[22,0] LIBER XXII. 

[22,1] I. Sicut in proximo libro superiore promisimus, iste huius totius operis 
ultimus disputationem de ciuitatis Dei aeterna beatitudine continebit, quae non 
propter aetatis per multa saecula longitudinem tamen quandocumque finiendam 
aeternitatis nomen accepit, sed quem ad modum scriptum est in euangelio, regno 
eius non erit finis; nec ita ut aliis moriendo decedentibus, aliis succedentibus 
oriendo species in ea perpetuitatis appareat, sicut in arbore, quae perenni 
fronde uestitur, eadem uidetur uiriditas permanere, dum labentibus et cadentibus 
foliis subinde alia, quae nascuntur, faciem conseruant opacitatis; sed omnes in 
ea ciues inmortales erunt, adipiscentibus et hominibus, quod numquam sancti 
angeli perdiderunt. Faciet hoc Deus omnipotentissimus eius conditor. Promisit 
enim nec mentiri potest, et quibus fidem hinc quoque faceret, multa sua et non 
promissa et promissa iam fecit. 
Ipse est enim, qui in principio condidit mundum, plenum bonis omnibus 
uisibilibus atque intellegibilibus rebus, in quo nihil melius instituit quam 
spiritus, quibus intellegentiam dedit et suae contemplationis habiles capacesque 
sui praestitit atque una societate deuinxit, quam sanctam et supernam dicimus 
ciuitatem, in qua res, qua sustententur beatique sint, Deus ipse illis est, 
tamquam uita uictusque communis; qui liberum arbitrium eidem intellectuali 
naturae tribuit tale, ut, si uellet, desereret Deum, beatitudinem scilicet suam, 
miseria continuo secutura; qui, cum praesciret angelos quosdam per elationem, 
qua ipsi sibi ad beatam uitam sufficere uellent, tanti boni desertores futuros, 
non eis ademit hanc potestatem, potentius et melius esse iudicans etiam de malis 
bene facere quam mala esse non sinere (quae omnino nulla essent, nisi natura 
mutabilis, quamuis bona et a summo Deo atque incommutabili bono, qui bona omnia 
condidit, instituta, peccando ea sibi ipsa fecisset; quo etiam peccato suo teste 
conuincitur bonam conditam se esse naturam; nisi enim magnum et ipsa, licet non 
aequale Conditori, bonum esset, profecto desertio Dei tamquam luminis sui malum 
eius esse non posset; nam sicut caecitas oculi uitium est et idem ipsum indicat 
ad lumen uidendum esse oculum creatum ac per hoc etiam ipso uitio suo 
excellentius ostenditur ceteris membris membrum capax luminis — non enim alia 
causa esset uitium eius carere lumine —: ita natura, quae fruebatur Deo, optimam 
se institutam docet etiam ipso uitio, quo ideo misera est quia non fruitur Deo); 
qui casum angelorum uoluntarium iustissima poena sempiternae infelicitatis 
obstrinxit atque in eo summo bono permanentibus ceteris, ut de sua sine fine 
permansione certi essent, tamquam ipsius praemium permansionis dedit; qui fecit 
hominem etiam ipsum rectum cum eodem libero arbitrio, terrenum quidem animal, 
sed caelo dignum, si suo cohaereret auctori, miseria similiter, si eum 
desereret, secutura, qualis naturae huius modi conueniret (quem similiter cum 
praeuaricatione legis Dei per Dei desertionem peccaturum esse praesciret, nec 
illi ademit liberi arbitrii potestatem, simul praeuidens, quid boni de malo eius 
esset ipse facturus); qui de mortali progenie merito iusteque damnata tantum 
populum gratia sua colligit, ut inde suppleat et instauret partem, quae lapsa 
est angelorum, ac sic illa dilecta et superna ciuitas non fraudetur suorum 
numero ciuium, quin etiam fortassis et uberiore laetetur. 

[22,2] II. Multa enim fiunt quidem a malis contra uoluntatem Dei; sed tantae est ille 
sapientiae tantaeque uirtutis, ut in eos exitus siue fines, quos bonos et iustos 
ipse praesciuit, tendant omnia, quae uoluntati eius uidentur aduersa. Ac per hoc 
cum Deus mutare dicitur uoluntatem, ut quibus lenis erat uerbi gratia reddatur 
iratus, illi potius quam ipse mutantur et eum quodam modo mutatum in his quae 
patiuntur inueniunt; sicut mutatur sol oculis sauciatis et asper quodam modo ex 
miti et ex delectabili molestus efficitur, cum ipse apud se ipsum maneat idem 
qui fuit. Dicitur etiam uoluntas Dei, quam facit in cordibus oboedientium 
mandatis eius, de qua dicit apostolus: Deus enim est, qui operatur in uobis et 
uelle, sicut iustitia Dei non solum qua ipse iustus est dicitur, sed illa etiam 
quam in homine, qui ab illo iustificatur, facit. Sic et lex eius uocatur, quae 
potius est hominum, sed ab ipso data; nam utique homines erant, quibus ait 
Iesus: In lege uestra scriptum est, cum alio loco legamus: Lex Dei eius in corde 
eius. Secundum hanc uoluntatem, quam Deus operatur in hominibus, etiam uelle 
dicitur, quod non ipse uult, sed suos id uolentes facit; sicut dicitur 
cognouisse, quod ut cognosceretur fecit, a quibus ignorabatur. Neque enim 
dicente apostolo: Nunc autem cognoscentes Deum, immo cognoti a Deo, fas est ut 
credamus, quod eos tunc cognouerit Deus praecognitos ante constitutionem mundi; 
sed tunc cognouisse dictus est, quod tunc ut cognosceretur effecit. De his 
locutionum modis iam et in superioribus libris memini disputatum. Secundum hanc 
ergo uoluntatem, qua Deum uelle dicimus quod alios efficit uelle, a quibus 
futura nesciuntur, multa uult nec facit. Multa enim uolunt fieri sancti eius ab 
illo inspirata sancta uoluntate, nec fiunt, sicut orant pro quibusdam pie 
sancteque, et quod orant non facit, cum ipse in eis hanc orandi uoluntatem 
sancto Spiritu suo fecerit. Ac per hoc, quando secundum Deum uolunt et orant 
sancti, ut quisque sit saluus, possumus illo modo locutionis dicere: "Vult Deus 
et non facit"; ut ipsum dicamus uelle, qui ut uelint isti facit. Secundum illam 
uero uoluntatem suam, quae cum eius praescientia sempiterna est, profecto in 
caelo et in terra omnia quaecumque uoluit non solum praeterita uel praesentia, 
sed etiam futura iam fecit. Verum antequam ueniat tempus, quo uoluit ut fieret, 
quod ante tempora uniuersa praesciuit atque disposuit, dicimus: "Fiet quando 
Deus uoluerit"; si autem non solum tempus quo futurum est, uerum etiam utrum 
futurum sit ignoramus, dicimus: "Fiet, si Deus uoluerit"; non quia Deus nouam 
uoluntatem, quam non habuit, tunc habebit; sed quia id, quod ex aeternitate in 
eius inmutabili praeparatum est uoluntate, tunc erit. 

[22,3] III. Quapropter, ut cetera tam multa praeteream, sicut nunc in Christo uidemus 
impleri quod promisit Abrahae dicens: In semine tuo benedicentur omnes gentes: 
ita quod eidem semini eius promisit implebitur, ubi ait per prophetam: Resurgent 
qui erant in monumentis, et quod ait: Erit caelum nouum et terra noua, et non 
erunt memores priorum, nec ascendet in cor ipsorum, sed laetitiam et 
exultationem inuenient in ea. Ecce ego faciam Hierusalem exultationem et populum 
meum laetitiam; et exultabo in Hierusalem et laetabor in populo meo, et ultra 
non audietur in illa uox fletus. et per alium prophetam quod praenuntiauit 
dicens eidem prophetae: In tempore illo saluabitur populus tuus omnis quo 
inuentus fuerit scriptus in libro, et multi dormientium in terrae puluere (siue, 
ut quidam interpretati sunt, aggere) exurgent, hi in uitam aeternam et hi in 
opprobrium et in confusionem aeternam . et alio loco per eundem prophetam: 
Accipient regnum sancti Altissimi et obtinebunt illud usque in saeculum et usque 
in saeculum saeculorum; et paulo post: Regnum, inquit, eius regnum sempiternum; 
et alia quae ad hoc pertinentia in libro uicensimo posui, siue quae non posui et 
tamen in eisdem litteris scripta sunt, uenient et haec, sicut ista uenerunt, 
quae increduli non putabant esse uentura. Idem quippe Deus utraque promisit, 
utraque uentura esse praedixit, quem perhorrescunt numina paganorum, etiam teste 
Porphyrio, nobilissimo philosopho paganorum. 

[22,4] IV. Sed uidelicet homines docti atque sapientes contra uim tantae auctoritatis, 
quae omnia genera hominum, sicut tanto ante praedixit, in hoc credendum 
sperandumque conuertit, acute sibi argumentari uidentur aduersus corporum 
resurrectionem et dicere quod in tertio de re publica libro a Cicerone 
commemoratum est. Nam cum Herculem et Romulum ex hominibus deos esse factos 
asseueraret: "Quorum non corpora, inquit, sunt in caelum elata; neque enim 
natura pateretur, ut id quod esset e terra nisi in terra maneret." Haec est 
magna ratio sapientium, quorum Dominus nouit cogitationes, quoniam uanae sunt. 
Si enim animae tantummodo essemus, id est sine ullo corpore spiritus, et in 
caelo habitantes terrena animalia nesciremus nobisque futurum esse diceretur, ut 
terrenis corporibus animandis quodam uinculo mirabili necteremur: nonne multo 
fortius argumentaremur id credere recusantes et diceremus naturam non pati, ut 
res incorporea ligamento corporeo uinciretur? Et tamen plena est terra 
uegetantibus animis haec membra terrena, miro sibi modo conexa et implicita. Cur 
ergo eodem uolente Deo, qui fecit hoc animal, non poterit terrenum corpus in 
caeleste corpus attolli, si animus omni ac per hoc etiam caelesti corpore 
praestabilior terreno corpori potuit inligari? An terrena particula tam exigua 
potuit aliquid caelesti corpore melius apud se tenere, ut sensum haberet et 
uitam, et eam sentientem atque uiuentem dedignabitur caelum suscipere aut 
susceptam non poterit sustinere, cum de re sentiat et uiuat ista meliore, quam 
est corpus omne caeleste? Sed ideo nunc non fit, quia nondum est tempus quo id 
fieri uoluit, qui hoc, quod uidendo iam uiluit, multo mirabilius quam illud, 
quod ab istis non creditur, fecit. Cur enim non uehementius admiramur 
incorporeos animos, caelesti corpore potiores, terrenis inligari corporibus quam 
corpora licet terrena sedibus quamuis caelestibus, tamen corporeis sublimari, 
nisi quia hoc uidere consueuimus et hoc sumus, illud uero nondum sumus nec 
aliquando adhuc uidimus? Nam profecto sobria ratione consulta mirabilioris esse 
diuini operis reperitur incorporalibus corporalia quodam modo attexere quam 
licet diuersa, quia illa caelestia, ista terrestria, tamen corpora et corpora copulare. 

[22,5] V. Sed hoc incredibile fuerit aliquando: ecce iam credidit mundus sublatum terrenum Christi 
corpus in caelum; resurrectionem carnis et ascensionem in supernas sedes, paucissimis remanentibus 
atque stupentibus uel doctis uel indoctis, iam crediderunt et docti et indocti. Si rem credibilem 
crediderunt, uideant quam sint stolidi, qui non credunt; si autem res incredibilis credita est, etiam 
hoc utique incredibile est, sic creditum esse, quod incredibile est. Haec igitur duo incredibilia, 
resurrectionem scilicet nostri corporis in aeternum et rem tam incredibilem mundum esse 
crediturum, idem Deus, antequam uel unum eorum fieret, ambo futura esse praedixit. Unum 
duorum incredibilium iam factum uidemus, ut, quod erat incredibile, crederet mundus; cur id quod 
reliquum est desperatur, ut etiam hoc ueniat, quod incredibile credidit mundus, sicut iam uenit, 
quod similiter incredibile fuit, ut rem tam incredibilem crederet mundus, quando quidem hoc 
utrumque incredibile, quorum uidemus unum, alterum credimus, in eisdem litteris praedictum sit, 
per quas credidit mundus? Et ipse modus, quo mundus credidit, si consideretur, incredibilior 
inuenitur. Ineruditos liberalibus disciplinis et omnino, quantum ad istorum doctrinas attinet, 
impolitos, non peritos grammatica, non armatos dialectica, non rhetorica inflatos, piscatores 
Christus cum retibus fidei ad mare huius saeculi paucissimos misit atque ita et ex omni genere tam 
multos pisces et tanto mirabiliores, quanto rariores, etiam ipsos philosophos cepit. Duobus illis 
incredibilibus, si placet, immo quia placere debet, addamus hoc tertium. Iam ergo tria sunt 
incredibilia, quae tamen facta sunt. Incredibile est Christum resurrexisse in carne et in caelum 
ascendisse cum carne; incredibile est mundum rem tam incredibilem credidisse; incredibile est 
homines ignobiles, infimos, paucissimos, imperitos rem tam incredibilem tam efficaciter mundo et 
in illo etiam doctis persuadere potuisse. Horum trium incredibilium primum nolunt isti, cum quibus 
agimus, credere; secundum coguntur et cernere; quod non inueniunt unde sit factum, si non 
credunt tertium. Resurrectio certe Christi et in caelum cum carne in qua resurrexit ascensio toto 
iam mundo praedicatur et creditur; si credibilis non est, unde toto terrarum orbe iam credita est? 
Si multi, nobiles, sublimes, docti eam se uidisse dixerunt et quod uiderunt diffamare curarunt, eis 
mundum credidisse non mirum est, sed istos adhuc credere nolle perdurum est; si autem, ut 
uerum est, paucis, obscuris, minimis, indoctis eam se uidisse dicentibus et scribentibus credidit 
mundus, cur pauci obstinatissimi, qui remanserunt, ipsi mundo iam credenti adhuc usque non 
credunt? qui propterea numero exiguo ignobilium, infimorum, imperitorum hominum credidit, quia 
in tam contemptibilibus testibus multo mirabilius diuinitas se ipsa persuasit. Eloquia namque 
persuadentium, quae dicebant, mira fuerunt facta, non uerba. Qui enim Christum in carne 
resurrexisse et cum illa in caelum ascendisse non uiderant, id se uidisse narrantibus non 
loquentibus tantum, sed etiam mirifica facientibus signa credebant. Homines quippe, quos unius 
uel, ut multum, duarum linguarum fuisse nouerant, repente linguis omnium gentium loquentes 
mirabiliter audiebant; claudum ab uberibus matris ad eorum uerbum in Christi nomine post 
quadraginta annos incolumem constitisse, sudaria de corporibus eorum ablata sanandis profuisse 
languentibus, in uia qua fuerant transituri positos in ordine innumerabiles morbis uariis laborantes, 
ut ambulantium super eos umbra transiret, continuo salutem solere recipere et alia multa 
stupenda in Christi nomine per eos facta, postremo etiam mortuos resurrexisse cernebant. Quae 
si, ut leguntur, gesta esse concedunt, ecce tot incredibilia tribus illis incredibilibus addimus, et ut 
credatur unum incredibile, quod de carnis resurrectione atque in caelum ascensione dicitur, 
multorum incredibilium testimonia tanta congerimus et nondum ad credendum horrenda duritia 
incredulos flectimus. Si uero per Apostolos Christi, ut eis crederetur resurrectionem atque 
ascensionem praedicantibus Christi, etiam ista miracula facta esse non credunt, hoc nobis unum 
grande miraculum sufficit, quod eam terrarum orbis sine ullis miraculis credidit.

[22,6] Recolamus etiam hoc loco illud, quod de Romuli credita diuinitate Tullius admiratur. Verba 
eius ut scripta sunt inseram. Magis est, inquit, in Romulo admirandum, quod ceteri, qui dii ex 
hominibus facti esse dicuntur, minus eruditis hominum saeculis fuerunt, ut fingendi procliuis esset 
ratio, cum imperiti facile ad credendum impellerentur; Romuli autem aetatem minus his sexcentis 
annis iam inueteratis litteris atque doctrinis omnique illo antiquo ex inculta hominum uita errore 
sublato fuisse cernimus. Et paulo post de eodem Romulo ita loquitur, quod ad hunc pertinet 
sensum: Ex quo intellegi potest, inquit, permultis annis ante Homerum fuisse quam Romulum, ut 
iam doctis hominibus ac temporibus ipsis eruditis ad fingendum uix quidquam esset loci. Antiquitas 
enim recepit fabulas, fictas etiam nonnumquam incondite; haec aetas autem iam exculta 
praesertim eludens omne quod fieri non potest respuit. Unus e numero doctissimorum hominum 
idemque eloquentissimus omnium Marcus Tullius Cicero propterea dicit diuinitatem Romuli 
mirabiliter creditam, quod erudita iam tempora fuerunt, quae falsitatem non reciperent fabularum. 
Quis autem Romulum deum nisi Roma credidit, atque id parua et incipiens? Tum deinde posteris 
seruare fuerat necesse quod acceperant a maioribus, ut cum ista superstitione in lacte quodam 
modo matris ebibita cresceret ciuitas atque ad tam magnum perueniret imperium, ut ex eius 
fastigio, uelut ex altiore quodam loco, alias quoque gentes, quibus dominaretur, hac sua opinione 
perfunderet, ut non quidem crederent, sed tamen dicerent deum Romulum, ne ciuitatem, cui 
seruiebant, de conditore eius offenderent, aliter eum nominando quam Roma, quae id non amore 
quidem huius erroris, sed tamen amoris errore crediderat. Christus autem quamquam sit caelestis 
et sempiternae conditor ciuitatis, non tamen eum, quoniam ab illo condita est, Deum credidit, sed 
ideo potius est condenda, quia credit. Roma conditorem suum iam constructa et dedicata tamquam 
deum coluit in templo; haec autem Hierusalem conditorem suum Deum Christum, ut construi 
posset et dedicari, posuit in fidei fundamento. Illa illum amando esse deum credidit; ista istum 
Deum esse credendo amauit. Sicut ergo praecessit unde amaret illa et de amato iam libenter etiam 
falsum bonum crederet: ita praecessit unde ista crederet, ut recta fide non temere quod falsum, 
sed quod uerum erat amaret. Exceptis enim tot et tantis miraculis, quae persuaserunt Deum esse 
Christum, prophetiae quoque diuinae fide dignissimae praecesserunt, quae in illo non sicut a 
patribus adhuc creduntur implendae, sed iam demonstrantur impletae; de Romulo autem, quia 
condidit Romam in eaque regnauit, auditur legiturue quod factum est, non quod antequam fieret 
prophetatum; sed quod sit receptus in deos, creditum tenent litterae, non factum docent. Nullis 
quippe rerum mirabilium signis id ei uere prouenisse monstratur. Lupa quippe illa nutrix, quod 
uidetur quasi magnum exstitisse portentum, quale aut quantum est ad demonstrandum deum? 
Certe enim etsi non meretrix fuit lupa illa, sed bestia, cum commune fuerit ambobus, frater tamen 
eius non habetur deus. Quis autem prohibitus est aut Romulum aut Herculem aut alios tales 
homines deos dicere et mori maluit quam non dicere? Aut uero aliqua gentium coleret inter deos 
suos Romulum, nisi Romani nominis metus cogeret? Quis porro numeret, quam multi quantalibet 
saeuitia crudelitatis occidi quam Christum Deum negare maluerunt? Proinde metus quamlibet leuis 
indignationis, quae ab animis Romanorum, si non fieret, posse putabatur exsistere, compellebat 
aliquas ciuitates positas sub iure Romano tamquam deum colere Romulum; a Christo autem Deo 
non solum colendo, uerum etiam confitendo tantam per orbis terrae populos martyrum 
multitudinem metus reuocare non potuit non leuis offensionis animorum, sed immensarum 
uariarumque poenarum et ipsius mortis, quae plus ceteris formidatur. Neque tunc ciuitas Christi, 
quamuis adhuc peregrinaretur in terris et haberet tamen magnorum agmina populorum, aduersus 
impios persecutores suos pro temporali salute pugnauit; sed potius, ut ottineret aeternam, non 
repugnauit. Ligabantur, includebantur, caedebantur, torquebantur, urebantur, laniabantur, 
trucidabantur et multiplicabantur. Non erat eis pro salute pugnare nisi salutem pro Saluatore 
contemnere.
Scio in libro Ciceronis tertio, nisi fallor, De re publica disputari nullum bellum suscipi a ciuitate 
optima, nisi aut pro fide aut pro salute. Quid autem dicat pro salute uel intellegi quam salutem 
uelit, alio loco demonstrans: Sed his poenis, inquit, quas etiam stultissimi sentiunt, egestate, exilio, 
uinculis, uerberi bus, elabuntur saepe priuati oblata mortis celeritate; ciuitatibus autem mors ipsa 
poena est, quae uidetur a poena singulos uindicare. Debet enim constituta sic esse ciuitas, ut 
aeterna sit. Itaque nullus interitus est rei publicae naturalis, ut hominis, in quo mors non modo 
necessaria est, uerum etiam optanda persaepe. Ciuitas autem cum tollitur, deletur, exstinguitur: 
simile est quodam modo, ut parua magnis conferamus, ac si omnis hic mundus intereat et 
concidat. Hoc ideo dixit Cicero, quia mundum non interiturum cum Platonicis sentit. Constat ergo 
eum pro ea salute uoluisse bellum suscipi a ciuitate, qua fit ut maneat hic ciuitas, sicut dicit, 
aeterna, quamuis morientibus et nascentibus singulis, sicut perennis est opacitas oleae uel lauri 
atque huiusmodi ceterarum arborum singulorum lapsu ortuque foliorum. Mors quippe, ut dicit, non 
hominum singulorum, sed uniuersae poena est ciuitatis, quae a poena plerumque singulos uindicat. 
Unde merito quaeritur, utrum recte fecerint Saguntini, quando uniuersam ciuitatem suam interire 
maluerunt quam fidem frangere, qua cum ipsa Romana re publica tenebantur; in quo suo facto 
laudantur ab omnibus terrenae rei publicae ciuibus. Sed quomodo huic disputationi possent 
oboedire, non uideo, ubi dicitur nullum suscipiendum esse bellum nisi aut pro fide aut pro salute, 
nec dicitur, si in unum simul periculum ita duo ista concurrerint, ut teneri alterum sine alterius 
amissione non possit, quid sit potius eligendum. Profecto enim Saguntini si salutem eligerent, fides 
eis fuerat deserenda; si fides tenenda, amittenda utique salus, sicut factum est. Salus autem 
ciuitatis Dei talis est, ut cum fide ac per fidem teneri uel potius adquiri possit; fide autem perdita 
ad eam quisque uenire non possit. Quae cogitatio firmissimi ac patientissimi cordis tot ac tantos 
martyres fecit, qualem ne unum quidem habuit uel habere potuit quando est deus creditus Romulus.

[22,7] Sed ualde ridiculum est de Romuli falsa diuinitate, cum de Christo loquimur, facere mentionem. 
Verumtamen cum sexcentis ferme annis ante Ciceronem Romulus fuerit atque illa aetas iam fuisse 
doctrinis dicatur exculta, ut quod fieri non potest omne respueret: quanto magis post sexcentos 
annos ipsius tempore Ciceronis maximeque postea sub Augusto atque Tiberio, eruditioribus utique 
temporibus, resurrectionem carnis Christi atque in caelum ascensionem, tamquam id quod fieri non 
potest, mens humana ferre non posset eludensque ab auribus cordibusque respueret, nisi eam fieri 
potuisse atque factam esse diuinitas ipsius ueritatis uel diuinitatis ueritas et contestantia 
miraculorum signa monstrarent; ut terrentibus et contradicentibus tam multis tamque magnis 
persecutionibus praecedens in Christo, deinde in ceteris ad nouum saeculum secutura resurrectio 
atque immortalitas carnis et fidelissime crederetur et praedicaretur intrepide et per orbem terrae 
pullulatura fecundius cum martyrum sanguine sereretur. Legebantur enim praeconia praecedentia 
Prophetarum, concurrebant ostenta uirtutum, et persuadebatur ueritas noua consuetudini, non 
contraria rationi, donec orbis terrae, qui persequebatur furore, sequeretur fide.

[22,8]  Cur, inquiunt, nunc illa miracula, quae praedicatis facta esse, non fiunt? Possem quidem 
dicere necessaria fuisse, priusquam crederet mundus, ad hoc ut crederet mundus. Quisquis adhuc 
prodigia ut credat inquirit, magnum est ipse prodigium, qui mundo credente non credit. Verum hoc 
ideo dicunt, ut nec tunc illa miracula facta fuisse credantur. Unde ergo tanta fide Christus 
usquequaque cantatur in caelum cum carne sublatus? Unde temporibus eruditis et omne quod fieri 
non potest respuentibus sine ullis miraculis nimium mirabiliter incredibilia credidit mundus? An 
forte credibilia fuisse et ideo credita esse dicturi sunt? Cur ergo ipsi non credunt? Breuis est igitur 
nostra complexio: Aut incredibilis rei, quae non uidebatur, alia incredibilia, quae tamen fiebant et 
uidebantur, fecerunt fidem; aut certe res ita credibilis, ut nullis quibus persuaderetur miraculis 
indigeret, istorum nimiam redarguit infidelitatem. Hoc ad refellendos uanissimos dixerim. Nam 
facta esse multa miracula, quae attestarentur illi uni grandi salubrique miraculo, quo Christus in 
caelum cum carne in qua resurrexit ascendit, negare non possumus. In eisdem quippe ueracissimis 
libris cuncta conscripta sunt, et quae facta sunt, et propter quod credendum facta sunt. Haec, ut 
fidem facerent, innotuerunt; haec per fidem, quam fecerunt, multo clarius innotescunt. Leguntur 
quippe in populis, ut credantur; nec in populis tamen nisi credita legerentur. Nam etiam nunc fiunt 
miracula in eius nomine, siue per sacramenta eius siue per orationes uel memorias sanctorum eius; 
sed non eadem claritate illustrantur, ut tanta quanta illa gloria diffamentur. Canon quippe sacrarum 
litterarum, quem definitum esse oportebat, illa facit ubique recitari et memoriae cunctorum 
inhaerere populorum; haec autem ubicumque fiunt, ibi sciuntur uix a tota ipsa ciuitate uel 
quocumque commanentium loco. Nam plerumque etiam ibi paucissimi sciunt ignorantibus ceteris, 
maxime si magna sit ciuitas; et quando alibi aliisque narrantur, non tanta ea commendat 
auctoritas, ut sine difficultate uel dubitatione credantur, quamuis Christianis fidelibus a fidelibus 
indicentur.
Miraculum, quod Mediolani factum est, cum illic essemus, quando illuminatus est caecus, ad 
multorum notitiam potuit peruenire, quia et grandis est ciuitas et ibi erat tunc Imperator et 
immenso populo teste res gesta est concurrente ad corpora martyrum Protasii et Geruasii; quae 
cum laterent et penitus nescirentur, episcopo Ambrosio per somnium reuelata reperta sunt; ubi 
caecus ille depulsis ueteribus tenebris diem uidit.
Apud Carthaginem autem quis nouit praeter admodum paucissimos salutem, quae facta est 
Innocentio, ex aduocato uicariae praefecturae, ubi nos interfuimus et oculis aspeximus nostris? 
Venientes enim de transmarinis me et fratrem meum Alypium, nondum quidem clericos, sed iam 
Deo seruientes, ut erat cum tota domo sua religiosissimus, ipse susceperat, et apud eum tunc 
habitabamus. Curabatur a medicis fistulas, quas numerosas atque perplexas habuit in posteriore 
atque ima corporis parte. Iam secuerant eum et artis suae cetera medicamentis agebant. Passus 
autem fuerat in sectione illa et diuturnos et acerbos dolores. Sed unus inter multos sinus fefellerat 
medicos atque ita latuerat, ut eum non tangerent, quem ferro aperire debuerant. Denique sanatis 
omnibus, quae aperta curabant, iste remanserat solus, cui frustra impendebatur labor. Quas moras 
ille suspectas habens multumque formidans, ne iterum secaretur (quod ei praedixerat alius 
medicus domesticus eius, quem non admiserant illi, ut saltem uideret, cum primum sectus est, 
quomodo id facerent, iratusque illum domo abiecerat uixque receperat), erupit atque ait: Iterum 
me secturi estis? Ad illius, quem noluistis esse praesentem, uerba uenturus sum? Irridere illi 
medicum imperitum metumque hominis bonis uerbis promissionibusque lenire. Praeterierunt alii 
dies plurimi nihilque proficiebat omne quod fiebat. Medici tamen in sua pollicitatione sistebant, non 
se illum sinum ferro, sed medicamentis esse clausuros. Adhibuerunt et alium grandaeuum iam 
medicum satisque in illa arte laudatum (adhuc enim uiuebat), Ammonium, qui loco inspecto idem 
quod illi ex eorum diligentia peritiaque promisit. Cuius ille factus auctoritate securus domestico suo 
medico, qui futuram praedixerat aliam sectionem, faceta hilaritate, uelut iam saluus, illusit. Quid 
plura? Tot dies postea inaniter consumpti transierunt, ut fessi atque confusi faterentur eum nisi 
ferro nullo modo posse sanari. Expauit, expalluit nimio turbatus timore, atque ubi se collegit farique 
potuit, abire illos iussit et ad se amplius non accedere, nec aliud occurrit fatigato lacrimis et illa iam 
necessitate constricto, nisi ut adhiberet Alexandrinum quemdam, qui tunc chirurgus mirabilis 
habebatur, ut ipse faceret quod ab illis fieri nolebat iratus. Sed postea quam uenit ille laboremque 
illorum in cicatricibus sicut artifex uidit, boni uiri functus officio persuasit homini, ut illi potius, qui in 
eo tantum laborauerant, quantum ipse inspiciens mirabatur, suae curationis fine fruerentur, 
adiciens, quod re uera nisi sectus esset saluus esse non posset; ualde abhorrere a suis moribus, ut 
hominibus, quorum artificiosissimam operam industriam, diligentiam mirans in cicatricibus eius 
uideret, propter exiguum quod remansit palmam tanti laboris auferret. Redditi sunt animo eius, et 
placuit ut eodem Alexandrino adsistente ipsi sinum illum ferro, qui iam consensu omnium aliter 
insanabilis putabatur, aperirent. Quae res dilata est in consequentem diem. Sed cum abissent illi, 
ex maerore nimio domini tantus est in domo illa exortus dolor, ut tamquam funeris planctus uix 
comprimeretur a nobis. Visitabant eum quotidie sancti uiri, episcopus tunc Uzalensis, beatae 
memoriae Saturninus, et presbyter Gulosus ac diaconi Carthaginensis ecclesiae; in quibus erat et 
ex quibus solus est nunc in rebus humanis iam episcopus cum honore a nobis debito nominandus 
Aurelius, cum quo recordantes mirabilia operum Dei de hac re saepe collocuti sumus eumque ualde 
meminisse, quod commemoramus, inuenimus. Qui cum eum, sicut solebant, uespere uisitarent, 
rogauit eos miserabilibus lacrimis, ut mane dignarentur esse praesentes suo funeri potius quam 
dolori. Tantus enim eum metus ex prioribus inuaserat poenis, ut se inter medicorum manus non 
dubitaret esse moriturum. Consolati sunt eum illi et hortati, ut in Deo fideret eiusque uoluntatem 
uiriliter ferret. Inde ad orationem ingressi sumus; ubi nobis ex more genua figentibus atque 
incumbentibus terrae ille se ita proiecit, tamquam fuisset aliquo grauiter impellente prostratus, et 
coepit orare: quibus modis, quo affectu, quo motu animi, quo fluuio lacrimarum, quibus gemitibus 
atque singultibus succutientibus omnia membra eius et paene intercludentibus spiritum, quis ullis 
explicet uerbis? Utrum orarent alii nec in haec eorum auerteretur intentio, nesciebam. Ego tamen 
prorsus orare non poteram; hoc tantummodo breuiter in corde meo dixi: "Domine, quas tuorum 
preces exaudis, si has non exaudis?". Nihil enim mihi uidebatur addi iam posse, nisi ut exspiraret 
orando. Surreximus et accepta ab episcopo benedictione discessimus, rogante illo ut mane 
adessent, illis ut aequo animo esset hortantibus. Illuxit dies qui metuebatur, aderant serui Dei, 
sicut se adfuturos esse promiserant, ingressi sunt medici, parantur omnia quae hora illa poscebat, 
tremenda ferramenta proferuntur attonitis suspensisque omnibus. Eis autem, quorum erat maior 
auctoritas, defectum animi eius consolando erigentibus ad manus secturi membra in lectulo 
componuntur, soluuntur nodi ligamentorum, nudatur locus, inspicit medicus et secandum illum 
sinum armatus atque intentus inquirit. Scrutatur oculis digitisque contrectat, temptat denique 
modis omnibus: inuenit firmissimam cicatricem. Iam laetitia illa et laus atque gratiarum actio 
misericordi et omnipotenti Deo, quae fusa est ore omnium lacrimantibus gaudiis, non est 
committenda meis uerbis; cogitetur potius quam dicatur.
In eadem Carthagine Innocentia, religiosissima femina, de primariis ipsius ciuitatis, in mamilla 
cancrum habebat, rem, sicut medici dicunt, nullis medicamentis sanabilem. Aut ergo praecidi solet 
et a corpore separari membrum ubi nascitur, aut, ut aliquanto diutius homo uiuat, tamen inde 
morte quamlibet tardius adfutura, secundum Hippocratis, ut ferunt, sententiam omnis est 
omittenda curatio. Hoc illa a perito medico et suae domui familiarissimo acceperat et ad solum 
Deum se orando conuerterat. Admonetur in somnis propinquante Pascha, ut in parte feminarum 
obseruanti ad baptisterium, quaecumque illi baptizata primitus occurrisset, signaret ei locum signo 
Christi. Fecit, confestim sanitas consecuta est. Medicus sane, qui ei dixerat ut nihil curationis 
adhiberet, si paulo diutius uellet uiuere, cum inspexisset eam postea et sanissimam comperisset, 
quam prius habere illud malum tali inspectione cognouerat, quaesiuit ab ea uehementer quid 
adhibuisset curationis, cupiens, quantum intellegi datur, nosse medicamentum, quo Hippocratis 
definitio uinceretur. Cumque ab ea quid factum esset audisset, uoce uelut contemnentis et uultu, 
ita ut illa metueret, ne aliquod contumeliosum uerbum proferret in Christum, religiosa urbanitate 
respondisse fertur: "Putabam, inquit, magnum aliquid te mihi fuisse dicturam". Atque illa iam 
exhorrescente, mox addidit: "Quid grande fecit Christus sanare cancrum, qui quadriduanum 
mortuum suscitauit?" Hoc ego cum audissem et uehementer stomacharer in illa ciuitate atque in 
illa persona non utique obscura factum tam ingens miraculum sic latere, hinc eam et admonendam 
et paene obiurgandam putaui. Quae cum mihi respondisset non se inde tacuisse, quaesiui ab eis, 
quas forte tunc matronas amicissimas secum habebat, utrum hoc antea scissent. Responderunt se 
omnino nescisse. Ecce, inquam, quomodo non taces, ut nec istae audiant, quae tibi tanta 
familiaritate iunguntur. Et quia breuiter ab ea quaesiueram, feci ut, illis audientibus multumque 
mirantibus et glorificantibus Deum, totum ex ordine, quemadmodum gestum fuerit, indicaret.
Medicum quemdam podagrum in eadem urbe, qui cum dedisset nomen ad baptismum et 
pridie quam baptizaretur in somnis a pueris nigris cirratis, quos intellegebat daemones, baptizari 
eodem anno prohibitus fuisset eisque non obtemperans etiam conculcantibus pedes eius in dolorem 
acerrimum, qualem numquam expertus est, isset magisque eos uincens lauacro regenerationis, ut 
uouerat, ablui non distulisset, in baptismate ipso non solum dolore, quo ultra solitum cruciabatur, 
uerum etiam podagra caruisse nec amplius, cum diu postea uixisset, pedes doluisse quis nouit? Nos 
tamen nouimus et paucissimi fratres ad quos id potuit peruenire.
Ex mimo quidam Curubitanus non solum a paralysi, uerum etiam ab informi pondere 
genitalium, cum baptizaretur, saluus effectus est et liberatus utraque molestia, tamquam mali nihil 
habuisset in corpore, de fonte regenerationis ascendit. Quis hoc praeter Curubim nouit et praeter 
rarissimos aliquos, qui hoc ubicumque audire potuerunt? Nos autem cum hoc comperissemus, 
iubente sancto episcopo Aurelio etiam ut ueniret Carthaginem fecimus, quamuis a talibus prius 
audierimus, de quorum fide dubitare non possemus.
Vir tribunicius Hesperius apud nos est; habet in territorio Fussalensi fundum, Zubedi 
appellatur; ubi cum afflictione animalium et seruorum suorum domum suam spirituum malignorum 
uim noxiam perpeti comperisset, rogauit nostros, me absente, presbyteros, ut aliquis eorum illo 
pergeret, cuius orationibus cederent. Perrexit unus, ottulit ibi sacrificium corporis Christi, orans 
quantum potuit, ut cessaret illa uexatio: Deo protinus miserante cessauit. Acceperat autem ab 
amico suo terram sanctam de Hierosolymis adlatam, ubi sepultus Christus die tertio resurrexit, 
eamque suspenderat in cubiculo suo, ne quid mali etiam ipse pateretur. At ubi domus eius ab illa 
infestatione purgata est, quid de illa terra fieret, cogitabat, quam diutius in cubiculo suo 
reuerentiae causa habere nolebat. Forte accidit, ut ego et collega tunc meus, episcopus Sinitensis 
ecclesiae Maximinus, in proximo essemus; ut ueniremus rogauit, et uenimus. Cumque nobis omnia 
rettulisset, etiam hoc petiuit, ut infoderetur alicubi atque ibi orationum locus fieret, ubi etiam 
Christiani possent ad celebranda quae Dei sunt congregari. Non restitimus; factum est. Erat ibi 
iuuenis paralyticus rusticanus. Hoc audito petiuit a parentibus suis, ut illum ad eum locum sanctum 
non cunctanter afferrent. Quo cum fuisset adlatus, orauit, atque inde continuo pedibus suis saluus 
abscessit.
Victoriana dicitur uilla, ab Hippone regio minus triginta milibus abest. Memoria martyrum ibi 
est Mediolanensium Protasii et Geruasii. Portatus est eo quidam adulescens, qui cum die medio 
tempore aestatis equum ablueret in fluminis gurgite, daemonem incurrit. Ibi cum iaceret uel morti 
proximus uel simillimus mortuo, ad uespertinos illuc hymnos et orationes cum ancillis suis et 
quibusdam sanctimonialibus ex more domina possessionis intrauit atque hymnos cantare 
coeperunt. Qua uoce ille quasi percussus excussus est et cum terribili fremitu altare adprehensum 
mouere non audens siue non ualens, tamquam eo fuerit alligatus aut affixus, tenebat et cum grandi 
eiulatu parci sibi rogans confitebatur, ubi adulescentem et quando et quomodo inuaserit. Postremo 
se exiturum esse denuntians membra eius singula nominabat, quae se amputaturum exiens 
minabatur, atque inter haec uerba discessit ab homine. Sed oculus eius in maxillam fusus tenui 
uenula ab interiore quasi radice pendebat, totumque eius medium, quod nigellum fuerat, 
albicauerat. Quo uiso qui aderant (concurrerant autem etiam alii uocibus eius acciti et se omnes in 
orationem pro illo strauerant), quamuis eum sana mente stare gauderent, rursus tamen propter 
eius oculum contristati medicum quaerendum esse dicebant. Ibi maritus sororis eius, qui eum illo 
detulerat: "Potens est, inquit, Deus sanctorum orationibus, qui fugauit daemonem, lumen reddere". 
Tum, sicut potuit, oculum lapsum atque pendentem loco suo reuocatum ligauit orario nec nisi post 
septem dies putauit esse soluendum. Quod cum fecisset, sanissimum inuenit. Sanati sunt illic et 
alii, de quibus dicere longum est.
Hipponiensem quamdam uirginem scio, cum se oleo perunxisset, cui pro illa orans presbyter 
instillauerat lacrimas suas, mox a daemonio fuisse sanatam. Scio etiam episcopum semel pro 
adulescente, quem non uidit, orasse illumque ilico daemone caruisse.
Erat quidam senex Florentius Hipponiensis noster, homo religiosus et pauper; sartoris se 
arte pascebat; casulam perdiderat et unde sibi emeret non habebat; ad Viginti Martyres, quorum 
memoria est apud nos celeberrima, clara uoce ut uestiretur orauit. Audierunt eum adulescentes 
qui forte aderant irrisores eumque discedentem exagitantes prosequebantur, quasi a martyribus 
quinquagenos folles, unde uestimentum emeret, petiuisset. At ille tacitus ambulans eiectum 
grandem piscem palpitantem uidit in litore eumque illis fauentibus atque adiuuantibus adprehendit 
et cuidam coquo, Cattoso nomine, bene Christiano, ad coquinam conditariam, indicans quid gestum 
sit, trecentis follibus uendidit, lanam comparare inde disponens, ut uxor eius quomodo posset ei 
quo indueretur efficeret. Sed coquus concidens piscem anulum aureum in uentriculo eius inuenit 
moxque miseratione flexus et religione perterritus homini eum reddidit dicens: "Ecce quomodo te 
Viginti Martyres uestierunt".
Ad aquas Tibilitanas episcopo afferente Praeiecto martyris gloriosissimi Stephani memoria 
ueniebat magnae multitudinis concursu et occursu. Ibi caeca mulier, ut ad episcopum portantem 
duceretur, orauit; flores, quos ferebat, dedit, recepit, oculis admouit, protinus uidit. Stupentibus qui 
aderant praeibat exsultans, uiam carpens et uiae ducem ulterius non requirens.
Memorati memoriam martyris, quae posita est in castello Sinitensi, quod Hipponiensi 
coloniae uicinum est, eiusdem loci Lucillus episcopus populo praecedente atque sequente portabat. 
Fistula, cuius molestia iam diu laborauerat et familiarissimi sui medici, qui eum secaret, 
opperiebatur manus, illius piae sarcinae uectatione repente sanata est; nam deinceps eam in suo 
corpore non inuenit.
Eucharius est presbyter ex Hispania, Calamae habitat, uetere morbo calculi laborabat; per 
memoriam supradicti martyris, quam Possidius illo aduexit episcopus, saluus factus est. Idem ipse 
postea morbo alio praeualescente mortuus sic iacebat, ut ei iam pollices ligarentur; opitulatione 
memorati martyris, cum de memoria eius reportata esset et super iacentis corpus missa ipsius 
presbyteri tunica, suscitatus est.
Fuit ibi uir in ordine suo primarius, nomine Martialis, aeuo iam grauis et multum abhorrens a 
religione Christiana. Habebat sane fidelem filiam et generum eodem anno baptizatum. Qui cum 
eum aegrotantem multis et magnis lacrimis rogarent, ut fieret Christianus, prorsus abnuit eosque a 
se turbida indignatione submouit. Visum est genero eius, ut iret ad memoriam sancti Stephani et 
illic pro eo quantum posset oraret, ut Deus illi daret mentem bonam, qua credere non differret in 
Christum. Fecit hoc ingenti gemitu et fletu et sinceriter ardente pietatis affectu; deinde abscedens 
aliquid de altari florum, quod occurrit, tulit eique, cum iam nox esset, ad caput posuit; tum 
dormitum est. Et ecce ante diluculum clamat, ut ad episcopum curreretur qui mecum forte tunc 
erat apud Hipponem. Cum ergo eum audisset absentem, uenire presbyteros postulauit. Venerunt, 
credere se dixit, admirantibus atque gaudentibus omnibus baptizatus est. Hoc, quamdiu uixit, in 
ore habebat: "Christe, accipe spiritum meum"; cum haec uerba beatissimi Stephani, quando 
lapidatus est a Iudaeis, ultima fuisse nesciret; quae huic quoque ultima fuerunt; nam non multo 
post etiam ipse defunctus est.
Sanati sunt illic per eumdem martyrem etiam podagri duo ciues, peregrinus unus: sed ciues 
omni modo; peregrinus autem per reuelationem, quid adhiberet quando doleret, audiuit; et cum 
hoc fecerit, dolor continuo conquiescit.
Audurus nomen est fundi, ubi est ecclesia et in ea memoria martyris Stephani. Puerum 
quemdam paruulum, cum in area luderet, exorbitantes boues, qui uehiculum trahebant, rota 
obtriuerunt, et confestim palpitauit exspirans. Hunc mater abreptum ad eamdem memoriam posuit, 
et non solum reuixit, uerum etiam illaesus apparuit.
Sanctimonialis quaedam in uicina possessione, quae Caspaliana dicitur, cum aegritudine 
laboraret ac desperaretur, ad eamdem memoriam tunica eius adlata est; quae antequam 
reuocaretur, illa defuncta est. Hac tamen tunica operuerunt cadauer eius parentes, et recepto 
spiritu salua facta est.
Apud Hipponem Bassus quidam Syrus ad memoriam eiusdem martyris orabat pro 
aegrotante et periclitante filia eoque secum uestem eius attulerat, cum ecce pueri de domo 
cucurrerunt, qui ei mortuam nuntiarent. Sed cum orante illo ab amicis eius exciperentur, 
prohibuerunt eos illi dicere, ne per publicum plangeret. Qui cum domum redisset iam suorum 
eiulatibus personantem et uestem filiae, quam ferebat, super eam proiecisset, reddita est uitae.
Rursus ibidem apud nos Irenaei cuiusdam collectarii filius aegritudine exstinctus est. 
Cumque corpus iaceret exanime atque a lugentibus et lamentantibus exsequiae pararentur, 
amicorum eius quidam inter aliorum consolantium uerba suggessit, ut eiusdem martyris oleo 
corpus perungueretur. Factum est, et reuixit.
Itemque apud nos uir tribunicius Eleusinus super memoriam martyrum, quae in suburbano 
eius est, aegritudine exanimatum posuit infantulum filium, et post orationem, quam multis cum 
lacrimis ibi fudit, uiuentem leuauit.
Quid faciam? Urget huius operis implenda promissio, ut non hic possim omnia commemorare 
quae scio; et procul dubio plerique nostrorum, cum haec legent, dolebunt me praetermisisse tam 
multa, quae utique mecum sciunt. Quos iam nunc, ut ignoscant, rogo, et cogitent quam prolixi 
laboris sit facere, quod me hic non facere suscepti operis necessitas cogit. Si enim miracula 
sanitatum, ut alia taceam, ea tantummodo uelim scribere, quae per hunc martyrem, id est 
gloriosissimum Stephanum, facta sunt in colonia Calamensi et in nostra, plurimi conficiendi sunt 
libri, nec tamen omnia colligi poterunt, sed tantum de quibus libelli dati sunt, qui recitarentur in 
populis. Id namque fieri uoluimus, cum uideremus antiquis similia diuinarum signa uirtutum etiam 
nostris temporibus frequentari et ea non debere multorum notitiae deperire. Nondum est autem 
biennium, ex quo apud Hipponem regium coepit esse ista memoria, et multis, quod nobis 
certissimum est, non datis libellis de his, quae mirabiliter facta sunt, illi ipsi qui dati sunt ad 
septuaginta ferme numerum peruenerant, quando ista conscripsi. Calamae uero, ubi et ipsa 
memoria prius esse coepit et crebrius dantur, incomparabili multitudine superant.
Uzali etiam, quae colonia Uticae uicina est, multa praeclara per eumdem martyrem facta 
cognouimus; cuius ibi memoria longe prius quam apud nos ab episcopo Euodio constituta est. Sed 
libellorum dandorum ibi consuetudo non est uel potius non fuit; nam fortasse nunc esse iam coepit. 
Cum enim nuper illic essemus, Petroniam, clarissimam feminam, quae ibi mirabiliter ex magno 
atque diuturno, in quo medicorum adiutoria cuncta defecerant, languore sanata est, hortati sumus, 
uolente supradicto loci episcopo, ut libellum daret, qui recitaretur in populo, et oboedientissime 
paruit. In quo posuit etiam, quod hic reticere non possum, quamuis ad ea, quae hoc opus urgent, 
festinare compellar. A quodam Iudaeo dixit sibi fuisse persuasum, ut anulum capillacio uinculo 
insereret, quo sub omni ueste ad nuda corporis cingeretur; qui anulus haberet sub gemma lapidem 
in renibus inuentum bouis. Hoc alligata quasi remedio ad sancti martyris limina ueniebat. Sed 
profecta a Carthagine, cum in confinio fluminis Bagradae in sua possessione mansisset, surgens ut 
iter perageret ante pedes suos illum iacentem anulum uidit et capillaciam zonam, qua fuerat 
alligatus, mirata temptauit. Quam cum omnino suis nodis firmissimis, sicut erat, comperisset 
astrictam, crepuisse atque exsiluisse anulum suspicata est; qui etiam ipse cum integerrimus fuisset 
inuentus, futurae salutis quodam modo pignus de tanto miraculo se accepisse praesumpsit atque 
illud uinculum soluens simul cum eodem anulo proiecit in flumen. Non credant hoc, qui etiam 
Dominum Iesum per integra matris uirginalia enixum et ad discipulos ostiis clausis ingressum fuisse 
non credunt; sed hoc certe quaerant et, si uerum inuenerint, illa credant. Clarissima femina est, 
nobiliter nata, nobiliter nupta, Carthagini habitat; ampla ciuitas, ampla persona rem quaerentes 
latere non sinit. Martyr certe ipse, quo impetrante illa sanata est, in filium permanentis uirginis 
credidit; in eum, qui ostiis clausis ad discipulos ingressus est, credidit; postremo, propter quod 
omnia ista dicuntur a nobis, in eum, qui ascendit in caelum cum carne, in qua resurrexerat, 
credidit; et ideo per eum tanta fiunt, quia pro ista fide animam posuit suam. Fiunt ergo etiam nunc 
multa miracula eodem Deo faciente per quos uult et quemadmodum uult, qui et illa quae legimus 
fecit; sed ista nec similiter innotescunt neque, ut non excedant animo, quasi glarea memoriae, 
crebra lectione tunduntur. Nam et ubi diligentia est, quae nunc apud nos esse coepit, ut libelli 
eorum, qui beneficia percipiunt, recitentur in populo, semel hoc audiunt qui adsunt pluresque non 
adsunt, ut nec illi, qui affuerunt, post aliquot dies quod audierunt mente retineant et uix quisque 
reperiatur illorum, qui ei, quem non affuisse cognouerit, indicet quod audiuit.
Unum est apud nos factum, non maius quam illa quae dixi, sed tam clarum atque illustre 
miraculum, ut nullum arbitrer esse Hipponiensium, qui hoc non uel uiderit uel didicerit, nullum qui 
obliuisci ulla ratione potuerit. Decem quidam fratres (quorum septem sunt mares, tres feminae) de 
Caesarea Cappadociae, suorum ciuium non ignobiles, maledicto matris recenti patris eorum obitu 
destitutae, quae iniuriam sibi ab eis factam acerbissime tulit, tali poena sunt diuinitus coherciti, ut 
horribiliter quaterentur omnes tremore membrorum; in qua foedissima specie oculos suorum 
ciuium non ferentes, quaqua uersum cuique ire uisum est, toto paene uagabantur orbe Romano. Ex 
his etiam ad nos uenerunt duo, frater et soror, Paulus et Palladia, multis aliis locis miseria 
diffamante iam cogniti. Venerunt autem ante Pascha ferme dies quindecim, ecclesiam quotidie et 
in ea memoriam gloriosissimi Stephani frequentabant, orantes ut iam sibi placaretur Deus et 
salutem pristinam redderet. Et illic et quacumque ibant conuertebant in se ciuitatis aspectum. 
Nonnulli, qui eos alibi uiderant causamque tremoris eorum nouerant, aliis, ut cuique poterant, 
indicabant. Venit et Pascha, atque ipso die dominico mane, cum iam frequens populus praesens 
esset et loci sancti cancellos, ubi martyrium erat, idem iuuenis orans teneret, repente prostratus 
est et dormienti simillimus iacuit, non tamen tremens, sicut etiam per somnum solebant. 
Stupentibus qui aderant atque aliis pauentibus, aliis dolentibus, cum eum quidam uellent erigere, 
nonnulli prohibuerunt et potius exitum exspectandum esse dixerunt. Et ecce surrexit, et non 
tremebat, quoniam sanatus erat, et stabat incolumis, intuens intuentes. Quis ergo se tenuit a 
laudibus Dei? Clamantium gratulantiumque uocibus ecclesia usquequaque completa est. Inde ad 
me curritur, ubi sedebam iam processurus; irruit alter quisque post alterum, omnis posterior quasi 
nouum, quod alius prior dixerat, nuntiantes; meque gaudente et apud me Deo gratias agente 
ingreditur etiam ipse cum pluribus, inclinatur ad genua mea, erigitur ad osculum meum. 
Procedimus ad populum, plena erat ecclesia, personabat uocibus gaudiorum: Deo gratias, Deo 
laudes! nemine tacente hinc atque inde clamantium. Salutaui populum, et rursus eadem feruentiore 
uoce clamabant. Facto tandem silentio Scripturarum diuinarum sunt lecta sollemnia. Ubi autem 
uentum est ad mei sermonis locum, dixi pauca pro tempore et pro illius iucunditate laetitiae. 
Magis enim eos in opere diuino quamdam Dei eloquentiam non audire, sed considerare permisi. 
Nobiscum homo prandit et diligenter nobis omnem suae fraternaeque ac maternae calamitatis 
indicauit historiam. Sequenti itaque die post sermonem redditum narrationis eius libellum in 
crastinum populo recitandum promisi. Quod cum ex dominico Paschae die tertio fieret in 
gradibus exedrae, in qua de superiore loquebar loco, feci stare ambos fratres, cum eorum legeretur 
libellus. Intuebatur populus uniuersus sexus utriusque unum stantem sine deformi motu, alteram 
membris omnibus contrementem. Et qui ipsum non uiderant, quid in eo diuinae misericordiae 
factum esset, in eius sorore cernebant. Videbant enim quid in illo gratulandum, quid pro illa esset 
orandum. Inter haec recitato eorum libello de conspectu populi eos abire praecepi, et de tota 
ipsa causa aliquanto diligentius coeperam disputare, cum ecce me disputante uoces aliae de 
memoria martyris nouae gratulationis audiuntur. Conuersi sunt eo, qui me audiebant, 
coeperuntque concurrere. Illa enim, ubi de gradibus descendit in quibus steterat, ad sanctum 
martyrem orare perrexerat; quae mox ut cancellos attigit, collapsa similiter uelut in somnum, sana 
surrexit. Dum ergo requireremus quid factum fuerit, unde ille strepitus laetus exstiterit, ingressi 
sunt cum illa in basilicam, in qua eramus, adducentes eam sanam de martyris loco. Tum uero 
tantus ab utroque sexu admirationis clamor exortus est, ut uox continuata cum lacrimis non 
uideretur posse finiri. Perducta est ad eum locum, ubi paulo ante steterat tremens. Exsultabant 
eam similem fratri, cui doluerant remansisse dissimilem, et nondum fusas preces suas pro illa, iam 
tamen praeuiam uoluntatem tam cito exauditam esse cernebant. Exsultabant in Dei laudem uoce 
sine uerbis, tanto sonitu, quantum nostrae aures ferre uix possent. Quid erat in cordibus 
exsultantium nisi fides Christi, pro qua Stephani sanguis effusus est?

[22,9]  Cui, nisi huic fidei attestantur ista miracula, in qua praedicatur Christus resurrexisse in carne et 
in caelum ascendisse cum carne? quia et ipsi martyres huius fidei martyres, id est, huius fidei 
testes, fuerunt; huic fidei testimonium perhibentes mundum inimicissimum et crudelissimum 
pertulerunt eumque non repugnando, sed moriendo uicerunt; pro ista fide mortui sunt, qui haec a 
Domino impetrare possunt, propter cuius nomen occisi sunt; pro hac fide praecessit eorum mira 
patientia, ut in his miraculis tanta ista potentia sequeretur. Nam si carnis in aeternum resurrectio 
uel non praeuenit in Christo uel non uentura est, sicut praenuntiatur a Christo uel sicut 
praenuntiata est a Prophetis, a quibus praenuntiatus est Christus: cur et mortui tanta possunt, qui 
pro ea fide, qua haec resurrectio praedicatur, occisi sunt? Siue enim Deus ipse per se ipsum miro 
modo, quo res temporales operatur aeternus, siue per suos ministros ista faciat; et eadem ipsa, 
quae per ministros facit, siue quaedam faciat etiam per martyrum spiritus, sicut per homines adhuc 
in corpore constitutos, siue omnia ista per angelos, quibus inuisibiliter, incorporaliter, immutabiliter 
imperat, operetur, ut, quae per martyres fieri dicuntur, eis orantibus tantum et impetrantibus, non 
etiam operantibus fiant; siue alia istis, alia illis modis, qui nullo modo comprehendi a mortalibus 
possunt: ei tamen adtestantur haec fidei, in qua carnis in aeternum resurrectio praedicatur.

[22,10] Hic forte dicturi sunt etiam deos suos aliqua mira fecisse. Bene, si iam incipiunt deos suos 
nostris mortuis hominibus comparare. An dicent etiam se habere deos ex hominibus mortuis, sicut 
Herculem, sicut Romulum, sicut alios multos, quos in deorum numerum receptos opinantur? Sed 
nobis martyres non sunt dii, quia unum eumdemque Deum et nostrum scimus et martyrum. Nec 
tamen miraculis, quae per memorias nostrorum martyrum fiunt, ullo modo sunt comparanda 
miracula, quae facta per templa perhibentur illorum. Verum si qua similia uidentur, sicut a Moyse 
magi Pharaonis, sic eorum dii uicti sunt a martyribus nostris. Fecerunt autem illa daemones eo 
fastu impurae superbiae, quo eorum dii esse uoluerunt; faciunt autem ista martyres uel potius 
Deus aut cooperantibus aut orantibus eis, ut fides illa proficiat, qua eos non deos nostros esse, sed 
unum Deum nobiscum habere credamus. Denique illi talibus diis suis et templa aedificauerunt et 
statuerunt aras, et sacerdotes instituerunt et sacrificia fecerunt; nos autem martyribus nostris non 
templa sicut diis, sed memorias sicut hominibus mortuis, quorum apud Deum uiuunt spiritus, 
fabricamus; nec ibi erigimus altaria, in quibus sacrificemus martyribus, sed uni Deo et martyrum et 
nostro; ad quod sacrificium sicut homines Dei, qui mundum in eius confessione uicerunt, suo loco 
et ordine nominantur, non tamen a sacerdote, qui sacrificat, inuocantur. Deo quippe, non ipsis 
sacrificat, quamuis in memoria sacrificet eorum, quia Dei sacerdos est, non illorum. Ipsum uero 
sacrificium corpus est Christi, quod non offertur ipsis, quia hoc sunt et ipsi. Quibus igitur potius 
credendum est miracula facientibus? Eisne qui se ipsos uolunt haberi deos ab his quibus ea faciunt, 
an eis qui, ut in Deum credatur, quod et Christus est, faciunt quidquid mirabile faciunt? Eisne qui 
sacra sua etiam crimina sua esse uoluerunt, an eis qui nec laudes suas uolunt esse sacra sua, sed 
totum, quod ueraciter laudantur, ad eius gloriam proficere in quo laudantur? In Domino quippe 
laudantur animae eorum. Credamus ergo eis et uera dicentibus et mira facientibus. Dicendo 
enim uera passi sunt, ut possint facere mira. In eis ueris est praecipuum, quod Christus resurrexit 
a mortuis et immortalitatem resurrectionis in sua carne primus ostendit, quam nobis adfuturam uel 
in principio noui saeculi uel in huius fine promisit.

[22,11] Contra quod magnum Dei donum ratiocinatores isti, quorum cogitationes nouit Dominus 
quoniam uanae sunt, de ponderibus elementorum argumentantur; quoniam scilicet magistro 
Platone didicerunt mundi duo corpora maxima atque postrema duobus mediis, aere scilicet et aqua, 
esse copulata atque coniuncta. Ac per hoc, inquiunt, quoniam terra abhinc sursum uersus est 
prima, secunda aqua super terram, tertius aer super aquam, quartum super aera caelum, non 
potest esse terrenum corpus in caelo; momentis enim propriis, ut ordinem suum teneant, singula 
elementa librantur. Ecce qualibus argumentis omnipotentiae Dei humana contradicit infirmitas, 
quam possidet uanitas. Quid ergo faciunt in aere terrena tot corpora, cum a terra sit aer tertius? 
Nisi forte, qui per plumarum et pennarum leuitatem donauit auium terrenis corporibus, ut portentur 
in aere, immortalibus factis corporibus hominum non poterit donare uirtutem, qua etiam in summo 
caelo habitare ualeant. Animalia quoque ipsa terrena, quae uolare non possunt, in quibus et 
homines sunt, sicut sub aqua pisces, quae sunt aquarum animalia, ita sub terra uiuere debuerunt. 
Cur ergo non saltem de secundo, id est de aquis, sed de elemento tertio terrenum animal carpit 
hanc uitam? Quare, cum pertineat ad terram, in secundo, quod super terram est, elemento uiuere 
si cogatur, continuo suffocatur et ut uiuat uiuit in tertio? An errat hic ordo elementorum, uel potius 
non in natura rerum, sed in istorum argumentationibus deficit? Omitto dicere, quod iam in tertio 
decimo libro dixi, quam multa grauia terrena sint corpora, sicut plumbum, et formam tamen ab 
artifice accipiant, qua natare ualeant super aquam; et ut accipiat qualitatem corpus humanum, qua 
ferri in caelum et esse possit in caelo, omnipotenti artifici contradicitur?
Iam uero contra illud, quod iam dixi superius, etiam istum considerantes atque tractantes 
elementorum ordinem, quo confidunt, non inueniunt omnino quod dicant. Sic est enim hinc sursum 
uersus terra prima, aqua secunda, tertius aer, quartum caelum, ut super omnia sit animae natura. 
Nam et Aristoteles quintum corpus eam dixit esse et Plato nullum. Si quintum esset, certe 
superius esset ceteris; cum uero nullum est, multo magis superat omnia. In terreno ergo quid facit 
corpore? In hac mole quid agit subtilior omnibus? In hoc pondere quid agit leuior omnibus? In hac 
tarditate quid agit celerior omnibus? Itane per huius tam excellentis naturae meritum non poterit 
effici, ut corpus eius leuetur in caelum, et cum ualeat nunc natura corporum terrenorum deprimere 
animas deorsum, aliquando et animae leuare sursum terrena corpora non ualebunt?
Iam si ad eorum miracula ueniamus, quae facta a diis suis opponunt martyribus nostris, 
nonne etiam ipsa pro nobis facere et nobis reperientur omnino proficere? Nam inter magna 
miracula deorum suorum profecto magnum illud est, quod Varro commemorat, Vestalem uirginem, 
cum periclitaretur de stupro falsa suspicione, cribrum implesse aqua de Tiberi et ad suos iudices 
nulla eius perstillante parte portasse. Quis aquae pondus supra cribrum tenuit? Quis tot cauernis 
patentibus nihil inde in terram cadere permisit? Responsuri sunt: "Aliquis deus aut aliquis daemon". 
Si deus, numquid maior est Deo, qui fecit hunc mundum? Si daemon, numquid potentior est 
angelo, qui Deo seruit, a quo factus est mundus? Si ergo deus minor uel angelus uel daemon potuit 
pondus umidi elementi sic suspendere, ut aquarum uideatur mutata fuisse natura: itane Deus 
omnipotens, qui omnia ipsa creauit elementa, terreno corpori graue pondus auferre non poterit, ut 
in eodem elemento habitet uiuificatum corpus, in quo uoluerit uiuificans spiritus?
Deinde cum aera medium ponant inter ignem desuper et aquam subter, quid est quod eum 
inter aquam et aquam et inter aquam et terram saepe inuenimus? Quid enim uolunt esse aquosas 
nubes, inter quas et maria aer medius reperitur? Quonam, quaeso, elementorum pondere atque 
ordine efficitur, ut torrentes uiolentissimi atque undosissimi, antequam sub aere in terris currant, 
super aera in nubibus pendeant? Cur denique aer est medius inter summa caeli et nuda terrarum, 
quaquauersum orbis extenditur, si locus eius inter caelum et aquas, sicut aquarum inter ipsum et 
terras est constitutus?
Postremo si ita est elementorum ordo dispositus, ut secundum Platonem duobus mediis, id 
est, aere et aqua, duo extrema, id est, ignis et terra, iungantur caelique obtineat ille summi locum, 
haec autem imi uelut fundaminis mundi, et ideo in caelo esse non potest terra; cur est ipse ignis 
in terra? Secundum hanc quippe rationem ita ista duo elementa in locis propriis, imo ac summo, 
terra et ignis esse debuerunt, ut, quemadmodum nolunt in summo esse posse quod imi est, ita nec 
in imo posset esse quod summi est. Sicut ergo nullam putant uel esse uel futuram esse terrae 
particulam in caelo, ita nullam particulam uidere debuimus ignis in terra. Nunc uero non solum in 
terris, uerum etiam sub terris ita est, ut eum eructent uertices montium, praeter quod in usibus 
hominum et esse ignem in terra et eum nasci uidemus ex terra; quando quidem et de lignis et de 
lapidibus nascitur, quae sunt corpora sine dubitatione terrena. Sed ille, inquiunt, ignis est 
tranquillus, purus, innoxius, sempiternus; iste autem turbidus, fumeus, corruptibilis atque 
corruptor. Nec tamen corrumpit montes, in quibus iugiter aestuat, cauernasque terrarum. Verum 
esto, sit illi iste dissimilis, ut terrenis habitationibus congruat: cur ergo nolunt, ut credamus 
naturam corporum terrenorum aliquando incorruptibilem factam caelo conuenientem futuram, sicut 
nunc ignis corruptibilis his conuenit terris? Nihil igitur afferunt ex ponderibus atque ordine 
elementorum, unde omnipotenti Deo, quominus faciat corpora nostra talia, ut etiam in caelo 
possint habitare, praescribant.

[22,12] XII. Sed scrupulosissime quaerere et fidem, qua credimus resurrecturam carnem, 
ita quaerendo adsolent inridere: utrum fetus abortiui resurgant; et quoniam 
Dominus ait: Amen, dico uobis, capillus capitis uestri non peribit, utrum 
statura et robur aequalia futura sint omnibus an diuersae corporum quantitates. 
Si enim aequalitas erit corporum, unde habebunt quod hic non habuerunt in mole 
corporis illi abortiui, si resurgent et ipsi? Aut si non resurgent, quia nec 
nati sunt, sed effusi, eandem quaestionem de paruulis uersant, unde illis 
mensura corporis, quam nunc defuisse uidemus, accedat, cum in hac aetate 
moriuntur. Neque enim dicturi sumus eos non resurrecturos, qui non solum 
generationis, uerum etiam regenerationis capaces sunt. Deinde interrogant, quem 
modum ipsa aequalitas habitura sit. Si enim tam magni et tam longi erunt omnes, 
quam fuerunt quicumque hic fuerunt maximi atque longissimi, non solum de 
paruulis, sed de plurimis quaerunt, unde illis accessurum sit, quod hic defuit, 
si hoc quisque recipiat, quod hic habuit; si autem, quod ait apostolus, 
occursuros nos omnes in mensuram aetatis plenitudinis Christi, et illud alterum: 
Quos praedestinauit conformes <fieri> imaginis filii sui, sic intellegendum est, 
ut statura et modus corporis Christi omnium, qui in regno eius erunt, humanorum 
corporum sit futurus: "Multis erit, inquiunt, de magnitudine et longitudine 
detrahendum corporis; et ubi iam erit: capillus capitis uestri non peribit, si 
de ipsa corporis quantitate tam multum peribit?" Quamuis et de ipsis capillis 
possit inquiri, utrum redeat quidquid tondentibus decidit. Quod si rediturum 
est, quis non exhorreat illam deformitatem? Nam hoc et de unguibus uidetur 
necessario secuturum, ut redeat tam multum quod corporis curatura desecuit. Et 
ubi erit decus, quod certe maius, quam in ista esse corruptione potuit, in illa 
iam inmortalitate esse debebit? Si autem non redibit, ergo peribit. Quo modo 
igitur, inquiunt, capillus capitis non peribit? De macie quoque uel pinguedine 
similiter disputant. Nam si aequales omnes erunt, non utique alii macri, alii 
pingues erunt. Accedet ergo aliis aliquid, aliis minuetur; ac per hoc non, quod 
erat, recipiendum, sed alicubi addendum est, quod non fuit, et alicubi 
perdendum, quod fuit. 
De ipsis etiam corruptionibus et dilapsionibus corporum mortuorum, cum aliud 
uertatur in puluerem, in auras aliud exhaletur, sint quos bestiae, sint quos 
ignis absumit, naufragio uel quibuscumque aquis ita quidam pereant, ut eorum 
carnes in umorem putredo dissoluat, non mediocriter permouentur atque omnia ista 
recolligi in carnem et redintegrari posse non credunt. Consectantur etiam 
quasque foeditates et uitia, siue accidant siue nascantur, ubi et monstrosos 
partus cum horrore atque inrisione commemorant, et requirunt, quaenam cuiusque 
deformitatis resurrectio sit futura. Si enim nihil tale redire in corpus hominis 
dixerimus, responsionem nostram de locis uulnerum, cum quibus Dominum Christum 
resurrexisse praedicamus, se confutaturos esse praesumunt. Sed inter haec omnia 
quaestio difficillima illa proponitur, in cuius carnem reditura sit caro, qua 
corpus alterius uescentis humana uiscera fame compellente nutritur. In carnem 
quippe conuersa est eius, qui talibus uixit alimentis, et ea, quae macies 
ostenderat, detrimenta suppleuit. Vtrum ergo illi redeat homini cuius caro prius 
fuit, an illi potius cuius postea facta est, ad hoc percontantur, ut fidem 
resurrectionis inludant ac sic animae humanae aut alternantes, sicut Plato, 
ueras infelicitates falsasque promittant beatitudines aut post multas itidem per 
diuersa corpora reuolutiones aliquando tamen eam, sicut Porphyrius, finire 
miserias et ad eas numquam redire fateantur; non tamen corpus habendo inmortale, 
sed corpus omne fugiendo. 

[22,13] XIII. Ad haec ergo, quae ab eorum parte contraria me digerente mihi uidentur 
opposita, misericordia Dei meis nisibus opem ferente respondeam. Abortiuos 
fetus, qui, cum iam uixissent in utero, ibi sunt mortui, resurrecturos ut 
adfirmare, ita negare non audeo; quamuis non uideam quo modo ad eos non 
pertineat resurrectio mortuorum, si non eximuntur de numero mortuorum. Aut enim 
non omnes mortui resurgent et erunt aliquae humanae animae si ne corporibus in 
aeternum, quae corpora humana, quamuis intra uiscera materna, gestarunt; aut si 
omnes animae humanae recipient resurgentia sua corpora, quae habuerunt, 
ubicumque uiuentia et morientia reliquerunt, non inuenio quem ad modum dicam ad 
resurrectionem non pertinere mortuorum quoscumque mortuos etiam in uteris 
matrum. Sed utrumlibet de his quisque sentiat, quod de iam natis infantibus 
dixerimus, hoc etiam de illis intellegendum est, si resurgent. 

[22,14] XIV. Quid ergo de infantibus dicturi sumus, nisi quia non in ea resurrecturi 
sunt corporis exiguitate, qua mortui, sed quod eis tardius accessurum erat 
tempore, hoc sunt illi Dei opere miro atque celerrimo recepturi? In sententia 
quippe Domini, qua ait: Capillus capitis uestri non peribit, dictum est non 
defuturum esse quod fuit, non autem negatum est adfuturum esse quod defuit. 
Defuit autem infanti mortuo perfecta quantitas sui corporis; perfecto quippe 
infanti deest utique perfectio magnitudinis corporalis, quae cum accesserit, 
statura iam longior esse non possit. Hunc perfectionis modum sic habent omnes, 
ut cum illo concipiantur atque nascantur; sed habent in ratione, non mole; sicut 
ipsa membra omnia iam sunt latenter in semine, cum etiam natis nonnulla adhuc 
desint, sicut dentes ac si quid eius modi. In qua ratione uniuscuiusque materiae 
indita corporali iam quodam modo, ut ita dicam, liciatum uidetur esse, quod 
nondum est, immo quod latet, sed accessu temporis erit uel potius apparebit. In 
hac ergo infans iam breuis aut longus est, qui breuis longusue futurus est. 
Secundum hanc rationem profecto in resurrectione corporis detrimenta corporis 
non timemus, quia, etsi aequalitas futura esset omnium, ita ut omnes usque ad 
giganteas magnitudines peruenirent, ne illi, qui maximi fuerunt, minus haberent 
aliquid in statura, quod eis contra sententiam Christi periret, qui dixit nec 
capillum capitis esse periturum, Creatori utique, qui creauit cuncta de nihilo, 
quo modo deesse posset unde adderet quod addendum esse mirus artifex nosset? 

[22,15] XV. Sed utique Christus in ea mensura corporis, in qua mortuus est, resurrexit, 
nec fas est dicere, cum resurrectionis omnium tempus uenerit, accessuram corpori 
eius eam magnitudinem, quam non habuit, quando in ea discipulis, in qua illis 
erat notus, apparuit, ut longissimis fieri possit aequalis. Si autem dixerimus 
ad dominici corporis modum etiam quorumque maiora corpora redigenda, peribit de 
multorum corporibus plurimum, cum ipse nec capillum periturum esse promiserit. 
Restat ergo, ut suam recipiat quisque mensuram, quam uel habuit in iuuentute, 
etiamsi senex est mortuus, uel fuerat habiturus, si est ante defunctus, atque 
illud, quod commemorauit apostolus de mensura aetatis plenitudinis Christi, aut 
propter aliud intellegamus dictum esse, id est, ut illi capiti in populis 
Christianis accedente omnium perfectione membrorum aetatis eius mensura 
compleatur, aut, si hoc de resurrectione corporum dictum est, sic accipiamus 
dictum, ut nec infra nec ultra iuuenalem formam resurgant corpora mortuorum, sed 
in eius aetate et robore, usque ad quam Christum hic peruenisse cognouimus 
(circa triginta quippe annos definierunt esse etiam saeculi huius doctissimi 
homines iuuentutem; quae cum fuerit spatio proprio terminata, inde iam hominem 
in detrimenta uergere grauioris ac senilis aetatis); et ideo non esse dictum in 
mensuram corporis uel in mensuram staturae, sed in mensuram aetatis plenitudinis 
Christi. 

[22,16] XVI. Illud etiam, quod ait praedestinatos conformes <fieri> imaginis filii Dei, 
potest et secundum interiorem hominem intellegi (unde nobis alio loco dicit: 
Nolite conformari huic saeculo, sed reformamini in nouitate mentis uestrae; ubi 
ergo reformamur, ne conformemur huic saeculo, ibi conformamur Dei filio); potest 
et sic accipi, ut, quem ad modum nobis ille mortalitate, ita nos illi efficiamur 
inmortalitate conformes; quod quidem et ad ipsam resurrectionem corporum 
pertinet. Si autem etiam in his uerbis, qua forma resurrectura sint corpora, 
sumus admoniti, sicut illa mensura, ita et ista conformatio non quantitatis 
intellegenda est, sed aetatis. Resurgent itaque omnes tam magni corpore, quam 
uel erant uel futuri erant aetate iuuenali; quamuis nihil oberit, etiamsi erit 
infantilis uel senilis corporis forma, ubi nec mentis nec ipsius corporis ulla 
remanebit infirmitas. Vnde etiam si quis in eo corporis modo, in quo defunctus 
est, resurrecturum unumquemque contendit, non est cum illo laboriosa 
contradictione pugnandum. 

[22,17] XVII. Nonnulli propter hoc, quod dictum est: Donec occurramus omnes <in 
unitatem fidei,> in uirum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi, 
et: Conformes imaginis filii Dei, nec in sexu femineo resurrecturas feminas 
credunt, sed in uirili omnes aiunt, quoniam Deus solum uirum fecit ex limo, 
feminam ex uiro. Sed mihi melius sapere uidentur, qui utrumque sexum 
resurrecturum esse non dubitant. Non enim libido ibi erit, quae confusionis est 
causa. Nam priusquam peccassent, nudi erant, et non confundebantur uir et 
femina. Corporibus ergo illis uitia detrahentur, natura seruabitur. Non est 
autem uitium sexus femineus, sed natura, quae tunc quidem et a concubitu et a 
partu inmunis erit; erunt tamen membra feminea, non adcommodata usui ueteri, sed 
decori nouo, quo non alliciatur aspicientis concupiscentia, quae nulla erit, sed 
Dei laudetur sapientia atque clementia, qui et quod non erat fecit et liberauit 
a corruptione quod fecit. Vt enim in exordio generis humani de latere uiri 
dormientis costa detracta femina fieret, Christum et ecclesiam tali facto iam 
tunc prophetari oportebat. Sopor quippe ille uiri mors erat Christi, cuius 
exanimis in cruce pendentis latus lancea perforatum est atque inde sanguis et 
aqua defluxit; quae sacramenta esse nouimus, quibus aedificatur ecclesia. Nam 
hoc etiam uerbo scriptura usa est, ubi non legitur "formauit" aut "finxit", sed: 
Aedificauit eam in mulierem; unde et apostolus aedificationem dicit corporis 
Christi, quod est ecclesia. Creatura est ergo Dei femina sicut uir; sed ut de 
uiro fieret, unitas commendata; ut autem illo modo fieret, Christus, ut dictum 
est, et ecclesia figurata est. Qui ergo utrumque sexum instituit, utrumque 
restituet. Denique ipse Iesus interrogatus a Sadducaeis, qui negabant 
resurrectionem, cuius septem fratrum erit uxor, quam singuli habuerunt, dum 
quisque eorum uellet defuncti semen, sicut lex praeceperat, excitare: Erratis, 
inquit, nescientes scripturas, neque uirtutem Dei; et cum locus esset, ut 
diceret: "De qua enim me interrogatis, uir erit etiam ipsa, non mulier", non hoc 
dixit, sed dixit: In resurrectione enim neque nubent neque uxores ducent, sed 
sunt sicut angeli Dei in caelo,. aequales utique angelis inmortalitate ac 
felicitate, non carne; sicut nec resurrectione, qua non indiguerunt angeli, 
quoniam nec mori potuerunt. Nuptias ergo Dominus futuras esse negauit in 
resurrectione, non feminas, et ibi negauit, ubi talis quaestio uertebatur, ut 
eam negato sexu muliebri celeriore facilitate dissolueret, si eum ibi 
praenosceret non futurum; immo etiam futurum esse firmauit dicendo: Non nubent, 
quod ad feminas pertinet, nec uxores ducent, quod ad uiros. Erunt ergo, quae uel 
nubere hic solent, uel ducere uxores; sed ibi non facient. 

[22,18] XVIII. Proinde quod ait apostolus, occursuros nos omnes in uirum perfectum, 
totius ipsius circumstantiam lectionis considerare debemus, quae ita se habet: 
Qui descendit, inquit, ipse est et qui ascendit super omnes caelos, ut 
adimpleret omnia. Et ipse dedit quosdam quidem apostolos, quosdam autem 
prophetas, quosdam uero euangelistas, quosdam autem pastores et doctores ad 
consummationem sanctorum in opus ministerii, in aedificationem corporis Christi, 
donec occurramus omnes in unitatem fidei et agnitionem filii Dei, in uirum 
perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi,. ut ultra non simus paruuli 
iactati et circumlati omni uento doctrinae, in inlusione hominum, in astutia ad 
machinationem erroris, ueritatem autem facientes in caritate augeamur in illo 
per omnia, qui est caput Christus,. ex quo totum corpus conexum et compactum per 
omnem tactum subministrationis secundum operationem in mensuram uniuscuiusque 
partis incrementum corporis facit in aedificationem sui in caritate. Ecce qui 
est uir perfectus, caput et corpus, quod constat omnibus membris, quae suo 
tempore complebuntur, cotidie tamen eidem corpori accedunt, dum aedificatur 
ecclesia, cui dicitur: Vos autem estis corpus Christi et membra, et alibi: Pro 
corpore, inquit, eius quod est ecclesia, itemque alibi: Vnus panis, unum corpus 
multi sumus. De cuius corporis aedificatione et. hic dictum est: Ad 
consummationem sanctorum in opus ministerii, in aedificationem corporis Christi 
ac deinde subiectum unde nunc agimus: Donec occurramus omnes in unitatem fidei 
et agnitionem filii Dei, in uirum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis 
Christi, et cetera; donec eadem mensura in quo corpore intellegenda esset, 
ostenderet dicens: Augeamur in illo per omnia, qui est caput Christus, ex quo 
totum corpus conexum et compactum per omnem tactum subministrationis secundum 
operationem on mensuram uniuscuiusque partis. Sicut ergo est mensura 
uniuscuiusque partis, ita totius corporis, quod omnibus suis partibus constat, 
est utique mensura plenitudinis, de qua dictum est: In mensuram aetatis 
plenitudinis Christi. Quam plenitudinem etiam illo commemorauit loco, ubi ait de 
Christo: Et ipsum dedit caput super omnia ecclesiae, quae est corpus eius, 
plenitudo eius, qui omnia in omnibus impletur. Verum si hoc ad resurrectionis 
formam, in qua erit unusquisque, referendum esset, quid nos impediret nominato 
uiro intellegere et feminam, ut uirum pro homine positum acciperemus? sicut in 
eo quod dictum est: Beatus uir qui timet Dominum, utique ibi sunt et feminae, 
quae timent Dominum. 

[22,19] XIX. Quid iam respondeam de capillis atque unguibus? Semel quippe intellecto 
ita nihil periturum esse de corpore, ut deforme nihil sit in corpore, simul 
intellegitur ea, quae deformem factura fuerant enormitatem, massae ipsi 
accessura esse, non locis in quibus membrorum forma turpetur. Velut si de limo 
uas fieret, quod rursus in eundem limum redactum totum de toto iterum fieret, 
non esset necesse ut illa pars limi, quae in ansa fuerat, ad ansam rediret, aut 
quae fundum fecerat, ipsa rursus faceret fundum,.dum tamen totum reuerteretur in 
totum, id est, totus ille limus in totum uas nulla sui perdita parte remearet. 
Quapropter si capilli totiens tonsi unguesue desecti ad sua loca deformiter 
redeunt, non redibunt; nec tamen cuique resurgenti peribunt, quia in eandem 
carnem, ut quemcumque ibi locum corporis teneant, seruata partium congruentia 
materiae mutabilitate uertentur. Quamuis quod ait Dominus: Capillus capitis 
uestri non peribit, non de longitudine, sed de numero capillorum dictum multo 
aptius possit intellegi; unde et alibi dicit: Capilli capitis uestri numerati 
sunt <omnes> Neque hoc ideo dixerim, quod aliquid existimem corpori cuique 
periturum, quod naturaliter inerat; sed quod deforme natum fuerat (non utique ob 
aliud, nisi ut hinc quoque ostenderetur, quam sit poenalis condicio ista 
mortalium), sic esse rediturum, ut seruata integritate substantiae deformitas 
pereat. Si enim statuam potest artifex homo, quam propter aliquam causam 
deformem fecerat, conflare et pulcherrimam reddere, ita ut nihil inde 
substantiae, sed sola deformitas pereat, ac si quid in illa figura priore 
indecenter extabat nec parilitate partium congruebat, non de toto, unde fecerat, 
amputare atque separare, sed ita conspergere uniuerso atque miscere, ut nec 
foeditatem faciat nec minuat quantitatem: quid de omnipotenti artifice 
sentiendum est? Ergone non poterit quasque deformitates humanorum corporum, non 
modo usitatas, uerum etiam raras atque monstrosas, quae huic miserae uitae 
congruunt, abhorrent autem ab illa futura felicitate sanctorum, sic auferre ac 
perdere, ut, quascumque earum faciunt etsi naturalia, tamen indecora excrementa 
substantiae corporalis, nulla eius deminutione tolluntur? 
Ac per hoc non est macris pinguibusque metuendum, ne ibi etiam tales sint, 
quales si possent nec hic esse uoluissent. Omnis enim corporis pulchritudo est 
partium congruentia cum quadam coloris suauitate. Vbi autem non est partium 
congruentia, aut ideo quid offendit quia prauum est, aut ideo quia parum, aut 
ideo quia nimium. Proinde nulla erit deformitas, quam facit incongruentia 
partium, ubi et quae praua sunt corrigentur, et quod minus est quam decet, unde 
Creator nouit, inde supplebitur, et quod plus est quam decet, materiae seruata 
integritate detrahetur. Coloris porro suauitas quanta erit, ubi iusti fulgebunt 
sicut sol in regno Patris sui! Quae claritas in Christi corpore, cum resurrexit, 
ab oculis discipulorum potius abscondita fuisse quam defuisse credenda est. Non 
enim eam ferret humanus atque infirmus aspectus, quando ille a suis ita deberet 
adtendi, ut posset agnosci. Quo pertinuit etiam, ut contrectantibus ostenderet 
suorum uulnerum cicatrices, ut etiam cibum potumque sumeret, non alimentorum 
indigentia, sed ea qua et hoc poterat potestate. Cum autem aliquid non uidetur, 
quamuis adsit, a quibus alia, quae pariter adsunt, uidentur, sicut illam 
claritatem dicimus adfuisse non uisam, a quibus alia uidebantur: g-aorasia 
Graece dicitur, quod nostri interpretes Latine dicere non ualentes in libro 
geneseos caecitatem interpretati sunt. Hanc enim sunt passi Sodomitae, quando 
quaerebant ostium iusti uiri nec poterant inuenire. Quae si fuisset caecitas, 
qua fit ut nihil possit uideri, non ostium qua ingrederentur, sed duces itineris 
a quibus inde abducerentur, inquirerent. 
Nescio quo autem modo sic afficimur amore martyrum beatorum, ut uelimus in illo 
regno in eorum corporibus uidere uulnerum cicatrices, quae pro Christi nomine 
pertulerunt; et fortasse uidebimus. Non enim deformitas in eis, sed dignitas 
erit, et quaedam, quamuis in corpore, non corporis, sed uirtutis pulchritudo 
fulgebit. Nec ideo tamen si aliqua martyribus amputata et ablata sunt membra, 
sine ipsis membris erunt in resurrectione mortuorum, quibus dictum est: Capillus 
capitis uestri non peribit. Sed si hoc decebit in illo nouo saeculo, ut indicia 
gloriosorum uulnerum in illa inmortali carne cernantur, ubi membra, ut 
praeciderentur, percussa uel secta sunt, ibi cicatrices, sed tamen eisdem 
membris redditis, non perditis, apparebunt. Quamuis itaque omnia quae acciderunt 
corpori uitia tunc non erunt, non sunt tamen deputanda uel appellanda uitia 
uirtutis indicia. 

[22,20] XX. Absit autem, ut ad resuscitanda corpora uitaeque reddenda non possit 
omnipotentia Creatoris omnia reuocare, quae uel bestiae uel ignis absumpsit, uel 
in puluerem cineremue conlapsum uel in umorem solutum uel in auras est 
exhalatum. Absit ut sinus ullus secretumque naturae ita recipiat aliquid 
subtractum sensibus nostris, ut omnium Creatoris aut cognitionem lateat aut 
effugiat potestatem. Deum certe uolens, sicut poterat, definire Cicero, tantus 
auctor ipsorum: "Mens quaedam est, inquit, soluta et libera, secreta ab omni 
concretione mortali, omnia sentiens et mouens ipsaque praedita motu sempiterno." 
Hoc autem repperit in doctrinis magnorum philosophorum. Vt igitur secundum ipsos 
loquar, quo modo aliquid uel latet omnia sentientem uel inreuocabiliter fugit 
omnia mouentem? 
Vnde iam etiam quaestio illa soluenda est, quae difficilior uidetur ceteris, ubi 
quaeritur, cum caro mortui hominis etiam alterius fit uiuentis caro, cui potius 
eorum in resurrectione reddatur. Si enim quispiam confectus fame atque compulsus 
uescatur cadaueribus hominum, quod malum aliquotiens accidisse et uetus testatur 
historia et nostrorum temporum infelicia experimenta docuerunt: num quisquam 
ueridica ratione contendet totum digestum fuisse per imos meatus, nihil inde in 
eius carnem mutatum atque conuersum, cum ipsa macies, quae fuit et non est, 
satis indicet quae illis escis detrimenta suppleta sint? Iam itaque aliqua paulo 
ante praemisi, quae ad istum quoque nodum soluendum ualere debebunt. Quidquid 
enim carnium exhausit fames, utique in auras est exhalatum, unde diximus 
omnipotentem Deum posse reuocare, quod fugit. Reddetur ergo caro illa homini, in 
quo esse caro humana primitus coepit. Ab illo quippe altero tamquam mutuo sumpta 
deputanda est; quae sicut aes alienum ei redhibenda est, unde sumpta est. Sua 
uero illi, quem fames exinanierat, ab eo, qui potest etiam exhalata reuocare, 
reddetur. Quamuis etsi omnibus perisset modis nec ulla eius materies in ullis 
naturae latebris remansisset, unde uellet, eam repararet Omnipotens. Sed propter 
sententiam Veritatis, qua dictum est: Capillus capitis uestri non peribit, 
absurdum est, ut putemus, cum capillus hominis perire non possit, tantas carnes 
fame depastas atque consumptas perire potuisse. 
Quibus omnibus pro nostro modulo consideratis atque tractatis haec summa 
conficitur, ut in resurrectione carnis in aeternum eas mensuras habeat corporum 
magnitudo, quas habebat perficiendae siue perfectae cuiusque indita corpori 
ratio iuuentutis, in membrorum quoque omnium modulis congruo decore seruato. 
Quod decus ut seruetur, si aliquid demptum fuerit indecenti alicui granditati in 
parte aliqua constitutae, quod per totum spargatur, ut neque id pereat et 
congruentia partium ubique teneatur: non est absurdum, ut aliquid inde etiam 
staturae corporis addi posse credamus, cum omnibus partibus, ut decorem 
custodiant, id distribuitur, quod si enormiter in una esset, utique non deceret. 
Aut si contenditur in ea quemque statura corporis resurrecturum esse, in qua 
defunctus est, non pugnaciter resistendum est; tantum absit omnis deformitas, 
omnis infirmitas, omnis tarditas omnisque corruptio, et si quid aliud illud non 
decet regnum, in quo resurrectionis .et promissionis filii aequales erunt 
angelis Dei, si non corpore, non aetate, certe felicitate. 

[22,21] XXI. Restituetur ergo quidquid de corporibus uiuis uel post mortem de 
cadaueribus periit, et simul cum eo, quod in sepulcris remansit, in spiritalis 
corporis nouitatem ex animalis corporis uetustate mutatum resurget incorruptione 
atque inmortalitate uestitum. Sed etsi uel casu aliquo graui uel inimicorum 
inmanitate totum penitus conteratur in puluerem atque in auras uel in aquas 
dispersum, quantum fieri potest, nusquam esse sinatur omnino: nullo modo 
subtrahi poterit omnipotentiae Creatoris, sed capillus in eo capitis non 
peribit. Erit ergo spiritui subdita caro spiritalis, sed tamen caro, non 
spiritus; sicut carni subditus fuit spiritus ipse carnalis, sed tamen spiritus, 
non caro. Cuius rei habemus experimentum in nostrae poenae deformitate. Non enim 
secundum carnem, sed utique secundum spiritum carnales erant, quibus ait 
apostolus: Non potui uobis loqui quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus; et 
homo spiritalis sic in hac uita dicitur, ut tamen corpore adhuc carnalis sit et 
uideat aliam legem in membris suis repugnantem legi mentis suae; erit autem 
etiam corpore spiritalis, cum eadem caro sic resurrexerit, ut fiat quod scriptum 
est: Seminatur corpus animale, resurget corpus spiritale. Quae sit autem et quam 
magna spiritalis corporis gratia, quoniam nondum uenit in experimentum, uereor 
ne temerarium sit omne, quod de illa profertur, eloquium. Verum tamen quia spei 
nostrae gaudium propter Dei laudem non est tacendum et de intimis ardentis 
sancti amoris medullis dictum est: Domine, dilexi decorem domus tuae; de donis 
eius, quae in hac aerumnosissima uita bonis malisque largitur, ipso adiuuante 
coniciamus; ut possumus, quantum sit illud, quod nondum experti utique digne 
eloqui non ualemus. Omitto enim, quando fecit hominem rectum — omitto uitam 
illam duorum coniugum in paradisi fecunditate felicem, quoniam tam breuis fuit, 
ut ad nascentium sensum nec ipsa peruenerit: in hac, quam nouimus, in qua adhuc 
sumus, cuius temptationes, immo quam totam temptationem, quamdiu in ea sumus, 
quantumlibet proficiamus, perpeti non desinimus, quae sint indicia circa genus 
humanum bonitatis Dei, quis poterit explicare? 

[22,22] XXII. Nam quod ad primam originem pertinet, omnem mortalium progeniem 
fuisse damnatam, haec ipsa uita, si uita dicenda est, tot et tantis malis plena 
testatur. Quid enim aliud indicat horrenda quaedam profunditas ignorantiae, ex 
qua omnis error existit, qui omnes filios Adam tenebroso quodam sinu suscepit, 
ut homo ab illo liberari sine labore dolore timore non possit? Quid amor ipse 
tot rerum uanarum atque noxiarum et ex hoc mordaces curae, perturbationes, 
maerores, formidines, insana gaudia, discordiae, lites, bella, insidiae, 
iracundiae, inimicitiae, fallacia, adulatio, fraus, furtum, rapina, perfidia, 
superbia, ambitio, inuidentia, homicidia, parricidia, crudelitas, saeuitia, 
nequitia, luxuria, petulantia, inpudentia, inpudicitia, fornicationes, 
adulteria, incesta et contra naturam utriusque sexus tot stupra atque 
inmunditiae, quas turpe est etiam dicere, sacrilegia, haereses, blasphemiae, 
periuria, oppressiones innocentium, calumniae, circumuentiones, 
praeuaricationes, falsa testimonia, iniqua iudicia, uiolentiae, latrocinia et 
quidquid talium malorum in mentem non uenit et tamen de uita ista hominum non 
recedit? Verum haec hominum sunt malorum, ab illa tamen erroris et peruersi 
amoris radice uenientia, cum qua omnis filius Adam nascitur. Nam quis ignorat 
cum quanta ignorantia ueritatis, quae iam in infantibus manifesta est, et cum 
quanta abundantia uanae cupiditatis, quae in pueris incipit apparere, homo 
ueniat in hanc uitam, ita ut, si dimittatur uiuere ut uelit et facere quidquid 
uelit, in haec facinora et flagitia, quae commemoraui et quae commemorare non 
potui, uel cuncta uel multa perueniat? 
Sed diuina gubernatione non omni modo deserente damnatos et Deo non continente 
in ira sua miserationes suas in ipsis sensibus generis humani prohibitio et 
eruditio contra istas, cum quibus nascimur, tenebras uigilant et contra hos 
impetus opponuntur, plenae tamen etiam ipsae laborum et dolorum. Quid enim sibi 
uolunt multimodae formidines, quae cohibendis paruulorum uanitatibus adhibentur? 
Quid paedagogi, quid magistri, quid ferulae, quid lora, quid uirgae, quid 
disciplina illa, qua scriptura sancta dicit dilecti filii latera esse tundenda, 
ne crescat indomitus domarique iam durus aut uix possit aut fortasse nec possit? 
Quid agitur his poenis omnibus, nisi ut debelletur inperitia et praua cupiditas 
infrenetur, cum quibus malis in hoc saeculum uenimus? Quid est enim, quod cum 
labore meminimus, sine labore obliuiscimur; cum labore discimus, sine labore 
nescimus; cum labore strenui, sine labore inertes sumus? Nonne hinc apparet, in 
quid uelut pondere suo procliuis et prona sit uitiosa natura et quanta ope, ut 
hinc liberetur, indigeat? Desidia segnitia, pigritia neglegentia uitia sunt 
utique quibus labor fugitur, cum labor ipse, etiam qui est utilis, poena sit. 
Sed praeter pueriles poenas, sine quibus disci non potest quod maiores uolunt, 
qui uix aliquid utiliter uolunt, quot et quantis poenis genus agitetur humanum, 
quae non ad malitiam nequitiamque iniquorum, sed ad condicionem pertinent 
miseriamque communem, quis ullo sermone digerit? quis ulla cogitatione 
conprehendit? Quantus est metus, quanta calamitas ab orbitatibus atque luctu, a 
damnis et damnationibus, a deceptionibus et mendaciis hominum, a suspicionibus 
falsis, ab omnibus uiolentis facinoribus et sceleribus alienis! quando quidem ab 
eis et depraedatio et captiuitas, et uincla et carceres, et exilia et cruciatus, 
et amputatio membrorum et priuatio sensuum, et oppressio corporis ad obscenam 
libidinem opprimentis explendam et alia multa horrenda saepe contingunt. Quid? 
ab innumeris casibus quae forinsecus corpori formidantur, aestibus et 
frigoribus, tempestatibus imbribus adluuionibus, coruscatione tonitru, grandine 
fulmine, motibus hiatibusque terrarum, oppressionibus ruinarum, ab offensionibus 
et pauore uel etiam malitia iumentorum, a tot uenenis fruticum aquarum, aurarum 
bestiarum, a ferarum uel tantummodo molestis uel etiam mortiferis morsibus, a 
rabie quae contingit ex rabido cane, ut etiam blanda et amica suo domino bestia 
nonnumquam uehementius et amarius quam leones draconesque metuatur faciatque 
hominem, quem forte adtaminauerit, contagione pestifera ita rabiosum, ut a 
parentibus coniuge filiis peius omni bestia formidetur! Quae mala patiuntur 
nauigantes! quae terrena itinera gradientes! Quis ambulat ubicumque non 
inopinatis subiacens casibus? De foro quidam rediens domum sanis pedibus suis 
cecidit, pedem fregit et ex illo uulnere finiuit hanc uitam. Quid uidetur 
sedente securius? De sella, in qua sedebat, cecidit Heli sacerdos et mortuus 
est. Agricolae, immo uero omnes homines, quot et quantos a caelo et terra uel a 
perniciosis animalibus casus metuunt agrorum fructibus! Solent tamen de 
frumentis tandem collectis et reconditis esse securi. Sed quibusdam, quod 
nouimus, prouentum optimum frumentorum fluuius inprouisus fugientibus hominibus 
de horreis eiecit atque abstulit. Contra milleformes daemonum incursus quis 
innocentia sua fidit? quando quidem, ne quis fideret, etiam paruulos baptizatos, 
quibus certe nihil est innocentius, aliquando sic uexant, ut in eis maxime Deo 
ista sinente monstretur huius uitae flenda calamitas et alterius desideranda 
felicitas. Iam uero de ipso corpore tot existunt morborum mala, ut nec libris 
medicorum cuncta conprehensa sint; in quorum pluribus ac paene omnibus etiam 
ipsa adiumenta et medicamenta tormenta sunt, ut homines a poenarum exitio 
poenali eruantur auxilio. Nonne ad hoc perduxit sitientes homines ardor inmanis, 
ut urinam quoque humanam uel etiam suam biberent? nonne ad hoc fames, ut a 
carnibus hominum se abstinere non possent nec inuentos homines mortuos, sed 
propter hoc a se occisos, nec quoslibet alienos, uerum etiam filios matres 
incredibili crudelitate, quam rabida esuries faciebat, absumerent? Ipse postremo 
somnus, qui proprie quietis nomen accepit, quis uerbis explicet, saepe somniorum 
uisis quam sit inquietus et quam magnis, licet falsarum rerum, terroribus, quas 
ita exhibet et quodam modo exprimit, ut a ueris eas discernere nequeamus, animam 
miseram sensusque perturbet? Qua falsitate uisorum etiam uigilantes in quibusdam 
morbis et uenenis miserabilius agitantur; quamuis multimoda uarietate fallaciae 
homines etiam sanos maligni daemones nonnumquam decipiant talibus uisis, ut, 
etiamsi eos per haec ad sua traducere non potuerint, sensus tamen eorum solo 
appetitu qualitercumque persuadendae falsitatis inludant. 
Ab huius tam miserae quasi quibusdam inferis uitae non liberat nisi gratia 
Saluatoris Christi, Dei ac Domini nostri (hoc enim nomen est ipse Iesus; 
interpretatur quippe Saluator), maxime ne post hanc miserior ac sempiterna 
suscipiat, non uita, sed mors. Nam in ista quamuis sint per sancta et sanctos 
curationum magna solacia, tamen ideo non semper etiam ipsa beneficia tribuuntur 
petentibus, ne propter hoc religio quaeratur, quae propter aliam magis uitam, 
ubi mala non erunt omnino ulla, quaerenda est; et ad hoc meliores quosque in his 
malis adiuuat gratia, ut quanto fideliore, tanto fortiore corde tolerentur. Ad 
quam rem etiam philosophiam prodesse dicunt docti huius saeculi, quam dii 
quibusdam paucis, ait Tullius, ueram dederunt; nec hominibus, inquit, ab his aut 
datum est donum maius aut potuit ullum dari. Vsque adeo et ipsi, contra quos 
agimus, quoquo modo compulsi sunt in habenda non quacumque, sed uera philosophia 
diuinam gratiam confiteri. Porro si paucis diuinitus datum est uerae 
philosophiae contra miserias huius uitae unicum auxilium, satis et hinc apparet 
humanum genus ad luendas miseriarum poenas esse damnatum. Sicut autem hoc, ut 
fatentur, nullum diuinum maius est donum, sic a nullo deo dari credendum est, 
nisi ab illo, quo et ipsi qui multos deos colunt nullum dicunt esse maiorem. 

[22,23] XXIII. Praeter haec autem mala huius uitae bonis malisque communia habent in ea 
iusti etiam proprios quosdam labores suos, quibus aduersus uitia militant et in 
talium proeliorum temptationibus periculisque uersantur. Aliquando enim 
concitatius, aliquando remissius, non tamen desinit caro concupiscere aduersus 
spiritum et spiritus aduersus carnem, ut non ea quae uolumus faciamus, omnem 
malam concupiscentiam consumendo, sed eam nobis, quantum diuinitus adiuti 
possumus, non ei consentiendo subdamus, uigiliis continuis excubantes, ne opinio 
ueri similis fallat, ne decipiat sermo uersutus, ne se tenebrae alicuius erroris 
offundant, ne quod bonum est malum aut quod malum est bonum esse credatur, ne ab 
his quae agenda sunt metus reuocet, ne in ea quae agenda non sunt cupido 
praecipitet, ne super iracundiam sol occidat, ne inimicitiae prouocent ad 
retributionem mali pro malo, ne absorbeat inhonesta uel inmoderata tristitia, ne 
inpertiendorum beneficiorum ingerat mens ingrata torporem, ne maledicis 
rumoribus bona conscientia fatigetur, ne temeraria (de alio) suspicio <nos> 
nostra decipiat, ne aliena de nobis falsa nos frangat, ne regnet peccatum in 
nostro mortali corpore ad oboediendum desideriis eius, ne membra nostra 
exhibeantur iniquitatis arma peccato, ne oculus sequatur concupiscentiam, ne 
uindicandi cupiditas uincat, ne in eo quod male delectat uel uisio uel cogitatio 
remoretur, ne inprobum aut indecens uerbum libenter audiatur, ne fiat quod non 
licet etiamsi libet, ne in hoc bello laborum periculorumque plenissimo uel de 
uiribus nostris speretur facienda uictoria uel uiribus nostris facta tribuatur, 
sed eius gratiae, de quo ait apostolus: Gratias autem Deo, qui dat nobis 
uictoriam per Dominum nostrum Iesum Christum; qui et alio loco: In his, inquit, 
omnibus superuincimus per eum qui dilexit nos — sciamus tamen, quantalibet 
uirtute proeliandi uitiis repugnemus uel etiam uitia superemus et subiugemus, 
quamdiu sumus in hoc corpore, nobis deesse non posse unde dicamus Deo: Dimitte 
nobis debita nostra. In illo autem regno, ubi semper cum corporibus inmortalibus 
erimus, nec proelia nobis erunt ulla nec debita; quae nusquam et numquam essent, 
si natura nostra, sicut recta creata est, permaneret. Ac per hoc etiam noster 
iste conflictus, in quo periclitamur et de quo nos uictoria nouissima cupimus 
liberari, ad uitae huius mala pertinet, quam tot tantorumque testimonio malorum 
probamus esse damnatam. 

[22,24] XXIV. Iam nunc considerandum est, hanc ipsam miseriam generis humani, in qua 
laudatur iustitia punientis, qualibus et quam multis impleuerit bonis eiusdem 
bonitas cuncta quae creauit administrantis. Primum benedictionem illam, quam 
protulerat ante peccatum dicens: Crescite et multiplicamini et implete terram, 
nec post peccatum uoluit inhibere mansitque in stirpe damnata donata fecunditas; 
nec illam uim mirabilem seminum, immo etiam mirabiliorem qua efficiuntur et 
semina, inditam corporibus humanis et quodam modo intextam peccati uitium potuit 
auferre, quo nobis inpacta est etiam necessitas mortis; sed utrumque simul 
currit isto quasi fluuio atque torrente generis humani, malum quod a parente 
trahitur, et bonum quod a creante tribuitur. In originali malo duo sunt, 
peccatum atque supplicium; in originali bono alia duo, propagatio et 
conformatio. Sed quantum ad praesentem pertinet intentionem nostram, de malis, 
quorum unum de nostra uenit audacia, id est peccatum, alterum .de iudicio Dei, 
id est supplicium, iam satis diximus. Nunc de bonis Dei, quae ipsi quoque 
uitiatae damnataeque naturae contulit siue usque nunc confert, dicere institui. 
Neque enim damnando aut totum abstulit quod dederat, alioquin nec esset omnino; 
aut eam remouit a sua potestate, etiam cum diabolo poenaliter subdidit, cum nec 
ipsum diabolum a suo alienarit imperio; quando quidem, ut ipsius quoque diaboli 
natura subsistat, ille facit qui summe est et facit esse quidquid aliquo modo est. 
Duorum igitur illorum, quae diximus bona etiam in naturam peccato uitiatam 
supplicioque damnatam de bonitatis eius quodam ueluti fonte manare, 
propagationem in primis mundi operibus benedictione largitus est, a quibus 
operibus die septimo requieuit; conformatio uero in illo eius est opere, quo 
usque nunc operatur. Efficacem quippe potentiam suam si rebus subtrahat, nec 
progredi poterunt et suis dimensis motibus peragere tempora nec prorsus in eo 
quod creatae sunt aliquatenus permanebunt. Sic ergo creauit hominem Deus, ut ei 
adderet fertilitatem quandam, qua homines alios propageret, congenerans eis 
etiam ipsam propagandi possibilitatem, non necessitatem: quibus tamen uoluit 
hominibus abstulit eam Deus, et steriles fuerunt; non tamen generi humano 
abstulit semel datam primis duobus coniugibus benedictione generali. Haec ergo 
propagatio quamuis peccato non fuerit ablata, non tamen etiam ipsa talis est, 
qualis fuisset, si nemo peccasset. Ex quo enim homo in honore positus, postea 
quam deliquit, comparatus est pecoribus, similiter generat; non in eo tamen 
penitus extincta est quaedam uelut scintilla rationis, in qua factus est ad 
imaginem Dei. Huic autem propagationi si conformatio non adhiberetur, nec ipsa 
in sui generis formas modosque procederet. Si enim non concubuissent homines et 
nihilo minus Deus uellet implere terras hominibus: quo modo creauit unum sine 
commixtione maris et feminae, sic posset omnes; concumbentes uero nisi illo 
creante generantes esse non possunt. Sicut ergo ait apostolus de institutione 
spiritali, qua homo ad pietatem iustitiamque formatur: Neque qui plantat, est 
aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementum dat Deus: ita etiam hic dici 
potest: "Nec qui concumbit nec qui seminat, est aliquid, sed qui format Deus; 
nec mater, quae conceptum portat et partum nutrit, est aliquid, sed qui 
incrementum dat Deus." Ipse namque operatione, qua usque nunc operatur, facit ut 
numeros suos explicent semina et a quibusdam latentibus atque inuisibilibus 
inuolucris in formas uisibiles huius quod aspicimus decoris euoluant; ipse 
incorpoream corporeamque naturam, illam praepositam, istam subiectam, miris 
modis copulans et conectens animantem facit. Quod opus eius tam magnum et 
mirabile est, ut non solum in homine, quod est animal rationale et ex hoc 
cunctis terrenis animantibus excellentius atque praestantius, sed in qualibet 
minutissima muscula bene consideranti stuporem mentis ingerat laudemque pariat 
Creatoris. 
Ipse itaque animae humanae mentem dedit, ubi ratio et intellegentia in infante 
sopita est quodam modo, quasi nulla sit, excitanda scilicet atque exerenda 
aetatis accessu, qua sit scientiae capax atque doctrinae et habilis perceptioni 
ueritatis et amoris boni; qua capacitate hauriat sapientiam uirtutibusque sit 
praedita, quibus prudenter, fortiter, temperanter et iuste aduersus errores et 
cetera ingenerata uitia dimicet eaque nullius rei desiderio nisi boni illius 
summi atque inmutabilis uincat. Quod etsi non faciat, ipsa talium bonorum 
capacitas in natura rationali diuinitus instituta quantum sit boni, quam 
mirabile. Omnipotentis opus, quis competenter effatur aut cogitat? Praeter enim 
artes bene uiuendi et ad inmortalem perueniendi felicitatem, quae uirtutes 
uocantur et sola Dei gratia, quae in Christo est, filiis promissionis regnique 
donantur, nonne humano ingenio tot tantaeque artes sunt inuentae et exercitae, 
partim necessariae partim uoluptariae, ut tam excellens uis mentis atque 
rationis in his etiam rebus, quas superfluas, immo et periculosas perniciosasque 
appetit, quantum bonum habeat in natura, unde ista potuit uel inuenire uel 
discere uel exercere, testetur? Vestimentorum et aedificiorum ad opera quam 
mirabilia, quam stupenda industria humana peruenerit; quo in agricultura, quo in 
nauigatione profecerit; quae in fabricatione quorumque uasorum uel etiam 
statuarum et picturarum uarietate excogitauerit et impleuerit; quae in theatris 
mirabilia spectantibus, audientibus incredibilia facienda et exhibenda molita 
sit; in capiendis occidendis domandis inrationabilibus animantibus quae et 
quanta reppererit; aduersus ipsos homines tot genera uenenorum, tot armorum, tot 
machinamentorum, et pro salute mortali tuenda atque reparanda quot medicamenta 
atque adiumenta conprehenderit; pro uoluptate faucium quot condimenta et gulae 
inritamenta reppererit; ad indicandas et suadendas cogitationes quam 
multitudinem uarietatemque signorum, ubi praecipuum locum uerba et litterae 
tenent; ad delectandos animos quos elocutionis ornatus, quam diuersorum carminum 
copiam; ad mulcendas aures quot organa musica, quos cantilenae modos 
excogitauerit; quantam peritiam dimensionum atque numerorum, meatusque et 
ordines siderum quanta sagacitate conprehenderit; quam multa rerum mundanarum 
cognitione se impleuerit, quis possit eloqui, maxime si uelimus non aceruatim 
cuncta congerere, sed in singulis inmorari? In ipsis postremo erroribus et 
falsitatibus defendendis quam magna claruerint ingenia philosophorum atque 
haereticorum, quis aestimare sufficiat? Loquimur enim nunc de natura mentis 
humanae, qua ista uita mortalis ornatur, non de fide atque itinere ueritatis, 
qua illa inmortalis adquiritur. Huius tantae naturae conditor cum sit utique 
Deus uerus et summus, ipso cuncta quae fecit administrante et summam potestatem 
summamque habente iustitiam numquam profecto in has miserias decidisset atque ex 
his praeter eos solos qui liberabuntur in aeternas esset itura, nisi nimis 
grande peccatum in homine primo, de quo ceteri exorti sunt, praecessisset. 
Iam uero in ipso corpore, quamuis nobis sit cum beluis mortalitate commune 
multisque earum reperiatur infirmius, quanta Dei bonitas, quanta prouidentia 
tanti Creatoris apparet! Nonne ita sunt in eo loca sensuum et cetera membra 
disposita speciesque ipsa ac figura et statura totius corporis ita modificata, 
ut ad ministerium animae rationalis se indicet factum? Non enim ut animalia 
rationis expertia prona esse uidemus in terram, ita creatus est homo; sed erecta 
in caelum corporis forma admonet eum quae sursum sunt sapere. Porro mira 
mobilitas, quae linguae ac manibus adtributa est, ad loquendum et scribendum 
apta atque conueniens et ad opera artium plurimarum officiorumque complenda, 
nonne satis ostendit, quali animae ut seruiret tale sit corpus adiunctum? 
quamquam et detractis necessitatibus operandi ita omnium partium congruentia 
numerosa sit et pulchra sibi parilitate respondeat, ut nescias utrum in eo 
condendo maior sit utilitatis habita ratio quam decoris. Certe enim nihil 
uidemus creatum in corpore utilitatis causa, quod non habeat etiam decoris 
locum. Plus autem nobis id appareret, si numeros mensurarum, quibus inter se 
cuncta conexa sunt et coaptata, nossemus; quos forsitan data opera in his, quae 
foris eminent, humana posset uestigare sollertia; quae uero tecta sunt atque a 
nostris remota conspectibus, sicuti est tanta perplexitas uenarum atque neruorum 
et uiscerum, secreta uitalium, inuenire nullus potest. Quia etsi medicorum 
diligentia nonnulla crudelis, quos anatomicos appellant, laniauit corpora 
mortuorum siue etiam inter manus secantis perscrutantisque morientium atque in 
carnibus humanis satis inhumane abdita cuncta rimata est, ut quid et quo modo 
quibus locis curandum esset addisceret: numeros tamen de quibus loquor, quibus 
coaptatio, quae g-harmonia Graece dicitur, tamquam cuiusdam organi, extrinsecus 
atque intrinsecus totius corporis constat, quid dicam, nemo ualuit inuenire, 
quos nemo ausus est quaerere? qui si noti esse potuissent, in interioribus 
quoque uisceribus, quae nullum ostentant decus, ita delectaret pulchritudo 
rationis, ut omni formae apparenti, quae oculis placet, ipsius mentis, quae 
oculis utitur, praeferretur arbitrio. Sunt uero quaedam ita posita in corpore, 
ut tantummodo decorem habeant, non et usum; sicut habet pectus uirile mamillas, 
sicut facies barbam, quam non esse munimento, sed uirili ornamento indicant 
purae facies feminarum, quas utique infirmiores muniri tutius conueniret. Si 
ergo nullum membrum, in his quidem conspicuis (unde ambigit nemo), quod ita sit 
alicui operi accommodatum, ut non etiam sit decorum; sunt autem nonnulla, quorum 
solum decus et nullus est usus: puto facile intellegi in conditione corporis 
dignitatem necessitati fuisse praelatam. Transitura est quippe necessitas 
tempusque uenturum, quando sola inuicem pulchritudine sine ulla libidine 
perfruamur; quod maxime ad laudem referendum est Conditoris, cui dicitur in 
psalmo: Confessionem et decorem induisti. 
Iam cetera pulchritudo et utilitas creaturae, quae homini, licet in istos 
labores miseriasque proiecto atque damnato, spectanda atque sumenda diuina 
largitate concessa est, quo sermone terminari potest? in caeli et terrae et 
maris multimoda et uaria pulchritudine, in ipsius lucis tanta copia tamque 
mirabili specie, in sole ac luna et sideribus, in opacitatibus nemorum, in 
coloribus et odoribus florum, in diuersitate ac multitudine uolucrum garrularum 
atque pictarum, in multiformi specie tot tantarumque animantium, quarum illae 
plus habent admirationis, quae molis minimum (plus enim formicularum et 
apicularum opera stupemus quam inmensa corpora ballaenarum), in ipsius quoque 
maris tam grandi spectaculo, cum sese diuersis coloribus uelut uestibus induit 
et aliquando uiride atque hoc multis modis, aliquando purpureum, aliquando 
caeruleum est. Quam porro delectabiliter spectatur etiam quandocumque turbatur, 
et fit inde maior suauitas, quia sic demulcet intuentem, ut non iactet et 
quatiat nauigantem! Quid ciborum usquequaque copia contra famem? quid saporum 
diuersitas contra fastidium, naturae diffusa diuitiis, non coquorum arte ac 
labore quaesita? quid in tam multis rebus tuendae aut recipiendae salutis 
auxilia! Quam grata uicissitudo diei alternantis et noctis! Aurarum quam blanda 
temperies! In fruticibus et pecoribus indumentorum conficiendorum quanta 
materies! Omnia commemorare quis possit? Haec autem sola, quae a me uelut in 
quendam sunt aggerem coartata, si uellem uelut conligata inuolucra soluere atque 
discutere, quanta mihi mora esset in singulis, quibus plurima continentur! Et 
haec omnia miserorum sunt damnatorumque solacia, non praemia beatorum. Quae 
igitur illa sunt, si tot et talia ac tanta sunt ista? Quid dabit eis quos 
praedestinauit ad uitam, qui haec dedit etiam eis quos praedestinauit ad mortem? 
Quae bona in illa beata uita faciet eo, sumere, pro quibus in hac misera 
unigenitum suum filium uoluit usque ad mortem mala tanta perferre? Vnde 
apostolus de ipsis in illud regnum praedestinatis loquens: Qui proprio, inquit, 
filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum, quo modo non et cum illo 
omnia nobis donabit? Cum haec promissio complebitur, quid erimus! quales erimus! 
Quae bona in illo regno accepturi sumus, quando quidem Christo moriente pro 
nobis tale iam pignus accepimus! Qualis erit spiritus hominis nullum omnino 
habens uitium, nec sub quo iaceat, nec cui cedat, nec contra quod saltem 
laudabiliter dimicet, pacatissima uirtute perfectus! Rerum ibi omnium quanta, 
quam speciosa, quam certa scientia, sine errore aliquo uel labore, ubi Dei 
sapientia de ipso suo fonte potabitur, cum summa felicitate, sine ulla 
difficultate! Quale erit corpus, quod omni modo spiritui subditum et eo 
sufficienter uiuificatum nullis alimoniis indigebit! Non enim animale, sed 
spiritale erit,habens quidem carnis,sed sine ulla carnali corruptione 
substantiam. 

[22,25] XXV. Verum de animi bonis, quibus post hanc uitam beatissimus perfruetur, non a 
nobis dissentiunt philosophi nobiles: de carnis resurrectione contendunt, hanc 
quantum possunt negant. Sed credentes multi negantes paucissimos reliquerunt et 
ad Christum, qui hoc quod istis uidetur absurdum in sua resurrectione 
monstrauit, fideli corde conuersi sunt, docti et indocti, sapientes mundi et 
insipientes. Hoc enim credidit mundus, quod praedixit Deus, qui etiam hoc 
praedixit, quod hanc rem mundus fuerat crediturus. Neque enim Petri maleficiis 
ea cum laude credentium tanto ante praenuntiare compulsus est. Ille est enim 
Deus, quem (sicut iam dixi aliquotiens, nec commonere me piget) confitente 
Porphyrio atque id oraculis deorum suorum probare cupiente ipsa numina 
perhorrescunt; quem sic laudauit, ut eum et Deum patrem et regem uocaret. Absit 
enim, ut sic intellegenda sint quae praedixit, quo modo uolunt hi, qui hoc cum 
mundo non crediderunt, quod mundum crediturum esse praedixit. Cur enim non 
potius ita, sicut crediturus tanto ante praedictus est mundus, non sicut 
paucissimi garriunt, qui hoc cum mundo, quod crediturus praedictus est, credere 
noluerunt? Si enim propterea dicunt alio modo esse credenda, ne, si dixerint 
uana esse conscripta, iniuriam faciant illi Deo, qui tam magnum perhibent 
testimonium: tantam prorsus ei uel etiam grauiorem faciunt iniuriam, si aliter 
dicunt esse intellegenda, non sicut mundus ea credidit, quem crediturum ipse 
laudauit, ipse promisit, ipse compleuit. Vtrum enim non potest facere ut 
resurgat caro et uiuat in aeternum, an propterea credendum non est id eum esse 
facturum, quia malum est atque indignum Deo? Sed de omnipotentia eius, qua tot 
et tanta facit incredibilia, iam multa diximus. Si uolunt inuenire quod 
omnipotens non potest, habent prorsus, ego dicam: mentiri non potest. Credamus 
ergo quod potest non credendo quod non potest. Non itaque credentes quod mentiri 
possit credant esse facturum quod se facturum esse promisit, et sic credant, 
sicuti credidit mundus, quem crediturum esse praedixit, quem crediturum esse 
laudauit, quem crediturum esse promisit, quem credidisse iam ostendit. Hoc autem 
malum esse unde demonstrant? Non erit illic ulla corruptio, quod est corporis 
malum. De ordine elementorum iam disputauimus; de aliis hominum coniecturis 
satis diximus; quanta sit futura in corpore incorruptibili facilitas motus, de 
praesentis bonae ualetudinis temperamento, quae utique nullo modo illi 
comparanda est inmortalitati, in libro tertio decimo satis, ut opinor, 
ostendimus. Legant superiora operis huius, qui uel non legerunt uel uolunt 
recolere quod legerunt. 

[22,26] XXVI. Sed Porphyrius ait, inquiunt, ut beata sit anima, corpus esse omne 
fugiendum. Nihil ergo prode est, quia incorruptibile diximus futurum corpus, si 
anima beata non erit, nisi omne corpus effugerit. Sed iam et hinc in libro 
memorato quantum oportuit disputaui; uerum hic unum inde tantum commemorabo. 
Emendet libros suos istorum omnium magister Plato et dicat eorum deos, ut beati 
sint, sua corpora fugituros, id est esse morituros, quos in caelestibus 
corporibus dixit inclusos; quibus tamen Deus, a quo facti sunt, quo possent esse 
securi, inmortalitatem, id est in eisdem corporibus aeternam permansionem, non 
eorum natura id habente, sed suo consilio praeualente, promisit. Vbi etiam illud 
euertit quod dicunt, quoniam est inpossibilis, ideo resurrectionem carnis non 
esse credendam. Apertissime quippe iuxta eundem philosophum, ubi diis a se 
factis promisit Deus non factus inmortalitatem, quod inpossibile est se dixit 
esse facturum. Sic enim eum locutum narrat Plato: "Quoniam estis orti, inquit, 
inmortales esse et indissolubiles non potestis; non tamen dissoluemini neque uos 
ulla mortis fata periment nec erunt ualentiora quam consilium meum, quod maius 
est uinculum ad perpetuitatem uestram quam illa quibus estis conligati." Si non 
solum absurdi, sed surdi non sunt qui haec audiunt, non utique dubitant diis 
factis ab illo Deo qui eos fecit secundum Platonem quod est inpossibile fuisse 
promissum. Qui enim dicit: "Vos quidem inmortales esse non potestis, sed mea 
uoluntate inmortales eritis," quid aliud dicit quam "id quod fieri non potest me 
faciente tamen eritis"? Ille igitur carnem incorruptibilem, inmortalem, 
spiritalem resuscitabit, qui iuxta Platonem id quod inpossibile est se facturum 
esse promisit. Quid adhuc, quod promisit Deus, quod Deo promittenti credidit 
mundus, qui etiam ipse promissus est crediturus, esse inpossibile clamant, 
quando quidem nos Deum, qui etiam secundum Platonem facit inpossibilia, id 
facturum esse clamamus? Non ergo, ut beatae sint animae, corpus est omne 
fugiendum, sed corpus incorruptibile recipiendum. Et in quo conuenientius 
incorruptibili corpore laetabuntur, quam in quo corruptibili gemuerunt? Sic enim 
non in eis erit illa dira cupiditas, quam posuit ex Platone Vergilius, ubi ait: 
Rursus et incipiant in corpora uelle reuerti; 
sic, inquam, cupiditatem reuertendi ad corpora non habebunt, cum corpora, in 
quae reuerti cupiunt, secum habebunt et sic habebunt, ut numquam non habeant, 
numquam ea prorsus uel ad exiguum quamlibet tempus ulla morte deponant. 

[22,27] XXVII. Singuli quaedam dixerunt Plato atque Porphyrius, quae si inter se 
communicare potuissent, facti essent fortasse Christiani. Plato dixit sine 
corporibus animas in aeternum esse non posse. Ideo enim dixit etiam sapientum 
animas post quamlibet longum tempus, tamen ad corpora redituras. Porphyrius 
autem dixit animam purgatissimam, cum redierit ad Patrem, ad haec mala mundi 
numquam esse redituram. Ac per hoc, quod uerum uidit Plato, si dedisset 
Porphyrio, etiam iustorum atque sapientum purgatissimas animas ad humana corpora 
redituras; rursus quod uerum uidit Porphyrius, dedisset Platoni, numquam 
redituras ad miserias corruptibils corporis animas sanctas; ut non singuli haec 
singula, sed ambo et singuli utrumque dicerent: puto quod uiderent esse iam 
consequens, ut et redirent animae ad corpora et talia reciperent corpora, in 
quibus beate atque inmortaliter uiuerent. Quoniam secundum Platonem etiam 
sanctae animae ad humana corpora redibunt; secundum Porphyrium ad mala mundi 
huius sanctae animae non redibunt. Dicat itaque cum Platone Porphyrius: 
"Redibunt ad corpora"; dicat Plato cum Porphyrio: "Non redibunt ad mala": et ad 
ea corpora redire consentient, in quibus nulla patiantur mala. Haec itaque non 
erunt nisi illa quae promittit Deus, beatas animas in aeternum cum sua aeterna 
carne uicturas. Hoc enim, quantum existimo, iam facile nobis concederent ambo, 
ut, qui faterentur ad inmortalia corpora redituras animas esse sanctorum, ad sua 
illas redire permitterent, in quibus mala huius saeculi pertulerunt, in quibus 
Deum, ut his malis carerent, pie fideliterque coluerunt. 

[22,28] XXVIII. Nonnulli nostri propter quoddam praeclarissimum loquendi genus et 
propter nonnulla, quae ueraciter sensit, amantes Platonem dicunt eum aliquid simile 
nobis etiam de mortuorum resurrectione sensisse. Quod quidem sic tangit in libris de re 
publica Tullius, ut eum lusisse potius quam quod id uerum esse adfirmet dicere uoluisse. 
Inducit enim hominem reuixisse et narrasse quaedam, quae Platonicis 
disputationibus congruebant. Labeo etiam duos dicit uno die fuisse defunctos et 
occurrisse inuicem in quodam compito, deinde ad corpora sua iussos fuisse 
remeare et constituisse inter se amicos se esse uicturos, atque ita esse factum, 
donec postea morerentur. Sed isti auctores talem resurrectionem corporis factam 
fuisse narrarunt, quales fuerunt eorum, quos resurrexisse nouimus et huic quidem 
redditos uitae, sed non eo modo ut non morerentur ulterius. Mirabilius autem 
quiddam Marcus Varro ponit in libris, quos conscripsit de gente populi Romani, 
cuius putaui uerba ipsa ponenda. "Genethliaci quidam scripserunt, inquit, esse 
in renascendis hominibus quam appellant g-paliggenesian Graeci; hac scripserunt 
confici in annis numero quadringentis quadraginta, ut idem corpus et eadem 
anima, quae fuerint coniuncta in homine aliquando, eadem rursus redeant in 
coniunctionem." Iste Varro quidem siue illi genethliaci nescio qui (non enim 
nomina eorum prodidit, quorum commemorauit sententiam) aliquid dixerunt, quod 
licet falsum sit (cum enim semel ad eadem corpora quae gesserunt animae 
redierint, numquam ea sunt postea relicturae), tamen multa illius 
inpossibilitatis, qua contra nos isti garriunt, argumenta conuellit et destruit. 
Qui enim hoc sentiunt siue senserunt, non eis uisum est fieri non posse, ut 
dilapsa cadauera in auras in puluerem, in cinerem in umores, in corpora 
uescentium bestiarum uel ipsorum quoque hominum ad id rursus redeant, quod 
fuerunt. Quapropter Plato et Porphyrius, uel potius quicumque illos diligunt et 
adhuc uiuunt, si nobis consentiunt etiam sanctas animas ad corpora redituras, 
sicut ait Plato, nec tamen ad mala ulla redituras, sicut ait Porphyrius, ut ex 
his fiat consequens, quod fides praedicat Christiana, talia corpora recepturas, 
in quibus sine ullo malo in aeternum feliciter uiuant, adsumant etiam hoc de 
Varrone, ut ad eadem corpora redeant, in quibus antea fuerunt, et apud eos tota 
quaestio de carnis in aeternum resurrectione soluetur. 

[22,29] XXIX. Nunc iam quid acturi sint in corporibus inmortalibus atque spiritalibus 
sancti, non adhuc eorum carne carnaliter, sed spiritaliter iam uiuente, quantum 
Dominus dignatur adiuuare uideamus. Et illa quidem actio uel potius quies atque 
otium quale futurum sit, si uerum uelim dicere, nescio. Non enim hoc umquam per 
sensus corporis uidi. Si autem mente, id est intellegentia, uidisse me dicam, 
quantum est aut quid est nostra intellegentia ad illam excellentiam? Ibi est 
enim pax Dei, quae, sicut dicit apostolus, superat omnem intellectum; quem nisi 
nostrum, aut fortasse etiam sanctorum angelorum? non enim et Dei. Si ergo sancti 
in Dei pace uicturi sunt, profecto in ea pace uicturi sunt, quae superat omnem 
intellectum. Quoniam nostrum quidem superat, non est dubium; si autem superat et 
angelorum, ut nec ipsos excepisse uideatur, qui ait omnem intellectum: secundum 
hoc dictum esse debemus accipere, quia pacem Dei, qua Deus ipse pacatus est, 
sicut Deus nouit, non eam nos sic possumus nosse nec ulli angeli. Superat itaque 
omnem intellectum, non dubium quod praeter suum. Sed quia et nos pro modo 
nostro pacis eius participes facti scimus summam in nobis atque inter nos et cum 
ipso pacem, quantum nostrum summum est: isto modo pro suo modo sciunt eam sancti 
angeli; homines autem nunc longe infra, quantumlibet prouectu mentis excellant. 
Considerandum est enim quantus uir dicebat: Ex parte scimus et ex parte 
prophetamus, donec ueniat quod perfectum est; et: Videmus nunc per speculum in 
aenigmate, tunc autem faciem ad faciem. Sic iam uident sancti angeli, qui etiam 
nostri angeli dicti sunt, quia eruti de potestate tenebrarum et accepto spiritus 
pignore translati ad regnum Christi ad eos angelos iam coepimus pertinere, cum 
quibus nobis erit sancta atque dulcissima, de qua iam tot libros scripsimus, Dei 
ciuitas ipsa communis. Sic sunt ergo angeli nostri qui sunt angeli Dei, quem ad 
modum Christus Dei Christus est noster. Dei sunt, quia Deum non reliquerunt; 
nostri sunt, quia suos ciues nos habere coeperunt. Dixit autem Dominus Iesus: 
Videte ne contemnatis unum de pusillis istis. Dico enim uobis, quia angeli eorum 
in caelis semper uident faciem patris mei, qui in caelis est. Sicut ergo illi 
uident, ita et nos uisuri sumus; sed nondum ita uidemus. Propter quod ait 
apostolus, quod paulo ante dixi: Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc 
autem faciem ad faciem. Praemium itaque fidei nobis uisio ista seruatur, de qua 
et Iohannes apostolus loquens: Cum apparuerit, inquit, similes ei erimus, 
quoniam uidebimus eum sicuti est. Facies autem Dei manifestatio eius 
intellegenda est, non aliquod tale membrum, quale nos habemus in corpore atque 
isto nomine nuncupamus. Quapropter cum ex me quaeritur, quid acturi sint sancti 
in illo corpore spiritali, non dico quod iam uideo, sed dico quod credo, 
secundum illud quod in psalmo lego: Credidi, propter quod <et> locutus sum. Dico 
itaque: Visuri sunt Deum in ipso corpore; sed utrum per ipsum, sicut per corpus 
nunc uidemus solem, lunam, stellas, mare ac terram et quae sunt in ea, non parua 
quaestio est. Durum est enim dicere, quod sancti talia corpora tunc habebunt, ut 
non possint oculos claudere atque aperire cum uolent; durius autem, quod ibi 
Deum, quisquis oculos clauserit, non uidebit. Si enim propheta Helisaeus puerum 
suum Giezi absens corpore uidit accipientem munera, quae dedit ei Naeman Syrus, 
quem propheta memoratus a leprae deformitate liberauerat, quod seruus nequam 
domino suo non uidente latenter se fecisse putauerat: quanto magis in illo 
corpore spiritali uidebunt sancti omnia, non solum si oculos claudant, uerum 
etiam unde sunt corpore absentes! Tunc enim erit perfectum illud, de quo loquens 
apostolus: Ex parte, inquit, scimus et ex parte prophetamus; cum autem uenerit 
quod perfectum est, quod ex parte est euacuabitur. Deinde ut quo modo posset 
aliqua similitudine ostenderet, quantum ab illa quae futura est distet haec 
uita, non qualiumcumque hominum, uerum etiam qui praecipua hic sanctitate sunt 
praediti: Cum essem, inquit, paruulus, quasi paruulus sapiebam, quasi paruulus 
loquebar, quasi paruulus cogitabam; cum autem factus sum uir, euacuaui ea quae 
paruuli erant. Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem faciem ad 
faciem. Nunc scio ex parte, tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum. Si ergo 
in hac uita, ubi hominum mirabilium prophetia ita comparanda est illi uitae, 
quasi paruuli ad iuuenem, uidit tamen Helisaeus accipientem munera seruum suum, 
ubi ipse non erat: itane cum uenerit quod perfectum est nec iam corpus 
corruptibile adgrauabit animam, sed incorruptibile nihil impediet, illi sancti 
ad ea, quae uidenda sunt, oculis corporeis, quibus Helisaeus absens ad seruum 
suum uidendum non indiguit, indigebunt? Nam secundum interpretes septuaginta 
ista sunt ad Giezi uerba prophetae: Nonne cor meum iit tecum, quando conuersus 
est uir de curru in obuiam tibi et accepisti pecuniam? et cetera; sicut autem ex 
Hebraeo interpretatus est presbyter Hieronymus: Nonne cor meum, inquit, in 
praesenti erat, quando reuersus est homo de curru suo in occursum tui? Corde suo 
ergo se dixit hoc uidisse propheta, adiuto quidem mirabiliter nullo dubitante 
diuinitus. Sed quanto amplius tunc omnes munere isto abundabunt, cum Deus erit 
omnia in omnibus! Habebunt tamen etiam illi oculi corporei officium suum et in 
loco suo erunt, uteturque illis spiritus per spiritale corpus. Neque enim et 
ille propheta, quia non eis indiguit ut uideret absentem, non eis usus est ad 
uidenda praesentia; quae tamen spiritu uidere posset, etiamsi illos clauderet, 
sicut uidit absentia, ubi cum eis ipse non erat. Absit ergo, ut dicamus illos 
sanctos in illa uita Deum clausis oculis non uisuros, quem spiritu semper 
uidebunt. 
Sed utrum uidebunt et per oculos corporis cum eos apertos habebunt, inde 
quaestio est. Si enim tantum poterunt in corpore spiritali eo modo utique ipsi 
oculi etiam spiritales, quantum possunt isti quales nunc habemus: procul dubio 
per eos Deus uideri non poterit. Longe itaque alterius erunt potentiae, si per 
eos uidebitur incorporea illa natura, quae non continetur loco, sed ubique tota 
est. Non enim quia dicimus Deum et in caelo esse et in terra (ipse quippe ait 
per prophetam: Caelum et terram ego impleo), aliam partem dicturi sumus eum in 
caelo habere et in terra aliam; sed totus in caelo est, totus in terra, non 
alternis temporibus, sed utrumque simul, quod nulla natura corporalis potest. 
Vis itaque praepollentior oculorum erit illorum, non ut acrius uideant, quam 
quidam perhibentur uidere serpentes uel aquilae (quantalibet enim acrimonia 
cernendi eadem quoque animalia nihil aliud possunt uidere quam corpora), sed ut 
uideant et incorporalia. Et fortasse ista uirtus magna cernendi data fuerit ad 
horam etiam in isto mortali corpore oculis sancti uiri Iob, quando ait ad Deum: 
In obauditu auris audiebam te prius, nunc autem oculus meus uidet te; propterea 
despexi memet ipsum et distabui et existimaui me terram et cinerem; quamuis 
nihil hic prohibeat oculum cordis intellegi, de quibus oculis ait apostolus: 
Inluminatos oculos habere cordis uestri. Ipsis autem uideri Deum, cum uidebitur, 
Christianus ambigit nemo, qui fideliter accipit, quod ait Deus ille magister: 
Beati mundicordes, quoniam ipsi Deum uidebunt. Sed utrum etiam corporalibus ibi 
oculis uideatur, hoc in ista quaestione uersamus. 
Illud enim quod scriptum est: Et uidebit omnis caro salutare Dei, sine ullius 
nodo difficultatis sic intellegi potest, ac si dictum fuerit: "Et uidebit omnis 
homo Christum Dei", qui utique in corpore uisus est et in corpore uidebitur, 
quando uiuos et mortuos iudicabit. Quod autem ipse sit salutare Dei, multa sunt 
et alia testimonia scripturarum; sed euidentius uenerandi illius senis Simeonis 
uerba declarant, qui, cum infantem Christum accepisset in manus suas: Nunc, 
inquit, dimittis, Domine, seruum tuum secundum uerbum tuum in pace, quoniam 
uiderunt oculi mei salutare tuum. Illud etiam, quod ait supra memoratus Iob, 
sicut in exemplaribus, quae ex Hebraeo sunt, inuenitur: Et in carne mea uideba 
Deum, resurrectionem quidem carnis sine dubio prophetauit, non tamen dixit: "Per 
carnem me m." Quod quidem si dixisset, posset Deus Christus intellegi, qui per 
carnem in carne uidebitur; nunc uero potest et sic accipi: In carne mea uidebo 
Deum, ac si dixisset: "In carne mea ero, cum uidebo Deum." Et illud, quod ait 
apostolus: Faciem ad faciem, non cogit ut Deum per hanc faciem corporalem, ubi 
sunt oculi corporales, nos uisuros esse credamus, quem spiritu sine 
intermissione uidebimus. Nisi enim esset etiam interioris hominis facies, non 
diceret idem apostolus: Nos autem reuelata facie gloriam Domini speculantes in 
eandem imaginem transformamur, de gloria in gloriam, tamquam a Domini spiritu; 
nec aliter intellegimus et quod in psalmo canitur: Accedite ad eum et 
inluminamini, et facies uestrae non erubescent. Fide quippe acceditur ad Deum, 
quam cordis constat esse, non corporis. Sed quia spiritale corpus nescimus 
quantos habebit accessus (de re quippe inexperta loquimur), ubi aliqua, quae 
aliter intellegi nequeat, diuinarum scripturarum non occurrit et succurrit 
auctoritas, necesse est ut contingat in nobis quod legitur in libro Sapientiae: 
Cogitationes mortalium timidae et incertae prouidentiae nostrae. 
Ratiocinatio quippe illa philosophorum, qua disputant ita mentis aspectu 
intellegibilia uideri et sensu corporis sensibilia, id est corporalia, ut nec 
intellegibilia per corpus nec corporalia per se ipsam mens ualeat intueri, si 
posset nobis esse certissima, profecto certum esset per oculos corporis etiam 
spiritalis nullo modo posse uideri Deum. Sed istam ratiocinationem et uera ratio 
et prophetica inridet auctoritas. Quis enim ita sit auersus a uero, ut dicere 
audeat Deum corporalia ista nescire? Numquid ergo corpus habet, per cuius oculos 
ea possit addiscere? Deinde quod de propheta Helisaeo paulo ante diximus, nonne 
satis indicat etiam spiritu, non per corpus, corporalia posse cerni? Quando enim 
seruus ille munera accepit, utique corporaliter gestum est; quod tamen propheta 
non per corpus, sed per spiritum uidit. Sicut ergo constat corpora uideri 
spiritu, quid si tanta erit potentia spiritalis corporis, ut corpore uideatur et 
spiritus? Spiritus enim est Deus. Deinde uitam quidem suam, qua nunc uiuit in 
corpore et haec terrena membra uegetat facitoque uiuentia, interiore sensu 
quisque, non per corporeos oculos nouit; aliorum uero uitas, cum sint 
inuisibiles, per corpus uidet. Nam unde uiuentia discernimus a non uiuentibus 
corpora, nisi corpora simul uitasque uideamus, quas nisi per corpus uidere non 
possumus? Vitas autem sine corporibus corporeis oculis non uidemus. 
Quam ob rem fieri potest ualdeque credibile est sic nos uisuros mundana tunc 
corpora caeli noui et terrae nouae, ut Deum ubique praesentem et uniuersa etiam 
corporalia gubernantem per corpora quae gestabimus et quae conspiciemus, quaqua 
uersum oculos duxerimus, clarissima perspicuitate uideamus, non sicut nunc 
inuisibilia Dei per ea, quae facta sunt, intellecta conspiciuntur per speculum 
in aenigmate <et> ex parte, ubi plus in nobis ualet fides, qua credimus, quam 
rerum corporalium species, quam per oculos cernimus corporales. Sed sicut 
homines, inter quos uiuentes motusque uitales exerentes uiuimus, mox ut 
aspicimus, non credimus uiuere, sed uidemus, cum eorum uitam sine corporibus 
uidere nequeamus, quam tamen in eis per corpora remota omni ambiguitate 
conspicimus: ita quaecumque spiritalia illa lumina corporum nostrorum 
circumferemus, incorporeum Deum omnia regentem etiam per corpora contuebimur. 
Aut ergo sic per illos oculos uidebitur Deus, ut aliquid habeant in tanta 
excellentia menti simile, quo et incorporea natura cernatur, quod ullis exemplis 
siue scripturarum testimoniis diuinarum uel difficile est uel inpossibile 
ostendere; aut, quod est ad intellegendum facilius, ita Deus nobis erit notus 
atque conspicuus, ut uideatur spiritu a singulis nobis in singulis nobis, 
uideatur ab altero in altero, uideatur in se ipso, uideatur in caelo nouo et 
terra noua atque in omni, quae tunc fuerit, creatura, uideatur et per corpora in 
omni corpore, quocumque fuerint spiritalis corporis oculi acie perueniente 
directi. Patebunt etiam cogitationes nostrae inuicem nobis. Tunc enim 
implebitur, quod apostolus, cum dixissa: Nolite ante tempus iudicare quicquam, 
mox addidit: Donec ueniat Dominus, et inluminabit abscondita tenebrarum et 
manifestabit cogitationes cordis, et tunc laus erit unicuique a Deo. 

[22,30] XXX. Quanta erit illa felicitas, ubi nullum erit malum, nullum latebit bonum, 
uacabitur Dei laudibus, qui erit omnia in omnibus! Nam quid aliud agatur, ubi 
neque ulla desidia cessabitur neque ulla indigentia laborabitur, nescio. 
Admoneor etiam sancto cantico, ubi lego uel audio: Beati, qui habitant in domo 
tua, in saecula saeculorum laudabunt te. Omnia membra et uiscera incorruptibilis 
corporis, quae nunc uidemus per usus necessitatis uarios distributa, quoniam 
tunc non erit ipsa necessitas, sed plena certa, secura sempiterna felicitas, 
proficient laudibus Dei. Omnes quippe illi, de quibus iam sum locutus, qui nunc 
latent, harmoniae corporalis numeri non latebunt, intrinsecus et extrinsecus per 
corporis cuncta d(positi, et cum ceteris rebus, quae ibi magnae atque mirabiles 
uidebuntur, rationales mentes in tanti artificis laudem rationabilis 
pulchritudinis delectatione succendent. Qui motus illic talium corporum sint 
futuri, temere definire non audeo, quod excogitare non ualeo; tamen et motus et 
status, sicut ipsa species, decens erit, quicumque erit, ubi quod non decebit 
non erit. Certe ubi uolet spiritus, ibi erit protinus corpus; nec uolet aliquid 
spiritus, quod nec spiritum posset decere nec corpus. Vera ibi gloria erit, ubi 
laudantis nec errore quisquam nec adulatione laudabitur; uerus honor, qui nulli 
negabitur digno, nulli deferetur indigno; sed nec ad eum ambiet ullus indignus, 
ubi nullus permittetur esse nisi dignus; uera pax, ubi nihil aduersi nec a se 
ipso nec ab aliquo quisque patietur. Praemium uirtutis erit ipse, qui uirtutem 
dedit eique se ipsum, quo melius et maius nihil possit esse, promisit. Quid est 
enim aliuds quod per prophetam dixit: Ero illorum Deus, et ipsi erunt mihi 
plebs, nisi: "Ego ero unde satientur, ego ero quaecumque ab hominibus honeste 
desiderantur, et uita et salus et uictus et copia et gloria et honor et pax et 
omnia bona"? Sic enim et illud recte intellegitur, quod ait apostolus: Vt sit 
Deus omnia in omnibus. Ipse finis erit desideriorum nostrorum, qui sine fine 
uidebitur, sine fastidio amabitur, sine fatigatione laudabitur. Hoc munus, hic 
affectus, hic actus profecto erit omnibus, sicut ipsa uita aeterna, communis. 
Ceterum qui futuri sint pro meritis praemiorum etiam gradus honorum atque 
gloriarum, quis est idoneus cogitare, quanto magis dicere? Quod tamen futuri 
sint, non est ambigendum. Atque id etiam beata illa ciuitas magnum in se bonum 
uidebit, quod nulli superiori ullus inferior inuidebit, sicut nunc non inuident 
archangelis angeli ceteri; tamque nolet esse unusquisque quod non accepit, 
quamuis sit pacatissimo concordiae uinculo ei qui accepit obstrictus, quam nec 
in corpore uult oculus esse qui est digitus, cum membrum utrumque contineat 
totius corporis pacata compago. Sic itaque habebit donum alius alio minus, ut 
hoc quoque donum habeat, ne uelit amplius. 
Nec ideo liberum arbitrium non habebunt, quia peccata eos delectare non 
poterunt. Magis quippe erit liberum a delectatione peccandi usque ad 
delectationem non peccandi indeclinabilem liberatum. Nam primum liberum 
arbitrium, quod homini datum est, quando primo creatus est rectus, potuit non 
peccare, sed potuit et peccare; hoc autem nouissimum eo potentius erit, quo 
peccare non poterit; uerum hoc quoque Dei munere, non suae possibilitate 
naturae. Aliud est enim esse Deum, aliud participem Dei. Deus natura peccare non 
potest: particeps uero Dei ab illo accepit, ut peccare non possit. Seruandi 
autem gradus erant diuini muneris, ut primum daretur liberum arbitrium, quo non 
peccare homo posset, nouissimum, quo peccare non posset, atque illud ad 
comparandum meritum, hoc ad recipiendum praemium pertineret. Sed quia peccauit 
ista natura cum peccare potuit, largiore gratia liberatur, ut ad eam perducatur 
libertatem, in qua peccare non possit. Sicut enim prima inmortalitas fuit, quam 
peccando Adam perdidit, posse non mori, nouissima erit non posse mori: ita 
primum liberum arbitrium posse non peccare, nouissimum non posse peccare. Sic 
enim erit inamissibilis uoluntas pietatis et aequitatis, quo modo est 
felicitatis. Nam utique peccando nec pietatem nec felicitatem tenuimus, 
uoluntatem uero felicitatis nec perdita felicitate perdidimus. Certe Deus ipse 
numquid, quoniam peccare non potest, ideo liberum arbitrium habere negandus est? 
Erit ergo illius ciuitatis et una in omnibus et inseparabilis in singulis 
uoluntas libera, ab omni malo liberata et impleta omni bono, fruens 
indeficienter aeternorum iucunditate gaudiorum, oblita culparum, oblita 
poenarum; nec ideo tamen suae liberationis oblita, ut liberatori suo non sit 
ingrata: quantum ergo adtinet ad scientiam rationalem, memor praeteritorum etiam 
malorum suorum; quantum autem ad experientis sensum, prorsus immemor. Nam et 
peritissimus medicus, sicut arte sciuntur, omnes fere corporis morbos nouit; 
sicut autem corpore sentiuntur, plurimos nescit, quos ipse non passus est. Vt 
ergo scientiae malorum duae sunt; una, qua potentiam mentis non latent, altera, 
qua experientis sensibus inhaerent (aliter quippe sciuntur uitia omnia per 
sapientiae doctrinam, aliter per insipientis pessimam uitam): ita et obliuiones 
malorum duae sunt. Aliter ea namque obliuiscitur eruditus et doctus, aliter 
expertus et passus; ille, si peritiam neglegat, iste, si miseria careat. 
Secundum hanc obliuionem, quam posteriore loco posui, non erunt memores sancti 
praeteritorum malorum; carebunt enim omnibus, ita ut penitus deleantur de 
sensibus eorum. Ea tamen potentia scientiae, quae magna in eis erit, non solum 
sua praeterita, sed etiam damnatorum eos sempiterna miseria non latebit. 
Alioquin si se fuisse miseros nescituri sunt, quo modo, sicut ait psalmus, 
misericordias Domini in aeternum cantabunt? Quo cantico in gloriam gratiae 
Christi, cuius sanguine liberati sumus, nihil erit profecto illi iucundius 
ciuitati. Ibi perficietur: Vacate et uidete quoniam ego sum Deus; quod erit uere 
maximum sabbatum non habens uesperam, quod commendauit Dominus in primis 
operibus mundi, ubi legitur: Et requieuit Deus die septimo ab omnibus operibus 
suis, quae fecit, et benedixit Deus diem septimum et sanctificauit eum, quia in 
eo requieuit ab omnibus operibus suis, quae inchoauit Deus facere. Dies enim 
septimus etiam nos ipsi erimus, quando eius fuerimus benedictione et 
sanctificatione pleni atque refecti. Ibi uacantes uidebimus quoniam ipse est 
Deus; quod nobis nos ipsi esse uoluimus, quando ab illo cecidimus, audientes a 
seductore: Eritis sicut dii et recedentes a uero Deo, quo faciente dii essemus 
eius participatione, non desertione. Quid enim sine illo fecimus, nisi quod in 
ira eius defecimus? A quo refecti et gratia maiore perfecti uacabimus in 
aeternum, uidentes quia ipse est Deus, quo pleni erimus quando ipse erit omnia 
in omnibus. Nam et ipsa opera bona nostra, quando ipsius potius intelleguntur 
esse, non nostra, tunc nobis ad hoc sabbatum adipiscendum inputantur; quia si 
nobis ea tribuerimus, seruilia erunt, cum de sabbato dicatur: Omne opus seruile 
non facietis; propter quod et per Hiezechielem prophetam dicitur: Et sabbata mea 
dedi eis in signum inter me et inter eos, ut scirent quia ego Dominus, quo 
sanctifico eos. Hoc perfecte tunc sciemus, quando perfecte uacabimus, et 
perfecte uidebimus quia ipse est Deus. 
Ipse etiam numerus aetatum, ueluti dierum, si secundum eos articulos temporis 
computetur, qui scripturis uidentur expressi, iste sabbatismus euidentius 
apparebit, quoniam septimus inuenitur; ut prima aetas tamquam primus dies sit ab 
Adam usque ad diluuium, secunda inde usque ad Abraham, non aequalitate temporum, 
sed numero generationum; denas quippe habere reperiuntur. Hinc iam, sicut 
Matthaeus euangelista determinat, tres aetates usque ad Christi subsequuntur 
aduentum, quae singulae denis et quaternis generationibus explicantur: ab 
Abraham usque ad Dauid una, altera inde usque ad transmigrationem in Babyloniam, 
tertia inde usque ad Christi carnalem natiuitatem. Fiunt itaque omnes quinque. 
Sexta nunc agitur nullo generationum numero metienda propter id quod dictum est: 
Non est uestrum scire tempora, quae Pater posuit in sua potestate. Post hanc 
tamquam in die septimo requiescet Deus, cum eundem diem septimum, quod nos 
erimus, in se ipso Deo faciet requiescere. De istis porro aetatibus singulis 
nunc diligenter longum est disputare; haec tamen septima erit sabbatum nostrum, 
cuius finis non erit uespera, sed dominicus dies uelut octauus aeternus, qui 
Christi resurrectione sacratus est, aeternam non solum spiritus, uerum etiam 
corporis requiem praefigurans. Ibi uacabimus et uidebimus, uidebimus et 
amabimus, amabimus et laudabimus. Ecce quod erit in fine sine fine. Nam quis 
alius noster est finis nisi peruenire ad regnum, cuius nullus est finis? Videor 
mihi debitum ingentis huius operis adiuuante Domino reddidisse. Quibus parum uel 
quibus nimium est, mihi ignoscant; quibus autem satis est, non mihi, sed Deo 
mecum gratias congratulantes agant. Amen. Amen.