[18] XVIII. DIOMEDES, SIVE ZELUS.
DIOMEDES cum magna et eximia gloria floreret et 
Palladi percarus esset, exstimulatus ab ea est (et ipse 
promptior quam oportebat), ut si forte Veneri in pugna 
occurreret, illi neutiquam parceret ; quod et ille audacter 
exsecutus est, et Veneris dextram uulnerauit. Hoc 
facinus ille ad tempus impune tulit, et rebus gestis clarus 
et inclytus in patriam rediit ; ubi domestica mala expertus, 
ad exteros in Italiam profugit. Ibi quoque initia 
satis prospera habuit, et regis Dauni hospitio, et donis 
cultus et ornatus est, et multae illi statuae per eam regionem 
exstructae. Sed sub primam calamitatem, quae populum, 
ad quem diuerterat, afflixit, statim subiit Daunum 
cogitatio, se intra penates suos duxisse hominem impium,
et diis inuisum, et theomachum, qui deam, quam
uel tangere religio erat, ferro inuaserat et uiolauerat. 
Itaque ut patriam suam piaculo obstrictam liberaret, nihil 
hospitii iura reueritus, cum ei ius religionis uideretur 
antiquius, Diomedem subito obtruncat ; statuas et honores 
eius prosterni et aboleri iubet. Neque huiusmodi 
grauem casum uel miserari tutum erat ; sed et ipsi comites 
eius, cum mortem ducis sui lugerent, et questibus omnia 
implerent, in aues quasdam ex genre olorum mutati 
sunt, qui et ipsi sub mortem suam quiddam dulce et 
lugubre sonant.
Habet haec fabula subiectum rarum et fere singulare. 
Neque enim memoriae proditum est in aliqua alia fabula, 
heroem ullum praeter unum Diomedem ferro uiolasse aliquem 
ex diis. Atque certe uidetur fabula imaginem in 
illo depinxisse hominis et fortunae eius, qui ex professo 
hunc finem actionum suarum sibi proponit et destinat, ut 
cultum aliquem diuinum, siue sectam religionis, licet uanam 
et leuem, ui et ferro insectetur et debellet. Quamquam 
enim cruenta religionis dissidia ueteribus incognita 
essent (cum dii ethnici zelotypia, quod est Dei ueri attributum, 
non tangerentur), tamen tanta et tam lata uidetur 
fuisse prisci seculi sapientia, ut quae experiundo non 
nossent, tamen meditatione et simulacris comprehenderent. 
Qui itaque sectam aliquam religionis, licet uanam 
et corruptam, et infamem (id quod sub persona Veneris 
significatur), non ui rationis et doctrinae, et sanctitate 
uitae, atque exemplorum et auctoritatum pondere, corrigere 
et conuincere; sed ferro et flamma, et poenarum 
acerbitate exscindere, et exterminare nituntur : incenduntur 
fortasse ad hoc ipsum a Pallade ; id est, prudentia 
quadam acri et iudicii seueritate, quarum uigore et 
efficacia huiusmodi errorum fallacias et commenta penitus 
introspiciunt : et ab odio prauitatis et zelo bono ; et 
ad tempus fere magnam gloriam adipiscuntur, atque a 
uulgo (cui nihil moderatum, gratum esse potest), ut unici 
ueritatis et religionis uindices (cum caeteri tepidi uideantur 
et meticulosi), celebrantur et fere adorantur. Attamen 
haec gloria et felicitas raro ad exitum durat : sed 
omnis fere uiolentia, nisi morte celeri uicissitudines rerum 
effugiat, sub finem improspera est. Quod si eueniat ut 
rerum commutatio fiat, et secta illa proscripta et depressa 
uires acquirat et insurgat, tum uero huiusmodi 
hominum zeli et contentiones damnantur, et nomen ipsum 
odio est, et omnes honores eorum in opprobrium 
desinunt. Quod autem ab hospite interfectus est Diomedes ; 
id eo spectat, quod religionis dissidium, etiam 
inter coniunctissimos, insidias et proditiones excitet. Illud 
uero de luctu ipso, et querimoniis minime toleratis, sed 
supplicio affectis, huiusmodi est, ut moneat, in omni fere 
scelere miserationi hominum locum esse, ut etiam qui 
crimina oderunt, personas tamen et calamitates reorum, 
humanitatis causa, commiserentur; extremum autem malorum 
esse, si misericordiae commercia interdicantur. Atque 
tamen in causa religionis et impietatis, etiam mise
rationes hominum notari et suspectas esse. Contra uero 
comitum Diomedis, id est, hominum, qui eiusdem sunt 
sectae et opinonis, querimoniae et deplorationes argutae 
admodum et canorae esse solent, instar olorum, aut auium 
Diomedis ; in quo etiam illa pars allegoriae nobilis est et 
insignis ; eorum, qui propter causam religionis supplicia 
subeunt, uoces sub tempus mortis, tanquam cycneas cantiones, 
animos hominum mirum in modum flectere, et in memoriis 
et sensibus eorum diutissime inhaerere et permanere.