruersas retulit Victoria pinnas. inuenere suum tunc tristia fata ministrum. Guntarith infelix nostrum conterruit agmen. funditus hic potuit Romanas uertere uires. 430 non uictum fortuna, minax non presserat hostis. non metus acer agens. sed uertens mente maligna signa refert fugitque. fuga quem uidit ut omnis uersa cohors trepidum, sequitur, campisque magistrum deserit in mediis miscentem proelia fossis. 435 haec fors dura nouas tunc hostibus addidit iras uirtutemque simul, nostris letumque metumque ohscenamque fugam, turpi quae perdere gentes Marte solet. sequitur densis iam fortior armis hostis acerba furens. ipse impendente tumultu 440 occidit, heu, duris transfixo pectore telis immeritus Solomon. tunc omnis uertitur ordo. Martis more furens nullus iam rebus amicus mansit, sed praedam rapiens per bella cucurrit omnis amica manus. fleuit tunc tristis arator 445 disiunctos fugiens hostes rapuisse iuuencos. tunc omnes periere domus, tunc cuncta supellex. nec solus pauper casu concussus in illo succubuit. diues pariter cum paupere mersus. post Solomonis opes libertas facta rapinis, [3,450] nec pars ulla fuit belli secura maligni. raptor ubiquc furens urbes succendit et agros. nec seges aut arbor, flagrans quae soluitur igne, sola perit. quae peste carent, armenta peredit. omnis et a dominis calcata est Africa Mauris. 455 pro dolor ! in campis acies iam sistere nulla, nec potuit clausos miles defendere muros. irascente deo traduntur cuncta rapinis. perfidus et Stutias iterum per bella cucurrit Antala dominante suo, meruitque tyrannus 460 omnia sub domino praedans discurrere Mauro.