[5,1] FRANCISCI BARONIS DE VERULAMIO, VICE-COMITIS SANCTI ALBANI
DE DIGNITATE ET AUGMENTIS SCIENTIARUM LIBER QUINTUS.
AD REGEM SUUM. CAPUT I.
Partitio Doctrinae circa Usum et Obiecta Facultatum Animae 
Humanae in Logicam, et Ethicam. Partitio Logicae in Artes 
Inueniendi, Iudicandi, Retinendi, et Tradendi.
DOCTRINA circa Intellectum (Rex optime) atque illa altera circa 
Voluntatem Hominis, in natalibus suis tanquam gemellae sunt. 
Etenim Illuminationis Puritas et Arbitrii Libertas simul incoeperunt, 
simul corruerunt. Neque datur in uniuersitate rerum 
tam intima sympathia, quam illa Veri et Boni. Quo magis 
rubori fuerit uiris doctis, si scientia sint tanquam angeli alati, 
cupiditatibus uero tanquam serpentes, qui humi reptant; 
circumgerentes animas instar speculi sane, sed menstruati.
Venimus iam ad doctrinam circa Usum et Obiecta Facultatum 
Animae Humanae. Illa duas habet partes, easque notissimas 
et consensu receptas; Logicam et Ethicam: nisi quod 
Doctrinam Ciuilem, quae uulgo ut pars Ethicae collocatur, iam 
ante emancipauerimus, et in integram doctrinam de Homine 
Congregato siue in Societate constituerimus; hic tantum de
homine segregato tractantes. Logica de Intellectu et Ratione; 
Ethica de Voluntate, Appetitu, et Affectibus disserit: 
altera Decreta, altera Actiones progignit. Verum quidem est, 
quod Phantasia in utraque prouincia, tam iudiciali quam ministeriali, 
legati cuiusdam aut internuncii aut proouratoris reciproci 
uices gerit. Nam Sensus idola omnigena Phantasiae tradit, 
de quibus postea Ratio iudicat: at Ratio uicissim idola electa et 
probata Phantasiae transmittit, priusquam fiat executio decreti. 
Siquidem motum uoluntarium perpetuo praecedit eumque incitat 
phantasia; adeo ut phantasia sit utrique, tam rationi 
quam uoluntati, instrumentum commune ; nisi quod Ianus iste 
bifrons sit et duas obuertat facies. Facies enim rationem aspiciens, 
ueritatis habet eflīgiem ; facies autem actionem aspiciens, 
effigiem bonitatis ; quae tamen sint facies, "quales decet esse sororum".
Neque uero merus et nudus internuncius est phantasia ; sed 
authoritatem non exiguam uel accipit uel usurpat, praeter delationem 
simplicem mandati. Recte enim Aristoteles : "Id imperii 
habet anima in corpus, quod dominus in mancipium : ratio 
uero in phantasiam, quod in libera ciuitate magistratus in ciuem",
ad quem possit sua uice redire dominatio. Videmus enim 
quod in iis quae sunt fidei et religionis, phantasia supra ipsam 
rationem scandat et euehatur ; non quod illuminatio diuina 
locum habeat in phantasia, (quin potius in ipsa arce mentis et 
intellectus) ; uerum quemadmodum gratia diuina in uirtutibus 
utitur motibus uoluntatis, ita similiter gratia diuina in illuminationibus 
utitur motibus phantasiae ; unde fit ut religio semper 
aditum sibi ac uiam ad animum quaesierit per Similitudines, 
Typos, Parabolas, Visiones, Insomnia. Rursus haud humile est 
regnum phantasiae in persuasionibus, a ui eloquentiae insinuatis. 
Nam ubi per orationis artificia hominum animi demulcentur, 
inflammantur, et in quamcunque partem pertrahuntur, totum 
illud fit per exuscitationem phantasiae, quae impotens iam facta 
non solum rationi insultat, uerum eidem uim quodammodo facit, 
partim occaecando partim extimulando. Neque tamen causa 
uidetur, cur a partitione priore discedamus. Nam phantasia
scientias fere non parit ; siquidem poesis (quae principio phantasiae 
attributa est) pro lusu potius ingenii quam pro scientia 
habenda. Potestatem autem phantasiae in naturalibus, doctrinae 
de Anima paulo ante assignauimus. Eam uero quam habet 
cum rhetorica oognationem illi ipsi arti (de qua infra tractabimus) 
remitti par est.
Pars ista Humanae Philosophiae quae ad Logicam spectat, 
ingeniorum plurimorum gustui ac palato minus grata est; et 
nihil aliud uidetur quam spinosae subtilitatis laqueus ac tendicula. 
Nam sicut uere dicitur, "Scientiam esse animi pabulum" ; 
ita in hoc pabulo appetendo et deligendo plerique palatum nacti 
sunt Israelitarum simile in deserto ; quos cupido incessit redeundi 
ad ollas carnium, mannae autem fastidium cepit; quae 
licet cibus fuerit coelestis, minus tamen sentiebatur almus et 
sapidus. Eodem modo (ut plurimum) illa Scientiae placent, 
quae habent infusionem nonnullam carnium magis esculentam ; 
quales sunt Historia Ciuilis, Mores, Prudentia Politica, circa 
quas hominum cupiditates, laudes, fortunae, uertuntur et occupatae 
sunt. At istud lumen siccum plurimorum mollia et madida 
ingenia offendit et torret. Caeterum unamquamque rem propria 
si placet dignitate metiri, Rationales Scientiae reliquarum 
omnino claues sunt. Atque quemadmodum "manus instrumentum
 instrumentorum, anima forma formarum", ita et illae artes 
artium ponendae sunt. Neque solum dirigunt, sed et roborant ; 
sicut sagittandi usus et habitus non tantum facit ut 
melius quis collimet, sed ut arcum tendat fortiorem.
Artes Logicae quatuor numero sunt; diuisae ex finibus suis 
in quos tendunt. Id enim agit homo in Rationalibus, aut ut
inueniat quod quaesiuerit ; aut iudicet quod inuenerit ; aut retineat 
quod iudicauerit; aut tradat quod retinuerit. Necesse 
igitur est, ut totidem sint Artes Rationales ; Ars Inquisitionis 
seu Inuentionis; Ars Examinis seu Iudicii; Ars Custodiae 
seu Memoriae; et Ars Elocutionis seu Traditionis. 
De quibus iam sigillatim dicemus.