[13,0] XIII. PROTEUS, SIVE MATERIA.

[13,1] NARRANT poetae Proteum Neptuno pastorem fuisse ; 
eundemque senem et uatem ; uatem scilicet praestantissimum 
et ueluti ter maximum. Nouerat enim non futura 
solummodo, sed et praeterita et praesentia, adeo ut, praeter 
diuinationem, etiam omnis antiquitatis et omnium secretorum 
nuncius ac interpres esset. Morabatur autem 
sub ingenti specu. Ibi ei mos erat sub meridiem gregem 
suum phocarum numerare, atque deinde somno se dare.
Qui autem opera eius aliqua in re uti uolebat, is non alio 
modo apud eum ualere poterat, nisi eum manicis comprehensum 
uinculis constringeret. Ille contra, ut se liberaret, 
in omnes formas, atque rerum miracula, ignem, lympham, 
feras, se uertere solebat ; donec tandem in pristinam formam restitueretur.

[13,2] Sensus fabulae ad abdita naturae et conditiones materiae 
pertinere uidetur. Sub Protei enim persona materia 
significatur, omnium rerum post Deum antiquissima. 
Materia autem sub coeli concauo, tanquam sub specu, habitat. 
Neptuni autem mancipium est, quia omnis materiae 
operatio et dispensatio in liquidis praecipue exercetur. 
Pecus autem, siue grex Protei, non aliud uidetur esse, 
quam species ordinariae animalium, plantarum, metallorum, 
in quibus materia uidetur se diffundere et quasi consumere ; 
adeo ut postquam istas species effinxerit, et absoluerit 
(tanquam penso completo) dormire et quiescere 
uideatur, nec alias amplius species moliri, tentare, aut parare. 

[13,3] Atque haec est Protei pecoris numeratio, et subinde 
somnus. Hoc autem sub meridiem, non auroram et 
uesperum, fieri dicitur ; id est, cum tempus iam uenerit, 
quod speciebus ex materia debite praeparata et praedisposita 
perficiendis et excludendis maturum sit, et quasi legitimum, 
et inter rudimenta earum et declinationes medium ; 
quod nos satis scimus ex historia sacra sub tempus 
ipsum creationis fuisse ; tum enim per uirtutem illam 
diuini uerbi "Producat", materia ad imperium Creatoris, 
non per ambages suas, sed subito confluxit, et opus suum 
in actum affatim perduxit, ac species constituit. 

[13,4] Atque hucusque fabula narrationem suam de Proteo libero 
et soluto cum pecore suo complet. Nam uniuersitas rerum, 
cum structuris et fabricis specierum ordinariis, est materiae 
non constrictae aut deuinctae, et gregis materiatorum 
facies. Nihilominus si quis peritus naturae minister uim 
adhibeat materiae, et materiam uexet, atque urgeat, tanquam 
hoc ipso destinato et proposito, ut illam in nihilum 
redigat; illa contra (cum annihilatio, aut interitus uerus, 
nisi per Dei omnipotentiam fieri non possit) in tali necessitate 
posita in miras rerum transformationes et effigies 
se uertit : adeo ut tandem ueluti in orbem se mutet, et periodum 
impleat, et quasi se restituat, si uis continuetur.

[13,5] Eius autem constrictionis seu alligationis ratio magis facilis 
erit et expedita, si materia per manicas comprehendatur, 
id est, per extremitates. Quod autem additur in fabula, 
Proteum uatem fuisse, et trium temporum gnarum, 
id cum materiae natura optime consentit. Necesse est 
enim, ut qui materiae passiones et processus nouerit, rerum 
summam et earum, quae factae sunt, et quae fiunt, et 
quae insuper futurae sunt, comprehendat, licet ad partes 
et singularia cognitio non extendatur.