[16] Ac primo cauet terrae, inferiori scilicet principio, ac ostendit quid in causa sit cur a sole terra iampridem destructa et absorpta non sit, nec in futurum esse possit. Caput huic rei distantiam ponit terrae a stellis fixis immensam, a sole ipso satis magnam, et qualis esse debeat, bene mensuratam. Secundo, declinationem radiorum solis a perpendiculo, habito respectu ad partes terrae diuersas; quod uidelicet supra maiorem partem terrae sol numquam sit in uertice, aut incidentia radiorum perpendicularis ; adeo ut uniuersum terrae globum uigore aliquo caloris notabili nunquam occupet. Tertio, obliquitatem motus solis in transcursu per zodiacum, habito respectu ad easdem terrae partes ; unde calor solis in qualicunque uigore non assiduo ingeminatur, sed per interualla maiora redit. Quarto, celeritatem solis respectu motus diurni, qui tantum ambitum tam exiguo temporis spatio conficit ; unde minor mora caloris, neque momentum aliquod temporis in quo calor constet. Quinto, continuationem corporum inter solem et terram, quod sol non per uacuum integras caloris demittat uires, sed per tot corpora renitentia permeans, et cum singulis satagens et dimicans, in immensum langueat et eneruetur ; tanto magis quod quo longius procedat atque debilior euadat, eo corpora inueniat magis inobsequentia; maxime omnium, postquam ad terrae superficiem uentum est, ubi uidetur non solum renitentia, sed plane quaedam repulsio. [17] Processum uero immutationis talem asserit. Bellum plane inexpiabile atque interneciuum esse; neque contrarias istas naturas ullo symbolo conuenire, neque per tertiam, praeterquam hylen. Itaque utramque naturam hoc ipsum appetere, niti, contendere, ut alteram plane perdat, seque solam et suam materiae indat ; ut sit solis opus (quod perspicue et saepe dicit) plane terram uertere in solem ; et uicissim opus terrae, solem uertere in terram ; neque hoc officere quin omnia certo ordine, definitis temporibus, et iustis mensuris fiant; atque actio quaeque cursu debito incipiat, moliatur, uigeat, langueat, cesset. Quod tamen per leges foederis aut concordiae ullas non fieri, sed omnino per impotentiam : omne enim plus et minus in uirtute et actione, non ab intensionis moderamine (quae integrum quiddam concupiscit), sed ab oppositae naturae ictu et fraeno esse. Operationis diuersitatem et multiplicitatem atque etiam perplexitatem omnino propter unum ex tribus istis euenire; uim caloris, dispositionem materiae, modum subactionis ; quae tamen tria nexu quodam inter se implicantur, atque sibi ipsis concausae sunt. Calorem ipsum, ui, copia, mora, medio, successione differre : successionem uero ipsam in plurimis uariari; accedentia, recedentia ; siue intensione, remissione ; saltu, gradu ; reditu, siue repetitione per maiora aut minora interualla ; atque huiusmodi alterationibus. Calores itaque prorsus ui et natura longe diuersissimos esse, prout puriores uel impuriores, habita ratione ad primum fontem (solem uidelicet), facti sint. Neque calorem omnem calorem fouere ; sed postquam gradibus bene multis ad inuicem distent, se mutuo non minus quam frigora perimere ac perdere, et proprias actiones agere, et alterius actionibus aduersari atque opponi ; ut minores calores ad multo maiores constituat Telesius tanquam proditores et perfugas, et cum frigore conspirantes. [18] Itaque uiuidum ilium calorem qui in igne est et uibratur, exilem illum calorem qui in aqua serpit omnino interimere ; atque similiter calorem praeternaturalem humorum putridorum, in corpore humano, calorem nataralem suffocare et exstinguere. Copiam uero caloris plurimum interesse, manifestius esse quam ut explicatione egeat. Neque enim unam aut alteram ignis prunam aeque uehementer ac multas coaceruatas caleficere; maxime autem insigniter copiae caloris effectum demonstrari in multiplicatione caloris solis, per reflexionem radiorum ; numerus enim radiorum conduplicatur per reflexionem simplicem, multiplicatur per uariam. Copiae caloris uero debet adscribi uel addi et unio, quod etiam obliquitate et perpendiculo radiorum optime ustenditur, cum quo propius et ad acutiores angulos radius directus et reflexus coeat, eo ualidiorem coloris ictum iaciat. Quin et sol ipse, cum inter maiores illos et robustiores stellarum fixarum ignes, Regulum, Caniculum, Spicam, uersatur, ualentiores feruores efflat. [19] Moram uero caloris euidentissime maximi momenti operationem esse ; cum omnes uirtutes naturales tempora colant, obseruent ; ut ad uires actuandas tempus requiratur nonnullum, ad roborandas bene multum. Itaque moram caloris calorem aequalem in progressiuam et inaequalem conuertere, quia calor et antecedens et subsequens simul coniugantur ; id et in feruoribus autumnalibus, quia feruoribus solstitialibus, et in horis aestiuis pomeridianis, quia horis ipsis meridianis ardentiores sentiuntur, manifestum esse ; etiam in frigidioribus regionibus debilitatem caloris, mora et longitudine dierum aestiuis temporibus quandoque compensari. At medii potentiam et efficaciam in colore deferendo insignem esse. Hinc enim tempestatum temperiem magnopere uariam, ut coelum indicibili ineonstantia per dies aestiuos algidum nonnihil, per dies hiemales sudum quandoque inueniatur; sole interim iter suum et spatia sua constanter et legitime seruante. Etiam segetes et uuas flantibus austris et coelo nubiloso mugis mutari. Atque omnem coeli secundum uarias annorum reuolutiones dispositionem et excretionem, aliquando pestilentem et morbidam, aliquando salubrem et amicam, hinc causam et originem sumere; medio scilicet aere uariante, quae dispositionem ex ipsa uicissitudine et alteratione tempestatum diuersam, longa fortasse serie, colligit. Successionis uero caloris atque ordinis quo calor calorem consequitur, ut multiplicem rationem, ita summam uirtutem esse. Neque solem tam numerosam et prolificam generationem educere potuisse, nisi corporis solis mouentis configuratio uersus terram et terrae partes plurimae inaequalitatis et uariationis particeps esset. Nam et circulariter mouetur sol, et rapide et ex obliquo, et se retexit, ut et absens sit et praesens, et propior et remotior, et magis ex perpendiculo et magis ex obliquo, et citius rediens et tardius, neque ullo temporis momento calor emanans a sole sibi constet, neque breui interuallo usquam (nisi sub ipsis tropicis) se restituat ; ut tanta uariatio generantis cum tanta uarietate generati optime conueniat. Cui addi posse medii siue uehiculi naturam diuersissimam. Caetera quoque quae de inaequalitate et gradibus caloris unici dicta sunt, posse ad uicissitudines et uarietates successionis in caloribus diuersis referri. [20] Itaque Aristotelem non male generationem et corruptionem rerum obliquae uiae solis attribuisse, eamque ut efficientem causam earum constituisse, si libidine pronuntiandi et arbitrum naturae se gerendi, et res ad placitum suum distinguendi et concinnandi, recte inuentum non corrupisset. Illum enim et generationem et corruptionem (quae nunquam prorsus priuatiua, sed generationis alterius praegnans est) inaequalitati caloris solis secundum totum, hoc est, accedentiae et recedentiae solis coniunctim, non generationem accedentiae, corruptionem recedentiae diuisim, assignare debuisse; quod pinguiter et ex uulgi fere iudicio fecit. Quod si cui mirum uideatur, generationem rerum soli attribui ; cum sol ignis esse asseratur et supponatur, ignis autem nil generet ; id leuiter obiici. Somnium enim plane esse illud de heterogenia calorum solis et ignis. Infinitas enim esse operationes, in quibus actio solis et actio ignis conueniant; ut in maturatione fructuum, conseruatione plantarum tenerarum et clementiae coeli assuetarum in regionibus frigidis, exclusione ouorum, restitutione urinarum ad claritatem (calorem enim solis et animalis coniungimus), resuscitatione animalculorum frigore obrigentium, euocatione rorum et uaporum, et id genus. Sed nihilominus ignem nostrum malum mimum esse, nec solis actiones bene imitari aut prope attingere ; cum solis calor tribus dotatus sit proprietatibus, quas ignis communis aegre ullo artificio repraesentare possit.