[1,0] Liber I. 
 
PRAEFATIO.
Multas uariasque res in hac uita nobis, Eustachi fili, natura conciliauit: sed 
nulla nos magis quam eorum qui e nobis essent procreati caritate deuinxit, 
eamque nostram in his educandis atque erudiendis curam esse uoluit, ut parentes 
neque, si id quod cuperent ex sententia cederet, tantum ulla alia ex re 
uoluptatis, neque, si contra eueniret, tantum maeroris capere possent. Hinc est 
quod mihi quoque institutione tua nihil antiquius aestimatur, ad cuius 
perfectionem compendia longis amfractibus anteponenda ducens moraeque omnis 
inpatiens non opperior ut per haec sola promoueas quibus ediscendis nauiter ipse 
inuigilas, sed ago ut ego quoque tibi legerim, et quicquid mihi, uel te iam in 
lucem edito uel antequam nascereris, in diuersis seu Graecae seu Romanae linguae 
uoluminibus elaboratum est, id totum sit tibi scientiae supellex, et quasi de 
quodam litterarum peno, si quando usus uenerit aut historiae quae in librorum 
strue latens clam uulgo est aut dicti factiue memorabilis reminiscendi, facile 
id tibi inuentu atque depromptu sit. Nec indigeste tamquam in aceruum 
congessimus digna memoratu: sed uariarum rerum disparilitas, auctoribus diuersa 
confusa temporibus, ita in quoddam digesta corpus est, ut quae indistincte atque 
promiscue ad subsidium memoriae annotaueramus in ordinem instar membrorum 
cohaerentia conuenirent. Nec mihi uitio uertas, si res quas ex lectione uaria 
mutuabor ipsis saepe uerbis quibus ab ipsis auctoribus enarratae sunt explicabo, 
quia praesens opus non eloquentiae ostentationem sed noscendorum congeriem 
pollicetur: et boni consulas oportet, si notitiam uetustatis modo nostris non 
obscure modo ipsis antiquorum fideliter uerbis recognoscas, prout quaeque se uel 
enarranda uel transferenda suggesserint. Apes enim quodammodo debemus imitari, 
quae uagantur et flores carpunt, deinde quicquid attulere disponunt ac per fauos 
diuidunt et sucum uarium in unum saporem mixtura quadam et proprietate spiritus 
sui mutant. Nos quoque quicquid diuersa lectione quaesiuimus committemus stilo, 
ut in ordinem eodem digerente coalescat. Nam et in animo melius distincta 
seruantur, et ipsa distinctio non sine quodam fermento quo conditur uniuersitas 
in unius saporis usum uaria libamenta confundit, ut, etiamsi quid apparuerit 
unde sumptum sit, aliud tamen esse quam unde sumptum noscetur appareat: quod in 
corpore nostro uidemus sine ulla opera nostra facere naturam. Alimenta quae 
accipimus, quamdiu in sua qualitate perseuerant et solida innatant, male 
stomacho oneri sunt: at cum ex eo quod erant mutata sunt, tum demum in uires et 
sanguinem transeunt. Idem in his quibus aluntur ingenia praestemus, ut 
quaecumque hausimus non patiamur integra esse, ne aliena sint, sed in quandam 
digeriem concoquantur: alioquin in memoriam ire possunt, non in ingenium. Ex 
omnibus colligamus unde unum fiat ex omnibus, sicut unus numerus fit ex 
singulis. Hoc faciat noster animus: omnia quibus est adiutus abscondat, ipsum 
tamen ostendat quod effecit: ut qui odora pigmenta conficiunt ante omnia curant 
ut nullius sint odoris propria quae condientur, confusura uidelicet omnium sucos 
odoraminum in spiramentum unum. Vides quam multorum uocibus chorus constet: una 
tamen ex omnibus reddetur. Aliqua est illic acuta aliqua grauis aliqua media, 
accedunt uiris feminae, interponitur fistula: ita singulorum illic latent uoces, 
omnium apparent, et fit concentus ex dissonis. 

Tale hoc praesens opus uolo: 
multae in illo artes, multa praecepta sint, multarum aetatum exempla, sed in 
unum conspirata: in quibus si neque ea quae iam tibi sunt cognita asperneris, 
nec quae ignota sunt uites, inuenies plurima quae sit aut uoluptati legere aut 
cultui legisse aut usui meminisse. Nihil enim huic operi insertum puto aut 
cognitu inutile aut difficile perceptu, sed omnia quibus sit ingenium tuum 
uegetius, memoria adminiculatior, oratio sollertior, sermo incorruptior, nisi 
sicubi nos sub alio ortos caelo Latinae linguae uena non adiuuet. Quod ab his, 
si tamen quibusdam forte nonnumquam tempus uoluntasque erit ista cognoscere, 
petitum impetratumque uolumus ut aequi bonique consulant, si in nostro sermone 
natiua Romani oris elegantia desideretur. Sed ne ego incautus sum, qui 
uenustatem reprehensionis incurri a M- quondam Catone profectae in A- Albinum 
qui cum L- Lucullo consul fuit. Is Albinus res Romanas oratione Graeca 
scriptitauit. In eius historiae primo scriptum est ad hanc sententiam neminem 
succensere sibi conuenire, si quid in illis libris parum conposite aut minus 
eleganter scriptum foret. Nam sum, inquit, homo Romanus, natus in Latio; et 
eloquium Graecum a nobis alienissimum est. Ideoque ueniam gratiamque malae 
existimationis, si quid esset erratum, postulauit. Ea cum legisset M- Cato: Ne 
tu, inquit, Aule, nimium nugator es, cum maluisti culpam deprecari quam culpa 
uacare: nam petere ueniam solemus aut cum inprudentes errauimus aut cum noxam 
imperio conpellentis admisimus. Te, inquit, oro, quis perpulit ut id committeres 
quod, priusquam faceres, peteres ut ignosceretur? Nunc argumentum quod huic 
operi dedimus uelut sub quodam prologi habitu dicemus. 

[1,1] CAPUT I. Argumentum operis totius.

Saturnalibus apud Vettium Praetextatum Romanae nobilitatis proceres doctique 
alii congregantur, et tempus sollemniter feriatum deputant colloquio liberali, 
conuiuia quoque sibi mutua comitate praebentes, nec discedentes a se nisi ad 
nocturnam quietem. Nam per omne spatium feriarum meliorem diei partem seriis 
disputationibus occupantes coenae tempore sermones conuiuiales agitant, ita ut 
nullum diei tempus docte aliquid uel lepide proferendi uacuum relinquatur: sed 
erit in mensa sermo iocundior, ut habeat uoluptatis amplius, seueritatis minus. 
Nam cum apud alios quibus sunt descripta conuiuia tum in illo Platonis symposio 
non austeriore aliqua de re conuiuiarum sermo, sed Cupidinis uaria et lepida 
descriptio est, in quo quidem Socrates non artioribus, ut solet, nodis urget 
atque inplicat aduersarium, sed eludendi magis quam decertandi modo adprehensis 
dat elabendi prope atque effugiendi locum. Oportet enim uersari in conuiuio 
sermones ut castitate integris ita adpetibiles uenustate: matutina uero erit 
robustior disputatio, quae uiros et doctos et praeclarissimos deceat. Neque enim 
Cottae Laelii Scipiones amplissimis de rebus, quoad Romanae litterae erunt, in 
ueterum libris disputabunt: Praetextatos uero Flauianos Albinos Symmachos et 
Eustathios, quorum splendor similis et non inferior uirtus est, eodem modo loqui 
aliquid licitum non erit. Nec mihi fraudi sit, si uni aut alteri ex his quos 
coetus coegit matura aetas posterior seculo Praetextati fuit: quod licito fieri 
Platonis dialogi testimonio sunt, quippe Socrate ita Parmenides antiquior, ut 
huius pueritia uix illius adprehenderit senectutem, et tamen inter illos de 
rebus arduis disputatur: inclytum Socrates habita cum Timaeo disputatione 
consumit, quos constat eodem seculo non fuisse: Paralus uero et Xanthippus, 
quibus Pericles pater fuit, cum Protagora apud Platonem disserunt secundo 
aduentu Athenis morante, quos multo ante infamis illa pestilentia Atheniensis 
absumpserat. Annos ergo coeuntium mitti in digitos exemplo Platonis nobis 
suffragante non conuenit. Quo autem facilius quae ab omnibus dicta sunt apparere 
ac secerni possent, Decium de Postumiano, quinam ille sermo aut inter quos 
fuisset, sciscitantem fecimus. Et ne diutius lectoris desideria moremur, iam 
Decii et Postumiani sermo palam faciet quae huius colloquii uel origo fuerit uel 
ordo processerit. 
 
[1,2] II. Quae conuiualis huius sermonis origo et quis ordo fuerit.

 Decius: Temptanti mihi, Postumiane, aditus tuos et mollissima consultandi 
tempora commodo adsunt feriae quas indulget magna pars mensis Iano dicati. 
Ceteris enim ferme diebus qui perorandis causis oportuni sunt, hora omnino 
repperiri nulla potest, quin tuorum clientium negotia uel defendas in foro uel 
domi discas. Nunc autem, scio te enim non ludo sed serio feriari, si est 
commodum respondere id quod rogatum uenio, tibi ipsi, quantum arbitror, non 
iniocundum, mihi uero gratissimum feceris. Requiro autem abs te id primum, 
interfuerisne conuiuio per conplusculos dies continua comitate renouato, eique 
sermoni quem praedicare in primis quemque apud omnes maximis ornare laudibus 
diceris? quem quidem ego ex patre audissem, nisi post illa conuiuia Roma 
profectus Neapoli moraretur: aliis uero nuper interfui ammirantibus memoriae 
tuae uires, uniuersa quae tunc dicta sunt per ordinem saepe referentis. 

Postumianus: Hoc unum, Deci, nobis (ut et ipse, quantum tua sinit adolescentia, 
uidere et ex patre Albino audire potuisti) in omni uitae cursu optimum uisum 
est, ut, quantum cessare a causarum defensione licuisset, tantum ad eruditorum 
hominum tuique similium congressum aliquem sermonemque conferrem. Neque enim 
recte institutus animus requiescere aut utilius aut honestius usquam potest, 
quam in aliqua oportunitate docte ac liberaliter colloquendi, interrogandique et 
respondendi comitate. Sed quodnam istud conuiuium? An uero dubitandum non est, 
quin id dicas quod doctissimis procerum ceterisque nuper apud Vettium 
Praetextatum fuit et discurrens post inter reliquos grata uicissitudo uariauit? 

Decius: De hoc ipso quaesitum uenio, et explices uelim, quale illud conuiuium 
fuerit, a quo te abfuisse propter singularem omnium in te amicitiam non opinor. 

Postumianus: Voluissem equidem, neque id illis, ut aestimo, ingratum fuisset: 
sed, cum essent amicorum conplures mihi causae illis diebus pernoscendae, ad 
coenam tum rogatus meditandi non edendi illud mihi tempus esse respondi, 
hortatusque sum ut alium potius nullo inuolutum negotio atque a cura liberum 
quaererent. Itaque factum est. Nam facundum et eruditum uirum, Eusebium rhetorem 
inter Graecos praestantem omnibus idem nostra aetate professis, doctrinae 
Latiaris haud inscium, Praetextatis meum in locum inuitari imperauit. 

Decius: Unde igitur illa tibi nota sunt, quae tam iocunde et comiter ad instituendam 
uitam exemplis, ut audio, rerum copiosissimis et uariae doctrinae ubertate 
prolata digestaque sunt? 

Postumianus: Cum solstitiali die, qui Saturnaliorum 
festa quibus illa conuiuia celebrata sunt consecutus est, forensi cura uacuus 
laetiore animo essem domi, eo Eusebius cum paucis e sectatoribus suis uenit, 
statimque uultu renidens: Permagna me, inquit, abs te, Postumiane, cum ex aliis 
tum hoc maxime gratia fateor obstrictum, quod a Praetextato ueniam postulando 
mihi in coenam uacuefecisti locum: itaque intellego non studium tantum tuum sed 
ipsam quoque, ut aliquid abs te mihi fiat commodi, consentire atque aspirare 
fortunam. Visne, inquam, restituere id nobis quod debitum tam benigne ac tam 
libenter fateris, nostrumque hoc otium, quo perfrui raro admodum licet, eo 
ducere ut his quibus tunc tu interfueris nunc nos interesse uideamur? Faciam, 
inquit, ut uis. Narrabo autem tibi non cibum aut potum, tametsi ea quoque 
ubertim casteque adfuerint: sed et quae uel in conuiuiis uel maxime extra mensam 
ab isdem per tot dies dicta sunt, in quantum potero, animo repetam. Quae quidem 
ego cum audirem, ad eorum mihi uitam qui beati a sapientibus dicerentur accedere 
uidebar: nam et quae pridie quam adessem inter eos dicta sunt Auieno mihi 
insinuante comperta sunt, et omnia scripto mandaui, ne quid subtraheret obliuio: 
quae si ex me audire gestis, caue aestimes diem unum referendis quae per tot 
dies sunt dicta sufficere. 

Decius: Quemnam igitur et inter quos aut unde ortum 
sermonem, Postumiane, fuisse dicebat? Ita praesto sum indefessus auditor. Tum 
ille: Declinante, inquit, in uesperum die quem Saturnale festum erat 
insecuturum, cum Vettius Praetextatus domi conuenire se gestientibus copiam 
faceret, eo uenerunt Aurelius Symmachus et Caecina Albinus, cum aetate tum etiam 
moribus ac studiis inter se coniunctissimi. Hos Seruius inter grammaticos 
doctorem recens professus, iuxta doctrina mirabilis et amabilis uerecundia, 
terram intuens et uelut latenti similis sequebatur. Quos cum aspexisset 
obuiamque processisset ac perblande salutauisset, conuersus ad Furium Albinum, 
qui tum forte cum Auieno aderat: Visne, ait, mi Albine, cum his quos aduenisse 
peroportune uides quosque iure ciuitatis nostrae lumina dixerimus eam rem de qua 
inter nos nasci coeperat sermo communicemus? Quidni maxime uelim? Albinus 
inquit, nec enim ulla alia de re quam de doctis quaestionibus colloqui aut nobis 
aut his potest esse iocundius. Cumque consedissent, tum Caecina: Quidnam id sit, 
mi Praetextate, tametsi adhuc nescio, dubitare tamen non debeo esse scitu 
optimum, cum et uobis ad colloquendum causam attulerit et nos eius esse expertis 
non sinatis. Atqui scias oportet eum inter nos sermonem fuisse, ait, quoniam 
dies crastinus festis Saturno dicatis initium dabit, quando Saturnalia incipere 
dicamus, id est quando crastinum diem initium sumere existimemus. Et inter nos 
quidem parua quaedam de hac disputatione libauimus: uerum quia te quicquid in 
libris latet inuestigare notius est quam ut per uerecundiam negare possis, 
pergas uolo in medium proferre quicquid de hoc quod quaerimus edoctum tibi 
conprehensumque est. 
 
[1,3] III. De principio ac diuisione ciuilis diei.

 Tum Caecina: Cum uobis qui me in hunc sermonem adducitis nihil ex omnibus quae 
ueteribus elaborata sunt aut ignoratio neget aut obliuio subtrahat, superfluum 
uideo inter scientes nota proferre. Sed ne quis me aestimet dignatione 
consultationis grauari, quicquid de hoc mihi tenuis memoria suggesserit paucis 
reuoluam. Post haec, cum omnes paratos ad audiendum erectosque uidisset, ita 
exorsus est. M- Varro in libro Rerum humanarum quem de diebus scripsit: Homines, 
inquit, qui ex media nocte ad proximam mediam noctem his horis uiginti quattuor 
nati sunt uno die nati dicuntur. Quibus uerbis ita uidetur dierum obseruationem 
diuisisse, ut qui post solis occasum ante mediam noctem natus sit illo quem nox 
secuta est, contra uero qui in sex noctis horis posterioribus nascitur eo die 
uideatur natus qui post eam noctem diluxerit.  Athenienses autem aliter 
obseruare idem Varro in eodem libro scripsit, eosque a solis occasu ad solem 
iterum occidentem omne id medium tempus unum diem esse dicere: Babylonios porro 
aliter; a sole enim exorto ad exortum eiusdem incipientem id spatium unius diei 
nomine uocare: Umbros uero unum et eundem diem esse dicere a meridie ad 
insequentem meridiem. Quod quidem, inquit Varro, nimis absurdum est. Nam qui 
Kalendis hora sexta apud Umbros natus est, dies eius natalis uideri debebit et 
Kalendarum dimidiatus et qui post Kalendas erit usque ad horum eius diei sextam. 
Populum autem Romanum ita uti Varro dixit dies singulos annumerare a media nocte 
ad mediam proximam multis argumentis ostenditur. Sacra sunt enim Romana partim 
diurna, alia nocturna, et ea quae diurna sunt, ab initio diei ad medium noctis 
protenduntur:  ab hora sexta noctis sequentis nocturnis sacris tempus inpenditur. 
Ad hoc ritus quoque et mos auspicandi eandem esse obseruationem docet. 
Nam magistratus, quando uno die eis et auspicandum est 
et id agendum super quo processit auspicium, post mediam noctem auspicantur et 
post exortum solem agunt, auspicatique et egisse eodem die dicuntur. Praeterea 
tribuni plebis, quos nullum diem integrum abesse Roma licet, cum post mediam 
noctem proficiscuntur et post primam facem ante mediam noctem sequentem 
reuertuntur, non uidentur abfuisse diem, quoniam ante horam noctis sextam 
regressi partem aliquam illius in urbe consumunt. Quintum quoque Mucium 
iureconsultum dicere solitum legi non esse usurpatam mulierem quae, cum Kalendis 
Ianuariis apud uirum matrimonii causa esse coepisset, ad diem quartum Kalendas 
Ianuarias sequentes usurpatum isset: non enim posse inpleri trinoctium quo 
abesse a uiro usurpandi causa ex duodecim tabulis deberet, quoniam tertiae 
noctis posteriores sex horae alterius anni essent qui inciperet ex Kalendis. 
Virgilius quoque id ipsum ostendit, ut hominem decuit poeticas res agentem, 
recondita atque operta ueteris ritus significatione: 
Torquet, inquit, medios nox humida cursus: 
Et me saeuus equis oriens adflauit anhelis. 
His enim uerbis diem quem Romani ciuilem appellauerunt a sexta noctis hora oriri 
ammonet. Idem poeta quando nox quoque incipiat expressit in sexto. Cum enim 
dixisset: 
Hac uice sermonum roseis Aurora quadrigis 
Iam medium aetherio cursu traiecerat axem, 
mox suggessit uates: 
Nox ruit, Aenea: nos flendo ducimus horas. 

Ita obseruantissimus ciuilium definitionum diei et noctis initia descripsit. Qui 
dies ita diuiditur. Primum tempus diei dicitur mediae noctis inclinatio: deinde 
gallicinium, inde conticuum, cum et galli conticescunt et homines etiam tum 
quiescunt: deinde diluculum, id es cum incipit dinosci dies: inde mane, cum dies 
clarus est. Mane autem dictum, aut quod ab inferioribus locis, id est a Manibus, 
exordium lucis emergat, aut, quod uerius mihi uidetur, ab omine boni nominis. 
Nam et Lanubini mane pro bono dicunt: sicut apud nos quoque contrarium est 
inmane, ut inmanis belua uel inmane facinus et hoc genus cetera pro non bono. 
Deinde a mane ad meridiem, hoc est ad medium diei: inde iam supra uocatur tempus 
occiduum, et mox suprema tempestas, hoc est diei nouissimum tempus, sicut 
expressum est in duodecim tabulis: SOLIS OCCASUS SUPREMA TEMPESTAS 
ESTO: deinde uespera, quod a Graecis tractum est. Illi enim g-hesperan a stella 
Hespero dicunt: unde et Hesperia Italia, quod occasui subiecta sit, nominatur. Ab 
hoc tempora prima fax dicitur, deinde concubia, et inde intempesta, quae non habet 
idoneum tempus rebus gerendis. Haec est diei ciuilis a Romanis obseruata 
diuisio. Ergo noctu futura, cum media esse coeperit, auspicium Saturnaliorum 
erit, quibus die crastini mos inchoandi est. 
 
[1,4] IV. Latine dici "Saturnaliorum, noctu futura" et "die crastini".

 Hic, cum omnes quasi uetustatis promptuarium Albini memoriam laudauissent, 
Praetextatus Auienum uidens Furio insursurrantem: Quidnam hoc est, mi Auiene, 
inquit, quod uni Albino indicatum clam ceteris esse uelis? Tum ille: Moueor 
quidem auctoritate Caecinae, nec ignoro errorem in tantam non cadere doctrinam: 
aures tamen meas ista uerborum nouitas perculit, cum noctu futura et die 
crastini magis quam futura nocte et die crastino dicere, ut regulis placet, 
maluit. Nam noctu non appellatio sed aduerbium est: porro futura, quod nomen 
est, non potest cum aduerbio conuenire: nec dubium est hoc inter se esse noctu 
et nocte quod diu et die: et rursus die et crastini non de eodem casu sunt, et 
nisi casus idem nomina in eiusmodi elocutione non iungit. Saturnaliorum deinde 
cur malimus quam Saturnalium dicere, opto dinoscere. Ad haec cum Caecina 
renidens taceret, et Seruius a Symmacho rogatus esset, quidnam de his 
existimaret: Licet, inquit, in hoc coetu non minus doctrina quam nobilitate 
reuerendo magis mihi discendum sit quam docendum, famulabor tamen arbitrio 
iubentis, et insinuabo primum de Saturnalibus, post de ceteris, unde sit sic 
eloquendi non nouitas sed uetustas. Qui Saturnalium dicit regula innititur: 
nomina enim quae datiuum pluralem in bus mittunt numquam genitiuum eiusdem 
numeri syllaba creuisse patiuntur, sed aut totidem habet, ut monilibus monilium, 
sedilibus sedilium, aut una syllaba minus est, ut carminibus carminum, liminibus 
liminum: sic ergo Saturnalibus rectius Saturnalium quam Saturnaliorum. Sed qui 
Saturnaliorum dicunt auctoritate magnorum muniuntur uirorum. Nam et Salustius in 
tertia Bacchanaliorum ait, et Masurius Fastorum secundo: Vinaliorum dies, 
inquit, Ioui sacer est, non, ut quidam putant, Veneri. Et, ut ipsos quoque 
grammaticos in testimonium citem, Verrius Flaccus in eo libello qui Saturnus 
inscribitur: Saturnaliorum, inquit, dies apud Graecos quoque festi habentur, et 
in eodem libro: Dilucide me, inquit, de constitutione Saturnaliorum scripsisse 
arbitror. Item Iulius Modestus de feriis: Saturnaliorum, inquit, feriae, et in 
eodem libro: Antias, inquit, Agonaliorum repertorem Numam Pompilium refert. Haec 
tamen, inquies, auctoritas quaero an possit aliqua ratione defendi. Plane, 
quatenus alienum non est committi grammaticum cum sua analogia, temptabo 
suspicionibus eruere, quid sit quod eos a solita enuntiatione detorserit, ut 
mallent Saturnaliorum quam Saturnalium dicere. Ac primum aestimo, quod haec 
nomina, quae sunt festorum dierum neutralia carentque numero singulari, diuersae 
conditionis esse uoluerunt ab his nominibus quae utroque numero figurantur. 
Compitalia enim et Bacchanalia et Agonalia Vinaliaque et reliqua his similia 
festorum dierum nomina sunt, nec singulariter nominantur, aut, si singulari 
numero dixeris, non idem significabis, nisi adieceris festum, ut Bacchanale 
festum, Agonale festum et reliqua, ut iam non positiuum sit, sed adiectiuum, 
quod Graeci g-epitheton uocant. Animati sunt ergo ad faciendam discretionem in 
genitiuo casu, ut ex hac declinatione exprimerent nomen sollemnis diei, scientes 
in nonnullis saepe nominibus datiuo in bus exeunte nihilominus genitiuum in rum 
finiri, ut domibus domorum, duobus duorum, ambobus amborum. Ita et uiridia, dum 
g-anti g-epithetou accipiuntur, genitiuum in um faciunt, ut uiridia prata, 
uiridium pratorum: cum uero ipsam loci uiriditatem significare uolumus, 
uiridiorum dicimus, ut cum dicitur: formosa facies uiridiorum: tunc enim uiridia 
quasi positiuum ponitur, non accidens. Tanta autem apud ueteres fuit licentia 
huius genitiui, ut Asinius Pollio uectigaliorum frequenter usurpet, quod 
uectigal non minus dicatur quam uectigalia. Sed et cum legamus: Laeuaque ancile 
gerebat, tamen et anciliorum relatum est. Videndum ergo, ne magis uarietas 
ueteres delectauerit, quam ut ad amussim uerum sit festorum dierum nomina sic 
uocata. Ecce enim et praeter sollemnium dierum uocabula alia quoque sic 
declinata repperimus, ut praecedens sermo patefecit, uiridiorum et uectigaliorum 
et anciliorum: sed et ipsa festorum nomina secundum regulam declinata apud 
ueteres repperio, siquidem Varro Feralium diem ait a ferendis in sepulchra 
epulis dici. Non dixit Feraliorum: et alibit Floralium, non Floraliorum, ait, 
cum idem non ludos Florales illic, sed ipsum festum Floralia significaret. 
Masurius etiam secundo Fastorum: Liberalium dies, inquit, a pontificibus agonium 
Martiale appellatur, et in eodem libro: Eam noctem deincepsque insequentem diem, 
qui est Lucarium, non dixit Lucariorum: itemque Liberalium multi dixerunt, non 
Liberaliorum. Unde pronuntiandum est ueteres indulsisse copiae per uarietatem, 
ut dicebant exanimos et exanimes, inermos et inermes, tum hilaros atque hilares: 
et ideo certum est licito et Saturnalium et Saturnaliorum dici, cum alterum 
regula cum auctoritate, alterum, etsi sola sed multorum, defendit auctoritas. 
Reliqua autem uerba quae Auieno nostro noua uisa sunt ueterum nobis sunt 
testimoniis adferenda. Ennius enim, nisi cui uidetur inter nostrae aetatis 
politiores munditias respuendus, noctu concubia dixit his uersibus: 
      Qua Galli furtim noctu summa arcis adorti 
      Moenia concubia, uigilesque repente cruentant. 

Quo in loco animaduertendum est non solum quod noctu concubia, sed quod etiam 
qua noctu dixerit. Et hoc posuit in Annalium septimo, in quorum tertio clarius 
idem dixit: 
Hac noctu filo pendebit Etruria tota. 
Claudius etiam Quadrigarius Annali tertio: Senatus autem de nocte conuenire, 
noctu multa domum dimitti. Non esse ab re puto hoc in loco id quoque ammonere, 
quod decemuiri in duodecim tabulis inusitatissime nox pro noctu dixerunt. Verba 
haec sunt: SI NOX FURTUM FACTUM SIT. SI IM OCCISIT IURE CAESUS 
ESTO: in quibus uerbis id etiam notandum, quod ab eo quod est is non eum casu 
accusatiuo sed im dixerunt. 
Sed nec die crastini a doctissimo uiro sine ueterum auctoritate 
prolatum est, quibus mos erat modo diequinti modo diequinte pro aduerbio 
copulate dicere: cuius indicium est quod syllaba secunda corripitur, quae natura 
producitur, cum solum dicitur die. Quod autem diximus extremam istius uocis 
syllabam tum per e tum per i scribi, consuetum id ueteribus fuit, ut his 
litteris plerumque in fine indifferenter uterentur, sicut praefiscine et 
praefiscini, procliue et procliui. Venit ecce illius uersus Pomponiani in 
mentem, qui est ex Atellanita quae Maeuia inscribitur: 
Dies hic sextus, cum nihil egi: die quarte moriar fame. 
 Die pristine eodem modo dicebatur, quod significabat die pristino, id est 
priore: quod nunc pridie dicitur conuerso conpositionis ordine, quasi pristino 
die. Nec infitias eo lectum apud ueteres die quarto: sed inuenitur hoc de 
transacto, non de futuro, positum. Nam Cn- Mattius homo inpense doctus in 
Mimiambis pro eo dicit quod nudius quartus nos dicimus in his uersibus: 
Nuper die quarto, ut recordor, et certe 
Aquarium urceum unicum domi fregit. 
Hoc igitur intererit, ut die quarto quidem de praeterito dicamus, die quarte 
autem de futuro. Verum ne de die crastini nihil retulisse uideamur, suppetit 
Coelianum illud ex libro Historiarum secundo: Si uis mihi equitatum dare et ipse 
cum cetero exercitu me sequi, die quinti Romae in Capitolio curabo tibi coenam 
coctam. Hic Symmachus Coelius tuus, inquit, et historiam et uerbum ex Originibus 
M- Catonis accepit, apud quem ita scriptum est: Igitur dictatorem 
Carthaginiensium magister equitum monuit: Mitte mecum Romam equitatum, die 
quinti in Capitolio tibi coena cocta erit. Et Praetextatus: Aestimo nonnihil ad 
demonstrandum consuetudinem ueterum etiam praetoris uerba conferre quibus more 
maiorum ferias concipere solet quae appellantur Compitalia. Ea uerba haec sunt: 
DIE NONI POPOLO ROMANO QUIRITIBUS COMPITALIA ERUNT. 
QUANDO CONCEPTA FOUERINT.
 
[1,5] V. De exauctoratis obsoletisque uerbis : tum recte ac latine dici, 
"mille uerborum" est.

 Tum Auienus aspiciens Seruium: Curius, inquit, et Fabricius et Coruncanius, 
antiquissimi uiri, uel etiam his antiquiores Horatii illi trigemini plane ac 
dilucide cum suis fabulati sunt: neque Auruncorum aut Sicanorum aut Pelasgorum, 
qui primi coluisse in Italia dicuntur, sed aetatis suae uerbis loquebantur: tu 
autem, proinde quasi cum matre Euandri nunc loquare, uis nobis uerba multis iam 
seculis oblitterata reuocare, ad quorum congeriem praestantes quoque uiros, 
quorum memoriam continuus legendi usus instruit, incitasti. Sed antiquitatum 
uobis placere iactatis, quod honesta et sobria et modesta sit: uiuamus ergo 
moribus praeteritis, praesentibus uerbis loquamur. Ego enim id quod a C- 
Caesare, excellentis ingenii ac prudentiae uiro, in primo de analogia libro 
scriptum est habeo semper in memoria atque in pectore, ut, tamquam scopulum, sic 
fugiam infrequens atque insolens uerbum. Mille denique uerborum talium est quae, 
cum in ore priscae auctoritatis crebro fuerint, exauctorata tamen a sequenti 
aetate repudiataque sunt. Horum copiam proferre nunc possem, ni tempus noctis 
iam propinquantis necessariae discessionis nos ammoneret. Bona uerba quaeso, 
Praetextatus morali, ut adsolet, grauitate subiecit, nec insolenter parentis 
artium antiquitatis reuerentiam uerberemus, cuius amorem tu quoque dum 
dissimulas magis prodis. Cum enim dicis: mille uerborum est, quid aliud sermo 
tuus nisi ipsam redolet uetustatem? Nam licet M- Cicero in oratione quam pro 
Milone concepit ita scriptum reliquerit: Ante fundum Clodii, quo in fundo 
propter insanas illas substructiones facile mille hominum uersabatur ualentium, 
non uersabantur, quod in libris minus accurate scriptis repperiri solet, et in 
sexta in Antonium: Qui umquam in illo Iano inuentus est qui L- Antonio mille 
nummum ferret expensum?: licet Varro quoque, eiusdem seculi homo, in septimo 
decimo Humanarum dixerit: Plus mille et centum annorum est: tamen fiduciam sic 
conponendi non nisi ex antecedentium auctoritate sumpserunt. Nam Quadrigarius in 
tertio Annalium ita scripsit: Ibi occiditur mille hominum, et Lucilius in tertio Satirarum: 
Ad portum mille a porta est, sex inde Salernum. 
Alibi uero etiam declinationem huius nominis executus est. Nam in libro quinto 
decimo ita dicit: 
Hunc milli passum qui uicerit atque duobus 
Campanus sonipes subcursor nullus sequetur 
Maiore spatio, ac diuersus uidebitur ire. 
Item in libro nono: 
Tu milli nummum potes uno quaerere centum. 
Milli passum dixit pro mille passibus et milli nummum pro mille nummis, 
aperteque ostendit mille et uocabulum esse et singulari numero dici et casum 
etiam capere ablatiuum, eiusque pluratiuum esse milia. Mille enim non ex eo 
ponitur quod Graece g-chilia dicuntur, sed quod g-chilias, et sicut una g-chilia et 
duae g-chiliades, ita unum mille et duo milia ueteres certa atque directa ratione 
dicebant. Et heus tu hisne tam doctis uiris, quorum M- Cicero et Varro 
imitatores se gloriantur, adimere uis in uerborum comitiis ius suffragandi, et 
tamquam sexagenarios maiores de ponte deicies? Plura de hoc dissereremus, ni uos 
inuitos ab inuito discedere hora cogeret. Sed uultisne diem sequentem, quem 
plerique omnes abaco et latrunculis conterunt, nos istis sobriis fabulis a primo 
lucis in coenae tempus, ipsam quoque coenam non obrutam poculis, non 
lasciuientem ferculis, sed quaestionibus doctis pudicam et mutuis ex lecto 
relationibus exigamus? Sic enim ferias prae omni negotio fetas commodi 
senserimus, non animum, ut dicitur, remittentes (nam remittere, inquit Musonius, 
animum quasi amittere est) sed demulcentes eum paulum, atque laxantes iocundis 
honestisque sermonum inlectationibus. Quod si ita decernitis, dis Penatibus meis 
huc conueniendo gratissimum feceritis. 

Tum Symmachus: Nullus, qui quidem se dignum hoc conuentu meminerit, 
sodalitatem hanc uel ipsum conuentus regem repudiabit: 
sed, ne quid ad perfectionem coetus desideretur, inuitandos ad 
eundem congressum conuictumque censeo Flauianum qui, quantum sit mirando uiro 
Venusto patre praestantior, non minus ornatu morum grauitateque uitae quam copia 
profundae eruditionis adseruit: simulque Postumianum, qui forum defensionum 
dignatione nobilitat: et Eustathium, qui tantus in omni genere philosophiae est, 
ut solus nobis repraesentet ingenia trium philosophorum de quibus nostra 
antiquitas gloriata est. Illos dico quos Athenienses quondam ad senatum 
legauerant impetratum uti multam remitteret quam ciuitati eorum fecerat propter 
Oropi uastationem. Ea multa fuerat talentum fere quingentum. Erant isti 
philosophi Carneades ex Academia, Diogenes Stoicus, Critolaus Peripateticus: 
quos ferunt seorsum quemque ostentandi gratia per celeberrima urbis loca magno 
conuentu hominum dissertauisse. Fuit, ut relatum est, facundia Carneades 
uiolenta et rapida, scita et tereti Critolaus, modesta Diogenes et sobria; sed 
in senatum introducti interprete usi sunt Coelio senatore. At hic noster cum 
sectas omnes adsecutus sed probabiliorem secutus sit, omniaque haec inter 
Graecos genera dicendi solus inpleat, inter nos tamen ita sui locuples interpres 
est, ut nescias qua lingua facilius uel ornatius expleat operam disserendi. 
Probauere omnes Q. Aurelii iudicium quo edecumatos elegit sodales: atque his ita 
constitutis primum a Praetextato simul deinde a se discedentes domum quisque 
suam regressi sunt. 
 
[1,6] VI. De origine ac usu praetextae; quomodo haec in usum transierit nominis : 
inibique de aliorum quorundam nominum propriorum origine.

 Postero die ad aedes Vettii matutini omnes inter quos pridie conuenerat 
adfuerunt, quibus Praetextatus in bibliothecam receptis, in qua eos 
opperiebatur: Praeclarum, inquit, diem mihi fore uideo, cum et uos adestis et 
adfuturos se illi quos ad conuentus nostri societatem rogari placuit 
spoponderunt. Soli Postumiano antiquior uisa est instruendarum cura defensionum, 
in cuius abnuentis locum Eusebium Graia et doctrina et facundia clarum rhetorem 
subrogaui, insinuatumque omnibus, ut ab exorto die se nobis indulgerent, 
quandoquidem nullis hodie officiis publicis occupari fas esset: togatus certe 
uel trabeatus paludatusue seu praetextatus hac die uidetur nullus. Tum Auienus 
(ut ei interpellandi mos erat): Cum sacrum mihi, ait, ac reipublicae nomen, 
Praetextate, tuum inter uocabula diuersi habitus refers, ammoneor non ludicrae, 
ut aestimo, quaestionis. Cum enim uestitus togae uel trabeae seu paludamenti 
nullum de se proprii nominis usum fecerit, quaero abs te, cur hoc de solo 
praetextae habitu usurpauerit uetustas, aut huic nomini quae origo contigerit? 
Inter haec Auieni dicta Flauianus et Eustathius, par insigne amicitiae, ac 
minimo post Eusebius ingressi alacriorem fecere coetum, acceptaque ac reddita 
salutatione consederunt percontantes quidnam offenderint sermocinationis. Tum 
Vettius: Peroportune adfuistis, inquit, adsertorem quaerenti. Mouet enim mihi 
Auienus noster nominis quaestionem, et ita originem eius efflagitat, tamquam 
fides ab eo generis exigenda sit. Nam cum nullus sit qui appelletur suo nomine 
uel togatus uel trabeatus uel paludatus, cur Praetextatus nomen habeatur 
postulat in medium proferri. Sed et cum posti inscriptum sit Delphici templi, et 
unius e numero septem sapientum eadem sit ista sententia, g-gnohthi g-seauton, quid 
in me scire aestimandus sim, si nomen ignoro? Cuius mihi nunc et origo et causa 
dicenda est. Tullus Hostilius, rex Romanorum tertius, debellatis Etruscis sellam 
curulem lictoresque et togam pictam atque praetextam, quae insignia magistratuum 
Etruscorum erant, primus ut Romae haberentur instituit. Sed praetextam illo 
seculo puerilis non usurpabat aetas: erat enim, ut cetera quae enumeraui, 
honoris habitus. Sed postea Tarquinius Demarati exulis Corinthii filius Priscus, 
quem quidam Lucumonem uocitatum ferunt, rex tertius ab Hostilio, quintus a 
Romulo, de Sabinis egit triumphum: quo bello filium suum annos quattuordecim 
natum, quod hostem manu percusserat, et pro contione laudauit et bulla aurea 
praetextaque donauit, insigniens puerum ultra annos fortem praemiis uirilitatis 
et honoris. Nam sicut praetexta magistratuum, ita bulla gestamen erat 
triumphantium, quam in triumpho prae se gerebant inclusis intra eam remediis 
quae crederent aduersus inuidiam ualentissima. Hinc deductus mos ut praetexta et 
bulla in usum puerorum nobilium usurparentur ad omen ac uota conciliandae 
uirtutis ei similis cui primis in annis munera ista cesserunt. Alii putant 
eundem Priscum, cum is statum ciuium sollertia prouidi principis ordinaret, 
cultum quoque ingenuorum puerorum inter praecipua duxisse, instituisseque ut 
patricii bulla aurea cum toga cui purpura praetexitur uterentur, dumtaxat illi 
quorum patres curulem gesserant magistratum: ceteris autem ut praetexta tantum 
uterentur indultum, sed usque ad eos quorum parentes equo stipendia iusta 
meruissent: libertinis uero nullo iure uti praetextis licebat, ac multo minus 
peregrinis, quibus nulla esset cum Romanis necessitudo. Sed postea libertinorum 
quoque filiis praetexta concessa est ex causa tali, quam M- Laelius augur 
refert, qui bello Punico secundo duumuiros dicit ex senatus consulto propter 
multa prodigia libros Sibyllinos adisse et inspectis his nuntiasse in Capitolio 
supplicandum lectisterniumque ex conlata stirpe faciendum, ita ut libertinae 
quoque quae longa ueste uterentur in eam rem pecuniam subministrarent. Acta 
igitur obsecratio est pueris ingenuis itemque libertinis sed et uirginibus 
patrimis matrimisque pronuntiantibus carmen: ex quo concessum ut libertinorum 
quoque filii, qui ex iusta dumtaxat matrefamilias nati fuissent, togam 
praetextam et lorum in collo pro bullae decore gestarent. Verrius Flaccus ait, 
cum populus Romanus pestilentia laboraret, essetque responsum id accidere, quod 
di despicerentur, anxiam urbem fuisse, quia non intellegeretur oraculum, 
euenisseque ut Circensium die puer de coenaculo pompam superne despiceret et 
patri referret quo ordine secreta sacrorum in archa pilenti conposita uidisset: 
qui cum rem gestam senatui nuntiasset, placuisse uelari loca ea qua pompa 
ueheretur, atque ita peste sedata puerum qui ambiguitatem sortis absoluerat 
togae praetextae usum munus impetrauisse. Vetustatis peritissimi referunt in 
raptu Sabinarum unam mulierem nomine Hersiliam, dum adhaeret filiae, simul 
raptam: quam cum Romulus Hosto cuiusdam ex agro Latino qui in asylum eius 
confugerat uirtute conspicuo uxorem dedisset, natum ex ea puerum, antequam alia 
ulla Sabinarum partum ederet: eum, quod primus esset in hostico procreatus, 
Hostum Hostilium a matre uocitatum et eundem a Romulo bulla aurea ac praetextae 
insignibus honoratum. Is enim cum raptas ad consolandum uocasset, spopondisse 
fertur se eius infanti quae prima sibi ciuem Romanum esset enixa, illustre munus 
daturum. Nonnulli credunt ingenuis pueris attributum, ut cordis figuram in bulla 
ante pectus annecterent, quam inspicientes ita demum se homines cogitarent, si 
corde praestarent, togamque praetextam his additam, ut ex purpurae rubore 
ingenuitatis pudore regerentur. Diximus unde praetexta adiecimus et causas 
quibus aestimatur concessa pueritiae: nunc idem habitus quo argumento transierit 
in usum nominis paucis explicandum est. Mos antea senatoribus fuit in curiam cum 
praetextatis filiis introire. Cum in senatu res maior quaepiam consultabatur 
eaque in posterum diem prolata est, placuit ut hanc rem super qua tractauissent 
ne quis enuntiaret priusquam decreta esset. Mater Papirii pueri, qui cum parente 
suo in curia fuerat, percontatur filium quidnam in senatu egissent Patres. Puer 
respondit tacendum esse, neque id dici licere. Mulier fit audiendi cupidior: 
secretum rei et silentium pueri animum eius ad inquirendum euerberat: quaerit 
igitur conpressius uiolentiusque. Tum puer urgente matre lepidi atque festiui 
mendacii consilium capit. Actum in senatu dixit, utrum uideretur utilius 
magisque e re publica esse, unusne ut duas uxores haberet, an ut una apud duos 
nupta esset. Hoc illa ubi audiuit, animo conpauescit: domo trepidans egreditur: 
ad ceteras matronas adfert: postridieque ad senatum copiosae matrumfamilias 
cateruae confluunt. Lacrimantes atque obsecrantes orant, una potius ut duobus 
nupta fieret quam ut uni duae. Senatores ingredientes curiam quae illa mulierum 
intemperies et quid sibi postulatio isthaec uellet mirabantur, et ut non paruae 
rei prodigium illam uerecundi sexus inpudicam insaniam pauescebant. Puer 
Papirius publicum metum demit. Nam in medium curiae progressus, quid ipsi mater 
audire institisset, quid matri ipse simulasset, sicuti fuerat, enarrat. Senatus 
fidem atque ingenium pueri exosculatur, consultumque facit uti posthac pueri cum 
patribus in curiam ne introeant praeter illum unum Papirium. Eique puero postea 
cognomentum honoris gratia decreto inditum Praetextatus, ob tacendi loquendique 
in praetextata aetate prudentiam. Hoc cognomentum postea familiae nostrae in 
nomen haesit. Non aliter dicti Scipiones, nisi quod Cornelius qui cognominem 
patrem luminibus carentem pro baculo regebat Scipio cognominatus nomen ex 
cognomine posteris dedit: sic Messala tuus, Auiene, dictus a cognomento Valerii 
Maximi qui, postquam Messanam urbem Siciliae nobilissimam cepit, Messala 
cognominatus est. Nec mirum si ex cognominibus nata sunt nomina, cum contra et 
cognomina ex propriis sint tracta nominibus, ut ab Aemilio Aemilianus, a 
Seruilio Seruilianus. Hic subiecit Eusebius: Messala et Scipio, alter de 
pietate, de uirtute alter, ut refers, cognomina reppererunt. Sed Scropha et 
Asina, quae uiris non mediocribus cognomenta sunt, uolo dicas unde contigerint, 
cum contumeliae quam honori propiora uideantur. Tum ille: Nec honor nec iniuria 
sed casus fecit haec nomina. Nam Asinae cognomentum Corneliis datum est, quoniam 
princeps Corneliae gentis empto fundo seu filia data marito, cum sponsores ab eo 
sollemniter poscerentur, asinam cum pecuniae onere produxit in forum, quasi pro 
sponsoribus praesens pignus. Tremellius uero Scropha cognominatus est euentu 
tali. Is Tremellius cum familia atque liberis in uilla erat. Serui eius, cum de 
uicino scropha erraret, subreptam conficiunt: uicinus aduocatis custodibus omnia 
circumuenit, ne qua ecferri possit: isque ad dominum appellat restitui sibi 
pecudem. Tremellius, qui ex uilico rem conperisset, scrophae cadauer sub 
centonibus conlocat super quos uxor cubabat: quaestionem uicino permittit. Cum 
uentum est ad cubiculum, uerba iurationis concipit: nullam esse in uilla sua 
scropham nisi istam, inquit, quae in centonibus iacet: lectulum monstrat. Ea 
facetissima iuratio Tremellio Scrophae cognomentum dedit. 
 
[1,7] VII. De Saturnaliorum origine ac uetustate : ubi et alia quaedam obiter
perstringuntur.

 Dum ista narrantur, unus e famulitio, cui prouincia erat admittere uolentes 
dominum conuenire, Euangelum adesse nuntiat cum Disario, qui tunc Romae 
praestare uidebatur ceteris medendi artem professis. Conrugato indicauere uultu 
plerique de considentibus Euangeli interuentum otio suo inamoenum minusque 
placido conuentui congruentem. Erat enim amarulenta dicacitate et lingua 
proterue mordaci, procax ac securus offensarum quas sine delectu cari uel non 
amici in se passim uerbis odia serentibus prouocabat. Sed Praetextatus, ut erat 
in omnes aeque placidus ac mitis, ut admitterentur missis obuiis imperauit. Quos 
Horus ingredientes commodum consecutus comitabatur, uir corpore atque animo 
iuxta ualidus, qui post inter pugiles palmas ad philosophiae studia migrauit, 
sectamque Antisthenis et Cratetis atque ipsius Diogenis secutus inter Cynicos 
non incelebris habebatur. Sed Euangelus, postquam tantum coetum adsurgentem sibi 
ingressus offendit: Casusne, inquit, hos omnes ad te, Praetextate, contraxit, an 
altius quiddam cui remotis arbitris opus sit cogitaturi ex disposito 
conuenistis? Quod si ita est, ut aestimo, abibo potius quam me uestris miscebo 
secretis, a quibus me amouebit uoluntas, licet fortuna fecisset inruere. Tunc 
Vettius, quamuis ad omnem patientiam constanter animi tranquillitate firmus, 
nonnihil tamen consultatione tam proterua motus: Si aut me, inquit, Euangele, 
aut haec innocentiae lumina cogitasses, nullum inter nos tale secretum 
opinarere, quod non uel tibi uel etiam uulgo fieri dilucidum posset, quia neque 
ego sum inmemor nec horum quemquam inscium credo sancti illius praecepti 
philosophiae, sic loquendum esse cum hominibus, tamquam dii audiant; sic 
loquendum cum diis, tamquam homines audiant: cuius secunda pars sancit ne quid a 
dis petamus quod uelle nos indecorum sit hominibus confiteri. Nos uero, ut et 
honorem sacris feriis haberemus et uitaremus tamen torporem feriandi atque otium 
in negotium utile uerteremus, conuenimus diem totum doctis fabulis uelut ex 
symbola conferendis daturi. Nam si per sacra sollemnia riuos deducere religio 
nulla prohibet, si salubri fluuio mersare oues fas et iura permittunt: cur non 
religionis honor putetur dicare sacris diebus sacrum studium litterarum? Sed 
quia uos quoque deorum aliquis nobis additos uoluit, facite, si uolentibus uobis 
erit, diem communibus et fabulis et epulis exigamus, quibus ut omnes hodie qui 
praesentes sunt acquiescant impetratum teneo. Tunc ille: Superuenire fabulis non 
euocatos haud equidem turpe existimatur: uerum sponte inruere in conuiuium aliis 
praeparatum nec Homero sine nota uel in fratre memoratum est, et uide ne nimium 
arroganter tres tibi uelis Menelaos contigisse, cum illi tanto regi unus 
euenerit. Tum omnes Praetextatum iuuantes orare blandeque ad commune inuitare 
consortium, Euangelum quidem saepius et maxime, sed nonnumquam et cum eo pariter 
ingressos. Inter haec Euangelus petitu omnium temperatus: M- Varronis, inquit, 
librum uobis arbitror non ignotum ex saturis Menippeis qui inscribitur: Nescis 
quid uesper uehat, in quo conuiuarum numerum hac lege definit, ut neque minor 
quam Gratiarum sit, neque quam Musarum numerosior. Hic uideo excepto rege 
conuiuii tot uos esse quot Musae sunt: quid ergo perfecto numero quaeritis 
adiciendos? Et Vettius: Hoc, inquit, nobis praesentia uestra praestabit, ut et 
Musas inpleamus et Gratias, quas ad festum deorum omnium principis aequum est 
conuenire. Cum igitur consedissent, Horus Auienum intuens, quem familiarius 
frequentare solitus erat: In hoc, inquit, Saturni cultu, quem deorum principem 
dicitis, ritus uester ab Aegyptiorum religiosissima gente dissentit. Nam illi 
neque Saturnum nec ipsum Sarapim receperant in archana templorum usque ad 
Alexandri Macedonis occasum: post quem tyrannide Ptolemaeorum pressi hos quoque 
deos in cultum recipere Alexandrinorum more, apud quos praecipue colebantur, 
coacti sunt. Ita tamen imperio paruerunt, ut non omnino religionis suae 
obseruata confunderent. Nam quia numquam fas fuit Aegyptiis pecudibus aut 
sanguine sed precibus et ture solo placare deos, his autem duobus aduenis 
hostiae erant ex more mactandae: fana eorum extra pomerium locauerunt, ut et 
illi sacrificii sollemnis sibi cruore colerentur nec tamen urbana templa morte 
pecudum polluerentur: nullum itaque Aegypti oppidum intra muros suos aut Saturni 
aut Sarapis fanum recepit. Horum alterum uix aegreque a uobis admissum audio: 
Saturnum uero uel maximo inter ceteros honore celebratis. Si ergo nihil est quod 
me hoc scire prohibeat, uolo in medium proferatur. Hic Auienus in Praetextatum 
expectationem consulentis remittens: Licet omnes, ait, qui adsunt pari doctrina 
polleant, sacrorum tamen Vettius unice conscius potest tibi et originem cultus 
qui huic deo penditur et causam festi sollemnis aperire. Quod cum Praetextatus 
in alios refundere temptasset, omnes ab eo impetrauerunt ut ipse dissereret. 
Tunc silentio facto ita exorsus est. 
Saturnaliorum originem illam mihi in medium proferre fas est, non quae ad 
archanam diuinitatis naturam refertur, sed quae aut fabulosis admixta disseritur 
aut a physicis in uulgus aperitur. Nam occultas et manantes ex meri ueri fonte 
rationes ne in ipsis quidem sacris enarrari permittitur: sed si quis illas 
adsequitur, continere intra conscientiam tectas iubetur. Unde quae sciri fas est 
Horus noster licebit mecum recognoscat. Regionem istam, quae nunc uocatur 
Italia, regno Ianus optinuit, qui, ut Hyginus Protarchum Trallianum secutus 
tradit, cum Camese aeque indigena terram hanc ita participata potentia 
possidebant, ut regio Camesene, oppidum Ianiculum uocitaretur. Post ad Ianum 
solum regnum redactum est, qui creditur geminam faciem praetulisse, ut quae ante 
quaeque post tergum essent intueretur: quod procul dubio ad prudentiam regis 
sollertiamque referendum est, qui et praeterita nosset et futura prospiceret, 
sicut Anteuorta et Postuorta, diuinitatis scilicet aptissimae comites, apud 
Romanos coluntur. Hic igitur Ianus, cum Saturnum classe peruectum excepisset 
hospitio et ab eo edoctus peritiam ruris ferum illum et rudem ante fruges 
cognitas uictum in melius redegisset, regni eum societate munerauit. Cum primus 
quoque aera signaret, seruauit et in hoc Saturni reuerentiam, ut, quoniam ille 
naui fuerat aduectus, ex una quidem parte sui capitis effigies, ex altera uero 
nauis exprimeretur, quo Saturni memoriam in posteros propagaret. Aes ita fuisse 
signatum hodieque intellegitur in aleae lusum, cum pueri denarios in sublime 
iactantes capita aut nauia lusu teste uetustatis exclamant. Hos una concordesque 
regnasse uicinaque oppida communi opera condidisse praeter Maronem, 
qui refert: Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen, 
etiam illud in promptu est, quod posteri quoque duos eis continuos menses 
dicarunt, ut December sacrum Saturni, Ianuarius alterius uocabulum possideret. 
Cum inter haec subito Saturnus non conparuisset, excogitauit Ianus honorum eius 
augmenta. Ac primum terram omnem ditioni suae parentem Saturniam nominauit: aram 
deinde cum sacris tamquam deo condidit, quae Saturnalia nominauit. Tot seculis 
Saturnalia praecedunt Romanae urbis aetatem. Obseruari igitur eum iussit 
maiestate religionis quasi uitae melioris auctorem: simulacrum eius indicio est, 
cui falcem, insigne messis, adiecit. Huic deo insertiones surculorum pomorumque 
educationes et omnium huiuscemodi fertilium tribuunt disciplinas. Cyrenenses 
etiam, cum rem diuinam ei faciunt, ficis recentibus coronantur placentasque 
mutuo missitant, mellis et fructuum repertorem Saturnum aestimantes. Hunc Romani 
etiam Stercutum uocant, quod primus stercore fecunditatem agris conparauerit. 
Regni eius tempora felicissima feruntur, cum propter rerum copiam tum quod 
nondum quisquam seruitio uel libertate discriminabatur: quae res intellegi 
potest, quod Saturnalibus tota seruis licentia permittitur. Alia Saturnaliorum 
causa sic traditur. Qui erant ab Hercule in Italia relicti, ut quidam ferunt, 
irato, quod incustoditum fuisset armentum, ut nonnulli aestimant, consulto eos 
reliquente, ut aram suam atque aedem ab incursionibus tuerentur: hi ergo cum a 
latronibus infestarentur, occupato edito colle Saturnios se nominauerunt, quo 
ante nomine etiam idem collis uocabatur: et quia se huius dei senserunt nomine 
ac religione tutos, instituisse Saturnalia feruntur, ut agrestes uicinorum 
animos ad maiorem sacri reuerentiam ipsa indicti festi obseruatio uocaret. Nec 
illam causam quae Saturnalibus adsignatur ignoro, quod Pelasgi, sicut Varro 
memorat, cum sedibus suis pulsi diuersas terras petissent, confluxerunt plerique 
Dodonam et incerti, quibus haererent locis, eiusmodi accepere responsum: 
g-Steichete g-maiomenoi g-Sikelohn g-Satournian g-aian
g-ehd' g-Aborigenohn g-Kotulehn g-ou g-nasos g-ocheitai,
g-Ais g-anamichtentes g-dekatehn g-ekpempsate g-Phoiboh,
g-kai g-kephalas g-Adeh, g-kai g-toh g-patri g-pempete g-phohta.
acceptaque sorte, cum Latium post errores plurimos adpulissent, in lacu 
Cutiliensi enatam insulam deprehenderunt. Amplissimus enim cespes, siue ille 
continens limus seu paludis fuit coacta compage uirgultis et arboribus in siluae 
licentiam comptus, iactantibus per omnem fluctibus uagabatur, ut fides ex hoc 
etiam Delo facta sit, quae celsa montibus, uasta campis, tamen per maria 
migrabat. Hoc igitur miraculo deprehenso has sibi sedes praedictas esse 
didicerunt, uastatisque Siciliensibus incolis occupauere regionem decima praedae 
secundum responsum Apollini consecrata erectisque Diti sacello et Saturni ara, 
cuius festum Saturnalia nominarunt. Cumque diu humanis capitibus Ditem et 
uirorum uictimis Saturnum placare se crederent propter oraculum in quo erat: 
g-Kai g-kephalas g-Adeh, g-kai g-toh g-patri g-pempete g-phohta
Herculem ferunt postea cum Geryonis pecore per Italiam reuertentem suasisse 
illorum posteris, ut faustis sacrificiis infausta mutarent inferentes Diti non 
hominum capita sed oscilla ad humanam effigiem arte simulata, et aras Saturnias 
non mactando uiro sed accensis luminibus excolentes, quia non solum uirum sed et 
lumina fw=ta significat. Inde mos per Saturnalia missitandis cereis coepit. Alii 
cereos non ob aliud mitti putant quam quod hoc principe ab incomi et tenebrosa 
uita quasi ad lucem et bonarum artium scientiam editi sumus. Illud quoque in 
litteris inuenio, quod, cum multi occasione Saturnaliorum per auaritiam a 
clientibus ambitiose munera exigerent idque onus tenuiores grauaret, Publicius 
tribunus plebi tulit, non nisi cerei ditioribus missitarentur. Hic Albinus 
Caecina subiecit: Qualem nunc permutationem sacrificii, Praetextate, memorasti, 
inuenio postea Compitalibus celebratam, cum ludi per urbem in compitis 
agitabantur, restituti scilicet a Tarquinio Superbo Laribus ac Maniae ex 
responso Apollinis, quo praeceptum est ut pro capitibus supplicaretur. Idque 
aliquamdiu obseruatum, ut pro familiarium sospitate pueri mactarentur Maniae 
deae, matri Larum. Quod sacrificii genus Iunius Brutus consul pulso Tarquinio 
aliter constituit celebrandum. Nam capitibus alii et papaueris supplicari 
iussit, ut responso Apollinis satisfieret de nomine capitum, remoto scilicet 
scelere infaustae sacrificationis: factumque est ut effigies Maniae suspensae 
pro singulorum foribus periculum, si quod immineret familiis, expiarent: 
ludosque ipsos ex uiis compitorum in quibus agitabantur Compitalia 
appellitauerunt. Sed perge cetera. Et Praetextatus: Bene et oportune similis 
emendatio sacrificiorum relata est: sed ex his causis, quae de origine huius 
festi relatae sunt, apparet Saturnalia uetustiora esse urbe Romana, adeo ut ante 
Romam in Graecia hoc sollemne coepisse L- Accius in Annalibus suis referat his 
uersibus: 
Maxima pars Graium Saturno et maxime Athenae 
Conficiunt sacra, quae Cronia esse iterantur ab illis, 
Eumque diem celebrant: per agros urbesque fere omnes 
Exercent epulis laeti: famulosque procurant 
Quisque suos, nostrique itidem: et mos traditus illinc 
Iste, ut cum dominis famuli epulentur ibidem. 
 
[1,8] VIII. De templo Saturni; deque his quae in huius aede aut imagine
uisuntur : et quomodo intelligenda sint ea quae de hoc deo fabulose dici consueuerunt.

Nunc de ipso dei templo pauca referenda sunt. Tullum Hostilium, cum bis de 
Albanis, de Sabinis tertio triumphasset, inuenio fanum Saturno ex uoto 
consecrauisse et Saturnalia tunc primum Romae instituta: quamuis Varro libro 
sexto, qui est de sacris aedibus, scribat aedem Saturni ad forum faciendam 
locasse L- Tarquinium regem, Titum uero Larcium dictatorem Saturnalibus eam 
dedicasse. Nec me fugit Gellium scribere senatum decresse ut aedes Saturni 
fieret, eique rei L- Furium tribunum militum praefuisse. Habet aram et ante 
Senaculum. Illic Graeco ritu capite aperto res diuina fit, quia primum a 
Pelasgis post ab Hercule ita eam a principio factitatam putant. Aedem uero 
Saturni aerarium Romani esse uoluerunt, quod tempore quo incoluit Italiam fertur 
nullum in eius finibus furtum esse commissum, aut quia sub illo nihil erat 
cuiusquam priuatum: 
Nec signare solum aut partiri limite campum 
Fas erat: in medium quaerebant: 
ideo apud eum locaretur populi pecunia communis, sub quo fuissent cunctis 
uniuersa communia. Illud non omiserim, Tritonas cum bucinis fastigio Saturni 
aedis superpositos, quoniam ab eius commemoratione ad nostram aetatem historia 
clara et quasi uocalis est, ante uero muta et obscura et incognita: quod 
testantur caudae Tritonum humi mersae et absconditae. Cur autem Saturnus ipse in 
compedibus uisatur, Verrius Flaccus causam se ignorare dicit: uerum mihi 
Apollodori lectio sic suggerit. Saturnum Apollodorus alligari ait per annum 
laneo uinculo, et solui ad diem sibi festum, id est mense hoc Decembri: atque 
inde prouerbium ductum, deos laneos pedes habere: significari uero decimo mense 
semen in utero animatum in uitam grandescere, quod, donec erumpat in lucem, 
mollibus naturae uinculis detinetur. Est porro idem g-Kronos g-kai g-Chronos. 
Saturnum enim in quantum mythici fictionibus distrahunt, in tantum physici ad 
quandam uerisimilitudinem reuocant. Hunc aiunt abscidisse Caeli patris pudenda: 
quibus in mare deiectis Venerem procreatam, quae a spuma unde coaluit  
g-Aphroditeh nomen accepit. Ex quo intellegi uolunt, cum chaos esset, tempora non 
fuisse: siquidem tempus est certa dimensio quae ex caeli conuersione colligitur. 
Tempus coepit inde: ab ipso natus putatur g-Kronos qui, ut diximus, g-chronos est. 
Cumque semina rerum omnium post caelum gignendarum de caelo fluerent, et 
elementa uniuersa quae mundo plenitudinem facerent ex illis seminibus 
fundarentur: ubi mundus omnibus suis partibus membrisque perfectus est, certo 
iam tempore finis factus est procedendi de caelo semina ad elementorum 
conceptionem, quippe iam plena fuerant procreata. Animalium uero aeternam 
propagationem ad Venerem generandi facultas ex humore translata est: ut per 
coitum maris feminaeque cuncta deinceps gignerentur. Propter abscisorum 
pudendorum fabulam etiam nostri eum Saturnum uocitauerunt, g-para g-tehn g-sathehn, 
quae membrum uirile declarat, ueluti Sathunnum: inde etiam Satyros ueluti 
Sathunos, quod sint in libidinem proni, appellatos opinantur. Falcem ei quidam 
aestimant attributam, quod tempus omnia metat exsecet et incidat. Hunc aiunt 
filios suos solitum deuorare, eosdemque rursus euomere: per quod similiter 
significatur eum tempus esse a quo uicibus cuncta gignantur absumanturque et ex 
eo denuo renascantur. Eundem a filio pulsum quid aliud est quam tempora 
senescentia ab his quae post sunt nata depelli? Vinctum autem, quod certa lege 
naturae conexa sint tempora, uel quod omnes fruges quibusdam uinculis nodisque 
alternentur. Nam et falcem uolunt fabulae in Siciliam decidisse, quod sit terra 
ista uel maxime fertilis. 
 
[1,9] IX. Qui deus Ianus deque uariis eius dei nominibus et potestate.

 Et quia Ianum cum Saturno regnasse memorauimus, de Saturno autem quid mythici, 
quid physici aestiment, iam relatum est: de Iano quoque quid ab utrisque 
iactetur in medium proferemus. Mythici referunt regnante Iano omnium domos 
religione ac sanctitate fuisse munitas: idcircoque ei diuinos honores esse 
decretos, et ob merita introitus et exitus aedium eidem consecratos. Xenon 
quoque primo Italicon tradit Ianum in Italia primum dis templa fecisse et ritus 
instituisse sacrorum: ideo eum in sacrificiis praefationem meruisse perpetuam. 
Quidam ideo eum dici bifrontem putant, quod et praeterita sciuerit et futura 
prouiderit. Sed physici eum magnis consecrant argumentis diuinitatis. Nam sunt 
qui Ianum eundem esse atque Apollinem et Dianam dicant, et in hoc uno utrumque 
exprimi numen affirment. Etenim, sicut Nigidius quoque refert, apud Graecos 
Apollo colitur qui g-Thuraios uocatur, eiusque aras ante fores suas celebrant, 
ipsum exitus et introitus demonstrantes potentem: idem Apollo apud illos et  
g-Aguieus nuncupatur, quasi uiis praepositus urbanis: illi enim uias quae intra 
pomeria sunt g-aguias appellant: Dianae uero ut Triuiae uiarum omnium tribuunt 
potestatem. Sed apud nos Ianum omnibus praeesse ianuis nomen ostendit, quod est 
simile g-Thuraioh. Nam et cum claui ac uirga figuratur, quasi omnium et portarum 
custos et rector uiarum. Pronuntiauit Nigidius Apollinem Ianum esse Dianamque 
Ianam, adposita d littera quae saepe i litterae causa decoris adponitur, reditur 
redhibetur redintegratur et similia. Ianum quidam solem demonstrari uolunt, et 
ideo geminum, quasi utriusque ianuae caelestis potentem, qui exoriens aperiat 
diem, occidens claudat: inuocarique primum, cum alicui deo res diuina 
celebratur, ut per eum pateat ad illum cui immolatur accessus, quasi preces 
supplicum per portas suas ad deos ipse transmittat. Inde et simulachrum eius 
plerumque fingitur manu dextera trecentorum et sinistra sexaginta et quinque 
numerum tenens ad demonstrandum anni dimensionem, quae praecipua est solis 
potestas. Alii mundum, id est caelum, esse uoluerunt; Ianumque ab eundo dictum, 
quod mundus semper eat, dum in orbem uoluitur et ex se initium faciens in se 
refertur: unde et Cornificius Etymorum libro tertio: Cicero, inquit, non Ianum 
sed Eanum nominat, ab eundo. Hinc et Phoenices in sacris imaginem eius 
exprimentes draconem finxerunt in orbem redactum caudamque suam deuorantem, ut 
appareat mundum et ex se ipso ali et in se reuolui. Ideo et apud nos in quattuor 
partes spectat, ut demonstrat simulachrum eius Faleris aduectum. Gauius Bassus 
in eo libro quem de dis conposuit Ianum bifrontem fingi ait, quasi superum atque 
inferum ianitorem: eundem quadriformem, quasi uniuersa climata maiestate 
conplexum. Saliorum quoque antiquissimis carminibus deorum deus canitur. Marcus 
etiam Messala, Cn. Domitii in consulatu collega idemque per annos quinquaginta 
et quinque augur, de Iano ita incipit: Qui cuncta fingit eademque regit, aquae 
terraeque uim ac naturam grauem atque pronam in profundum dilabentem, ignis 
atque animae leuem, in inmensum in sublime fugientem, copulauit circumdato 
caelo: quae uis caeli maxima duas uis dispares conligauit. In sacris quoque 
inuocamus Ianum Geminum, Ianum Patrem, Ianum Iunonium, Ianum Consiuium, Ianum 
Quirinum, Ianum Patultium et Clusiuium. Cur Geminum inuocemus, supra iam 
diximus: Patrem, quasi deorum deum: Iunonium, quasi non solum mensis Ianurarii 
sed mensium omnium ingressus tenentem; in ditione autem Iunonis sunt omnes 
Kalendae, unde et Varro libro quinto Rerum diuinarum scribit Iano duodecim aras 
pro totidem mensibus dedicatas: Consiuium a conserendo, id est a propagine 
generis humani quae Iano auctore conseritur: Quirinum, quasi bellorum potentem, 
ab hasta quam Sabini curin uocant: Patultium et Clusiuium, quia bello caulae 
eius patent, pace clauduntur. Huius autem rei haec causa narratur. Cum bello 
Sabino quod uirginum raptarum gratia commissum est Romani portam quae sub 
radicibus collis Viminalis erat, quae postea ex euentu Ianualis uocata est, 
claudere festinarent, quia in ipsam hostes ruebant: postquam est clausa, mox 
sponte patefacta est: cumque iterum ac tertio idem contigisset, armati plurimi 
pro limine, quia claudere nequibant, custodes steterunt: cumque ex alia parte 
accerimo praelio certaretur, subito fama pertulit fusos a Tatio nostros. Quam ob 
causam Romani qui aditum tuebantur territi profugerunt: cumque Sabini per portam 
patentem irrupturi essent, fertur ex aede Iani per hanc portam magnam uim 
torrentium undis scatentibus erupisse, multasque perduellium cateruas aut 
exustas feruenti aqua aut deuoratas rapida uoragine deperisse. Ea re placitum, 
ut belli tempore, uelut ad urbis auxilium profecto deo, fores reserarentur. Haec 
de Iano. 
 
[1,10] X. Quo die Saturnalia celebrari consueuerint, et quod primo uno tantum,
deinde pluribus diebus sunt celebrata.

 Sed, ut ad Saturnalia reuertamur, bellum Saturnalibus sumere nefas habitum, 
poenas a nocente isdem diebus exigere piaculare est. Apud maiores nostros 
Saturnalia die uno finiebantur, qui erat a- d- quartum decimum Kalendas 
Ianuarias: sed postquam C- Caesar huic mensi duos addixit dies, sexto decimo 
coepta celebrari. Ea re factum est ut, cum uulgus ignoraret certum Saturnaliorum 
diem, nonnullique a C- Caesare inserto die et alii uetere more celebrarent, 
plures dies Saturnalia numerarentur: licet et apud ueteres opinio fuerit septem 
diebus peragi Saturnalia, si opinio uocanda est quae idoneis firmatur 
auctoribus. Nouius enim, Atellanarum probatissimus scriptor, ait: 
Olim expectata ueniunt septem Saturnalia. 
Mummius quoque, qui post Nouium et Pomponium diu iacentem artem Atellaniam 
suscitauit: Nostri, inquit, maiores, uelut bene multa instituere, hoc optime. A 
frigore fecere summo dies septem Saturnalia. Sed Mallius ait eos qui se, ut 
supra diximus, Saturni nomine et religione defenderant per triduum festos 
instituisse dies et Saturnalia uocauisse: unde et Augustus huius, inquit, rei 
opinionem secutus in legibus iudiciariis triduo seruari ferias iussit. Masurius 
et alii uno die, id est quarto decimo Kalendas Ianuarias fuisse Saturnalia 
crediderunt: quorum sententiam Fenestella confirmat, dicens Aemiliam uirginem 
XV- Kal- Ianuar- esse damnatam. Quo die si Saturnalia gererentur, nec causam 
omnino dixisset. Deinde adicit: Sequebantur eum diem Saturnalia. Mox ait: 
Postero autem die, qui fuit tertius decimus Kalendarum Ianuariarum, Liciniam 
uirginem ut causam diceret iussam: ex quo ostendit XIII- Kal- Ianuar- profestum 
esse. Duodecimo uero feriae sunt diuae Angeroniae, cui pontifices in sacello 
Volupiae sacrum faciunt: quam Verrius Flaccus Angeroniam dici ait, quod angores 
ac sollicitudines animorum propitiata depellat. Masurius adicit simulachrum 
huius deae ore obligato atque signato in ara Volupiae propterea collocatum, quod 
qui suos dolores anxietatesque dissimulant perueniant patientiae beneficio ad 
maximam uoluptatem. Iulius Modestus ideo sacrificari huic deae dicit, quod 
populus Romanus morbo qui angina dicitur praemisso uoto sit liberatus. Undecimo 
autem Kalendas feriae sunt Laribus dedicatae, quibus aedem bello Antiochi 
Aemilius Regillus praetor in campo Martio curandam uouit. Decimo Kalendas feriae 
sunt Iouis quae appellantur Larentinalia: de quibus, quia fabulari libet, hae 
fere opiniones sunt. Ferunt enim regnante Anco aedituum Herculis per ferias 
otiantem deum tesseris prouocasse ipso utriusque manum tuente, adiecta 
conditione, ut uictus coena scortoque multaretur. Victore itaque Hercule illam 
Accam Larentiam, nobilissimum id temporis scortum, intra aedem inclusisse cum 
coena, eamque postero die distulisse rumorem, quod post concubitum dei 
accepisset munus, ne commodum primae occasionis, cum se domum reciperet, 
offerendae aspernaretur. Euenisse itaque, ut egressa templo mox a Carutio capto 
eius pulchritudine conpellaretur: cuius uoluntatem secuta adsumptaque nuptiis 
post obitum uiri omnium bonorum eius facta compos, cum decederet, populum 
Romanum nuncupauit heredem. Et ideo ab Anco in Velabro loco celeberrimo urbis 
sepulta est, ac sollemne sacrificium eidem constitutum, quo dis Manibus eius per 
flaminem sacrificaretur, Iouique feriae consecratae, quod aestimauerunt antiqui 
animas a Ioue dari et rursus post mortem eidem reddi. Cato ait Larentiam 
meretricio quaestu locupletatam post excessum suum populo Romano agros Turacem 
Semurium Lintirium et Solinium reliquisse, et ideo sepulchri magnificentia et 
annuae parentationis honore dignatam. Macer Historiarum libro primo Faustuli 
coniugem Accam Larentiam Romuli et Remi nutricem fuisse confirmat. Hanc regnante 
Romulo Carutio cuidam Tusco diuiti denuptam auctamque hereditate uiri: quam post 
Romulo, quem educasset, reliquit: et ab eo parentalia diemque festum causa 
pietatis statutum. Ex his ergo omnibus colligi potest et uno die Saturnalia 
fuisse et non nisi quarto decimo Kalendarum Ianuariarum celebrata: quo solo die 
apud aedem Saturni conuiuio dissoluto Saturnalia clamitabantur: qui dies nunc 
Opalibus inter Saturnalia deputatur, cum primum Saturno pariter et Opi fuerit 
ascriptus. Hanc autem deam Opem Saturni coniugem crediderunt, et ideo hoc mense 
Saturnalia itemque Opalia celebrari, quod Saturnus eiusque uxor tam frugum quam 
fructuum repertores esse credantur: itaque omni iam fetu agrorum coacto ab 
hominibus hos deos coli quasi uitae cultioris auctores: quos etiam nonnullis 
caelum ac terram esse persuasum est, Saturnumque a satu dictum, cuius causa de 
caelo est, et terram Opem, cuius ope humanae uitae alimenta quaeruntur, uel ab 
opere per quod fructus frugesque nascuntur. Huic deae sedentes uota concipiunt, 
terramque de industria tangunt, demonstrantes ipsam matrem terram esse 
mortalibus adpetendam. Philochorus Saturno et Opi primum in Attica statuisse 
aram Cecropem dicit, eosque deos pro Ioue terraque coluisse, instituisseque ut 
patres familiarum et frugibus et fructibus iam coactis passim cum seruis 
uescerentur cum quibus patientiam laboris in colendo rure tolerauerant: 
delectari enim deum honore seruorum contemplatu laboris. Hinc est quod ex 
instituto peregrino huic deo sacrum aperto capite facimus. Abunde iam probasse 
nos aestimo Saturnalia uno tantum die, id est quarto decimo Kalendas, solita 
celebrari: sed post in triduum propagata, primum ex adiectis a Caesare huic 
mensi diebus, deinde ex edicto Augusti quo trium dierum ferias Saturnalibus 
addixit: a sexto decimo igitur coepta in quartum decimum desinunt, quo solo 
fieri ante consueuerant. Sed Sigillariorum adiecta celebritas in septem dies 
discursum publicum et laetitiam religionis extendit. 
 
[1,11] XI. Non esse contemnendam sortem seruorum, cum et dii horum
curam gerunt et multos ex his fidels, prouidos, fortes et philosophos
quoque fuisse constet: tum Sigillariorum origo quae fuerit.

 Tunc Euangelus: Hoc quidem, inquit, iam ferre non possum, quod Praetextatus 
noster in ingenii sui pompam et ostentationem loquendi uel paulo ante honori 
alicuius dei adsignari uoluit quod serui cum dominis uescerentur, quasi uero 
curent diuina de seruis aut sapiens quisquam domi suae contumeliam tam foedae 
societatis admittat, uel nunc Sigillaria, quae lusum reptanti adhuc infantiae 
oscillis fictilibus praebent, temptat officio religionis ascribere, et quia 
princeps religiosorum putatur, nonnulla iam et superstitionis admiscet, quasi 
uero nobis fas non sit Praetextato aliquando non credere. Hic cum omnes 
exhorruissent, Praetextatus renidens: Superstitiosum me, Euangele, nec dignum 
cui credatur existimes uolo, nisi utriusque tibi rei fidem ratio adserta 
monstrauerit. Et, ut primum de seruis loquamur, iocone an serio putas esse 
hominum genus quod di inmortales nec cura sua nec prouidentia dignentur? An 
forte seruos in hominum numero esse non pateris? Audi igitur, quanta indignatio 
de serui supplicio caelum penetrauerit. Anno enim post Romam conditam 
quadringentesimo septuagesimo quarto Autronius quidam Maximus seruum suum 
uerberatum patibuloque constrictum ante spectaculi commissionem per circum egit: 
ob quam causam indignatus Iuppiter Annio cuidam per quietem imperauit, ut 
senatui nuntiaret non sibi placuisse plenum crudelitatis admissum. Quo 
dissimulante filium ipsius mors repentina consumpsit, ac post secundam 
denuntiationem ob eandem negligentiam ipse quoque in subitam corporis 
debilitatem solutus est. Sic demum ex consilio amicorum lectica delatus senatui 
retulit, et uix consummato sermone sine mora recuperata bona ualitudine curia 
pedibus egressus est. Ex senatus itaque consulto et Maeuia lege ad propitiandum 
Iouem additus est illis Circensibus dies, isque instauratitius dictus est, non a 
patibulo, ut quidam putant, Graeco nomine g-apo g-tou g-staurou, sed a 
redintegratione, ut Varroni placet, qui instaurare ait esse instar nouare. 

Vides, quanta de seruo ad deorum summum cura peruenerit. Tibi autem unde in 
seruos tantum et tam inane fastidium, quasi non ex isdem tibi et constent et 
alantur elementis eundemque spiritum ab eodem principio carpant? Vis tu cogitare 
eos quos ius tuum uocas isdem seminibus ortos eodem frui caelo, aeque uiuere 
aeque mori? Serui sunt? immo homines. Serui sunt? immo conserui, si cogitaueris 
tantundem in utrosque licere fortunae. Tam tu illum uidere liberum potes, quam 
ille te seruum. Nescis, qua aetate Hecuba seruire coeperit, qua Croesus, qua 
Darei mater, qua Diogenes, qua Plato ipse? Postremo quid ita nomen seruitutis 
horremus? Seruus est quidem: sed necessitate, sed fortasse libero animo seruus 
est. Hoc illi nocebit, si ostenderis quis non sit. Alius libidini seruit, alius 
auaritiae, alius ambitioni, omnes spei, omnes timori. Et certe nulla seruitus 
turpior quam uoluntaria. At nos iugo a fortuna inposito subiacentem tamquam 
miserum uilemque calcamus: quod uero nos nostris ceruicibus inserimus non 
patimur reprehendi. Inuenies inter seruos aliquem pecunia fortiorem: inuenies 
dominum spe lucri oscula alienorum seruorum manibus infigentem: non ergo fortuna 
homines aestimabo sed moribus. Sibi quisque dat mores: conditionem casus 
adsignat. Quemadmodum stultus est qui empturus equum non inpsum inspicit sed 
stratum eius ac frenos, sic stultissimus est qui hominem aut ex ueste aut ex 
conditione, quae nobis uestis modo circumdata est, aestimandum putat. 

Non est, mi Euangele, quod amicum tantum in foro et in curia quaeras. Si diligenter 
adtenderis, inuenies et domi. Tu modo uiue cum seruo clementer: comiter quoque 
et in sermonem illum et nonnumquam in necessarium admitte consilium. Nam et 
maiores nostri omnem dominis inuidiam, omnem seruis contumeliam detrahentes, 
dominum patremfamilias, seruos familiares appellauerunt. Colant ergo te potius 
serui tui, mihi crede, quam timeant. Dicet aliquis nunc me dominos de fastigio 
suo deicere, et quodammodo ad pileum seruos uocare, quos debere dixi magis 
colere quam timere. Hoc qui senserit obliuiscetur id dominis parum non esse quod 
dis satis est. Deinde qui colitur etiam amatur: non potest amor cum timore 
misceri. Unde putas adrogantissimum illud manasse prouerbium quo iactatur 
totidem hostes nobis esse quot seruos? Non habemus illos hostes sed facimus, cum 
in illos superbissimi contumeliosissimi crudelissimi sumus, et ad rabiem nos 
cogunt peruenire deliciae, ut quicquid non ex uoluntate respondit iram 
furoremque euocet. Domi enim nobis animos induimus tyrannorum, et non quantum 
decet, sed quantum licet, exercere uolumus in seruos. Nam, ut cetera 
crudelitatis genera praeteream, sunt qui, dum se mensae copiis et auiditate 
distendunt, circumstantibus seruis mouere labra nec in hoc quidem, ut loquantur, 
licere permittunt: uirga murmur omne conpescitur, et ne fortuita quidem 
uerberibus excepta sunt: tussis sternutamentum singultus magno malo luitur. Sic 
fit ut isti de domino loquantur quibus coram domino loqui non licet. At illi 
quibus non tantum praesentibus dominis sed cum ipsis erat sermo, quorum os non 
consuebatur, parati erant pro domino porrigere ceruicem et periculum inminens in 
caput suum uertere: in conuiuiis loquebantur, sed in tormentis tacebant. Vis 
exercitas in seruili pectore uirtutes recenseamus? Primus tibi Urbinus occurrat: 
qui cum iussus occidi in Reatino lateret, latebris proditis unus ex seruis anulo 
eius et ueste insignitus in cubiculo ad quod inruebant qui persequebantur pro 
domino iacuit, militibusque ingredientibus ceruicem praebuit et ictum tamquam 
Urbinus excepit. Urbinus postea restitutus monumentum ei fecit titulo 
scriptionis qui tantum meritum loqueretur adiecto. Aesopus libertus Demosthenis 
conscius adulterii quod cum Iulia patronus admiserat tortus diutissime 
perseuerauit non prodere patronum, donec aliis coarguentibus consciis 
Demosthenes ipse fateretur. Et ne aestimes ab uno facile celari posse secretum, 
Labienum ope libertorum latentem ut indicarent liberti nullo tormentorum genere 
conpulsi sunt. Ac, ne quis libertos dicat hanc fidem beneficio potius libertatis 
acceptae quam ingenio debuisse, accipe serui in dominum benignitatem, cum ipse a 
domino puniretur. Antium enim Restionem proscriptum solumque nocte fugientem 
diripientibus bona eius aliis seruus conpeditus inscripta fronte, cum post 
damnationem domini aliena esset misericordia solutus, fugientem persecutus est, 
hortatusque ne se timeret scientem contumeliam suam fortunae inputandam esse non 
domino, abditumque ministerio suo aluit. Cum deinde persequentes adesse 
sensisset, senem quem casus obtulit iugulauit et in constructam pyram coniecit: 
qua accensa occurrit eis qui Restionem quaerebant dicens damnatum sibi poenas 
luisse multo acrius a se uexatum quam ipse uexarat: et fide habita Restio 
liberatus est. Caepionem quoque qui in Augusti necem fuerat animatus, postquam 
detecto scelere damnatus est, seruus ad Tiberim in cista detulit, peruectumque 
Hostiam inde in agrum Laurentem ad patris uillam nocturno itinere perduxit. 
Cumis deinde nauigationis naufragio una expulsum dominum Neapoli dissimulanter 
occuluit: exceptusque a centurione nec pretio nec minis ut dominum proderet 
potuit adduci. Asinio enim Pollione acerbe cogente Patauinos ut pecuniam et arma 
conferrent, dominisque ob hoc latentibus, praemio seruis cum libertate proposito 
qui dominos suos proderent, constat seruorum nullum uictum praemio dominum 
prodidisse. Audi in seruis non fidem tantum sed et facundum bonae inuentionis 
ingenium. Cum premeret obsidio Grumentum, serui relicta domina ad hostes 
transfugerunt. Capto deinde oppido impetum in domum habita conspiratione 
fecerunt et extraxerunt dominam uultu poenam minante ac uoce obuiis adserente, 
quod tandem sibi data esset copia crudelem dominam puniendi: raptamque quasi ad 
supplicium obsequiis plenis pietate tutati sunt. Vide in hac fortuna etiam 
magnanimitatem exitum mortis ludibrio praeferentem. C- Vettium Pelignum 
Italicensem conprehensum a cohortibus suis, ut Pompeio traderetur, seruus eius 
occidit, ac se, ne domino superstes fieret, interemit. C- Gracchum ex Auentino 
fugientem Euporus seruus uel, ut quidam tradunt, Philocrates, dum aliqua spes 
salutis erat indiuulsus comes, qua potuit ratione tutatus est: super occisum 
deinde animam scissis proprio uulnere uisceribus effudit. Ipsum P- Scipionem 
Africani patrem, postquam cum Hannibale conflixerat, saucium in equum seruus 
inposuit et ceteris deserentibus solus in castra perduxit. Parum fuerit dominis 
praestitisse uiuentibus: quid, quod in his quoque exigendae uindictae repperitur 
animositas? Nam Seleuci regis seruus, cum seruiret amico eius a quo dominus 
fuerat interemptus, coenantem in ultionem domini confodit. Quid, quod duas 
uirtutes quae inter nobiles quoque unice clarae sunt in uno uideo fuisse 
mancipio, imperium regendi peritiam et imperium contempnendi magnanimitatem? 
Anaxilaus enim Messenius, qui Messanam in Sicilia condidit, fuit Rheginorum 
tyrannus. Is cum paruos relinqueret liberos, Micytho seruo suo commendasse 
contentus est. Is tutelam sancte gessit, imperiumque tam clementer optinuit, ut 
Rhegini a seruo regi non dedignarentur. Perductis deinde in aetatem pueris et 
bona et imperium tradidit: ipse paruo uiatico sumpto profectus est et Olympiae 
cum summa tranquillitate consenuit. Quid etiam in commune seruilis fortuna 
profuerit, non paucis docetur. Bello Punico cum deessent qui scriberentur, serui 
pro dominis pugnaturos se polliciti in ciuitatem recepti sunt, et Volones, qui 
sponte hoc uoluerunt, appellati. Ad Cannas quoque uictis Romanis octo milia 
seruorum empta militauerunt: cumque minoris captiui redimi possent, maluit se 
res publica seruis in tanta tempestate committere: sed et post calamitatem apud 
Thrasimenum notae cladis acceptam libertini quoque in sacramentum uocati sunt. 
Bello sociali cohortium duodecim ex libertinis conscriptarum opera memorabilis 
uirtutis apparuit. Caesarem, cum milites in amissorum locum substitueret, seruos 
quoque ab amicis accepisse et eorum forti opera usum esse conperimus. Caesar 
Augustus in Germania et Illyrico cohortes libertinorum conplures legit, quas 
uoluntarias appellauit. Ac, ne putes haec in nostra tantum contigisse re 
publica, Borysthenitae obpugnante Zopyrione seruis liberatis dataque ciuitate 
peregrinis et factis tabulis nouis hostem sustinere potuerunt. Cleomenes 
Lacedaemonius, cum mille et quingenti soli Lacedaemonii qui arma ferre possent 
superfuissent, ex seruis manu missis bellatorum nouem milia conscripsit. 
Athenienses quoque consumptis publicis opibus seruis libertatem dederunt. Ac, ne 
in solo uirili sexu aestimes inter seruos extitisse uirtutes, accipe ancillarum 
factum non minus memorabile, nec quo utilius rei publicae in ulla nobilitate 
repperias. Nonis Iuliis diem festum esse ancillarum tam uulgo notum est, ut nec 
origo et causa celebritatis ignota sit. Iunoni enim Caprotinae die illo libero 
pariter ancillaeque sacrificant sub arbore caprifico in memoriam benignae 
uirtutis quae in ancillarum animis pro conseruatione publicae dignitatis 
apparuit. Nam post urbem captam cum sedatus esset Gallicus motus, res publica 
uero esset ad tenue deducta, finitimi oportunitatem inuadendi Romani nominis 
aucupati praefecerunt sibi Postumium Liuium Fidenatium dictatorem, qui mandatis 
ad senatum missis postulauit ut, si uellent reliquias suae ciuitatis manere, 
matres familiae sibi et uirgines dederentur. Cumque patres essent in ancipiti 
deliberatione suspensi, ancilla nomine Tutela seu Philotis pollicita est se cum 
ceteris ancillis sub nomine dominarum ad hostes ituram: habituque matrumfamilias 
et uirginum sumpto hostibus cum prosequentium lacrimis ad fidem doloris ingestae 
sunt. Quae cum a Liuio in castris distributae fuissent, uiros plurimo uino 
prouocauerunt diem festum apud se esse simulantes: quibus soporatis ex arbore 
caprifico quae castris erat proxima signum Romanis dederunt. Qui cum repentina 
incursione superassent, memor beneficii senatus omnes ancillas manu iussit 
emitti dotemque his ex publico fecit et ornatum quo tunc erant usae gestare 
concessit, diemque ipsum Nonas Caprotinas nuncupauit ab illa caprifico ex qua 
signum uictoriae ceperunt, sacrificiumque statuit annua sollemnitate 
celebrandum, cui lac quod ex caprifico manat propter memoriam facti procedentis 
adhibetur. Sed nec ad philosophandum ineptum uel inpar seruile ingenium fuit. 
Phaedon ex cohorte Socratica Socratique et Platoni perfamiliaris adeo, ut Plato 
eius nomini librum illum diuinum de inmortalitate animae dicaret, seruus fuit 
forma atque ingenio liberali. Hunc Cebes Socraticus hortante Socrate emisse 
dicitur habuisseque in philosophiae disciplinis: atque is postea philosophus 
inlustris emersit: sermonesque eius de Socrate admodum elegantes leguntur. Alii 
quoque non pauci serui fuerunt qui post philosophi clari extiterunt: ex quibus 
ille Menippus fuit, cuius libros M- Varro in saturis aemulatus est, quas alii 
Cynicas, ipse appellat Menippeas. Sed et Philostrati Peripatetici seruus 
Pompylus et Zenonis Stoici seruus qui Perseus uocatus est et Epicuri cui Mys 
nomen fuit philosophi non incelebres illa aetate uixerunt: Diogenes etiam 
Cynicus, licet ex libertate in seruitutem uenum ierat. Quem cum emere uellet 
Xeniades Corinthius et, quid artificii nouisset, percontatus esset: Noui, inquit 
Diogenes, hominibus liberis imperare. Tunc Xeniades responsum eius demiratus 
emisit manu, filiosque suos ei tradens: Accipe, inquit, liberos meos quibus 
imperes. De Epicteto autem philosopho nobili, quod is quoque seruus fuit, 
recentior est memoria quam ut possit inter oblitterata nesciri. Cuius etiam de 
se scripti duo uersus feruntur, ex quibus aliud latenter intellegas, non omni 
modo dis exosos esse qui in hac uita cum aerumnarum uarietate luctantur, sed 
esse archanas causas ad quas paucorum potuit peruenire curiositas: 
g-Doulos g-Epiktehtos g-genomehn, g-kai g-sohmati g-pehros,
g-Kai g-peniehn g-Iros, g-kai g-philos g-athanatois.

Habes, ut opinor, adsertum non esse fastidio despiciendum seruile nomen, cum et 
Iouem tetigerit cura de seruo et multos ex his fideles prouidos fortes, 
philosophos etiam, extitisse constiterit: nunc de Sigillaribus, ne ridenda me 
potius aestimes quam sancta dixisse, paucis recensendum est. Epicadus refert 
Herculem occiso Geryone, cum uictor per Italiam armenta duxisset, ponte qui nunc 
sublicius dicitur ad tempus instructo hominum simulachra pro numero sociorum 
quos casu peregrinationis amiserat in fluuium demisisse, ut aqua secunda in mare 
aduecta pro corporibus defunctorum ueluti patriis sedibus redderentur, et inde 
usum talia simulachra fingendi inter sacra mansisse. Sed mihi huius rei illa 
origo uerior aestimatur quam paulo ante memini retulisse: Pelasgos, postquam 
felicior interpretatio capita non uiuentium sed fictilia, et g-phohtos
aestimationem non solum hominem sed etiam lumen significare docuisset, coepisse 
Saturno cereos potius accendere et in sacellum Ditis arae Saturni cohaerens 
oscilla quaedam pro suis capitibus ferre. Ex illo traditum ut cerei Saturnalibus 
missitarentur, et sigilla arte fictili fingerentur ac uenalia pararentur quae 
homines pro se atque suis piaculum pro Dite Saturno facerent. Ideo Saturnalibus 
talium commerciorum coepta celebritas septem occupat dies, quos tantum feriatos 
facit esse, non festos omnes: nam medio, id est tertio decimo Kalendas, fastum 
probauimus: et aliis hoc adsertionibus ab his probatum est qui rationem anni 
mensium dierumque et ordinationem a Caesare digestam plenius retulerunt. 
 
[1,12] XII. Quomodo annum ordinauerit Romulus.

 Cumque hic facere uellet finem loquendi, subiecit Aurelius Symmachus: Pergin, 
Praetextate, eloquio tam dulci de anno quoque edissertare, antequam experiaris 
molestiam consulentis, si quis forte de praesentibus ignorat quo ordine uel apud 
priscos fuerit uel certioribus postea regulis innouatus sit? Ad quod discendum 
ipse mihi uideris audientium animos incitasse de dierbus mensi additis 
disserendo. Tum ille eodem ductu orandi reliqua contexuit. Anni certus modus 
apud solos semper Aegyptios fuit. Aliarum gentium dispari numero pari errore 
nutabat: et, ut contentus sim referendo paucarum morem regionum, Arcades annum 
suum tribus mensibus explicabant, Acarnanes sex, Graeci reliqui trecentis 
quinquaginta quattuor diebus annum proprium conputabant. Non igitur mirum in hac 
uarietate Romanos quoque olim auctore Romulo annum suum decem habuisse mensibus 
ordinatum, qui annus incipiebat a Martio et conficiebatur diebus trecentis 
quattuor, ut sex quidem menses, id est Aprilis Iunius Sextilis September 
Nouember December, tricenum essent dierum, quattuor uero, Martius Maius 
Quintilis October, tricenis et singulis expedirentur: qui hodieque septimanas 
habent Nonas, ceteri quintanas. Septimanas autem habentibus ab Idibus 
reuertebantur Kalendae ad diem septimum decimum, uerum habentibus quintanas ad 
octauum decimum remeabat initium Kalendarum. Haec fuit Romuli ordinatio, qui 
primum anni mensem genitori suo Marti dicauit: quem mensem anni primum fuisse 
uel ex hoc maxime probatur, quod ab ipso Quintilis quintus est, et deinceps pro 
numero nominabantur. Huius etiam prima die ignem nouum Vestae aris accendebant, 
ut incipiente anno cura denuo seruandi nouati ignis inciperet: eodem quoque 
ingrediente mense tam in regia curiisque atque flaminum domibus laureae ueteres 
nouis laureis mutabantur: eodem quoque mense et publice et priuatim ad Annam 
Perennam sacrificatum itur, ut annare perennareque commode liceat. Hoc mense 
mercedes exoluebant magistris quas conpletus annus deberi fecit, comitia 
auspicabantur, uectigalia locabant, et seruis coenas adponebant matronae, ut 
domini Saturnalibus: illae, ut principio anni ad promptum obsequium honore 
seruos inuitarent, hi, quia gratiam perfecti operis exoluerent. Secundum mensem 
nominauit Aprilem, ut quidam putant, cum aspiratione quasi Aphrilem, a spuma 
quam Graeci g-aphron uocant, unde orta Venus creditur. Et hanc Romuli adserunt 
fuisse rationem, ut primum quidem mensem a patre suo Marte, secundum ab Aeneae 
matre Venere nominaret, et hi potissimum anni principia seruarent a quibus esset 
Romani nominis origo, cum hodieque in sacris Martem patrem Venerem genetricem 
uocemus. Alii putant Romulum uel altiore prudentia uel certi numinis prouidentia 
ita primos ordinasse menses, ut, cum praecedens Marti esset dicatus, deo 
plerumque hominum necatori, ut Homerus naturae conscius ait: 
 g-Ares g-Ares g-brotoloige g-miaiphone g-teichesiplehta: 
secundus Veneri dicaretur, quae uim eius quasi benefica leniret. Nam et in 
duodecim zodiaci signis, quorum certa certorum numinum domicilia creduntur, cum 
primum signum Aries Marti adsignatus sit, sequens mox Venerem, id est Taurus, 
accepit. Et rursus e regione Scorpius ita diuisus est, ut deo esset utrique 
communis. Nec aestimatur ratione caelesti carere ipsa diuisio: siquidem aculeo 
uelut potentissimo telo pars armata posterior domicilium Martis est, priorem 
uero partem, cui g-zugos apud Graecos nomen est, nos Libram uocamus, Venus 
accepit, quae uelut iugo concordi iungit matrimonia amicitiasque conponit. Sed 
Cingius in eo libro quem de fastis reliquit ait inperite quosdam opinari Aprilem 
mensem antiquos a Venere dixisse, cum nullus dies festus nullumque sacrificium 
insigne Veneri per hunc mensem a maioribus institutum sit, sed ne in carminibus 
quidem Saliorum Veneris ulla, ut ceterorum caelestium, laus celebretur. Cingio 
etiam Varro consentit adfirmans nomen Veneris ne sub regibus quidem apud Romanos 
uel Latinum uel Graecum fuisse, et ideo non potuisse mensem a Venere nominari. 
Sed cum fere ante aequinoctium uernum triste sit caelum et nubibus obductum, sed 
et mare nauigantibus clausum, terrae etiam ipsae aut aqua aut pruina aut niuibus 
contegantur, eaque omnia uerno id est hoc mense aperiantur, arbores quoque nec 
minus cetera quae continet terra aperire se in germen incipiant: ab his omnibus 
mensem Aprilem dici merito credendum est, quasi Aperilem, sicut apud Athenienses 
g-anthestehriohn idem mensis uocatur ab eo quod hoc tempore cuncta florescant. Non 
tamen negat Verrius Flaccus hoc die postea constitutum ut matronae Veneri sacrum 
facerent: cuius rei causam, qui huic loco non conuenit, praetereundum est. Maium 
Romulus tertium posuit, de cuius nomine inter auctores lata dissensio est. Nam 
Fuluius Nobilior in fastis quos in aede Herculis Musarum posuit Romulum dicit, 
postquam populum in maiores iunioresque diuisit, ut altera pars consilio altera 
armis rempublicam tueretur, in honorem utriusque partis hunc Maium sequentem 
Iunium mensem uocasse. Sunt qui hunc mensem ad nostros fastos a Tusculanis 
transisse commemorent, apud quos nunc quoque uocatur deus Maius qui est 
Iuppiter, a magnitudine scilicet ac maiestate dictus. Cingius mensem nominatum 
putat a Maia, quam Vulcani dicit uxorem, argumentoque utitur, quod flamen 
Vulcanalis Kalendis Maiis huic deae rem diuinam facit: sed Piso uxorem Vulcani 
Maiestam, non Maiam, dicit uocari. Contendunt alii Maiam Mercurii matrem mensi 
nomen dedisse, hinc maxime probantes, quod hoc mense mercatores omnes Maiae 
pariter Mercurioque sacrificant. Adfirmant quidem, quibus Cornelius Labeo 
consentit, hanc Maiam cui mense Maio res diuina celebratur terram esse hoc 
adeptam nomen a magnitudine, sicut et Mater Magna in sacris uocatur: 
adsertionemque aestimationis suae etiam hinc colligunt quod sus praegnans ei 
mactatur, quae hostia propria est terrae: et Mercurium ideo illi in sacris 
adiungi dicunt, quia uox nascenti homini terrae contactu datur, scimus autem 
Mercurium uocis et sermonis potentem. Auctor est Cornelius Labeo huic Maiae, id 
est terrae, aedem Kalendis Maiis dedicatam sub nomine Bonae Deae: et eandem esse 
Bonam Deam et terram ex ipso ritu occultiore sacrorum doceri posse confirmat: 
hanc eandem Bonam Faunamque et Opem et Fatuam pontificum libris indigitari: 
Bonam, quod omnium nobis ad uictum bonorum causa est; Faunam, quod omni usui 
animantium fauet; Opem, quod ipsius auxilio uita constat; Fatuam a fando, quod, 
ut supra diximus, infantes partu editi non prius uocem edunt quam attigerint 
terram. Sunt qui dicant hanc deam potentiam habere Iunonis, ideoque regale 
sceptrum in sinistra manu ei additum. Eandem alii Proserpinam credunt, porcaque 
ei rem diuinam fieri, qui segetem quam Ceres mortalibus tribuit porca depasta 
est: alii g-chthonian  g-Ekatehn, Boeoti Semelam credunt. Nec non eandem Fauni 
filiam dicunt, obsititisseque uoluntati patris in amorem suum lapsi, ut et uirga 
myrtea ab eo uerberaretur, cum desiderio patris nec uino ab eodem pressa 
cessisset: transfigurasse se tamen in serpentem pater creditur et coisse cum 
filia. Horum omnium haec proferuntur indicia, quod uirgam myrteam in templo 
haberi nefas sit, quod super caput eius extendatur uitis qua maxime eam pater 
decipere temptauit, quod uinum in templum eius non suo nomine soleat inferri, 
sed uas in quo uinum inditum est mellarium nominetur et uinum lac nuncupetur, 
serpentesque in templo eius nec terrentes nec timentes indifferenter appareant. 
Quidam Medeam putant, quod in aedem eius omne genus herbarum sit ex quibus 
antistites dant plerumque medicinas, et quod templum eius uirum introire non 
liceat propter iniuriam quam ab ingrato uiro Iasone perpessa est. Haec apud 
Graecos g-heh g-Theos g-gunaikeia dicitur, quam Varro Fauni filiam tradit adeo 
pudicam, ut extra g-gunaikohnitin numquam sit egressa nec nomen eius in publico 
fuerit auditum nec uirum umquam uiderit uel a uiro uisa sit, propter quod nec 
uir templum eius ingreditur. Unde et mulieres in Italia sacro Herculis non licet 
interesse, quod Herculi, cum boues Geryonis per agros Italiae duceret, sitienti 
respondit mulier aquam se non posse praestare, quod feminarum deae celebraretur 
dies nec ex eo apparatu uiris gustare fas esset: propter quod Hercules facturus 
sacrum detestatus est praesentiam feminarum, et Potitio ac Pinario sacrorum 
custodibus iussit ne mulierem interesse permitterent. Ecce occasio nominis, 
quoniam Maiam eandem esse et terram et Bonam Deam diximus, coegit nos de Bona 
Dea quaecumque conperimus protulisse. Iunius Maium sequitur, aut ex parte 
populi, ut supra diximus, nominatus, aut, ut Cingius arbitratur, quod Iunonius 
apud Latinos ante uocitatus diuque apud Aricinos Praenestinosque hac 
appellatione in fastos relatus sit, adeo ut, sicut Nisus in Commentariis 
fastorum dicit, apud maiores quoque nostros haec appellatio mensis diu manserit, 
sed post detritis quibusdam litteris ex Iunonio Iunius dictus sit. Nam et aedes 
Iunoni Monetae Kalend. Iuniis dedicata est. Nonnulli putauerunt Iunium mensem a 
Iunio Bruto qui primus Romae consul factus est nominatum, quod hoc mense, id est 
Kalendis Iuniis, pulso Tarquinio sacrum Carnae deae in Caelio monte uoti reus 
fecerit. Hanc deam uitalibus humanis praeesse credunt. Ab ea denique petitur ut 
iecinora et corda quaeque sunt intrinsecus uiscera salua conseruet: et quia 
cordis beneficio, cuius dissimulatione brutus habebatur, idoneus emendationi 
publici status extitit, hanc deam quae uitalibus praeest templo sacrauit. Cui 
pulte fabacia et larido sacrificatur, quod his maxime rebus uires corporis 
roborentur. Nam et Kalendae Iuniae fabariae uulgo uocantur, quia hoc mense 
adultae fabae diuinis rebus adhibentur. Sequitur Iulius qui, cum secundum Romuli 
ordinationem Martio anni tenente principium Quintilis a numero uocaretur, 
nihilominus tamen etiam post praepositos a Numa Ianuarium ac Februarium retinuit 
nomen, cum non uideretur iam quintus esse, sed septimus: sed postea in honorem 
Iulii Caesaris Dictatoris legem ferente M- Antonio M- filio consule Iulius 
appellatus est, quod hoc mense a.d. quartum Idus Quintiles Iulius procreatus 
sit. Augustus deinde est qui Sextilis antea uocabatur, donec honori Augusti 
daretur ex senatusconsulto cuius uerba subieci: CUM IMPERATOR CAESAR 
AUGUSTUS MENSE SEXTILI ET PRIMUM CONSULATUM INIERIT 
ET TRIUMPHOS TRES IN URBEM INTULERIT ET EX IANICULO LEGIONES 
DEDUCTAE SECUTAEQUE SINT EIUS AUSPICIA AC FIDEM SED ET 
AEGYPTUS HOC MENSE IN POTESTATEM POPULI ROMANI REDACTA SIT 
FINISQUE HOC MENSE BELLIS CIVILIBUS INPOSITUS SIT ATQUE OB HAS 
CAUSAS HIC MENSIS HUIC IMPERIO FELICISSIMUS SIT AC FUERIT. 
PLACERE SENATUI UT HIC MENSIS AUGUSTUS APPELLETUR. 
Item plebiscitum factum ob eandem rem Sexto Pacubio tribuno 
plebem rogante. Mensis September principalem sui retinet appellationem: quem 
Germanici appellatione, Octobrem uero suo nomine Domitianus inuaserat. Sed ubi 
infaustum uocabulum ex omni aere uel saxo placuit eradi, menses quoque 
usurpatione tyrannicae appellationis exuti sunt: cautio postea principum 
ceterorum diri ominis infausta uitantium mensibus a Septembri usque ad Decembrem 
prisca nomina reseruauit. Haec fuit a Romulo annua ordinata dimensio, qui, sicut 
supra iam diximus, annum decem mensium dierum uero quattuor et trecentorum 
habendum esse constituit, mensesque ita disposuit, ut quattuor ex his tricenos 
singulos, sex uero tricenos haberent dies. Sed cum is numerus neque solis cursui 
neque lunae rationibus conueniret, nonnumquam usu ueniebat ut frigus anni 
aestiuis mensibus et contra calor hiemalibus proueniret: quod ubi contigisset, 
tantum dierum sine ullo mensis nomine patiebantur absumi quantum ad id anni 
tempus adduceret quo caeli habitus instanti mensi aptus inueniretur. 
 
[1,13] XIII. De ordinatione anni per Numam, et quae causa fuerit intercalandi,
quoque tempore primum intercalatum sit.

Sed secutus Numa, quantum sub caelo rudi et seculo adhuc inpolito solo ingenio 
magistro conprehendere potuit, uel quia Graecorum obseruatione forsan instructus 
est, quinquaginta dies addidit, ut in trecentos quinquaginta quattuor dies, 
quibus duodecim lunae cursus confici credidit, annus extenderetur. Atque his 
quinquaginta a se additis adiecit alios sex retractos illis sex mensibus qui 
triginta habebant dies, id est de singulis singulos, factosque quinquaginta et 
sex dies in duos nouos menses pari ratione diuisit: ac de duobus priorem 
Ianuarium nuncupauit primumque anni esse uoluit, tamquam bicipitis dei mensem 
respicientem dicauit Februo deo, qui lustrationum potens creditur: lustrari 
autem eo mense ciuitatem necesse erat, quo statuit ut iusta dis Manibus 
soluerentur. Numae ordinationem finitimi mox secuti totidem diebus totidemque 
mensibus, ut Pompilio placuit, annum suum conputare coeperunt: sed hoc solo 
discrepabant, quod menses undetricenum tricenumque numero alternauerunt. Paulo 
post Numa in honorem inparis numeri, secretum hoc et ante Pythagoram parturiente 
natura, unum adiecit diem quem Ianuario dedit, ut tam in anno quam in mensibus 
singulis praeter unum Februarium inpar numerus seruaretur. Nam quia duodecim 
menses, si singuli aut pari aut inpari numero putarentur, consummationem parem 
facerent, unus pari numero institutus uniuersam putationem inparem fecit. 
Ianuarius igitur Aprilis Iunius Sextilis September Nouember December 
undetricenis censebantur diebus et quintanas Nonas habebant, ac post Idus in 
omnibus a. d. septimum decimum Kalendas conputabatur. Martius uero Maius 
Quintilis et October dies tricenos singulos possidebant. Nonae in his septimanae 
erant: similiterque post Idus decem et septem dies in singulis usque ad 
sequentes Kalendas putabantur: sed solus Februarius uiginti et octo retinuit 
dies, quasi inferis et deminutio et par numerus conueniret. Cum ergo Romani ex 
hac distributione Pompilii ad lunae cursum sicut Graeci annum proprium 
conputarent, necessario et intercalarem mensem instituerunt more Graecorum. Nam 
et Graeci, cum animaduerterent temere se trecentis quinquaginta quattuor diebus 
ordinasse annum (quoniam appareret de solis cursu, qui trecentis sexaginta 
quinque diebus et quadrante zodiacum conficit, deesse anno suo undecim dies et 
quadrantem), intercalares stata ratione commenti sunt, ita ut octauo quoque anno 
nonaginta dies, ex quibus tres menses tricenum dierum conposuerunt, 
intercalarent. Id Graeci fecerunt, quoniam erat operosum atque difficile omnibus 
annis undecim dies et quadrantem intercalare. Itaque maluerunt hunc numerum 
octies multiplicare, et nonaginta dies, qui nascuntur si quadrans cum diebus 
undecim octies conponatur, inserere in tres menses, ut diximus, distribuendos: 
hos dies g-huperbainontes, menses uero g-embolismous appellitabant. Hunc ergo 
ordinem Romanis quoque imitari placuit: sed frustra, quippe fugit eos diem unum, 
sicut supra ammonuimus, additum a se ad Graecum numerum in honorem inparis 
numeri. Ea re per octennium conuenire numeri atque ordo non poterat. Sed 
nondum hoc errore conperto per octo annos nonaginta quasi superfundendos 
Graecorum exemplo, conputabant dies, alternisque annis binos et uicenos, 
alternis ternos uicenosque intercalantes expensabant intercalationibus quattuor. 
Sed octauo quoque anno intercalares octo affluebant dies ex singulis quibus 
uertentis anni numerum apud Romanos super Graecum abundasse iam diximus. Hoc 
quoque errore iam cognito haec species emendationis inducta est. Tertio quoque 
octennio ita intercalandos dispensabant dies, ut non nonaginta sed sexaginta sex 
intercalarent, conpensatis uiginti et quattuor diebus pro illis qui per totidem 
annos supra Graecorum numerum creuerant. Omni autem intercalationi mensis 
Februarius deputatus est, quoniam is ultimus anni erat: quod etiam ipsum de 
Graecorum imitatione faciebant. Nam et illi ultimo anni sui mensi superfluos 
interserebant dies, ut refert Glaucippus qui de sacris Atheniensium scripsit. 
Verum una re a Graecis differebant. Nam illi confecto ultimo mense, Romani non 
confecto Februario sed post uicesimum et tertium diem eius intercalabant, 
Terminalibus scilicet iam peractis: deinde reliquos Februarii mensis dies, qui 
erant quinque, post intercalationem subiungebant: credo uetere religionis suae 
more, ut Februarium omni modo Martius consequeretur. Sed cum saepe eueniret ut 
nundinae modo in anni principem diem modo in Nonas caderent (utrumque autem 
perniciosum rei publicae putabatur), remedium quo hoc auerteretur excogitatum 
est: quod aperiemus, si prius ostenderimus cur nundinae uel primis Kalendis uel 
Nonis omnibus cauebantur. Nam quotiens incipiente anno dies coepit qui addictus 
est nundinis, omnis ille annus infaustus casibus luctuosus fuit: maximeque 
Lepidiano tumultu opinio ista firmata est. Nonis autem conuentus uniuersae 
multitudinis uitandus existimabatur, quoniam populus Romanus exactis etiam 
regibus diem hunc Nonarum maxime celebrabat, quem natalem Seruii Tullii 
existimabat: quia, cum incertum esset quo mense Seruius Tullius natus fuisset, 
Nonis tamen natum esse constaret, omnes Nonas celebri notitia frequentabant: 
ueritos . . . qui diebus praeerant, ne quid nundinis collecta uniuersitas ob 
desiderium regis nouaret, cauisse ut Nonae a nundinis segregarentur. Unde dies 
ille, quo abundare annum diximus, eorum est permissus arbitrio qui fastis 
praeerant, uti, cum uellent, intercalaretur, dummodo eum in medio Terminaliorum 
uel mensis intercalaris ita locarent, ut a suspecto die celebritatem auerteret 
nundinarum. Atque hoc est quod quidam ueterum retulerunt non solum mensem apud 
Romanos uerum etiam diem intercalarem fuisse. Quando autem primum intercalatum 
sit, uarie refertur, et Macer quidem Licinius eius rei originem Romulo adsignat. 
Antias libro secundo Numam Pompilium sacrorum causa id inuenisse contendit. 
Iunius Seruium Tullium regem primum intercalasse commemorat, a quo et nundinas 
institutas Varroni placet. Tuditanus refert libro tertio Magistratuum 
Decemuiros, qui decem tabulis duas addiderunt, de intercalando populum rogasse: 
Cassius easdem scribit auctores: Fuluius autem id egisse M- Acilium consulem 
dicit ab urbe condita anno quingentesimo sexagesimo secundo, inito mox bello 
Aetolico. Sed hoc arguit Varro scribendo antiquissimam legem fuisse incisam in 
columna aerea a L- Pinario et Furio consulibus, cui mentio intercalaris 
ascribitur. Haec de intercalandi principio satis relata sunt. 
 
[1,14] XIV. Quem in modum primum Iulius, deinde Augustus Caesares annum
correxerint.

 Verum fuit tempus cum propter superstitionem intercalatio omnis omissa est: 
nonnumquam uero per gratiam sacerdotum, qui publicanis proferri uel inminui 
consulto anni dies uolebant, modo auctio modo retractio dierum proueniebat: et 
sub specie obseruationis emergebat maior confusionis occasio. Sed postea C- 
Caesar omnem hanc inconstantiam temporum uagam adhuc et incertam in ordinem 
state definitionis coegit adnitente sibi M- Flauio scriba, qui scriptos dies 
singulos ita ad dictatorem retulit, ut et ordo eorum inueniri facillime posset 
et inuento certus status perseueraret. Ergo C- Caesar exordium nouae 
ordinationis initurus dies omnes qui adhuc confusionem poterant facere 
consumpsit: eaque re factum est ut annus confusionis ultimus in quadringentos 
quadraginta tres dies protenderetur. Post hoc imitatus Aegyptios solos diuinarum 
rerum omnium conscios ad numerum solis, qui diebus tricenis sexaginta quinque et 
quadrante cursum conficit, annum dirigere contendit. Nam sicut lunaris annus 
mensis est, quia luna paulo minus quam mensem in zodiaci circumitione consumit, 
ita solis annus hoc dierum numero colligendus est quem peragit dum ad id signum 
se denuo uertit ex quo digressus est: unde annus uertens uocatur, et habetur 
magnus, cum lunae annus breuis putetur. Horum Virgilius utrumque conplexus est: 
Interea magnum sol circumuoluitur annum. 

Hinc et Ateius Capito annum a circuitu temporis putat dictum, quia ueteres an 
pro circum ponere consuerunt, ut Cato in Originibus: Arator an terminum, id est 
circum terminum, et ambire dicitur pro circumire. Iulius ergo Caesar decem dies 
obseruationi ueteri superadiecit, ut annum trecenti sexaginta quinque dies, 
quibus sol lustrat zodiacum, efficerent: et, ne quadrans esset, statuit ut 
quarto quoque anno sacerdotes, qui curabant mensibus ac diebus, unum 
intercalarent diem, eo scilicet mense ac loco quo etiam apud ueteres mensis 
intercalabatur, id est ante quinque ultimos Februarii mensis dies, idque 
bissextum censuit nominandum. Dies autem decem, quos ab eo additos diximus, hac 
ordinatione distribuit: in Ianuarium et Sextilem et Decembrem binos dies 
inseruit, in Aprilem autem Iunium Septembrem Nouembrem singulos: sed neque mensi 
Februario addidit diem, ne deum inferum religio inmutaretur, et Martio Maio 
Quintili Octobri seruauit pristinum statum, quod satis pleno erant numero, id 
est dierum singulorum tricenorumque. Ideo et septimanas habent Nonas, sicut Numa 
constituit, quia nihil in his Iulius mutauit: sed Ianuarius Sextilis December, 
quibus Caesar binos dies addidit, licet tricenos singulos habere post Caesarem 
coeperint, quintanas tamen habent Nonas, et ab Idibus illis sequentes Kalendae 
in undeuicesimum reuertuntur, quia Caesar quos addidit dies neque ante Nonas 
neque ante Idus inserere uoluit, ne Nonarum aut Iduum religionem, quae stato 
erat die, nouella conperendinatione corrumperet. Sed nec post Idus mox uoluit 
inserere, ne feriarum quarumque uiolaretur indictio: sed peractis cuiusque 
mensis feriis locum diebus aduenis fecit: et Ianuario quidem dies quos dicimus 
quartum et tertium Kalendas Februarias dedit, Aprili sextum Kalendas Maias, 
Iunio tertium Kalendas Iulias, Augusto quartum et tertium Kalendas Septembres, 
Septembri tertium Kalendas Octobres, Nouembri tertium Kalendas Decembres, 
Decembri uero quartum et tertium Kalendas Ianuarias. Ita factum est ut, cum 
omnes hi menses quibus dies addidit ante hanc ordinationem habuissent mensis 
sequentis Kalendas ad septimum decimum reuertentes, postea ex augmento additorum 
dierum hi qui duos acceperunt ad nonum decimum, qui uero unum, ad octauum 
decimum haberent reditum Kalendarum. Feriarum tamen cuiusque mensis ordo 
seruatus est. Nam si cui fere tertius ab Idibus dies festus aut feriatus fuit et 
tunc a. d. sextum decimum dicebatur, etiam post augmentum dierum eadem religio 
seruata est, ut tertio ab Idibus die celebraretur, licet ab incremento non iam 
a- d- sextum decimum Kalendas sed a- d- septimum decimum, si unus, a- d- octauum 
decimum, si duo sunt additi, diceretur. Nam ideo nouos dies circa finem cuiusque 
mensis inseruit, ubi finem omnium quae in mense erant repperit feriarum, 
adiectosque omnes a se dies fastos notauit, ut maiorem daret actionibus 
libertatem: et non solum nullum nefastum sed nec comitialem quemquam de adiectis 
diebus instituit, ne ambitionem magistratuum augeret adiectio. Sic annum ciuilem 
Caesar habitis ad lunam dimensionibus constitutum edicto palam posito 
publicauit. Et error hucusque stare potuisset, ni sacerdotes sibi errorem nouum 
ex ipsa emendatione fecissent. Nam cum oporteret diem qui ex quadrantibus confit 
quarto quoque anno confecto, antequam quintus inciperet, intercalare: illi 
quarto non peracto sed incipiente intercalabant. Hic error sex et triginta annis 
permansit: quibus annis intercalati sunt dies duodecim, cum debuerint 
intercalari nouem. Sed hunc quoque errorem sero deprehensum correxit Augustus, 
qui annos duodecim sine intercalari die transigi iussit, ut illi tres dies qui 
per annos triginta et sex uitio sacerdotalis festinationis excreuerant 
sequentibus annis duodecim nullo die intercalato deuorarentur. Post hoc unum 
diem secundum ordinationem Caesaris quinto quoque incipiente anno intercalari 
iussit, et omnem hunc ordinem aereae tabulae ad aeternam custodiam incisione 
mandauit. 
 
[1,15] XV. De Kalendis, Idibus ac Nonis.

 Tunc Horus: Die quidem hic, inquit, intercalaris, antequam quintus annus 
incipiat, inserendus cum Aegypti matris artium ratione consentit: sed nihil in 
illorum mensibus explicandis uidetur operosum, quos tricenum dierum omnes 
habent: eoque explicitis duodecim mensibus, id est trecentis sexaginta diebus 
exactis, tunc inter Augustum atque Septembrem reliquos quinque dies anno suo 
reddunt, annectentes quarto quoque anno exacto intercalarem, qui ex quadrantibus 
confit. At hic non a primo in ultimum mensis diem ad incrementum continuum 
numerus accedit, sed post Kalendas dirigitur in Nonas: inde ad quasdam Idus 
deflecti audio: post rursus, ni fallor, immo ut nunc quoque retulisti, in 
sequentes Kalendas. Quae omnia quid sibi uelint, scire equidem uellem. Nam illud 
nec consequi posse me spero, ut uocabula conprehendam quae singulis apud uos 
diebus adduntur, dum alios fastos uariisque alios nominibus nuncupatis. Nundinas 
quoque uestras nescire me fateor: de quibus obseruatio tam diligens tam cauta 
narratur. Haec nec mihi erubescendum est ignorare peregrino: a te uero, 
Praetextate, discere nec ciuem puderet. Tunc Praetextatus: Non solum tibi, 
inquit, Hore, cum sis Aegypto oriundus, sed ne nobis quidem, quibus origo Romana 
est, erubescendum puto quaerere quod quaesitu dignum omnes ueteres putauerunt. 
Nam de Kalendis Nonis et Idibus deque feriarum uariis obseruationibus innumeros 
auctores cura quaestionis exercuit: et ideo nos quae de his ab omnibus dicta 
sunt in unum breuiter colligimus. Romulus, cum ingenio acri quidem sed agresti 
statum proprii ordinaret imperii, initium cuiusque mensis ex illo sumebat die 
quo nouam lunam contigisset uideri. Quia non continuo euenit ut eodem die semper 
appareat, sed modo tardius modo celerius ex certis causis uideri solet, contigit 
ut, cum tardius apparuit, praecedenti mensi plures dies, aut cum celerius, 
pauciores darentur: et singulis quibusque mensibus perpetuam numeri legem primus 
casus addixit. Sic factum est ut alii triginta et unum alii undetriginta 
sortirentur dies. Omnibus tamen mensibus ex die Nonarum Idus nono die 
repraesentari placuit: et inter Idus ac sequentes Kalendas constitutum est 
sedecim dies esse numerandos. Ideo mensis uberior duos illos quibus augebatur 
dies inter Kalendas suas et Nonas habebat. Hinc aliis quintus a Kalendis dies 
aliis septimus Nonas facit. Caesar tamen, ut supra diximus, stata sacra 
custodiens, nec in illis mensibus quibus binos adiecit dies ordinem uoluit 
mutare Nonarum, quia peractis totius mensis feriis dies suos rei diuinae cautus 
inseruit. Priscis ergo temporibus, antequam fasti a Cn- Flauio scriba inuitis 
Patribus in omnium notitiam proderentur, pontifici minori haec prouincia 
delegabatur, ut nouae lunae primum obseruaret aspectum uisamque regi sacrificulo 
nuntiaret. Itaque sacrificio a rege et minore pontifice celebrato idem pontifex 
calata, id est uocata, in Capitolium plebe iuxta curiam Calabram, quae casae 
Romuli proxima est, quot numero dies a Kalendis ad Nonas superessent 
pronuntiabat: et quintanas quidem dicto quinquies uerbo g-kaloh, septimanas 
repetito septies praedicabat. Verbum autem g-kaloh Graecum est, id est uoco: et 
hunc diem, qui ex his diebus qui calarentur primus esset, placuit Kalendas 
uocari. Hinc et ipsi curiae ad quam uocabantur Calabrae nomen datum est, et 
classi, quod omnis in eam populus uocaretur. Ideo autem minor pontifex numerum 
dierum qui ad Nonas superessent calando prodebat, quod post nouam lunam 
oportebat Nonarum die populares qui in agris essent confluere in urbem 
accepturos causas feriarum a rege sacrorum sciturosque, quid esset eo mense 
faciendum. Unde quidam hinc Nonas aestimant dictas, quasi nouae initium 
obseruationis, uel quod ab eo die semper ad Idus nouem dies putantur: sicut apud 
Tuscos Nonae plures habebantur, quod hi nono quoque die regem suum salutabant et 
de propriis negotiis consulebant. Iduum porro nomen a Tuscis, apud quos is dies 
Itis uocatur, sumptum est. Item autem illi interpretantur Iouis fiduciam. Nam 
cum Iouem accipiamus lucis auctorem, unde et Lucetium Salii in carminibus canunt 
et Cretenses g-Dia g-tehn g-hehmeran uocant, ipsi quoque Romani Diespitrem appellant, 
ut diei patrem. Iure hic dies Iouis fiducia uocatur, cuius lux non finitur cum 
solis occasu, sed splendorem diei et noctem continuat inlustrante luna: quod 
semper in plenilunio, id est medio mense, fieri solet: diem igitur, qui uel 
nocturnis caret tenebris, Iouis fiduciam Tusco nomine uocauerunt: unde et omnes 
Idus Iouis ferias obseruandas sanxit antiquitas. Alii putant Idus, quod ea die 
plena luna uideatur, a uidendo uidus appellatas, mox litteram u detractam: sicut 
contra, quod Graeci g-idein dicunt, nos u littera addita uidere dicimus. 
Nonnullis placet Idus dictas uocabulo Graeco, g-hoion g-apo g-tou g-eidous, quod eo 
die plenam speciem luna demonstret. Sunt qui aestimant Idus ab oue Iduli dictas, 
quam hoc nomine uocant Tusci, et omnibus Idibus Ioui immolatur a flamine. Nobis 
illa ratio nominis uero propior aestimatur, ut Idus uocemus diem qui diuidit 
mensem. Iduare enim Etrusca lingua diuidere est: unde uidua, quasi ualde idua, 
id est ualde diuisa: aut uidua, id est a uiro diuisa. Ut autem Idus omnes Ioui 
ita omnes Kalendas Iunoni tributas et Varronis et pontificalis adfirmat 
auctoritas. Quod etiam Laurentes patriis religionibus seruant, qui et cognomen 
deae ex cerimoniis addiderunt, Kalendarem Iunonem uocantes, sed et omnibus 
Kalendis a mense Martio ad Decembrem huic deae Kalendarum die supplicant. Romae 
quoque Kalendis omnibus, praeter quod pontifex minor in curia Calabra rem 
diuinam Iunoni facit, etiam regina sacrorum, id est regis uxor, porcam uel agnam 
in regia Iunoni immolat: a qua etiam Ianum Iunonium cognominatum diximus, quod 
illi deo omnis ingressus, huic deae cuncti Kalendarum dies uidentur adscripti. 
Cum enim initia mensium maiores nostri ab exortu lunae seruauerint, iure Iunoni 
addixerunt Kalendas, lunam ac Iunonem eandem putantes: uel quia luna per aerem 
meat, unde et Graeci lunam  g-artemin nuncuparunt, id est g-aerotomehn, quod aera 
secat, Iuno autem aeris arbitra est, merito initia mensium, id est Kalendas, 
huic deae consecrauerunt. Nec hoc praetermiserim, quod nuptiis copulandis 
Kalendas Nonas et Idus religiosas, id est deuitandas, censuerunt. Hi enim dies 
praeter Nonas feriati sunt: feriis autem uim cuiquam fieri piaculare est: ideo 
tunc uitantur nuptiae, in quibus uis fieri uirgini uidetur. Sed Verrium Flaccum 
iuris pontificii peritissimum dicere solitum refert Varro, quia feriis tergere 
ueteres fossas liceret, nouas facere ius non esset, ideo magis uiduis quam 
uirginibus idoneas esse ferias ad nubendum. Subiciet aliquis: Cur ergo Nonis, si 
feriatus dies non est, prohibetur celebritas nuptiarum? Huius quoque rei in 
aperto causa est. Nam quia primus nuptiarum dies uerecundiae datur, postridie 
autem nuptam in domo uiri dominium incipere oportet adipisci et rem facere 
diuinam, omnes autem postriduani dies seu post Kalendas siue post Nonas Idusue 
ex aequo atri sunt, ideo et Nonas inhabiles nuptiis esse dixerunt, ne nupta aut 
postero die libertatem auspicaretur uxoriam aut atro immolaret quo nefas est 
sacra celebrari. 
 
[1,16] XVI. Quae discrimina diuersitatesque fuerint dierum apud Romanos.

 Sed quia nos ad commemorationem dierum ordo deduxit, de hoc quoque quod Hori 
nostri consultatio continet pauca dicenda sunt. Numa ut in menses annum, ita in 
dies mensem quemque distribuit, diesque omnes aut festos aut profestos aut 
intercisos uocauit. Festi dis dicati sunt: profesti hominibus ob administrandam 
rem priuatam publicamque concessi: intercisi deorum hominumque communes sunt. 
Festis insunt sacrificia epulae ludi feriae: profestis fasti comitiales 
conperendini stati praeliares: intercisi in se non in alia diuiduntur: illorum 
enim dierum quibusdam horis fas est, quibusdam fas non est ius dicere. Nam, cum 
hostia caeditur, fari nefas est: inter caesa et porrecta fari licet: rursus, cum 
adoletur, non licet. Ergo de diuisione festorum et profestorum dierum latius 
disserendum est. Sacra celebritas est uel cum sacrificia dis offeruntur uel cum 
dies diuinis epulationibus celebratur uel cum ludi in honorem aguntur deorum uel 
cum feriae obseruantur. Feriarum autem publicarum genera sunt quattuor. Aut enim 
statiuae sunt aut conceptiuae aut imperatiuae aut nundinae. Et sunt statiuae 
uniuersi populi communes certis et constitutis diebus ac mensibus et in fastis 
statis obseruationibus annotatae, in quibus praecipue seruantur Agonalia 
Carmentalia Lupercalia: conceptiuae sunt quae quotannis a magistratibus uel 
sacerdotibus concipiuntur in dies uel certos uel etiam incertos, ut sunt Latinae 
Sementiuae Paganalia Compitalia: imperatiuae sunt quas consules uel praetores 
pro arbitrio potestatis indicunt: nundinae sunt paganorum itemque rusticorum, 
quibus conueniunt negotiis propriis uel mercibus prouisuri. Sunt praeterea 
feriae propriae familiarum, ut familiae Claudiae uel Aemiliae seu Iuliae siue 
Corneliae, et si quas ferias proprias quaeque familia ex usu domesticae 
celebritatis obseruat. Sunt singulorum, uti natalium fulgurumque susceptiones, 
item funerum atque expiationum: apud ueteres quoque qui nominasset Salutem 
Semoniam Seiam Segetiam Tutilinam ferias obseruabat: item flaminica quotiens 
tonitrua audisset feriata erat, donec placasset deos. Adfirmabat autem 
sacerdotes pollui ferias, si indictis conceptisque opus aliquod fieret. 
Praeterea regem sacrorum flaminesque non licebat uidere feriis opus fieri: et 
ideo per praeconem denuntiabant, ne quid tale ageretur, et praecepti neglegens 
multabatur. Praeter multam uero addfirmabatur eum qui talibus diebus inprudens 
aliquid egisset porco piaculum dare debere: prudentem expiare non posse Scaeuola 
pontifex adseuerabat: sed Umbro negat eum pollui qui opus uel ad deos pertinens 
sacrorumue causa fecisset uel aliquid urgentem uitae utilitatem respiciens 
actitasset. Scaeuola denique consultus, quid feriis agi liceret, respondit: quod 
praetermissum noceret. Quapropter si bos in specum decidisset eumque 
paterfamilias adhibitis operis liberasset, non est uisus ferias polluisse: nec 
ille qui trabem tecti fractam fulciendo ab inminenti uindicauit ruina. Unde et 
Maro omnium disciplinarum peritus, sciens lauari ouem aut lanae purgandae aut 
scabiei curandae gratia, pronuntiauit tunc ouem per ferias licere mersari, si 
hoc remedii causa fieret: 
Balantumque gregem fluuio mersare salubri. 
Adiciendo enim salubri ostendit auertendi morbi gratia tantummodo, non etiam ob 
lucrum purgandae lanae causa, fieri concessum. Haec de festis et qui inde 
nascuntur, qui etiam nefasti uocantur. Nunc de profestis et qui ex his procedunt 
loquamur, id est fastis comitialibus conperendinis statis praeliaribus. Fasti 
sunt quibus licet fari praetori tria uerba sollemnia, do dico addico; his 
contrarii sunt nefasti: comitiales sunt quibus cum populo agi licet; et fastis 
quidem lege agi potest, cum populo non potest, comitialibus utrumque potest: 
conperendini quibus uadimonium licet dicere: stati qui iudicii causa cum 
peregrino instituuntur, ut Plautus in Gurgulione: 
"Status condictus cum hoste intercessit dies". 
Hostem nunc more uetere significat peregrinum. Praeliares ab iustis non 
segregauerim, siquidem iusti sunt continui triginta dies quibus exercitui 
imperato uexillum russi coloris in arce positum est, praeliares autem omnes 
quibus fas est res repetere uel hostem lacessere. Nam cum Latiar, hoc est 
Latinarum sollemne, concipitur, item diebus Saturnaliorum, sed et cum Mundus 
patet, nefas est praelium sumere: quia nec Latinarum tempore, quo publice 
quondam induciae inter populum Romanum Latinosque firmatae sunt, inchoari bellum 
decebat, nec Saturni festo, qui sine ullo tumultu bellico creditur imperasse, 
nec patente Mundo, quod sacrum Diti patri et Proserpinae dicatum est: meliusque 
occlusa Plutonis fauce eundum ad praelium putauerunt. Unde et Varro ita scribit: 
Mundus cum patet, deorum tristium atque inferum quasi ianua patet: propterea non 
modo praelium committi, uerum etiam dilectum rei militaris causa habere, ac 
militem proficisci, nauem soluere, uxorem liberum quaerendorum causa ducere, 
religiosum est. Vitabant ueteres ad uiros uocandos etiam dies qui essent notati 
rebus aduersis: uitabant etiam feriis, sicut Varro in Augurum libris scribit in 
haec uerba: Viros uocare feriis non oportet: si uocauit, piaculum esto. Sciendum 
est tamen eligendi ad pugnandum diem Romanis tunc fuisse licentiam, si ipsi 
inferrent bellum: at cum exciperent, nullum obstitisse diem, quo minus uel 
salutem suam uel publicam defenderent dignitatem. Quis enim obseruationi locus, 
cum eligendi facultas non supersit? Dies autem postriduanos ad omnia maiores 
nostri cauendos putarunt, quos etiam atros uelut infausta appellatione 
damnarunt: eosdem tamen nonnulli communes uelut ad emendationem nominis 
uocitauerunt. Horum causam Gellius Annalium libro quinto decimo et Cassius 
Hemina Historiarum libro secundo referunt. Anno ab urbe condita trecentesimo 
sexagesimo tertio a tribunis militum Virgilio Mallio Aemilio Postumio 
collegisque eorum in senatu tractatum, quid esset propter quod toties intra 
paucos annos male esset afflicta res publica; et ex praecepto Patrum L- Aquinium 
haruspicem in senatum uenire iussum religionum requirendarum gratia dixisse: Q- 
Sulpicium tribunum militum ad Alliam aduersus Gallos pugnaturum rem diuinam 
dimicandi gratia fecisse postridie Idus Quintiles, item apud Cremeram multisque 
aliis temporibus et locis post sacrificium die postero celebratum male cessisse 
conflictum. Tunc Patres iussisse ut ad collegium pontificum de his religionibus 
referretur, pontificesque statuisse postridie omnes Kalendas Nonas Idus atros 
dies habendos, ut hi dies neque praeliares neque puri neque comitiales essent. 
Sed et Fabius Maximus Seruilianus pontifex in libro XII- negat oportere atro die 
parentare; quia tunc quoque Ianum Iouemque praefari necesse est, quos nominari 
atro die non oportet. Ante diem quoque quartum Kalendas uel Nonas uel Idus 
tamquam inominalem diem plerique uitant. Eius obseruationis an religio ulla sit 
tradita quaeri solet: sed nos nihil super ea re scriptum inuenimus, nisi quod Q- 
Claudius Annalium quinto cladem illam uastissimam pugnae Cannensis factam refert 
ante diem quartum Nonas Sextiles. Ad rem sane militarem nihil attinere notat 
Varro, utrum fastus uel nefastus dies sit, sed ad solas hoc actiones respicere 
priuatas. Quod autem nundinas ferias dixi potest argui, quia Titus de feriis 
scribens nundinarum dies non inter ferias retulit sed tantum sollemnes uocauit: 
et quod Iulius Modestus adfirmat Messala augure consulente pontifices, an 
nundinarum Romanarum Nonarumque dies feriis tenerentur, respondisse eos nundinas 
sibi ferias non uideri: et quod Trebatius in libro primo Religionum ait nundinis 
magistratum posse manu mittere iudiciaque addicere. Sed contra Iulius Caesar 
sexto decimo Auspiciorum libro negat nundinis concionem aduocari posse, id est 
cum populo agi: ideoque nundinis Romanorum haberi comitia non posse. Cornelius 
etiam Labeo primo Fastorum libro nundinis ferias esse pronuntiat. Causam uero 
huius uarietatis apud Granium Licinianum libro secundo diligens lector inueniet. 
Ait enim nundinas Iouis ferias esse, siquidem flaminica omnibus nundinis in 
regia Ioui arietem soleat immolare: sed lege Hortensia effectum ut fastae 
essent, uti rustici, qui nundinandi causa in urbem ueniebant, lites conponerent: 
nefasto enim die praetori fari non licebat. Ergo qui ferias dicunt a mendacio 
uindicantur patrocinio uetustatis: qui contra sentiunt aestimatu aetatis quae 
legem secuta est uera depromunt. Harum originem quidam Romulo adsignant, quem 
communicato regno cum T- Tatio sacrificiis et sodalitatibus institutis nundinas 
quoque adiecisse commemorant, sicut Tuditanus adfirmat. Sed Cassius Seruium 
Tullium fecisse nundinas dicit, ut in urbem ex agris conuenirent urbanas 
rusticasque res ordinaturi. Geminus ait diem nundinarum exactis iam regibus 
coepisse celebrari, quia plerique de plebe repetita Seruii Tullii memoria 
parentarent ei nundinis: cui rei etiam Varro consentit. Rutilius scribit Romanos 
instituisse nundinas, ut octo quidem diebus in agris rustici opus facerent, nono 
autem die intermisso rure ad mercatum legesque accipiendas Romam uenirent, et ut 
scita atque consulta frequentiore populo referrentur, quae trinundino die 
proposita a singulis atque uniuersis facile noscebantur. Unde etiam mos tractus 
ut leges trinundino die promulgarentur. Ea re etiam candidatis usus fuit in 
comitium nundinis uenire et in colle consistere unde coram possent ab uniuersis 
uideri: sed haec omnia neglegentius haberi coepta et post abolita, postquam 
internundino etiam ob multitudinem plebis frequentes adesse coeperunt. Est etiam 
Nundina Romanorum dea a nono die nascentium nuncupata, qui lustricus dicitur. 
Est autem dies lustricus quo infantes lustrantur et nomen accipiunt: sed is 
maribus nonus, octauus est feminis. 

 Plene, ut arbitror, anni ac mensium constitutione digesta habet Horus quoque 
noster quod de dierum uocabulis et obseruatione consuluit. Et scire equidem 
uelim, numquid sit quod argutus Niligena et gentis accola numerorum potentis ex 
hoc ordine Romanae dispensationis inrideat, an Tuscum quoque Tiberim aliquid ex 
disciplinis suis hausisse consentiat. Subiecit Eustathius: Non solum Horus 
noster, grauis uir et ornatus, sed nec quisquam alius, ut aestimo, tam futilis 
posset esse iudicii, qui Romani anni sic ad unguem, ut aiunt, emendatum ordinem 
non probaret, cui maiorem gratiam et tenax memoria et luculenta oratio 
referentis adiecit. Nec mirum, si haec digeries morsum reprehensionis euasit, 
cui accersita est ab Aegypto postremae correctionis auctoritas. Nam Iulius 
Caesar ut siderum motus, de quibus non indoctos libros reliquit, ab Aegyptiis 
disciplinis hausit, ita hoc quoque ex eadem institutione mutuatus est, ut ad 
solis cursum finiendi anni tempus extenderet. Latii uero ueteres incolae, quia 
nihil iam tum discere ab Aegypto licebat, ad quam nullus illis commeatus 
patebat, morem Graeciae in numerandis diebus secuti sunt, ut retrouersum cedente 
numero ab augmento in diminutionem conputatio resoluta desineret. Ita enim nos 
decimum diem deinde nonum et postea octauum dicimus, ut Athenienses g-dekatehn
g-kai g-ennatehn g-phthinontos soliti sunt dicere. Homerus quoque, cum ait: 
g-Tou g-men g-phthinontos g-mehnos g-tou g-d' g-istamenoio,
quid aliud nisi illum fqi/nonta dicit cuius paulatim deficientis supputatio in 
nomen desinit secuturi, et g-histamenon illum qui praecedit numerum successurus 
priori in defectum meanti? Quod et Homerus uester Mantuanus intellegens, illud 
stare dici ad quod acceditur, ait: Stat sua cuique dies, 
extremum diem stare dicens, quasi ad quem per omnes eatur. Idem poeta doctrina 
ac uerecundia iuxta nobilis, sciens Romanos ueteres ad lunae cursum et sequentes 
ad solis anni tempora digessisse, utriusque seculi opinioni reuerentiam seruans: 
Vos, o clarissima mundi Lumina, labentem caelo quae ducitis annum 
Liber et alma Ceres:
tam lunam quam solem duces anni hac inuocatione designans. 
 
[1,17] XVII. Omnes Deos referri ad Solem. Et quod ex uariis Apollinis ostendatur
nominibus, ipsum eundem esse Deum, quem Solem dicimus.

 Hic Auienus: Hoc equidem mecum multum ac frequenter agitaui, quid sit quod 
solem modo Apollinem modo Liberum modo sub aliarum appellationum uarietate 
ueneremur. Et quia sacrorum omnium praesulem esse te, Vetti Praetextate, diuina 
uoluerunt, perge, quaeso, rationem mihi tantae sub uno nomine in nominibus 
diuersitatis aperire. Tum Vettius: Caue aestimes, mi Auiene, poetarum gregem, 
cum de dis fabulantur, non ab adytis plerumque philosophiae semina mutuari. Nam 
quod omnes paene deos, dumtaxat qui sub caelo sunt, ad solem referunt, non uana 
superstitio sed ratio diuina commendat. Si enim sol, ut ueteribus placuit, dux 
et moderator est luminum reliquorum, et solus stellis errantibus praestat, 
ipsarum uero stellarum cursus ordinem rerum humanarum, ut quibusdam uidetur, pro 
potestate disponunt, ut Plotino constat placuisse, significant: necesse est ut 
solem, qui moderatur nostra moderantes, omnium quae circa nos geruntur fateamur 
auctorem. Et sicut Maro, cum de una Iunone diceret: Quo numine laeso, ostendit 
unius dei effectus uarios pro uariis censendos esse numinibus, ita diuersae 
uirtutes solis nomina dis dederunt: unde g-en g-to g-pan sapientum principes 
prodiderunt. Virtutem igitur solis quae diuinationi curationique praeest 
Apollinem uocauerunt: quae sermonis auctor est Mercurii nomen accepit. Nam quia 
sermo interpretatur cogitationes latentes,  g-Hermehs g-apo g-tou g-hermehneuein
propria appellatione uocitatus est. Virtus solis est quae fructibus, effectus 
eiusdem est qui frugibus praeest. Et hinc natae sunt appellationes deorum sicut 
ceterorum qui ad solem certa et archana ratione referuntur: et, ne tanto secreto 
nuda praestetur adsertio, auctoritates ueterum de singulis consulamus. 
 Apollinis nomen multiplici interpretatione ad solem refertur, cuius rei ordinem 
pergam. Plato solem  g-Apollohna cognominatum scribit g-apo g-tou g-aei g-pallein g-tas 
g-aktinas, id est a iactu radiorum: Chrysippus Apollinem, g-hohs g-ouchi g-tohn
g-pollohn g-kai g-phaulohn g-ousiohn g-tou g-puros g-onta, primam enim nominis litteram 
retinere significationem negandi: h-eh g-hoti g-monos g-esti, g-kai g-ouchi g-polloi. Nam 
et Latinitas eum, quia tantam claritudinem solus optinuit, solem uocauit: 
Speusippus, quod ex multis ignibus constet uis eius, g-hohs g-apo g-pollohn g-ousiohn 
g-puros g-autou g-sunestohtos : Cleanthes, g-hohs g-ap' g-allohn  g-kai g-allohn g-tas 
g-anatolas g-poioumenou, quod ab aliis atque aliis locorum declinationibus faciat 
ortus: Cornificius arbitratur Apollinem nominatum g-apo g-tou g-anapollein, id est 
quia intra circuitum mundi quem Graeci g-polon appellant impetu latus ad ortus 
refertur: alii cognominatum Apollinem putant g-hohs g-apollunta g-ta g-zoha: exanimat 
enim et perimit animantes, cum pestem intemperie caloris inmittit, ut Euripides 
in Phaethonte: 
g-Oh g-chrusophegges g-hehli', g-hohs g-m' g-apohlesas,
g-hothen g-s' g-Apollohn, g-emphanohs g-klehsei g-brotos.
item Archilochus: 
g-Anax  g-Apollohn, g-kai g-su, g-tous g-men g-aitious
g-Pehmaine, g-kai g-sphas g-hollu' g-hohsper g-hollueis. 
Denique inustos morbo  g-Apollohnoblehtous g-kai g-Hehlioblehtous appellant: et quia 
similes sunt solis effectibus effectus lunae in iuuando nocendoque, ideo feminas 
certis adflictas morbis g-Selenehblehtous g-kai g-Artemidoblehtous uocant. Hinc est 
quod arcu et sagittis Apollinis simulachra decorantur, ut per sagittas 
intellegatur uis emissa radiorum: Unde Homerus :
g-Autar g-epeit' g-autoisi g-belos g-echepeukes g-ephieis, g-Ball'.

Idem auctor est et publicae sospitatis, quam creditur sol animantibus praestare 
temperie: sed quia perpetuam praestat salubritatem et pestilens ab ipso casus 
rarior est, ideo Apollinis simulachra manu dextra Gratias gestant, arcum cum 
sagittis sinistra: quod ad noxam sit pigrior, et salutem manus promptior 
largiatur. Hinc est quod eidem attribuitur medendi potestas, quia temperatus 
solis calor morborum omnium fuga est. Nam g-hohs g-apelaunonta g-tas g-nosous 
g-Apollohna tamquam  g-Apellohna cognominatum putant. Quae sententia Latinae 
quoque nominis enuntiationi congruens fecit, ne huius dei nomen uerteremus, ut 
Apollinem apellentem mala intellegas, quem Athenienses  g-Alexikakon appellant. 
Sed et Lindii colunt Apollinem g-Loiumion, hoc cognomine finita pestilentia 
nuncupatum. Eadem opinio sospitalis et medici dei in nostris quoque sacris 
fouetur. Namque uirgines Vestales ita indigitant: Apollo Medice, Apollo Paean. 
Cum ergo sint huiusce sideris, id est solis, duo maximi effectus, alter quo 
calore temperato iuuat mortalium uitam, alter quo iactu radiorum nonnumquam 
pestiferum uirus inmittit, duo eademque cognomina circa singulos effectus 
propriis enuntiationibus signant, appellantes deum g-iehion atque g-paiana: quae 
cognomina utrique effectui apta sunt, ut sit  g-iehios g-apo g-tou g-iasthai, id 
est a sanando, et g-paian g-apo g-tou g-pauuein g-tas g-anias, et rursus  g-iehios
g-apo g-tou g-ienai, ab inmittendo, g-belos  g-echepeukes g-ephieis,
et g-paian g-apo g-tou g-paiein paiuein, a feriendo. Optinuit tamen ut, cum sanitatem dari 
sibi precantur, g-ieh g-paian per g-eh litteram enuntient, id est medere Paean: cum 
autem g-ie g-paian per g-e litteram dicunt cum aspiratione prioris litterae, 
significant hoc dici in aliquem aduersa precatione, g-balle g-paian, id est inmitte 
feriendo: qua uoce ferunt Latonam usam, cum Apollinem hortaretur impetum 
Pythonis incessere sagittis, cuius rei naturalem rationem suo loco reddam. Hanc 
uocem, id est g-ie g-paian, confirmasse fertur oraculum Delphicum Atheniensibus 
petentibus opem dei aduersus Amazonas Theseo regnante. Namque inituros bellum 
iussit his ipsis uerbis semet ipsum auxiliatorem inuocare hortarique. 
Apollodorus in libro quarto decimo g-peri g-theohn,  g-iehion solem scribit ita 
appellari Apollinem g-apo g-tou g-kata g-ton g-kosmon g-iesthai g-kai
g-ienai, quod sol per orbem impetu fertur. Sed Timotheus ita: 
g-Su g-t' g-oh g-ton g-aei g-polon g-ouranion g-lamprais g-aktisin g-hehlie
g-ballohn g-pempson g-ekabolon g-echtrois g-belosas g-apo g-neuras g-paian.
Eundem deum praestantem salubribus causis g-Oulion appellant, id est sanitatis 
auctorem, ut ait Homerus: 
g-Oule g-te g-kai g-mala g-chaire.
 
Meandrius scribit Milesios  g-Apollohni g-oulioh pro salute sua immolare. 
Pherecydes refert Thesea, cum in Cretam ad Minotaurum duceretur, uouisse pro 
salute atque reditu suo  g-Apollohni g-oulioh g-kai  g-Artemidi g-oulia. Nec 
mirum, si gemini effectus uariis nominibus celebrantur, cum alios quoque deos ex 
contrario in eadem re duplici censeri et potestate accipiamus et nomine, ut 
Neptunum quem alias  g-enosichthona, id est terram mouentem, alias  g-asphaliohna, 
id est stabilientem, uocant: item Mercurius hominum mentes uel oculos et excitat 
et sopit, ut ait poeta: 
g-Eileto g-de g-rabdon, g-teh g-t' d-androhn g-ommata g-thelgei.

Unde et Apollinem, id est solem, modo sospitalem modo pestem significantibus 
cognominibus adoramus, cum tamen pestis quae ab eo noxiis inmittitur aperte hunc 
deum bonis propugnare significet. Hinc est quod apud Pachynum Siciliae 
promuntorium Apollo Libystinus eximia religione celebratur. Nam cum Libyes 
inuasuri Siciliam classem adpulissent ad id promuntorium, Apollo, qui ibi 
colitur, inuocatus ab incolis inmissa hostibus peste et paene cunctis subita 
morte interceptis Libystinus cognominatus est. Nostris quoque continetur 
annalibus similis eiusdem dei praesentiae maiestas. Nam cum ludi Romae Apollini 
celebrarentur ex uaticinio Marcii uatis carmineque Sibyllino, repentino hostis 
aduentu plebs ad arma excitata occurrit hosti, eoque tempore nubes sagittarum in 
aduersos uisa ferri et hostem fugauit et uictores Romanos ad spectacula dei 
sospitalis reduxit: hinc intellegitur praelii causa, non pestilentiae, sicut 
quidam aestimant, ludos institutos. Haec est autem huius aestimationis ratio, 
quod tunc sol super ipsum nostrae habitationis uerticem fulget. Nam Cancer in 
aestiuo tropico est, in quo meante sole radii temperatam nostram non eminus sed 
superne demissi rectis fulgoribus lustrant: unde aestimatum est a nonnullis ad 
propitiandum tunc maxime deum caloris Apollinaribus litari. Sed inuenio in 
litteris hos ludos uictoriae, non ualitudinis causa, ut quidam annalium 
scriptores memorant, institutos. Bello enim Punico hi ludi ex libris Sibyllinis 
primum sunt instituti, suadente Cornelio Rufo decemuiro, qui propterea Sibylla 
cognominatus est, et postea corrupto nomine primus coepit Sylla uocitari. Fertur 
autem in carminibus Marcii uatis, cuius duo uolumina inlata sunt in senatum, 
inuentum esse ita scriptum: Hostem, Romani, si ex agro expellere uultis, uomicam 
quae gentium uenit longe, Apollini censeo uouendos ludos qui quotannis comiter 
Apollini fiant. His ludis faciendis praesit is praetor qui ius populo plebique 
dabit summum: decemuiri Graeco ritu hostiis sacra faciant. Hoc si recte 
facietis, gaudebitis semper fietque res publica melior: nam is diuus extinguet 
perduelles uestros qui uestros campos pascunt placide. Ex hoc carmine cum 
procurandi gratia dies unus rebus diuinis impensus esset, postea senatus 
consultum factum: uti decemuiri, quo magis instruerentur de ludis Apollini 
agundis reque diuina recte facienda, libros Sibyllinos adirent. In quibus cum 
eadem reperta nuntiatum esset, censuerunt Patres: Apollini ludos uouendos 
faciendosque, inque eam rem duodecim milia aeris praetori et duas hostias 
maiores dari, decemuirisque praeceptum: ut Graeco ritu hisce hostiis sacrum 
facerent, Apollini boue aurato et capris duabus albis auratis, Latonae boue 
femina aurata. Ludos in circo populus coronatus spectare iussus. Haec praecipue 
traditur origo ludorum Apollinarium. Nunc ex aliis quoque huius dei nominibus 
eundem esse Apollinem et solem probemus. g-Loxias cognominatur, ut ait Oenopides: 
g-hoti g-ekporeuetai g-ton g-loxon g-kuklov g-apo g-dusmohn g-eis g-anatolas 
g-kinoumenos, id est quod obliquum circulum ab occasu ad orientem pergit: aut, ut 
Cleanthes scribit: g-epeideh g-kath' g-helikas g-kineitai. g-Loxai g-gar g-eisin g-kai
g-autai, quod flexuosum iter pergit: g-eh g-hoti g-tas g-loxas g-aktinas g-hiehsin g-eph' 
g-hehmas g-boreiuous g-ontas g-notios g-ohn, uel quod transuersos in nos a meridie 
inmittit radios, cum simus ad ipsum septentrionales. Delius cognominatur g-apo 
g-tou g-dehla g-kai g-phanera g-panta g-poiein g-toh g-phohti, quod inluminando omnia 
clara demonstret. g-Phoibos appellatur, ut ait Cornificius, g-apo g-tou g-phoitan g-bia, 
quod ui fertur: plerique autem a specie et nitore Foi'bon, id est g-katharon g-kai 
g-lampron, dictum putant. Item g-Phaneta appellant g-apo g-tou g-phainein: et g-phanaion, 
g-epeideh g-phainetai g-neos, quia sol cotidie renouat sese: unde Virgilius: Mane 
nouum. Camerienses, qui sacram Soli incolunt insulam,  g-Aeigennehteh Apollini 
immolant, g-toh g-ton g-auton g-aei g-gignesthai g-kai g-aei g-gennan, id est quod 
semper exoriens gignitur, quodque ipse generat uniuersa inseminando fouendo 
producendo alendo augendoque. Apollinis Lycii plures accipimus cognominis 
causas. Antipater Stoicus Lycium Apollinem nuncupatum scribit g-apo g-tou
lg-leukainesthai g-pavta g-phohtizontos g-hehliou. Cleanthes Lycium Apollinem appellatum 
notat, quod, ueluti lupi pecora rapiunt, ita ipse quoque humorem eripit radiis. 
Prisci Graecorum primam lucem, quae praecedit solis exortus, g-lukehn 
appellauerunt g-apo g-tou g-leukou. Id temporis hodieque g-leukophos cognominant. De 
quo tempore ita poeta scribit: 
g-hehmos g-d' g-out' g-arpoh g-hehohs, g-eti g-amphilukeh g-nux;
idem Homerus: 
g-Eucheo g-d' g-Apollohni g-lukehgenei g-klutotoxoh,
quod significat g-toh g-gennohti g-tehn g-lukehn, id est qui generat exortu suo lucem: 
radiorum enim splendor propinquantem solem longe lateque praecedens, atque 
caliginem paulatim extenuans tenebrarum, parit lucem. Neque minus Romani, ut 
pleraque alia ex Graeco, ita et lucem uidentur a luukh/ figurasse. Annum quoque 
uetustissimi Graecorum g-lukabanta appellabant, g-ton g-apo g-tou g-lukou, id est 
sole, g-bainomenon g-kai g-metrouumenon. g-Lukon autem solem uocari etiam 
Lycopolitana Thebaidos ciuitas testimonio est: quae pari religione Apollinem 
itemque lupum, hoc est g-lukon, colit, in utroque solem uenerans, quod hoc animal 
rapit et consumit omnia in modum solis ac plurimum oculorum acie cernens 
tenebras noctis euincit. Ipsos quoque g-lukous g-apo g-tehs g-lukehs, id est a prima luce, 
appellatos quidem putant, quia hae ferae maxime id tempus aptum rapiendo pecori 
obseruant, quod antelucanum post nocturnam famem ad pastum stabulis expellitur. 
Apollinem g-patrohon cognominauerunt, non propria gentis unius aut ciuitatis 
religione, sed ut auctorem progenerandarum omnium rerum, quod sol humoribus 
exiccatis ad progenerandum omnibus praebuit causam, ut ait Orpheus: 
g-Patros g-echonta g-noon g-kai g-epiphrona g-boulehn,
unde nos quoque Ianum patrem uocamus, solem sub hac appellatione uenerantes. 
g-Nomion  g-Apollohna cognominauerunt, non ex officio pastorali et fabula per quam 
fingitur Admeti regis pecora pauisse, sed quia sol pascit omnia quae terra 
progenerat. Unde non unius generis sed omnium pecorum pastor canitur, ut apud 
Homerum Neptuno dicente: 
g-Phoibe, g-su g-d' g-eilipodas g-helikas g-bous g-boukoleeskes. 
Atque idem apud eundem poetam equarum pastor significatur, ut ait: 
g-Tas g-en g-Hierieh g-threps' g-argurotoxos g-Apollohn, 
g-Amphoh g-thehleias g-phobon g-Arehos g-phoreousas.
 
Praeterea aedes, ut ouium pastoris, sunt apud Camirenses  g-epimehliou, apud 
Naxios g-poimniou: itemque deus  g-arnokomehs colitur, et apud Lesbios g-napaios: 
et multa sunt cognomina per diuersas ciuitates ad dei pastoris officium 
tendentia. Quapropter uniuersi pecoris antistes et uere pastor agnoscitur. 
Apollo g-Eleleus appellatur g-apo g-tou g-elittesthai g-peri g-tehn g-gehn, quod 
aeterno circa terram meatu ueluti uolui uidetur, ut ait Euripides: 
g-Hehlie g-thoais g-hippoisin g-elissohn g-phloga, 
g-eh g-hoti g-sunalisthentos g-pollou g-puros g-peripolei, ut ait Empedocles: 
g-Ounek' g-analistheis g-megan g-ouranon g-amphipoleuei. 
Platon: g-hupo g-t' g-allohn g-apo g-tou g-sunaliskein g-kai g-sunathroizein g-tous
g-anthrohpous, g-hotan g-anateileh, quod exoriens homines conducit in coetum. Apollo 
g-chrusokomehs cognominatur a fulgore radiorum, quas uocant comas aureas solis: unde et  
g-Akersekomehs, quod numquam radii possunt a fonte lucis auelli: item  
g-Argurotoxus, quod enascens per summum orbis ambitum uelut arcus quidam 
figuratur alba et argentea specie, ex quo arcu radii in modum emicant 
sagittarum. g-Smuntheus cognominatur, g-hoti g-zeohn g-thei, quia feruens currit: 
g-Karneios, g-hoti g-kaiomenos g-oratai g-neos: uel quod, cum omnia ardentia 
consumantur, hic suo calore candens semper nouus constat: item  g-Apollohn 
g-skiallios, g-hoti g-tas g-kinehseis g-alloias g-poiei, semper nobis ab austro currens. 
g-Thumbraios g-Apollohn g-ho g-tous g-ombrous g-theis, quod est deus imbricitor.  
g-Apollohn g-philehsios, quod lumen eius exoriens amabile amicissima ueneratione 
consalutamus.  g-Apollohn g-Puthios g-ouk g-tehs g-peuseohs, id est non a 
consultatione oraculorum, dictus a physicis aestimatur, sed g-apo g-tou g-puthein, 
id est g-sehpein, quod numquam sine ui caloris efficitur. Hinc ergo g-Puthion dictum 
aestimant: licet hoc nomen ex nece draconis inditum deo Graeci fabulentur, quae 
tamen fabula non abhorret ab intellectu naturalis archani: quod apparebit, si 
percurratur ordo qui de Apolline nascente narratur, sicut paulo superius 
enarraturum me esse promisi. Latonae Apollinem Dianamque pariturae Iuno dicitur 
obstitisse, sed, ubi quandoque partus effusus est, draconem ferunt, qui g-Puthohn 
uocitabatur, inuasisse cunas deorum, Apollinemque in prima infantia sagittis 
beluam confecisse. Quod ita intellegendum naturalis ratio demonstrat. Namque 
post chaos, ubi primum coepit confusa deformitas in rerum formas et in elementa 
enitescere, terraque adhuc humida substantia in molli atque instabili sede 
nutaret, conualescente paulatim aetherio calore atque inde seminibus in eam 
igneis defluentibus haec sidera edita esse creduntur: et solem quidem maxima ui 
caloris in superna raptum, lunam uero humidiore et uelut femineo sexu naturali 
quodam pressam tepore inferiora tenuisse, tamquam ille magis substantia patris 
constet, haec matris: siquidem Latonam physici uolunt terram uideri, cui diu 
interuenit Iuno, ne numina quae diximus ederentur: hoc est aer, qui tunc humidus 
adhuc grauisque obstabat aetheri ne fulgor luminum per humoris aerii densitatem 
tamquam e cuiusdam partus progressione fulgeret. Sed diuinae prouidentiae uicit 
instantia, quae creditur iuuisse partum: ideo in insula Delo ad confirmandam 
fidem fabulae aedes Prouidentiae, quam g-naon g-pronoias g-Athehnas appellant, apta 
religione celebratur. Propterea in insula dicuntur nati, quod ex mari nobis 
oriri uidentur. Haec insula ideo Delos uocatur, quia ortus et quasi partus 
luminum omnia facit g-dehla, id est aperta clarescere. Haec est autem de nece 
draconis ratio naturalis, ut scribit Antipater Stoicus. Nam terrae adhuc humidae 
exhalatio meando in supera uolubili impetu atque inde sese, postquam calefacta 
est, instar serpentis mortiferi in infera reuoluendo corrumpebat omnia ui 
putredinis, quae non nisi ex calore et humore generatur, ipsumque solem 
densitate caliginis obtegendo uidebatur quodammodo lumen eius eximere: sed 
diuino feruore radiorum tandem uelut sagittis incidentibus extenuata exiccata 
enecta interempti draconis ab Apolline fabulam fecit. Est et alia ratio draconis 
perempti. Nam solis meatus, licet ab ecliptica linea numquam recedat, sursum 
tamen ac deorsum uentorum uices certa deflexione uariando iter suum uelut flexum 
draconis inuoluit. Unde Euripides: 
g-Purigenehs g-de g-drakohn g-holon g-hehgeitai g-tais g-tetramorphois
g-Ohrais g-zeugnus g-harmonia g-polukarpon g-ochehma.

Sub hac ergo appellatione caelestis itineris sol, cum confecisset suum cursum, 
draconem confecisse dicebatur: inde fabula exorta est de serpentis nece. 
Sagittarum autem nomine non nisi radiorum iactus ostenditur, qui tunc longissimi 
intelleguntur, quo tempore altissimus sol diebus longissimis solstitio aestiuo 
conficit annuum cursum, inde  g-hekehbolos et  g-hekatehbolos dictus, g-ekathen g-tas 
g-aktinas g-ballohn, e longissimo altissimoque radios in terram usque demittens. 
De Pythii cognomine sufficere ista potuissent, ni haec quoque ratio eiusdem 
appellationis ingereret. Cum enim sol in signo Cancri aestiuum solstitium facit, 
in quo est longissimi diei terminus, et inde retrogressum agit ad diminutionem 
dierum, Pythius eo tempore appellatur, g-hohs g-pumaton g-theohn g-ho g-esti g-ton
g-teleutaion g-dromon g-trechohn. Idem ei nomen conuenit et cum Capricornum rursus 
ingrediens ultimum breuissimi diei cursum intellegitur peregisse, et ideo in 
alterutro signorum peracto annuo spatio draconem Apollo, id est flexuosum iter 
suum, ibi confecisse memoratur. Hanc opinionem Cornificius in Etymis retulit. 
Ideo autem his duobus signis quae portae solis uocantur, Cancro et Capricorno, 
haec nomina contigerunt, quod Cancer animal retro atque oblique cedit, eademque 
ratione sol in eo signo obliquum, ut solet, incipit agere retrogressum: caprae 
uero consuetudo haec in pastu uidetur, ut semper altum pascendo petat, sed et 
sol in Capricorno incipit ab imis in alta remeare.  g-Apollohna g-didumaion 
uocant, quod geminam speciem sui numinis praefert ipse inluminando formandoque 
lunam: etenim ex uno fonte lucis gemino sidere spatia diei et noctis inlustrat: 
unde et Romani solem sub nomine et specie Iani Didymaei Apollinis appellatione 
uenerantur.  g-Apollohna g-delphion uocant, quod quae obscura sunt claritudine 
lucis ostendit, g-apo g-tou g-dehloun g-aphaneh, aut, ut Numenio placet, quasi unum et 
solum. Ait enim prisca Graecorum lingua g-delphon unum uocari: unde et frater, 
inquit, g-adelphos dicitur, quasi iam non unus. Hieropolitani praeterea, qui sunt 
gentis Assyriorum, omnes solis effectus atque uirtutes ad unius simulachri 
barbati speciem redigunt, eumque Apollinem appellant. Huius facies prolixa in 
acutum barba figurata est, eminente super caput calatho: simulachrum thorace 
munitum est, dextera erectam tenet hastam superstante Victoriae paruulo signo, 
sinistra floris porrigit speciem, summisque ab humeris Gorgoneum uelamentum 
redimitum anguibus tegit scapulas. Aquilae propter exprimunt instar uolatus: 
ante pedes imago feminea est, cuius dextera laeuaque sunt signa feminarum: ea 
cingit flexuoso uolumine draco. Radios in terram superne iaci barba demissa 
significat: calathus aureus surgens in altum monstrat aetheris summam, unde 
solis creditur esse substantia: hastae atque loricae argumento imago adiungitur 
Martis, quem eundem ac solem esse procedens sermo patefaciet: Victoria testatur 
cuncta submitti huius sideris potestati: floris species florem rerum protestatur 
quas hic deus inseminat progenerat fouet nutrit maturatque. Species feminea 
terrae imago est, quam sol desuper inlustrat: signa duo aeque feminea quibus 
ambitur hylen naturamque significant confamulantes: et draconis effigies 
flexuosum iter sideris monstrat: aquilae propter altissimam uelocitatem uolatus 
altitudinem solis ostendunt. Addita est Gorgonea uestis, quod Minerua, quam 
huius praesidem accepimus, solis uirtus sit: sicut et Porphyrius testatur 
Mineruam esse uirtutem solis quae humanis mentibus prudentiam subministrat. Nam 
ideam haec dea Iouis capite prognata memoratur, id est de summa aetheris parte 
edita, unde origo solis est. 
 
[1,18] XVIII. Liberum quoque patrem eum ipsum esse Deum quem solem.

 Haec quae de Apolline diximus possunt etiam de Libero dicta existimari. Nam 
Aristoteles, qui Theologumena scripsit, Apollinem et Liberum patrem unum 
eundemque deum esse cum multis aliis argumentis adserat, etiam apud Ligyreos ait 
in Thracia esse adytum Libero consecratum ex quo redduntur oracula: sed in hoc 
adyto uaticinaturi plurimo mero sumpto, uti apud Clarium aqua pota, effantur 
oracula. Apud Lacedaemonios etiam in sacris quae Apollini celebrant, Hyacinthia 
uocantes, hedera coronantur Bacchico ritu. Item Boeotii Parnasum montem Apollini 
sacratum esse memorantes simul tamen in eodem et oraculum Delphicum et speluncas 
Bacchicas uni deo consecratas colunt: et Apollini et Libero patri in eodem monte 
res diuina celebratur. Quod cum et Varro et Granius Flaccus adfirment, etiam 
Euripides his docet: 
g-Dionusos g-hos g-thursoisi g-kai g-nebrohn g-dorais
g-Kathaptos g-en g-peukaisi g-parnasson g-katapehda g-choreuohn.

In hoc monte Parnaso Bacchanalia alternis annis aguntur: ubi et Satyrorum, ut 
adfirmant, frequens cernitur coetus et plerumque uoces propriae exaudiuntur, 
itemque cymbalorum crepitus ad aures hominum saepe perueniunt. Et, ne quis 
opinetur diuersis dis Parnasum montem dicatum, idem Euripides in Licymnio 
Apollinem Liberumque unum eundemque deum esse significans scribit: 
g-Despota g-Philodaphne, g-Bakche, g-Paian, g-Apollon g-eulure.
Ad eandem sententiam Aeschylus: 
g-Ho g-kisseus g-Apollohn, g-kabaios, g-ho g-mantis.

Sed licet illo prius adserto, eundem esse Apollinem ac solem, edoctoque postea 
ipsum esse Liberum patrem qui Apollo est, nulla ex his dubitatio sit Solem ac 
Liberum patrem eiusdem numinis habendum: absolute tamen hoc argumentis 
liquidioribus astruetur. In sacris enim haec religiosi archani obseruatio 
tenetur, ut sol, cum in supero, id est in diurno, hemisphaerio est, Apollo 
uocitetur: cum in infero, id est nocturno, Dionysus, qui est Liber pater, 
habeatur. Item Liberi patris simulachra partim puerili aetate partim iuuenis 
fingunt: praeterea barbata specie, senili quoque, uti Graeci eius quem 
g-Bassarea, item quem g-Brisea appellant, et ut in Campania Neapolitani celebrant  
g-Hebona cognominantes. Hae autem aetatum diuersitates ad solem referuntur, ut 
paruulus uideatur hiemali solstitio, qualem Aegyptii proferunt ex adyto die 
certa, quod tunc breuissimo die ueluti paruus et infans uideatur: exinde autem 
procedentibus augmentis aequinoctio uernali similiter atque adolescentis 
adipiscitur uires, figuraque iuuenis ornatur: postea statuitur eius aetas 
plenissima effigie barbae solstitio aestiuo, quo tempore summum sui consequitur 
augmentum: exinde per diminutiones ueluti senescenti quarta forma deus 
figuratur. Item in Thracia eundem haberi solem atque Liberum accipimus, quem 
illi Sebadium nuncupantes magnifica religione celebrant, ut Alexander scribit: 
eique deo in colle Zilmisso aedes dicata est specie rotunda, cuius medium 
interpatet tectum. Rotunditas aedis monstrat huiusce sideris speciem: summoque 
tecto lumen admittitur, ut appareat solem cuncta uertice summo lustrare lucis 
inmissu, et quia oriente eo uniuersa patefiunt. Orpheus quoque solem uolens 
intellegi ait inter cetera: 
g-Tehkohn g-aithera, g-dion, g-akinehton g-prin g-eonta,
g-Exanephehne g-theois g-hohran g-kalliston g-idesthai,
g-Hon g-deh g-nun g-kaleousi g-phanehta g-te g-kai g-Dionuson,
g-Eubouleha g-t' g-anakta, g-kai g-antaugehn g-aridehlon: 
g-Alloi  g-d' g-allo g-kalousin g-epichthoniohn g-anthrohpohn. 
g-Prohtos g-d' g-es g-phaos g-ehlthe, g-Dionusos g-d' g-epeklehtheh, 
g-Houneka g-dineitai g-kat' g-apeirona g-makron g-Olumpon: 
g-Allachtheis g-d' g-onom' g-esche, g-prosohnumias g-te g-hekaston
g-Pantodapas g-kata g-kairon g-ameibomenoio g-chronoio.

g-Phanehta dixit solem g-apo g-tou g-phohtos g-kai g-phanerou, id est a lumine atque 
inluminatione, quia cunctis uisitur cuncta conspiciens: Diounuson, ut ipse uates 
ait, g-apo g-tou g-dineisthai g-kai g-peripheresthai, id est quod circumferatur in 
ambitum. Unde Cleanthes ita cognominatum scribit g-apo g-tou g-dianusai, quia 
cotidiano impetu ab oriente ad occasum diem noctemque faciendo caeli conficit 
cursum. Physici g-Dionuson, g-Dios g-noun, qui solem mundi mentem esse dixerunt: 
mundus autem uocatur caelum, quod appellant Iouem: unde Aratus de caelo dicturus 
ait:  g-Ek g-Dios g-archohmetha. 

Liber a Romanis appeallatur, quod liber et uagus est, ut ait Naeuius: 
Hac qua sol uagus igneas habenas 
Inmittit propius iugatque terrae. 
Idem uersus Orpheici g-eubouleha uocantes boni consilii hunc deum praestitem 
monstrant. Nam si conceptu mentis consilia nascuntur, mundi autem mentem solem 
esse opinantur auctores, a quo in homines manat intellegendi principium: merito 
boni consilii solem antistitem crediderunt. Solem Liberum esse manifeste 
pronuntiat Orpheus hoc uersu: 
g-Hehlios g-hon g-Dionuson g-epiklehsin g-kaleousin. 
Et is quidem uersus absolutior: ille uero eiusdem uatis operosior: 
g-Eis g-Zeus, g-eis g-Adehs, eis g-Hehlios, g-eis g-Dionusos. 
Huius uersus auctoritas fundatur oraculo Apollinis Clarii, in quo aliud quoque 
nomen soli adicitur, qui in isdem sacris uersibus inter cetera uocatur  jIawu: 
nam consultus Apollo Clarius, quis deorum habendus sit qui uocatur  g-iaoh, ita 
effatus est: 
g-Orgia g-men g-dedaohtas g-echrehn g-nehpeuthea g-keuthein, 
g-En g-d' g-apateh g-paureh g-sunesis g-kai g-nous g-alapadnos, 
g-Phrazeo g-ton g-pantohn g-hupaton g-theon g-emmen g-iaoh, 
g-Cheimati g-men g-t' g-Aidehn, g-Dia g-d' g-eiaros g-archomenoio, 
 g-helion g-de g-thereus, g-metopohrou g-d' g-abron g-iaoh. 

Huius oraculi uim, numeris nominisque interpretationem, qua Liber pater et sol  
g-iaoh significatur, executus est Cornelius Labeo in libro cui titulus est: De 
oraculo Apollinis Clarii. Item Orpheus Liberum atque Solem unum esse deum 
eundemque demonstrans de ornatu uestituque eius in sacris Liberalibus ita 
scribit: 

g-Tauta g-ge g-panta g-telein g-hiera g-skeueh g-pukasanta,
g-Sohma g-theou g-plattein g-eriaugous g-ehelioio.
g-Prohta g-men g-argupheais g-enaligkion g-aktinessin
g-Peplon g-phoinikeon g-puri g-eikelon g-amphibalesthai:
g-Autar g-huperthe g-nebroio g-panaiolou g-euru g-katapsai
g-Derma g-plustikon g-thehros g-kata g-dexion g-ohmon,
g-Astrohn g-daidaleohn g-mimehn' g-hierou g-te g-poloio. 
g-Eita g-d' g-huperthe g-nebrehs g-chruseon g-zohstehra g-balesthai, 
g-Pamphanoohnta, g-perix g-sternohn g-phoreein, g-mega g-sehma
g-Euthus g-hot' g-ek g-peratohn g-gaiehs g-phaethohn g-anorousohn
g-Chruseiais g-aktisi g-baleh g-roon g-ohkeavoio, 
g-Augeh g-d' g-aspetos g-eh, g-ana g-de g-drosoh g-amphimigeisa
g-Marmaireh g-dinehsin g-elissomeneh g-kata g-kuklon, 
g-Prosthe g-theou g-zohneh g-d' g-ar' g-hupo g- sternohn g-ametrehtohn
g-Phainet' g-ar' g-ohkeanou g-kuklos, g-mega g-thaum' g-esidesthai. 

Hinc et Virgilius, sciens Liberum patrem solem esse et Cererem lunam, qui 
pariter fertilitatibus glebae et maturandis frugibus uel nocturno temperamento 
uel diurno calore moderantur:
Vestro, ait, si munere tellus 
Chaoniam pingui glandem mutauit arista. 
Solem uero terrenae esse fecunditatis auctorem idem poeta profano mox docuit 
exemplo, cum ait: 
Saepe etiam steriles incendere profuit agros, 
et reliqua. Si enim hominum commento ignis adhibitus multiplex praestat 
auxilium, quid ascribendum est aetherio solis calori? 
 
[1,19] XIX. Ne Martis quidem aut Mercurii aliud esse numen quam solem.

 Quae de Libero patre dicta sunt, haec Martem eundem ac solem esse demonstrant: 
siquidem plerique Liberum cum Marte coniungunt, unum deum esse monstrantes: unde 
Bacchus g-Enualios cognominatur, quod est inter propria Martis nomina. Colitur 
etiam apud Lacedaemonios simulachrum Liberi patris hasta insigne, non thyrso: 
sed cum thyrsum tenet, quid aliud quam latens telum gerit, cuius mucro hedera 
lambente protegitur? Quod ostendit uinculo quodam patientiae obligandos impetus 
belli. Habet enim hedera uinciendi obligandi naturam: nec non et calor uini, 
cuius Liber pater auctor est, saepe homines ad furorem bellicum usque propellit. 
Igitur propter cognatum utriusque effectus calorem Martem ac Liberum unum 
eundemque deum esse uoluerunt: certe Romani utrumque patris appellatione 
uenerantur, alterum Liberum patrem, alterum Marspitrem, id est Martem patrem, 
cognominantes. Hinc etiam Liber pater bellorum potens probatur, quod eum primum 
ediderunt auctorem triumphi. Cum igitur Liber pater idem ac sol sit, Mars uero 
idem ac Liber pater: Martem solem esse quis dubitet? Accitani etiam, Hispana 
gens, simulachrum Martis radiis ornatum maxima religione celebrant, Neton 
uocantes. Et certe ratio naturalis exigit ut di caloris caelestis parentes magis 
nominibus quam re substantiaque diuisi sint: feruorem autem quo animus 
excandescit excitaturque alias ad iram alias ad uirtutes nonnumquam ad 
temporalis furoris excessum, per quas res etiam bella nascuntur, Martem 
cognominauerunt, cuius uim poeta exprimendo et similitudini ignis adplicando ait: 
g-Maineto g-d' g-hohs g-hot' g-Arehs g-egchespalos g-eh g-oloon g-pur. 
In summa pronuntiandum est effectum solis, de quo feruor animorum, de quo calor 
sanguinis excitatur, Martem uocari. 
 Ut uero Mercurius sol probetur, superius edocta suffragio sunt. Eundem enim 
esse Apollinem atque Mercurium uel hinc apparet quod apud multas gentes stella 
Mercurii ad Apollinis nomen refertur, et quod Apollo Musis praesidet, Mercurius 
sermonem, quod est Musarum munus, inpertit. Praeter hoc quoque simulachra 
Mercurii pennatis alis adornantur, quae res monstrat solis uelocitatem. Nam quia 
mentis potentem Mercurium credimus, appellatumque ita intellegimus g-apo g-tou
g-hermehneuein, et sol mundi mens est, summa autem est uelocitas mentis, ut ait Homerus: 
g-Hohsei g-pteron g-ehe g-noehm.
 
Ideo pennis Mercurius quasi ipsa natura solis ornatur. Hoc argumentum Aegyptii 
lucidius absoluunt ipsius solis simulachra pennata fingentes, quibus color apud 
illos non unus est. Alterum enim caerulea specie alterum clara fingunt. Ex his 
clarum superum et caeruleum inferum uocant: inferi autem nomen soli datur, cum 
in inferiore hemisphaerio, id est hiemalibus signis, cursum suum peragit: 
superi, cum partem zodiaci ambit aestiuam. Eadem circa Mercurium sub alia fabula 
fictio est, cum inter superos et inferos deos administer ac nuntius aestimatur. 
Argiphontes praeterea cognominatur, non quod Argum peremerit, quem ferunt per 
ambitum capitis multorum oculorum luminibus ornatum, custodisse Iunonis imperio 
Inachi filiam, eius deae pellicem, conuersam in bouis formam: sed sub huiusmodi 
fabula Argus est caelum stellarum luce distinctum, quibus inesse quaedam species 
caelestium uidetur oculorum. Caelum autem Argum uocari placuit a candore et 
uelocitate, g-para g-to g-leukon g-kai g-tachu. Et uidetur terram desuper obseruare: 
quam Aegyptii hieroglyphicis litteris cum significare uolunt, ponunt bouis 
figuram. Is ergo ambitus caeli stellarum luminibus ornatus tunc aestimatur 
enectus a Mercurio, cum sol diurno tempore obscurando sidera ueluti enecat, ui 
luminis sui conspectum eorum auferendo mortalibus. Pleraque etiam simulachra 
Mercurii quadrato statu figurantur solo capite insignita et uirilibus erectis: 
quae figura significat solem mundi esse caput et rerum satorem, omnemque uim 
eius non in quodam diuisorum ministerio membrorum, sed in sola mente consistere, 
cuius sedes in capite est. Quattuor latera eadem ratione finguntur qua et 
tetrachordum Mercurio creditur attributum. Quippe significat hic numerus uel 
totidem plagas mundi uel quattuor uices temporum quibus annus includitur, uel 
quod duobus aequinoctiis duobusque solstitiis zodiaci ratio distincta est: ut 
lyra Apollini chordarum septem tot caelestium sphaerarum motus praestat 
intellegi, quibus solem moderatorem natura constituit. In Mercurio solem coli 
etiam ex caduceo claret, quod Aegyptii in specie draconum maris et feminae 
coniunctorum figurauerunt Mercurio consecrandum. Hi dracones parte media 
uoluminis sui inuicem nodo quem uocant Herculis obligantur, primaeque partes 
eorum reflexae in circulum pressis osculis ambitum circuli iungunt: et post 
nodum caudae reuocantur ad capulum caducei ornanturque alis ex eadem capuli 
parte nascentibus. Argumentum caducei ad genituram quoque hominum, quae genesis 
appellatur, Aegyptii protendunt, deos praestites homini nascenti quattuor adesse 
memorantes, g-Daimona, g-Tuchehn,  g-Erohta, g-Anagkehn: et duos priores solem ac 
lunam intellegi uolunt, quod sol auctor spiritus caloris ac luminis humanae uitae 
genitor et custos est, et ideo nascentis g-daimohn, id est deus, creditur: luna 
g-tucheh, quia corporum praesul est quae fortuitorum uarietate iactantur: amor 
osculo significatur: necessitas nodo. Cur pennae adiciantur, iam superius 
absolutum est. Ad huiusmodi argumenta draconum praecipue uolumen electum est 
propter iter utriusque sideris flexuosum. 
 
[1,20] XX. Quin Aesculapium quoque, et Salutem, et Herculem, et cum Iside
ipsum etiam Serapin, alios quam Solem Deos non esse;

 Hinc est quod simulachris et Aesculapii et Salutis draco subiungitur, quod hi 
ad solis naturam lunaeque referuntur. Et est Aesculapius uis salubris de 
substantia solis subueniens animis corporibusque mortalium: Salus autem naturae 
lunaris effectus est quo corpora animantium iuuantur salutifero firmata 
temperamento. Ideo ergo simulachris eorum iunguntur figurae draconum, quia 
praestant ut humana corpora uelut infirmitatis pelle deposita ad pristinum 
reuirescant uigorem, ut reuirescunt dracones per annos singulos pelle senectutis 
exuta: propterea et ad ipsum solem species draconis refertur, quia sol semper 
uelut a quadam imae depressionis senecta in altitudinem suam ut in robur 
reuertitur iuuentutis. Esse autem draconem inter praecipua solis argumenta etiam 
nominis fictione monstratur, quod sit nuncupatus g-apo g-tou g-derkein, id est 
uidere. Nam ferunt hunc serpentem acie acutissima et peruigili naturam sideris 
huius imitari, atque ideo aedium adytorum oraculorum thesaurorum custodiam 
draconibus adsignari. Aesculapium uero eundem esse atque Apollinem non solum 
hinc probatur, quod ex illo natus creditur, sed quod ei et uis diuinationis 
adiungitur. Nam Apollodorus in libris quibus titulus est g-peri g-theohn scribit 
quod Aesculapius diuinationibus et auguriis praesit. Nec mirum: siquidem 
medicinae atque diuinationum consociatae sunt disciplinae. Nam medicus uel 
commoda uel incommoda in corpore futura praenoscit, sicut ait Hippocrates 
oportere medicum dicere de aegroto g-ta g-te g-pareonta g-kai g-ta g-progegonota 
g-kai g-ta g-mellonta g-esesthai, id est :
Quae sint, quae fuerint, quae mox uentura sequentur, 
quod congruit diuinationibus quae sciunt 
g-ta g-de g-onta, g-ta g-t' g-essomena, g-pro g-t' g-eonta.
 
Sed nec Hercules a substantia solis alienus est: quippe Hercules ea est solis 
potestas quae humano generi uirtutem ad similitudinem praestat deorum. Nec 
aestimes Alcmena apud Thebas Boeotias natum solum uel primum Herculem 
nuncupatum: immo post multos atque postremus ille hac appellatione dignatus est 
honoratusque hoc nomine, quia nimia fortitudine meruit nomen dei uirtutem 
regentis. Ceterum deus Hercules religiose quidem et apud Tyron colitur: uerum 
sacratissima et augustissima Aegyptii cum religione uenerantur, ultraque 
memoriam, quae apud illos retro longissima est, ut carentem initio colunt. Ipse 
creditur et Gigantas interemisse, cum caelo propugnaret quasi uirtus deorum. 
Gigantas autem quid aliud fuisse credendum est quam hominum quandam inpiam 
gentem deos negantem et ideo aestimatam deos pellere de caelesti sede uoluisse? 
Horum pedes in draconum uolumina desinebant: quod significat nihil eos rectum 
nihil superum cogitasse totius uitae eorum gressu atque processu in inferna 
mergente. Ab hac gente sol poenas debitas ui pestiferi caloris exegit. Et reuera 
Herculem solem esse uel ex nomine claret.  g-Heraklehs enim quid aliud est nisi  
g-ehras, id est aeris, g-kleos? Quae porro alia aeris gloria est nisi solis 
inluminatio, cuius recessu profunditate occulitur tenebrarum? Praeterea sacrorum 
administrationes apud Aegyptios multiplici actu multiplicem dei adserunt 
potestatem, significantes Herculem hunc esse g-ton g-en g-pasi g-kai g-dia g-pantohn 
g-ehlion. Ex re quoque alibi terrarum gesta argumentum non uile colligitur. Nam 
Theron rex Hispaniae citerioris cum ad expugnandum Herculis templum ageretur 
furore instructus exercitu nauium, Gaditani ex aduerso uenerunt prouecti nauibus 
longis, commissoque praelio adhuc aequo Marte consistente pugna subito in fugam 
uersae sunt regiae naues, simulque inprouiso igne correptae conflagrauerunt. 
Paucissimi qui superfuerant hostium capti indicauerunt apparuisse sibi leones 
proris Gaditanae classis superstantes ac subito suas naues inmissis radiis, 
quales in Solis capite pinguntur, exustas. 

 Eidem Aegypto adiacens ciuitas, quae conditorem Alexandrum Macedonem gloriatur, 
Sarapin atque Isin cultu paene attonitae uenerationis obseruat. Omnem tamen 
illam uenerationem soli se sub illius nomine testatur inpendere, uel dum 
calathum capiti eius infigunt, uel dum simulachro signum tricipitis animantis 
adiungunt quod exprimit medio eodemque maximo capite leonis effigiem: dextra 
parte caput canis exoritur, mansueta specie blandientis: pars uero laeua 
ceruicis rapacis lupi capite finitur, easque formas animalium draco conectit 
uolumine suo, capite redeunte ad dei dexteram qua conpescitur monstrum. Ergo 
leonis capite monstratur praesens tempus, quia conditio eius inter praeteritum 
futurumque actu praesenti ualida feruensque est: sed et praeteritum tempus lupi 
capite signatur, quod memoria rerum transactarum rapitur et aufertur: item canis 
blandientis effigies futuri temporis designat euentum, de quo nobis spes, licet 
incerta, blanditur: tempora autem cui nisi proprio famularentur auctori? cuius 
uertex insignitus calatho et altitudinem sideris monstrat et potentiam 
capacitatis ostendit, quia in eum omnia terrena redeunt, dun inmisso calore 
rapiuntur. Accipe nunc quod de sole uel Sarapi pronuntietur oraculo. Nam 
Sarapis, quem Aegyptii deum maximum prodiderunt, oratus a Nicocreonte Cypriorum 
rege, quis deorum haberetur, his uersibus sollicitam religionem regis instruxit: 

g-Eimi g-theos g-toios g-de g-mathein, g-hoion g-kagoh g-eipoh: 
g-Ouranios g-kosmos g-kephaleh g-gastehr g-de g-thalassa, 
g-Gaia g-de g-moi g-podes g-eisi, g-ta g-d' g-ouat' g-en g-aitheri g-keitai, 
h-Omma g-te g-tehlauges, g-lampron g-phaos g-ehelioio. 
Ex his apparet Sarapis et solis unam et indiuiduam esse naturam. Isis iuncta 
religione celebratur, quae est uel terra uel natura rerum subiacens soli. Hinc 
est quod continuatis uberibus corpus deae omne densetur, quia uel terrae uel 
rerum naturae altu nutritur uniuersitas. 
 
[1,21] XXI. Adonin, Attinem, Osirin et Horum aliud non esse quam Solem.
Praeterea et duodecim signa Zodiaci ad naturam Solis referri. 

Adonin quoque solem esse non dubitabitur inspecta religione Assyriorum, apud 
quos Veneris Architidis et Adonis maxima olim ueneratio uiguit, quam nunc 
Phoenices tenent. Nam physici terrae superius hemisphaerium, cuius partem 
incolimus, Veneris appellatione coluerunt: inferius uero hemisphaerium terrae 
Proserpinam uocauerunt. Ergo apud Assyrios siue Phoenicas lugens inducitur dea, 
quod sol annuo gressu per duodecim signorum ordinem pergens partem quoque 
hemisphaerii inferioris ingreditur, quia de duodecim signis zodiaci sex 
superiora sex inferiora censentur. Et cum est in inferioribus et ideo dies 
breuiores facit, lugere creditur dea, tamquam sole raptu mortis temporalis 
amisso et a Proserpina retento, quam numen terrae inferioris circuli et 
antipodum diximus: rursumque Adonin redditum Veneri credi uolunt, cum sol 
euictis sex signis inferioris ordinis incipit nostri circuli lustrare 
hemisphaerium cum incremento luminis et dierum. Ab apro autem tradunt 
interemptum Adonin, hiemis imaginem in hoc animali fingentes, quod aper hispidus 
et asper gaudet locis humidis lutosis pruinaque contectis, proprieque hiemali 
fructu pascitur, glande: ergo hiems ueluti uulnus est solis, quae et lucem eius 
nobis minuit et calorem: quod utrumque animantibus accidit morte. Simulachrum 
huius deae in monte Libano fingitur capite obnupto, specie tristi, faciem manu 
laeua intra amictum sustinens, lacrimae uisione conspicientium manare creduntur: 
quae imago, praeter quod lugentis est, ut diximus, deae, terrae quoque hiemalis 
est, quo tempore obnupta nubibus sole uiduata stupet, fontesque ueluti terrae 
oculi uberius manant, agrique interim suo cultu uidui maestam faciem sui 
monstrant. Sed cum sol emersit ab inferioribus partibus terrae, uernalisque 
aequinoctii transgreditur fines augendo diem: tunc est Venus laeta, et pulchra 
uirent arua segetibus, prata herbis, arbores foliis. Ideo maiores nostri Aprilem 
mensem Veneri dicauerunt. 
 Similiter Phryges fabulis et sacrorum administrationibus inmutatis circa Matrem 
Deum et Attinem eadem intellegi praestant. Quis enim ambigat Matrem Deum terram 
haberi? Haec dea leonibus uehitur, ualidis impetu atque feruore animalibus, quae 
natura caeli est cuius ambitu aer continetur qui uehit terram. Solem uero sub 
nomine Attinis ornant fistula et uirga. Fistula ordinem spiritus inaequalis 
ostendit, quia uenti, in quibus nulla aequalitas est, propriam sumunt de sole 
substantiam: uirga potestatem solis adserit qui cuncta moderatur. Praecipuam 
autem solis in his cerimoniis uerti rationem hinc etiam potest colligi, quod 
ritu eorum catabasi finita simulationeque luctus peracta celebratur laetitiae 
exordium a. d. octauum Kalendas Aprilis: quem diem Hilaria appellant, quo primum 
tempore sol diem longiorem nocte protendit. 
 Idem sub diuersis nominibus religionis effectus est apud Aegyptios, cum Isis 
Osirin luget. Nec in occulto est neque aliud esse Osirin quam solem, nec Isin 
aliud esse quam terram, ut diximus, naturamue rerum: eademque ratio, quae circa 
Adonin et Attinem uertitur, in Aegyptia quoque religione luctum et laetitiam 
uicibus annuae administrationis alternat. Hunc Osirin Aegyptii ut solem esse 
adserant, quotiens hieroglyphicis litteris suis exprimere uolunt, insculpunt 
sceptrum inque eo speciem oculi exprimunt, et hoc signo Osirin monstrant, 
significantes hunc deum solem esse regalique potestate sublimem cuncta 
despicere, quia solem Iouis oculum appellat antiquitas. Apud eosdem Apollo, qui 
est sol, Horus uocatur: ex quo et horae uiginti quattuor quibus dies noxque 
conficitur nomen acceperunt, et quattuor tempora quibus annuus orbis impletur 
horae uocantur. 

Idem Aegyptii uolentes ipsius solis nomine dicare simulachrum figurauere raso 
capite, sed dextra parte crine remanente. Seruatus crinis docet solem naturae 
rerum numquam esse in operto: dempti autem capilli residenti radice monstrant 
hoc sidus etiam tempore quo non uisitur a nobis rursum emergendi, uti capillos, 
habere substantiam. Eodem argumento significatur et tempus quo angusta lux est, 
cum uelut abrasis incrementis angustaque manente extantia ad minimum diei sol 
peruenit spatium, quod ueteres appellauere brumale solstitium, brumam a 
breuitate dierum cognominantes, id est g-brachu g-hehmar: ex quibus latebris uel 
angustiis rursus emergens ad aestiuum hemisphaerium, tamquam enascens, in 
augmenta porrigitur, et tunc ad regnum suum peruenisse iam creditur. Propterea 
Aegyptii animal in zodiaco consecrauere ea caeli parte qua maxime annuo cursu 
sol ualido efferuet calore, Leonisque inibi signum domicilium solis appellant, 
quia id animal uidetur ex natura solis substantiam ducere: primum quia impetu et 
calore praestat animalia, uti praestat sol sidera: ualidusque est leo pectore et 
priore corporis parte ac degenerat posterioribus membris, aeque solis uis prima 
parte diei ad meridiem increscit, uel prima parte anni a uere in aestatem, mox 
elanguescens deducitur uel ad occasum qui diei, uel ad hiemem quae anni pars 
uidetur esse posterior: idemque oculis patentibus atque igneis cernitur semper, 
ut sol patenti igneoque oculo terram conspectu perpetuo atque infatigabili 
cernit. Nec solus Leo sed signa quoque uniuersa zodiaci ad naturam solis iure 
referuntur: et, ut ab Ariete incipiam, magna illi concordia est. Nam is per 
menses sex hibernos sinistro incubat lateri, ab aequinoctio uerno supra dextrum 
latus: sicut et sol ab eodem tempore dextrum hemisphaerium, reliquo ambit 
sinistrum. Ideo et Ammonem, quem deum solem occidentem Libyes existimant, 
arietinis cornibus fingunt, quibus maxime id animal ualet, sicut sol radiis. Nam 
et apud Graecos g-apo g-tou g-kerohs g-krios appellatur. Taurum uero ad solem referri 
multiplici ratione Aegyptius cultus ostendit: uel quia apud Heliopolim taurum 
soli consecratum, quem Neuton cognominant, maxime colunt, uel quia bos Apis in 
ciuitate Memphi solis instar excipitur, uel quia in oppido Hermunthi magnifico 
Apollinis templo consecratum soli colunt taurum, Bacin cognominantes, insignem 
miraculis conuenientibus naturae solis. Nam et per singulas horas mutare colores 
adfirmatur et hirsutus setis dicitur in aduersum nascentibus contra naturam 
omnium animalium: unde habetur uelut imago solis in aduersam mundi partem 
nitentis. Gemini autem, qui alternis mortibus uiuere creduntur, quid aliud nisi 
solem unum eundemque significant modo descendentem in ima mundi modo mundi in 
summam altitudinem resurgentem? Cancer obliquo gressu quid aliud nisi iter solis 
ostendit, qui uiam numquam rectam sed per illam semper meare sortitus est 
Obliquus qua se signorum uerteret ordo: 
maximeque in illo signo sol in cursu supero incipit obliquus inferiora iam 
petere. De Leone iam supra dictum est. Virgo autem, quae manu aristam refert, 
quid aliud quam g-dunamis g-hehliakeh quae fructibus curat? Et ideo Iustitia 
creditur, quae sola facit nascentes fructus ad usus hominum peruenire. Scorpius 
totus, in quo Libra est, naturam solis imaginatur, qui hieme torpescit et 
transacta hac aculeum rursus erigit ui sua, nullum natura damnum ex hiberno 
torpore perpessa. Sagittarius, qui omnium zodiaci domiciliorum imus atque 
postremus est, ideo ex homine in feram per membra posteriora degenerat, quasi 
postremis partibus suis a superis in inferna detrusus: sagitta tamen iacit, quod 
indicat tunc quoque uniuersorum constare uitam radio solis uel ab ima parte 
uenientis. Capricornus ab infernis partibus ad supera solem reducens caprae 
naturam uidetur imitari; quae, dum pascitur ab imis partibus, semper 
prominentium scopulorum alta deposcit. Aquarius nonne ipsam uim solis ostendit? 
Unde enim imber caderet in terras, nisi solis calor ad supera traheret humorem 
cuius refusio pluuialis est copia? In ultimo ordine zodiaci Pisces locati sunt: 
quos consecrauit soli non aliqua naturae suae imaginatio, ut cetera, sed 
ostentatio potentiae sideris, a quo uita non solum aeriis terrenisque animalibus 
datur, sed illis quoque quorum conuersatio aquis mersa uelut a conspectu solis 
exulat: tanta est uis solis, ut abstrusa quoque penetrando uiuificet. 
 
[1,22] XXII. Quod Nemesis, Pan (quem uocant Inuum) et Saturnus aliud
non sint quam Sol.

 Et, ut ad solis multiplicem potestatem reuoluatur oratio, Nemesis quae contra 
superbiam colitur quid aliud est quam solis potestas, cuius ista natura est ut 
fulgentia obscuret et conspectui auferat quaeque sunt in obscuro inluminet 
offerat conspectui? 
 Pan ipse, quem uocant Inuum, sub hoc habitu quo cernitur solem se esse 
prudentioribus permittit intellegi. Hunc deum Arcades colunt appellantes g-ton
g-tehs g-hulehs g-kurion, non siluarum dominum sed uniuersae substantiae materialis 
dominatorem significari uolentes, cuius materiae uis uniuersorum corporum, seu 
illa diuina siue terrena sint, conponit essentiam. Ergo Inui cornua barbaeque 
prolixa demissio naturam lucis ostendunt, qua sol et ambitum caeli superioris 
inluminat et inferiora conlustrat: unde Homerus de eo ait: 
 g-Ohrnuth g-hin' g-athanatoisi g-phoohs g-pheroi g-ehde g-brotoisin. 
Quid fistula uel uirga significent superius in habitu Attinis expressimus. Quod 
in caprae pedes desinit, haec argumenti ratio est, quia materia, quae in omnem 
substantiam sole dispensante porrigitur, diuinis de se corporibus effectis in 
terrae finitur elementum. Ad huius igitur extremitatis signum pedes huius 
animalis electi sunt, quod et terrenum esset et tamen semper peteret alta 
pascendo, sicut sol, uel cum radios superne demittit in terras uel cum se 
recolligit, in montibus uisitur. Huius Inui amor et deliciae  jHcw` creditur 
nullius oculis obnoxia: quod significat harmoniam caeli, quae soli amica est 
quasi sphaerarum omnium de quibus nascitur moderatori, nec tamen potest nostris 
umquam sensibus deprehendi. 
 Saturnus ipse, qui auctor est temporum et ideo a Graecis inmutata littera 
g-kronos quasi g-chronos uocatur, quid aliud nisi sol intellegendus est, cum 
tradatur ordo elementorum temporum numerositate distinctus, luce patefactus, 
nexus aeternitate conductus, uisione discretus, quae omnia actum solis 
ostendunt? 
 
[1,23] XXIII. g-Iouem quoque, et Assyriorum Adad, eundem esse, quem Solem. 
Tum et theologorum et Orphei auctoritate ostendi posse, omnes Deos referri ad Solem.

Nec ipse Iuppiter, rex deorum, naturam solis uidetur excedere: sed eundem esse 
Iouem ac solem claris docetur indiciis. Nam cum ait Homerus: 
g-Zeus g-gar g-ohkeanon g-met g-amumonas g-Aithiopehas
g-chthizos g-ebeh g-meta g-daita g-g-theoi g-hama g-pantes g-eponto, 
g-Dohdekateh g-de g-toi g-authis g-eleusetai g-oulumponde.
 
Iouis appellatione solem intellegi Cornificius scribit, cui unda oceani uelut 
dapes ministrat. Ideo enim, sicut et Posidonius et Cleanthes adfirmant, solis 
meatus a plaga quae usta dicitur non recedit, quia sub ipsa currit oceanus qui 
terram et ambit et diuidit, omnium autem physicorum adsertione constat calorem 
humore nutriri. Nam quod ait: g-Theoi g-d' g-hama g-pantes g-eponto, sidera 
intelleguntur, quae cum eo ad occasus ortusque cotidiano impetu caeli feruntur 
eodemque aluntur humore. g-Theous enim dicunt sidera et stellas, g-apo g-tou
g-theein, id est g-trechein, quod semper in cursu sint, g-eh g-apo g-tou g-theohreisthai. 
Addit poeta: g-Dohdekateh g-de g-toi g-authis, non dierum sed horarum significans 
numerum, quibus referuntur ad hemisphaerii superioris exortum. Intellectum 
nostrum in eandem sententiam ducunt, etiam de etymo, Platonis haec uerba:  
g-Ho g-men g-de g-megas g-hehgemohn g-en g-ouranoh g-Zeus, g-elaunohn 
g-ptehnon g-arma g-prohtos g-poreuetai g-diakosmohn g-panta, g-kapimeloumenos
g-toh g-de g-epetai g-stratia g-theohn g-kai g-daimonohn g-kata g-dohdeka
g-mereh g-kekosmehmeneh, g-menei g-de g-estia g-en g-theohn
g-oikoh g-moneh. His enim uerbis magnum in caelo ducem solem uult sub 
appellatione Iouis intellegi, alato curru uelocitatem sideris monstrans. Nam 
quia, in quocunque signo fuerit, praestat omnia signa et sidera signorumque 
praestites deos, uidetur cunctos deos ducatu praeire ordinando cuncta 
ornandoque, atque ideo uelut exercitum eius ceteros deos haberi per XI signorum 
partes distributos, quia ipse duodecimi signi, in quocunque signo fuerit, locum 
occupat. Nomen autem daemonum cum deorum appellatione coniungit, aut quia dii 
sunt g-daehmones, id est scientes futuri, aut, ut Posidonius scribit in libris 
quibus titulus est g-Peri g-hehrohohn g-kai g-daimonohn, quia ex aetheria substantia 
parta atque diuisa qualitas illis est, siue g-apo g-tou g-deomenou, id est 
g-kaiomenou, seu g-apo g-tou g-daiomenou, hoc est g-merizomenou. Quod autem addit: 
g-menei g-d' g-estia g-en g-theohn g-oikoh g-moneh, significat quia haec sola, quam 
terram esse accipimus, manet inmobilis intra domum deorum, id est intra mundum, 
ut ait Euripides: 
g-Kai g-Gaia g-mehter g-estian g-de g-s' g-hoi g-sophoi
g-Brotohn g-kalousin, g-ehmenehn g-en g-aitheri.
Hinc quoque ostenditur quid de sole et Ioue sit sentiendum, cum alibi dicatur: 
G-Panta g-idohn g-Dios g-ophthalmos g-kai g-panta g-noehsas 
et alibi: 
 g-Helios g-th' g-hos g-pant' g-ephoras g-kai g-pant' g-epakoueis., 
unde utrumque constat una potestate censendum. Assyrii quoque solem sub nomine 
Iouis, quem Diua  g-Hieropolitehn cognominant, maximis cerimoniis celebrant in 
ciuitate quae Heliopolis nuncupatur. Eius dei simulachrum sumptum est de oppido 
Aegypti quod et ipsum Heliopolis appellatur, regnante apud Aegyptios Senemure, 
seu idem Senepos nomine fuit: perlatumque est primum in eam per Opiam legatum 
Deleboris regis Assyriorum sacerdotesque Aegyptios quorum princeps fuit 
Partemetis, diuque habitum apud Assyrios postea Heliopolim commigrauit. Cur ita 
factum quaque ratione Aegypto profectum in haec loca ubi nunc est postea 
uenerit, rituque Assyrio magis quam Aegyptio colatur, dicere supersedi, quia ad 
praesentem non attinet causam. Hunc uero eundem Iouem solemque esse cum ex ipso 
sacrorum ritu tum ex habitu dinoscitur: simulachrum enim aureum specie inberbi 
instat dextera eleuata cum flagro in aurigae modum, laeua tenet fulmen et 
spicas, quae cuncta Iouis solisque consociatam potentiam monstrant. Huius templi 
religio etiam diuinatione praepollet, quae ad Apollinis potestatem refertur, qui 
idem atque sol est. Vehitur enim simulachrum dei Heliopolitani ferculo, uti 
uehuntur in pompa ludorum Circensium deorum simulachra: et subeunt plerumque 
prouinciae proceres, raso capite, longi temporis castimonia puri, ferunturque 
diuino spiritu, non suo arbitrio sed quo deus propellit uehentes: ut uidemus 
apud Antium promoueri simulachra Fortunarum ad danda responsa. Consulunt hunc 
deum et absentes missis diplomatibus consignatis: rescribitque ordine ad ea quae 
consultatione addita continentur. Sic et imperator Traianus initurus ex ea 
prouincia Parthiam cum exercitu constantissimae religionis hortantibus amicis, 
qui maxima huiusce numinis ceperant experimenta, ut de euentu consuleret rei 
coeptae, egit Romano consilio prius explorando fidem religionis, ne forte fraus 
subesset humana: et primum misit signatos codicillos ad quos sibi rescribi 
uellet. Deus iussit afferri chartam eamque signari puram et mitti, stupentibus 
sacerdotibus ad eiusmodi factum: ignorabant quippe conditionem codicillorum. Hos 
cum maxima admiratione Traianus excepit, quod ipse quoque puris tabellis cum deo 
egisset. Tunc aliis codicillis conscriptis signatisque consuluit, an Romam 
perpetuo bello rediturus esset? Vitem centurialem deus ex muneribus in aede 
dedicatis deferri iussit, diuisamque in partes sudario condi ac proinde ferri. 
Exitus rei obitu Traiana apparuit ossibus Romam relatis. Nam fragmentis species 
reliquiarum, uitis argumento casus futuri tempus ostensum est. Et, ne sermo per 
singulorum nomina deorum uagetur, accipe, quid Assyrii de potentia solis 
opinentur. Deo enim, quem summum maximumque uenerantur, Adad nomen dederunt. 
Eius nominis interpretatio significat unus unus. Hunc ergo ut potentissimum 
adorant deum: sed subiungunt eidem deam nomine Adargatin, omnemque potestatem 
cunctarum rerum his duobus attirbuunt solem terramque intellegentes, nec 
multitudine nominum enuntiantes diuisam eorum per omnes species potestatem, sed 
argumentis quibus ornantur significantes multiplicem praestantiam duplicis 
numinis. Ipsa autem argumenta solis rationem locuntur. Namque simulachrum Adad 
insigne cernitur radiis inclinatis, quibus monstratur uim caeli in radiis esse 
solis qui demittuntur in terram. Adargatidis simulachrum sursum uersum 
reclinatis radiis insigne est monstrando radiorum ui superne missorum enasci 
quaecunque terra progenerat. Sub eodem simulachro species leonum sunt, eadem 
ratione terram esse monstrantes qua Phryges finxere Matrem Deum, id est terram, 
leonibus uehi. Postremo potentiam solis ad omnium potestatum summitatem referri 
indicant theologi, qui in sacris hoc breuissima precatione demonstrant dicentes: 
g-Hehlie g-pantokrator g-kosmou g-pneuma g-kosmou g-dunamis g-kosmou g-phohs. 
Solem esse omnia et Orpheus testatur his uersibus: 
g-Kekluthi g-tehleporou g-dinehs g-elikaugea g-kuklon 
g-Ouraniais g-strophaligxi g-peridromon g-aien g-helissohn, 
g-Aglae g-Zeu g-Dionuse g-pater g-pontou g-pater g-aiehs, 
g-Hehlie g-paggenetor, g-panaiole, g-chruseophegges. 
 
[1,24] XXIV. De laudibus uariaque eruditione Vergilii. Tum de iis,
quae sequentibus libris per ordinem sunt explicanda.

 Hic cum Praetextatus fecisset loquendi finem, omnes in eum adfixis uultibus 
ammirationem stupore prodebant: dein laudare hic memoriam, ille doctrinam, 
cuncti religionem, adfirmantes, hunc esse unum archanae deorum naturae conscium, 
qui solus diuina et adsequi animo et eloqui posset ingenio. Inter haec 
Euangelus: Equidem, inquit, miror potuisse tantorum potestatem numinum 
conprehendi: uerum, quod Mantuanum nostrum ad singula, cum de diuinis sermo est, 
testem citatis, gratiosius est quam ut iudicio fieri putetur. An ego credam, 
quod ille, cum diceret: Liber et alma Ceres pro sole ac luna, non hoc in 
alterius poetae imitationem posuit, ita dici audiens, cur tamen diceretur 
ignorans? Nisi forte, ut Graeci omnia sua in inmensum tollunt, nos quoque etiam 
poetas nostros uolumus philosophari: cum ipse Tullius, qui non minus professus 
est philosophandi studium quam loquendi, quotiens aut de natura deorum aut de 
fato aut de diuinatione disputat, gloriam quam oratione conflauit incondita 
rerum relatione minuat. Tum Symmachus: De Cicerone, Euangele, qui conuiciis 
inpenetrabilis est, post uidebimus: nunc, quia cum Marone nobis negotium est, 
respondeas uolo, utrum poetae huius opera instituendis tantum pueris idonea 
iudices an alia illis altiora inesse fatearis? Videris enim mihi ita adhuc 
Virgilianos habere uersus qualiter eos pueri magistris praelegentibus canebamus. 
Immo pueri cum essemus, Symmache, sine iudicio mirabamur, inspicere autem uitia 
nec per magistros nec per aetatem licebat: quae tamen non pudenter quisquam 
negabit, cum ipse confessus sit. Qui enim moriens poema suum legauit igni quid 
nisi famae suae posteritati subtrahendo curauit? Nec inmerito: eruuit quippe de 
se futura iudicia, si legeretur petitio deae precantis filio arma a marito cui 
soli nupserat nec ex eo prolem suscepisse se nouerat, uel si mille alia multum 
pudenda seu in uerbis modo Graecis modo barbaris seu in ipsa dispositione operis 
deprehenderentur. Cumque adhuc dicentem omnes exhorruissent, subtexuit 
Symmachus: Haec est quidem, Euangele, Maronis gloria, ut nullius laudibus 
crescat, nullius uituperatione minuatur: uerum ista quae proscindis defendere 
quilibet potest ex plebeia grammaticorum cohorte, ne Seruio nostro, qui priscos, 
ut mea fert opinio, praeceptores doctrina praestat, in excusandis talibus 
quaeratur iniuria: sed quaero, utrum, cum poetica tibi in tanto poeta 
displicuerit, nerui tamen oratorii, qui in eodem ualidissimi sunt, placere 
uideantur? Haec uerba primum Euangeli risus excepit. Deinde subiecit: Id hercle 
restat denique, ut et oratorem Virgilium renuntietis: nec mirum, cum et ad 
philosophos ambitus uester paulo ante prouexerit. Si in hac opinione es, inquit 
Symmachus, ut Maro tibi nihil nisi poeticum sensisse aestimetur, licet hoc 
quoque eidem nomen inuideris: audi, quid de operis sui multiplici doctrina ipse 
pronuntiet. Ipsius enim Maronis epistola, qua conpellat Augustum, ita incipit: 
Ego uero frequentes a te litteras accipio, et infra: De Aenea quidem meo, si 
mehercle iam dignum auribus haberem tuis, libenter mitterem: sed tanta inchoata 
res est, ut paene uitio mentis tantum opus ingressus mihi uidear, cum 
praesertim, ut scis, alia quoque studia ad id opus multoque potiora inpertiar. 
Nec his Virgilii uerbis copia rerum dissonat, quam plerique omnes litteratores 
pedibus inlotis praetereunt, tamquam nihil ultra uerborum explanationem liceat 
nosse grammatico. Ita sibi belli isti homines certos scientiae fines et uelut 
quaedam pomeria et effata posuerunt, ultra quae si quis egredi audeat, 
introspexisse in aedem deae a qua mares absterrentur existimandus sit. Sed nos, 
quos crassa Minerua dedecet, non patiamur abstrusa esse adyta sacri poematis, 
sed archanorum sensuum inuestigato aditu doctorum cultu celebranda praebeamus 
reclusa penetralia. Et ne uidear uelle omnia unus amplecti, spondeo 
uiolentissima inuenta uel sensa rhetoricae in Virgiliano me opere 
demonstraturum: Eusebio autem, oratorum eloquentissimo, non praeripio de 
oratoria apud Maronem arte tractatum, quem et doctrina et docendi usu melius 
exequetur: reliquos omnes qui adestis impense precatus sim, ut quid uestrum 
quisque praecipuum sibi annotauerit de Maronis ingenio uelut ex symbola 
conferamus. Mirum in modum alacritatem omnibus qui aderant haec uerba 
pepererunt, et adsurgens quisque in desiderium alios audiendi non uidit et se in 
idem munus uocandum. Itaque hortatu mutuo concitati in adsensum facile ac 
libenter animati sunt, intuentesque omnes Praetextatum orabant ut iudicium suum 
primus aperiret, ceteris per ordinem quem casus sedendi fecerat secuturis. Et 
Vettius: Equidem inter omnia quibus eminet laus Maronis hoc assiduus lector 
ammiror, quia doctissime ius pontificium, tamquam hoc professus, in multa et 
uaria operis sui parte seruauit: et, si tantae dissertationi sermo non cesserit, 
promitto fore ut Virgilius noster pontifex maximus adseratur. Post hunc 
Flauianus: Apud poetam nostrum, inquit, tantam scientiam iuris auguralis 
inuenio, ut, si aliarum disciplinarum doctrina destitueretur, haec illum uel 
sola professio sublimaret. Eustathius deinde: Maxime, inquit, praedicarem, 
quanta de Graecis cautus et tamquam aliud agens modo artifici dissimulatione 
modo professa imitatione transtulerit, ni me maior ammiratio de astrologia 
totaque philosophia teneret, quam parcus et sobrius operi suo nusquam 
reprehendendus aspersit. Furius Albinus alterum fouens Praetextati latus, 
iuxtaque eum Caecina Albinus, ambo uetustatis adfectationem in Virgilio 
praedicabant, alter in uersibus, Caecina in uerbis. Auienus: Non adsumam mihi, 
ait, ut unam aliquam de Virgilianis uirtutibus audeam praedicare, sed audiendo 
quaecunque dicetis, si quid uel de his mihi uidebitur uel iamdudum legenti 
annotandum uisum est, oportunius proferam: modo memineritis a Seruio nostro 
exigendum ut quicquid obscurum uidebitur quasi litteratorum omnium longe maximus 
palam faciat. His dictis et uniuerso coetui conplacitis Praetextatus, cum in se 
conuersa omnium ora uidisset: Philosophia, inquit, quod unicum est munus deorum 
et disciplina disciplinarum, honoranda est anteloquio: unde meminerit Eustathius 
primum sibi locum ad disserendum omni alia professione cedente concessum. Huic 
tu, mi Flauiane, succedes, ut et auditu uestro recreer et aliquanto silentio 
instaurem uires loquendi. 
 Inter haec seruilis moderator obsequii, cui cura uel adolendi Penates uel 
struendi penum et domesticorum actuum ministros regendi, ammonet dominum 
familiam pro sollemnitate annui moris epulatam. Hoc enim festo religiosae domus 
prius famulos instructis tamquam ad usum domini dapibus honorant: et ita demum 
patribus familias mensae apparatus nouatur. Insinuat igitur praesul famulitii 
coenae tempus et dominos iam uocare. Tum Praetextatus: Reseruandus igitur est 
Virgilius noster ad meliorem partem diei, ut mane nouum inspiciendo per ordinem 
carmini destinemus. Nunc hora nos ammonet ut honore uestro haec mensa dignetur. 
Sed et Eustathius et post hunc Nicomachus meminerint crastina dissertatione 
seruari sibi anteloquii functionem. Et Flauianus: Ex placita iam uos lege 
conuenio, ut sequenti die Penates mei beari se tanti coetus hospitio glorientur. 
His cum omnes assensi esent, ad coenam, alio aliud de his quae inter se 
contulerant reminiscente adprobanteque, cum magna alacritate animi concesserunt.