A [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem A patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, A senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio A Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam A praesentibus coram haberi sermo uideretur. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus A patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [15] Tu uelim A me animum parumper auertas, Laelium loqui ipsum putes. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est A Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est A patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit A dis immortalibus datum. [96] Fannius: Nos autem A te potius; quamquam etiam ab istis saepe quaesiui et audiui non inuitus equidem; sed aliud quoddam filum orationis tuae. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis A natura ipsa profecta alia causa. [108] Quapropter A natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. [128] Sic et utilitates ex amicitia maximae capientur et erit eius ortus A natura quam ab imbecillitate grauior et uerior. [148] Ti- quidem Gracchum rem publicam uexantem A Q- Tuberone aequalibusque amicis derelictum uidebamus. [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si A uirtute defeceris. [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic A patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. [173] Videre iam uideor populum A senatu disiunctum, multitudinis arbitrio res maximas agi. [188] Solem enim e mundo tollere uidentur, qui amicitiam e uita tollunt, qua nihil A dis immortalibus melius habemus, nihil iucundius. [204] Quam ob rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae fons A natura constitutus. [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si A caritate uulgi abhorreret. [216] Quis enim aut eum diligat quem metuat, aut eum A quo se metui putet? [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, A Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se A suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [296] Atque in omni re considerandum est et quid postules ab amico et quid patiare A te impetrari. [298] Est etiam quasi quaedam calamitas in amicitiis dimittendis non numquam necessaria; iam enim A sapientium familiaritatibus ad uulgares amicitias oratio nostra delabitur. [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est A collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. [313] Ipse enim se quisque diligit, non ut aliquam A se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi quisque carus est. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix A natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [331] Quamquam A multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [336] Verum ergo illud est quod A Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. [354] Secerni autem blandus amicus A uero et internosci tam potest adhibita diligentia quam omnia fucata et simulata a sinceris atque ueris. [354] Secerni autem blandus amicus a uero et internosci tam potest adhibita diligentia quam omnia fucata et simulata A sinceris atque ueris. [389] Vicissim autem senes in adulescentium caritate acquiescimus, ut in uestra, ut in Q- Tuberonis; equidem etiam admodum adulescentis P- Rutili, A. [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et A quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. AB [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa AB eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum AB illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata AB eo meminisset Scaeuola. [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; AB his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim AB isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, AB eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo autem esse multa), AB iis, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. [96] Fannius: Nos autem a te potius; quamquam etiam AB istis saepe quaesiui et audiui non inuitus equidem; sed aliud quoddam filum orationis tuae. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet AB alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [107] Nam utilitates quidem etiam AB iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam AB indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et AB eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; AB altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. [117] Quam si qui putant AB imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [123] Sed quamquam utilitates multae et magnae consecutae sunt, non sunt tamen AB earum spe causae diligendi profectae. [125] AB his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. [126] Quam ob rem hos quidem AB hoc sermone remoueamus, ipsi autem intellegamus natura gigni sensum diligendi et beneuolentiae caritatem facta significatione probitatis. [128] Sic et utilitates ex amicitia maximae capientur et erit eius ortus a natura quam AB imbecillitate grauior et uerior. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid AB amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur AB iis quibus obsequi nollent. [142] Illos autem qui quiduis AB amico auderent postulare, postulatione ipsa profiteri omnia se amici causa esse facturos. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare AB iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [159] Igitur ne suspicari quidem possumus quemquam horum AB amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra ius iurandum, contra rem publicam esset. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut AB amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut AB amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod AB amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse AB ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? [223] Atque hoc quidem uidere licet, eos qui antea commodis fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni AB iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta AB amicis non possit esse iucunda. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat AB amicis. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari AB indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [235] Tertius uero ille finis deterrimus, ut, quanti quisque se ipse faciat, tanti fiat AB amicis. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum AB aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem AB amico esse uiolatum. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit AB amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. [296] Atque in omni re considerandum est et quid postules AB amico et quid patiare a te impetrari. [303] AB amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec AB iis desiderant. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter AB altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui AB aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. [339] Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec ea, quae AB ea monemur, audimus. [344] Cuius autem aures clausae ueritati sunt, ut AB amico uerum audire nequeat, huius salus desperanda est. [383] Sed nescio quo pacto AB amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est AB amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [398] Nam quid ego de studiis dicam cognoscendi semper aliquid atque discendi? in quibus remoti AB oculis populi omne otiosum tempus contriuimus. ABDUCI [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, ABDUCI incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. ABEST [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque ABEST, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. ABHORRERET [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi ABHORRERET. ABIECERUNT [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes ABIECERUNT in rem tam humilem tamque contemptam. ABIECTIOR [236] Saepe enim in quibusdam aut animus ABIECTIOR est aut spes amplificandae fortunae fractior. ABSENTES [83] Quocirca et ABSENTES adsunt et egentes abundant et imbecilli ualent et, quod difficilius dictu est, mortui uiuunt; tantus eos honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum. ABSIT [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio ABSIT; consilium uero dare audeamus libere. ABSTULIT [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas ABSTULIT; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. ABSURDUM [200] Quid enim tam ABSURDUM quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [346] Atque illud ABSURDUM, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. ABUNDANT [83] Quocirca et absentes adsunt et egentes ABUNDANT et imbecilli ualent et, quod difficilius dictu est, mortui uiuunt; tantus eos honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum. ABUNDANTIA [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum ABUNDANTIA uiuere? ABUNDANTIAM [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, ABUNDANTIAM et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. AC [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque AC tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [122] Minime hercule! AC ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum AC diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. [232] Altera sententia est, quae definit amicitiam paribus officiis AC uoluntatibus. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se AC diligent sed etiam uerebuntur. [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam deuium quam animus eius qui ad alterius non modo sensum AC uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? ACCEDAT [264] ACCEDAT huc suauitas quaedam oportet sermonum atque morum, haudquaquam mediocre condimentum amicitiae. ACCEDERE [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset ACCEDERE, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. ACCEDERET [63] Sic enim mihi perspicere uideor, ita natos esse nos ut inter omnes esset societas quaedam, maior autem ut quisque proxime ACCEDERET. ACCEDUNT [157] Ex hoc numero nobis exempla sumenda sunt, et eorum quidem maxime qui ad sapientiam proxime ACCEDUNT. ACCEPERIS [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem ACCEPERIS cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. ACCEPERIT [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam ACCEPERIT; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. ACCEPIMUS [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum ACCEPIMUS, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam ACCEPIMUS, quos nouit uita communis. [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus ACCEPIMUS), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem ACCEPIMUS, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. ACCEPISSEMUS [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum ACCEPISSEMUS a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. ACCEPTO [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio ACCEPTO et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum primum motum animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. ACCEPTORUM [233] Hoc quidem est nimis exigue et exiliter ad calculos uocare amicitiam, ut par sit ratio ACCEPTORUM et datorum. ACCESSIO [36] Quid igitur hunc paucorum annorum ACCESSIO iuuare potuisset? ACCESSIT [353] Multi autem Gnathonum similes cum sint loco, fortuna, fama superiores, horum est assentatio molesta, cum ad uanitatem ACCESSIT auctoritas. ACCIDAT [380] Quod ut ne ACCIDAT, magis cauendum est. ACCIDERIT [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna ACCIDERIT ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. ACCIDISSE [31] Nihil mali ACCIDISSE Scipioni puto, mihi accidit, si quid accidit; suis autem incommodis grauiter angi non amicum sed se ipsum amantis est. ACCIDIT [31] Nihil mali accidisse Scipioni puto, mihi ACCIDIT, si quid accidit; suis autem incommodis grauiter angi non amicum sed se ipsum amantis est. [31] Nihil mali accidisse Scipioni puto, mihi accidit, si quid ACCIDIT; suis autem incommodis grauiter angi non amicum sed se ipsum amantis est. ACCIPERE [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter ACCIPERE, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. ACCIPERET [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id ACCIPERET ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. ACCIPIENDA [164] Turpis enim excusatio est et minime ACCIPIENDA cum in ceteris peccatis, tum si quis contra rem publicam se amici causa fecisse fateatur. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec ACCIPIENDA amice, cum beneuole fiunt. ACCIPIT [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque ACCIPIT illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. ACCURATAM [98] Qualis tum patronus iustitiae fuit contra ACCURATAM orationem Phili! ACERBA [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non ACERBA. ACERBITATE [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio ACERBITATE, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. ACERBITATIS [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus ACERBITATIS suae. ACERBIUS [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum ACERBIUS in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. ACERBOS [345] Scitum est enim illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam ACERBOS inimicos mereri quam eos amicos qui dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, hos numquam. ACERRIMUS [161] At uero Ti- Gracchum sequebantur C- Carbo, C- Cato, et minime tum quidem C- frater, nunc idem ACERRIMUS. ACILIUM [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- ACILIUM apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. ACILIUS [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, ACILIUS, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. ACQUIESCIMUS [389] Vicissim autem senes in adulescentium caritate ACQUIESCIMUS, ut in uestra, ut in Q- Tuberonis; equidem etiam admodum adulescentis P- Rutili, A. ACRITER [184] Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non modo aperte sed etiam ACRITER, si res postulabit, et adhibitae pareatur. ACTA [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel ACTA constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [326] Sed cum multis in rebus neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et ACTA agimus, quod uetamur uetere prouerbio. ACTIONEMUE [191] Neque enim est consentaneum ullam honestam rem ACTIONEMUE, ne sollicitus sis, aut non suscipere aut susceptam deponere. ACTUM [32] Cum illo uero quis neget ACTUM esse praeclare? [45] Quam ob rem cum illo quidem, ut supra dixi, ACTUM optime est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius introieram, sic prius exire de uita. [363] Atque id ACTUM est praetore me quinquennio ante quam consul sum factus; ita re magis quam summa auctoritate causa illa defensa est. ACUTE [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa ACUTE ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. AD [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus AD Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [3] Quo mortuo me AD pontificem Scaeuolam contuli, quem unum nostrae ciuitatis et ingenio et iustitia praestantissimum audeo dicere. [4] Sed de hoc alias; nunc redeo AD augurem. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus AD te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [13] Sed ut tum AD senem senex de senectute, sic hoc libro ad amicum amicissimus scripsi de amicitia. [13] Sed ut tum ad senem senex de senectute, sic hoc libro AD amicum amicissimus scripsi de amicitia. [16] C- Fannius et Q- Mucius AD socerum ueniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus AD uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu AD superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam AD inferos peruenisse. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil AD eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum AD deos faciliorem fuisse quam Scipioni? [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem AD modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens AD res uel secundas uel aduersas. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id AD uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed AD communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [58] Numquam ego dicam C- Fabricium, M- Curium, Ti- Coruncanium, quos sapientes nostri maiores iudicabant, AD istorum normam fuisse sapientes. [106] Amor enim, ex quo amicitia nominata est, princeps est AD beneuolentiam coniungendam. [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant AD quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat AD diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus AD illum primum motum animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. [118] Quod si ita esset, ut quisque minimum esse in se arbitraretur, ita AD amicitiam esset aptissimus; quod longe secus est. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi AD liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [125] Ab his qui pecudum ritu AD uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque AD bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam AD reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. [130] Ortum quidem amicitiae uidetis, nisi quid AD haec forte uultis. [136] Quamquam ille quidem nihil difficilius esse dicebat, quam amicitiam usque AD extremum uitae diem permanere. [139] Sin autem AD adulescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum contentione uel uxoriae condicionis uel commodi alicuius, quod idem adipisci uterque non posset. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent AD iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum AD me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [154] Itaque hac amentia quaestione noua perterritus in Asiam profugit, AD hostes se contulit, poenas rei publicae graues iustasque persoluit. [157] Ex hoc numero nobis exempla sumenda sunt, et eorum quidem maxime qui AD sapientiam proxime accedunt. [171] Serpit deinde res; quae procliuis AD perniciem, cum semel coepit, labitur. [174] Plures enim discent quem AD modum haec fiant, quam quem ad modum iis resistatur. [174] Plures enim discent quem ad modum haec fiant, quam quem AD modum iis resistatur. [184] Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur AD monendum non modo aperte sed etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse AD beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, AD quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod AD se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam AD amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [205] Sed eadem bonitas etiam AD multitudinem pertinet. [217] Coluntur tamen simulatione dumtaxat AD tempus. [230] Nec enim illa prima uera est, ut, quem AD modum in se quisque sit, sic in amicum sit animatus. [233] Hoc quidem est nimis exigue et exiliter AD calculos uocare amicitiam, ut par sit ratio acceptorum et datorum. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem AD modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia AD suam potentiam reuocantis esse sententiam. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas AD reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, AD tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum AD res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. [246] Sed (saepe enim redeo AD Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui AD amicitias essent idonei, iudicarent. [253] Imbecilla enim est natura AD contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna causa sit neglecta amicitia. [255] Quid? haec ut omittam, quam graues, quam difficiles plerisque uidentur calamitatum societates! AD quas non est facile inuentu qui descendant. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent AD fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [261] Addendum eodem est, ut ne criminibus aut inferendis delectetur aut credat oblatis, quae pertinent omnia AD eam, quam iam dudum tracto, constantiam. [265] Tristitia autem et in omni re seueritas habet illa quidem grauitatem, sed amicitia remissior esse debet et liberior et dulcior et AD omnem comitatem facilitatemque procliuior. [287] Non enim neque tu possis, quamuis excellas, omnes tuos AD honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. [288] Quod si etiam possis quiduis deferre AD alterum, uidendum est tamen, quid ille possit sustinere. [294] Nec enim, ut AD fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. [298] Est etiam quasi quaedam calamitas in amicitiis dimittendis non numquam necessaria; iam enim a sapientium familiaritatibus AD uulgares amicitias oratio nostra delabitur. [299] Erumpunt saepe uitia amicorum tum in ipsos amicos, tum in alienos, quorum tamen AD amicos redundet infamia. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant AD quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus AD ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [322] Quae si quos inter societas aut est aut fuit aut futura est, eorum est habendus AD summum naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes AD unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui AD rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [337] Sic natura solitarium nihil amat semperque AD aliquod tamquam adminiculum adnititur; quod in amicissimo quoque dulcissimum est. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium AD uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil AD ueritatem. [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam deuium quam animus eius qui AD alterius non modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? [353] Multi autem Gnathonum similes cum sint loco, fortuna, fama superiores, horum est assentatio molesta, cum AD uanitatem accessit auctoritas. [361] Atque, ut AD me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum AD populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. [371] Hos delectat assentatio, his fictus AD ipsorum uoluntatem sermo cum adhibetur, orationem illam uanam testimonium esse laudum suarum putant. [372] Nulla est igitur haec amicitia, cum alter uerum audire non uult, alter AD mentiendum paratus est. [376] Semper auget assentator id, quod is cuius AD uoluntatem dicitur uult esse magnum. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque AD extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), AD leues amicitias defluxit oratio. [384] Quam ob rem AD illa prima redeamus eaque ipsa concludamus aliquando. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, AD id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem AD calcem, ut dicitur, peruenire. ADDENDUM [261] ADDENDUM eodem est, ut ne criminibus aut inferendis delectetur aut credat oblatis, quae pertinent omnia ad eam, quam iam dudum tracto, constantiam. ADDI [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte ADDI potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. ADDIMUS [202] Quid, si illud etiam ADDIMUS, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. ADDUCAS [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel ADDUCAS, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. ADDUCI [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se ADDUCI posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. ADDUCTA [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et ADDUCTA in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. ADDUCTI [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis ADDUCTI sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. ADEPTUS [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non ADEPTUS est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. ADERAM [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod ADERAM Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. ADESSET [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius ADESSET et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. ADEUNDIS [91] Itaque si quando aliquod officium exstitit amici in periculis aut ADEUNDIS aut communicandis, quis est qui id non maximis efferat laudibus? ADFECTI [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum ADFECTI simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. ADFEREBAT [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam ADFEREBAT, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. ADFERRE [102] Laelius: Vim hoc quidem est ADFERRE. ADFERT [400] Sed nec illa exstincta sunt alunturque potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis plane orbatus essem, magnum tamen ADFERT mihi aetas ipsa solacium. ADFERUNT [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias ADFERUNT, repudientur. [270] Nouitates autem si spem ADFERUNT, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. ADFUISSES [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non ADFUISSES, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [97] Scaeuola: Tum magis id diceres, Fanni, si nuper in hortis Scipionis, cum est de re publica disputatum, ADFUISSES. ADFUISTI [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non ADFUISTI, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. ADFUISTIS [359] Sed ADFUISTIS, et est in manibus oratio. ADGNOSCO [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec ADGNOSCO nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. ADHIBEATUR [184] Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et ADHIBEATUR ad monendum non modo aperte sed etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur. ADHIBERE [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis ADHIBERE curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus ADHIBERE omnino leuitatis est. ADHIBEREMUS [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam ADHIBEREMUS in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. ADHIBETUR [371] Hos delectat assentatio, his fictus ad ipsorum uoluntatem sermo cum ADHIBETUR, orationem illam uanam testimonium esse laudum suarum putant. ADHIBITA [354] Secerni autem blandus amicus a uero et internosci tam potest ADHIBITA diligentia quam omnia fucata et simulata a sinceris atque ueris. ADHIBITAE [184] Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non modo aperte sed etiam acriter, si res postulabit, et ADHIBITAE pareatur. ADHIBITIS [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum primum motum animi et amoris ADHIBITIS admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. ADHUC [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam ADHUC mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. ADIPISCI [139] Sin autem ad adulescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum contentione uel uxoriae condicionis uel commodi alicuius, quod idem ADIPISCI uterque non posset. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus ADIPISCI, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. ADIUMENTIQUE [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii ADIUMENTIQUE causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. ADIUNCTA [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine ADIUNCTA, quibus rebus ad illum primum motum animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. ADIUNGAT [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et ADIUNGAT, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. ADIUTOR [179] His ADIUTOR contra patriam inuentus est nemo; itaque mortem sibi uterque consciuit. ADIUTORES [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut ADIUTORES essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. ADIUTRIX [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia ADIUTRIX a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum ADIUTRIX, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. ADIUUANDAE [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates ADIUUANDAE sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. ADIUUES [286] Tantum autem cuique tribuendum, primum quantum ipse efficere possis, deinde etiam quantum ille quem diligas atque ADIUUES, sustinere. ADLICIAT [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil quod magis ADLICIAT ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. ADMINICULUM [337] Sic natura solitarium nihil amat semperque ad aliquod tamquam ADMINICULUM adnititur; quod in amicissimo quoque dulcissimum est. ADMIRABILIA [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam ADMIRABILIA uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. ADMIRABILIS [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum primum motum animi et amoris adhibitis ADMIRABILIS quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. ADMIRATIO [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel ADMIRATIO uel querella. ADMIRATIONE [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego ADMIRATIONE quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. ADMIRATIONEM [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam ADMIRATIONEM ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. ADMODUM [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci ADMODUM familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. [51] Quam ob rem utrique nostrum gratum ADMODUM feceris. [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non ADMODUM delectari? [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam ADMODUM intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui ADMODUM est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [389] Vicissim autem senes in adulescentium caritate acquiescimus, ut in uestra, ut in Q- Tuberonis; equidem etiam ADMODUM adulescentis P- Rutili, A. ADMONENDI [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque ADMONENDI sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. ADMOUENT [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius ADMOUENT ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. ADMOUET [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se ADMOUET uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. ADNITITUR [337] Sic natura solitarium nihil amat semperque ad aliquod tamquam adminiculum ADNITITUR; quod in amicissimo quoque dulcissimum est. ADPETENTEM [147] Numne, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici regnum ADPETENTEM, num Maelium debuerunt iuuare? ADPETIUERUNT [127] Quam qui ADPETIUERUNT, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. ADSCISCANTQUE [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant ADSCISCANTQUE sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. ADSENTARI [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia ADSENTARI, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. ADSEQUATUR [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem ADSEQUATUR quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. ADSINT [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec ADSINT, beata uita sit et sine his esse non possit. ADSIT [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper ADSIT, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas ADSIT, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. ADSOLET [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut ADSOLET, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. ADSUNT [83] Quocirca et absentes ADSUNT et egentes abundant et imbecilli ualent et, quod difficilius dictu est, mortui uiuunt; tantus eos honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum. ADUERSANDO [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam ADUERSANDO saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. ADUERSAS [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel ADUERSAS. [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? ADUERSAS uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [79] Nam et secundas res splendidiores facit amicitia et ADUERSAS partiens communicansque leuiores. ADUERSIS [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias ADUERSIS rebus, alias aetate ingrauescente. ADUERTI [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum ADUERTI, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. ADULANTEM [378] Aperte enim ADULANTEM nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. ADULATIONEM [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam ADULATIONEM, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. ADULESCENS [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo ADULESCENS incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. ADULESCENTES [388] Hac nos ADULESCENTES beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. ADULESCENTIAM [139] Sin autem ad ADULESCENTIAM perduxissent, dirimi tamen interdum contentione uel uxoriae condicionis uel commodi alicuius, quod idem adipisci uterque non posset. ADULESCENTIS [389] Vicissim autem senes in adulescentium caritate acquiescimus, ut in uestra, ut in Q- Tuberonis; equidem etiam admodum ADULESCENTIS P- Rutili, A. ADULESCENTIUM [389] Vicissim autem senes in ADULESCENTIUM caritate acquiescimus, ut in uestra, ut in Q- Tuberonis; equidem etiam admodum adulescentis P- Rutili, A. ADULTERAT [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque ADULTERAT), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. ADUMBRATIS [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et ADUMBRATIS loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. AEDIFICIO [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut AEDIFICIO, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? AEMILIUM [158] Videmus Papum AEMILIUM Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. AEQUALES [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et AEQUALES propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter AEQUALES, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. AEQUALIBUS [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum AEQUALIBUS possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. AEQUALIBUSQUE [148] Ti- quidem Gracchum rem publicam uexantem a Q- Tuberone AEQUALIBUSQUE amicis derelictum uidebamus. AEQUALITERQUE [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter AEQUALITERQUE respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. AEQUE [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis AEQUE ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, AEQUE autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. AEQUITAS [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, AEQUITAS, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. AEQUITATE [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde AEQUITATE iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. AEQUIUS [45] Quam ob rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime est, mecum incommodius, quem fuerat AEQUIUS, ut prius introieram, sic prius exire de uita. AEQUO [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus AEQUO quid in amicitiam congeratur. AEQUUM [104] Studiis enim generorum, praesertim in re bona, cum difficile est, tum ne AEQUUM quidem obsistere. AESTIMANDI [290] Isto enim modo nutrices et paedagogi iure uetustatis plurimum beneuolentiae postulabunt; qui neglegendi quidem non sunt sed alio quodam modo AESTIMANDI. AETAS [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia AETAS oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. [400] Sed nec illa exstincta sunt alunturque potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis plane orbatus essem, magnum tamen adfert mihi AETAS ipsa solacium. AETATE [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa AETATE loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias AETATE ingrauescente. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat AETATE, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte AETATE uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. AETATIBUS [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et AETATIBUS iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. AETATIS [138] Atque earum rerum exemplum ex similitudine capiebat ineuntis AETATIS, quod summi puerorum amores saepe una cum praetexta toga ponerentur. [332] Serpit enim nescio quo modo per omnium uitas amicitia nec ullam AETATIS degendae rationem patitur esse expertem sui. AFFICIOR [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic AFFICIOR interdum ut Catonem, non me loqui existimem. AFFLUENTIOR [234] Diuitior mihi et AFFLUENTIOR uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. AFRICANI [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem AFRICANI. [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem AFRICANI; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem AFRICANI feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. AFRICANO [18] Fannius: Sunt ista, Laeli; nec enim melior uir fuit AFRICANO quisquam nec clarior. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex AFRICANO audisse dicebat. AFRICANUS [121] AFRICANUS indigens mei? AGAMUS [61] AGAMUS igitur pingui, ut aiunt, Minerua. AGATUR [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput AGATUR aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. AGERE [50] Scaeuola: Mihi uero erit gratum; atque id ipsum cum tecum AGERE conarer, Fannius anteuertit. [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus AGERE cum populo. [374] Magnas uero AGERE gratias Thais mihi? AGERES [9] Cum enim saepe mecum AGERES ut de amicitia scriberem aliquid, digna mihi res cum omnium cognitione tum nostra familiaritate uisa est. AGI [173] Videre iam uideor populum a senatu disiunctum, multitudinis arbitrio res maximas AGI. AGIMUS [326] Sed cum multis in rebus neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et acta AGIMUS, quod uetamur uetere prouerbio. AGNOSCITUR [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime AGNOSCITUR, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. AGNOUITQUE [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit AGNOUITQUE in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. AGRESTIBUS [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, AGRESTIBUS, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. AGRI [85] Quod si exemeris ex rerum natura beneuolentiae coniunctionem, nec domus ulla nec urbs stare poterit, ne AGRI quidem cultus permanebit. AGRIGENTINUM [89] AGRIGENTINUM quidem doctum quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo constarent quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. AIO [352] Negat quis, nego; ait, AIO; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. AIS [27] Quam ob rem caue Catoni anteponas ne istum quidem ipsum, quem Apollo, ut AIS, sapientissimum iudicauit; huius enim facta, illius dicta laudantur. AIT [74] Principio qui potest esse uita 'uitalis', ut AIT Ennius, quae non in amici mutua beneuolentia conquiescit? [352] Negat quis, nego; AIT, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut AIT idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. AIUNT [61] Agamus igitur pingui, ut AIUNT, Minerua. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut AIUNT, locis pluribus utimur quam amicitia. [186] Alios autem dicere AIUNT multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. ALIA [26] Quo modo, ut ALIA omittam, mortem filii tulit! memineram Paulum, uideram Galum, sed hi in pueris, Cato in perfecto et spectato uiro. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta ALIA causa. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut ALIA ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex ALIA aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. ALIAM [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob ALIAM causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. ALIARUM [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut ALIARUM rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. ALIAS [4] Sed de hoc ALIAS; nunc redeo ad augurem. [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, ALIAS aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, ALIAS aetate ingrauescente. ALICUIUS [139] Sin autem ad adulescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum contentione uel uxoriae condicionis uel commodi ALICUIUS, quod idem adipisci uterque non posset. ALIENATIO [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim ALIENATIO disiunctioque faciunda sit. ALIENATUS [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, ALIENATUS est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. ALIENI [64] Itaque ciues potiores quam peregrini, propinqui quam ALIENI; cum his enim amicitiam natura ipsa peperit; sed ea non satis habet firmitatis. ALIENIS [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, ALIENIS nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. ALIENOS [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis ALIENOS animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. [299] Erumpunt saepe uitia amicorum tum in ipsos amicos, tum in ALIENOS, quorum tamen ad amicos redundet infamia. ALII [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et ALII plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [69] Diuitias ALII praeponunt, bonam alii ualetudinem, alii potentiam, alii honores, multi etiam uoluptates. [69] Diuitias alii praeponunt, bonam ALII ualetudinem, alii potentiam, alii honores, multi etiam uoluptates. [69] Diuitias alii praeponunt, bonam alii ualetudinem, ALII potentiam, alii honores, multi etiam uoluptates. [69] Diuitias alii praeponunt, bonam alii ualetudinem, alii potentiam, ALII honores, multi etiam uoluptates. ALIIS [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab ALIIS senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. ALIO [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque ALIO quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [21] Te autem ALIO quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab ALIO uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [290] Isto enim modo nutrices et paedagogi iure uetustatis plurimum beneuolentiae postulabunt; qui neglegendi quidem non sunt sed ALIO quodam modo aestimandi. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in ALIO, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. ALIOS [186] ALIOS autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. ALIQUA [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate ALIQUA beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna ALIQUA re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum ALIQUA cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [250] Est igitur prudentis sustinere ut cursum, sic impetum beneuolentiae, quo utamur quasi equis temptatis, sic amicitia ex ALIQUA parte periclitatis moribus amicorum. [327] Nam implicati ultro et citro uel usu diuturno uel etiam officiis repente in medio cursu amicitias exorta ALIQUA offensione disrumpimus. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint ALIQUA ex parte liberaliter uiuere. ALIQUAM [313] Ipse enim se quisque diligit, non ut ALIQUAM a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi quisque carus est. ALIQUAMDIU [277] Ut in fabulis, qui ALIQUAMDIU propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. ALIQUANDO [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an ALIQUANDO futurum sit. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si ALIQUANDO esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem ALIQUANDO odisse possemus. [384] Quam ob rem ad illa prima redeamus eaque ipsa concludamus ALIQUANDO. ALIQUANTUM [166] Deflexit iam ALIQUANTUM de spatio curriculoque consuetudo maiorum. ALIQUAS [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne ALIQUAS propter eam suscipiamus molestias? ALIQUEM [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si ALIQUEM nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in ALIQUEM inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat ALIQUEM, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si ALIQUEM, cui narraret, habuisset. ALIQUI [252] Sin uero erunt ALIQUI reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper ALIQUI anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. ALIQUID [9] Cum enim saepe mecum ageres ut de amicitia scriberem ALIQUID, digna mihi res cum omnium cognitione tum nostra familiaritate uisa est. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum ALIQUID ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale ALIQUID et facere rogatum et rogare. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper ALIQUID existimantem ab amico esse uiolatum. [282] Quorum plerique aut queruntur semper ALIQUID aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere se putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. [304] Quam ob rem primum danda opera est ne qua amicorum discidia fiant; sin tale ALIQUID euenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae uideantur. [398] Nam quid ego de studiis dicam cognoscendi semper ALIQUID atque discendi? in quibus remoti ab oculis populi omne otiosum tempus contriuimus. ALIQUIS [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis ALIQUIS casus experiri cogit. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut ALIQUIS nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. ALIQUO [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu ALIQUO inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab ALIQUO allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere se putant, quod officiose et amice et cum labore ALIQUO suo factum queant dicere. ALIQUOD [82] Verum enim amicum qui intuetur, tamquam exemplar ALIQUOD intuetur sui. [91] Itaque si quando ALIQUOD officium exstitit amici in periculis aut adeundis aut communicandis, quis est qui id non maximis efferat laudibus? [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen ALIQUOD probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [337] Sic natura solitarium nihil amat semperque ad ALIQUOD tamquam adminiculum adnititur; quod in amicissimo quoque dulcissimum est. ALITER [291] ALITER amicitiae stabiles permanere non possunt. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; ALITER enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, ALITER cum amico uiuitur. ALIUD [68] Est enim amicitia nihil ALIUD nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [96] Fannius: Nos autem a te potius; quamquam etiam ab istis saepe quaesiui et audiui non inuitus equidem; sed ALIUD quoddam filum orationis tuae. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est ALIUD nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. ALIUS [238] ALIUS igitur finis uerae amicitiae constituendus est, si prius, quid maxime reprehendere Scipio solitus sit, dixero. ALLATAS [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo ALLATAS criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. ALLECTANT [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam ALLECTANT et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. ALLICIAT [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam ALLICIAT et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. ALLIGATOS [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se ALLIGATOS ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. ALTER [314] Quod nisi idem in amicitiam transferetur, uerus amicus numquam reperietur; est enim is qui est tamquam ALTER idem. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque ALTER pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum ALTER ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [372] Nulla est igitur haec amicitia, cum ALTER uerum audire non uult, alter ad mentiendum paratus est. [372] Nulla est igitur haec amicitia, cum alter uerum audire non uult, ALTER ad mentiendum paratus est. ALTERA [232] ALTERA sententia est, quae definit amicitiam paribus officiis ac uoluntatibus. [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex ALTERA parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex ALTERA ius amicitiae, non multo illa malint? [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum ALTERA perueniret. ALTERAM [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, ALTERAM, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. ALTERIUS [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime ALTERIUS indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam deuium quam animus eius qui ad ALTERIUS non modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? ALTERO [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum ALTERO genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. [94] Facile indicabat ipsa natura uim suam, cum homines, quod facere ipsi non possent, id recte fieri in ALTERO iudicarent. [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab ALTERO propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro ALTERO suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab ALTERO postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in ALTERO est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. ALTERUM [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, ALTERUM propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt ALTERUM, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [288] Quod si etiam possis quiduis deferre ad ALTERUM, uidendum est tamen, quid ille possit sustinere. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et ALTERUM anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [318] Par est autem primum ipsum esse uirum bonum, tum ALTERUM similem sui quaerere. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et ALTERUM libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, ALTERUM patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. ALTO [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam ALTO dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. ALTUM [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim ALTUM, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. ALUNTURQUE [400] Sed nec illa exstincta sunt ALUNTURQUE potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis plane orbatus essem, magnum tamen adfert mihi aetas ipsa solacium. AMABILIS [368] Omnino est amans sui uirtus; optime enim se ipsa nouit, quamque AMABILIS sit, intellegit. AMABILISSIMUM [207] Atque etiam mihi quidem uidentur, qui utilitatum causa fingunt amicitias, AMABILISSIMUM nodum amicitiae tollere. AMABILIUS [111] Nihil est enim uirtute AMABILIUS, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. AMANDI [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu AMANDI quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. AMANDO [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab AMANDO; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. AMANS [368] Omnino est AMANS sui uirtus; optime enim se ipsa nouit, quamque amabilis sit, intellegit. AMANT [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita AMANT ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. AMANTIS [31] Nihil mali accidisse Scipioni puto, mihi accidit, si quid accidit; suis autem incommodis grauiter angi non amicum sed se ipsum AMANTIS est. AMANTISSIME [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et AMANTISSIME uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. AMANTISSIMI [399] Quarum rerum recordatio et memoria si una cum illo occidisset, desiderium coniunctissimi atque AMANTISSIMI uiri ferre nullo modo possem. AMANTUR [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita AMANTUR ut facile earum sensus appareat. AMARE [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel AMARE uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita AMARE oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando AMARE inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne AMARE quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; AMARE autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. AMARI [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut AMARI, cum, id quam uere fiat, ignores. AMAT [337] Sic natura solitarium nihil AMAT semperque ad aliquod tamquam adminiculum adnititur; quod in amicissimo quoque dulcissimum est. AMAUI [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim AMAUI illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. AMBITIOSI [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut AMBITIOSI aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. AMENTIA [154] Itaque hac AMENTIA quaestione noua perterritus in Asiam profugit, ad hostes se contulit, poenas rei publicae graues iustasque persoluit. AMES [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem AMES, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. AMICE [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis AMICE; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere se putant, quod officiose et AMICE et cum labore aliquo suo factum queant dicere. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda AMICE, cum beneuole fiunt. AMICI [43] Quocirca maerere hoc eius euentu uereor ne inuidi magis quam AMICI sit. [74] Principio qui potest esse uita 'uitalis', ut ait Ennius, quae non in AMICI mutua beneuolentia conquiescit? [91] Itaque si quando aliquod officium exstitit AMICI in periculis aut adeundis aut communicandis, quis est qui id non maximis efferat laudibus? [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et AMICI mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [142] Illos autem qui quiduis ab amico auderent postulare, postulatione ipsa profiteri omnia se AMICI causa esse facturos. [147] Numne, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum AMICI regnum adpetentem, num Maelium debuerunt iuuare? [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si AMICI causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris. [164] Turpis enim excusatio est et minime accipienda cum in ceteris peccatis, tum si quis contra rem publicam se AMICI causa fecisse fateatur. [169] Hunc etiam post mortem secuti AMICI et propinqui quid in P- Scipione effecerint, sine lacrimis non queo dicere. [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis AMICI quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam AMICI amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis AMICI potius quam ipsi fruantur. [237] Non est igitur AMICI talem esse in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut AMICI iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [254] Itaque uerae amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui in honoribus reque publica uersantur; ubi enim istum inuenias qui honorem AMICI anteponat suo? [267] Exsistit autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, num quando AMICI noui, digni amicitia, ueteribus sint anteponendi, ut equis uetulis teneros anteponere solemus. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis AMICI esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi AMICI saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod AMICI genus adhibere omnino leuitatis est. AMICIS [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab AMICIS quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [148] Ti- quidem Gracchum rem publicam uexantem a Q- Tuberone aequalibusque AMICIS derelictum uidebamus. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere AMICIS, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis AMICIS qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab AMICIS in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab AMICIS honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. [209] Atque haud sciam an ne opus sit quidem nihil umquam omnino deesse AMICIS. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab AMICIS non possit esse iucunda. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab AMICIS. [235] Tertius uero ille finis deterrimus, ut, quanti quisque se ipse faciat, tanti fiat ab AMICIS. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in AMICIS eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis AMICIS, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab AMICIS; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt AMICIS, haec ab iis desiderant. [326] Sed cum multis in rebus neglegentia plectimur, tum maxime in AMICIS et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod uetamur uetere prouerbio. AMICISSIMI [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum AMICISSIMI morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. AMICISSIMO [337] Sic natura solitarium nihil amat semperque ad aliquod tamquam adminiculum adnititur; quod in AMICISSIMO quoque dulcissimum est. AMICISSIMOS [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter AMICISSIMOS exstitisse. AMICISSIMUS [13] Sed ut tum ad senem senex de senectute, sic hoc libro ad amicum AMICISSIMUS scripsi de amicitia. AMICITIA [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de AMICITIA habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. [9] Cum enim saepe mecum ageres ut de AMICITIA scriberem aliquid, digna mihi res cum omnium cognitione tum nostra familiaritate uisa est. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de AMICITIA ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [13] Sed ut tum ad senem senex de senectute, sic hoc libro ad amicum amicissimus scripsi de AMICITIA. [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de AMICITIA loquetur. [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de AMICITIA, quam legens te ipse cognosces. [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de AMICITIA disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [55] Quam ob rem quae disputari de AMICITIA possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [65] Namque hoc praestat AMICITIA propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex AMICITIA non potest; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. [68] Est enim AMICITIA nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute AMICITIA esse ullo pacto potest. [73] Talis igitur inter uiros AMICITIA tantas opportunitates habet quantas uix queo dicere. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; AMICITIA res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam AMICITIA. [79] Nam et secundas res splendidiores facit AMICITIA et aduersas partiens communicansque leuiores. [81] Cumque plurimas et maximas commoditates AMICITIA contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum nec debilitari animos aut cadere patitur. [88] Ex quo quantum boni sit in AMICITIA iudicari potest. [95] Hactenus mihi uideor de AMICITIA quid sentirem potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo autem esse multa), ab iis, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. [105] Saepissime igitur mihi de AMICITIA cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit AMICITIA, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [106] Amor enim, ex quo AMICITIA nominata est, princeps est ad beneuolentiam coniungendam. [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in AMICITIA autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta AMICITIA, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. [128] Sic et utilitates ex AMICITIA maximae capientur et erit eius ortus a natura quam ab imbecillitate grauior et uerior. [135] Laelius: Audite ergo, optimi uiri, ea quae saepissime inter me et Scipionem de AMICITIA disserebantur. [140] Quod si qui longius in AMICITIA prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [146] Quam ob rem id primum uideamus, si placet, quatenus amor in AMICITIA progredi debeat. [163] Haec igitur lex in AMICITIA sanciatur, ut neque rogemus res turpes nec faciamus rogati. [184] Plurimum in AMICITIA amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non modo aperte sed etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur. [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in AMICITIA tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [211] Non igitur utilitatem AMICITIA, sed utilitas amicitiam secuta est. [213] Non ergo erunt homines deliciis diffluentes audiendi, si quando de AMICITIA, quam nec usu nec ratione habent cognitam, disputabunt. [227] Constituendi autem sunt qui sint in AMICITIA fines et quasi termini diligendi. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera AMICITIA nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de AMICITIA) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [248] Et iudicare difficile est sane nisi expertum; experiendum autem est in ipsa AMICITIA. [249] Ita praecurrit AMICITIA iudicium tollitque experiendi potestatem. [250] Est igitur prudentis sustinere ut cursum, sic impetum beneuolentiae, quo utamur quasi equis temptatis, sic AMICITIA ex aliqua parte periclitatis moribus amicorum. [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta AMICITIA consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna causa sit neglecta amicitia. [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna causa sit neglecta AMICITIA. [258] Qui igitur utraque in re grauem, constantem, stabilem se in AMICITIA praestiterit, hunc ex maxime raro genere hominum iudicare debemus et paene diuino. [259] Firmamentum autem stabilitatis constantiaeque eius, quam in AMICITIA quaerimus, fides est; nihil est enim stabile quod infidum est. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in AMICITIA: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [265] Tristitia autem et in omni re seueritas habet illa quidem grauitatem, sed AMICITIA remissior esse debet et liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque procliuior. [267] Exsistit autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, num quando amici noui, digni AMICITIA, ueteribus sint anteponendi, ut equis uetulis teneros anteponere solemus. [273] Sed maximum est in AMICITIA parem esse inferiori. [284] Quam ob rem ut ii qui superiores sunt submittere se debent in AMICITIA, sic quodam modo inferiores extollere. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in AMICITIA parum iustus. [303] Ab AMICITIA Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. [308] Digni autem sunt AMICITIA quibus in ipsis inest causa cur diligantur. [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent AMICITIA per se et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, haec uis amicitiae et qualis et quanta sit. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in AMICITIA licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum AMICITIA adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [330] Una est enim AMICITIA in rebus humanis, de cuius utilitate omnes uno ore consentiunt. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de AMICITIA omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine AMICITIA uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [332] Serpit enim nescio quo modo per omnium uitas AMICITIA nec ullam aetatis degendae rationem patitur esse expertem sui. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in AMICITIA et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in AMICITIA fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [372] Nulla est igitur haec AMICITIA, cum alter uerum audire non uult, alter ad mentiendum paratus est. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue AMICITIA; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex AMICITIA, etiamsi tu eam minus secutus sis. [395] Equidem ex omnibus rebus quas mihi aut fortuna aut natura tribuit, nihil habeo quod cum AMICITIA Scipionis possim comparare. [403] Haec habui de AMICITIA quae dicerem. [404] Vos autem hortor ut ita uirtutem locetis, sine qua AMICITIA esse non potest, ut ea excepta nihil amicitia praestabilius putetis. [404] Vos autem hortor ut ita uirtutem locetis, sine qua amicitia esse non potest, ut ea excepta nihil AMICITIA praestabilius putetis. AMICITIAE [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et AMICITIAE gloria excellens de amicitia loquetur. [46] Sed tamen recordatione nostrae AMICITIAE sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis AMICITIAE, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod AMICITIAE nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [49] Sed quoniam AMICITIAE mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim beneuolentia AMICITIAE nomen tollitur, propinquitatis manet. [66] Quanta autem uis AMICITIAE sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [86] Id si minus intellegitur, quanta uis AMICITIAE concordiaeque sit, ex dissensionibus atque ex discordiis percipi potest. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium AMICITIAE, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione AMICITIAE coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum AMICITIAE, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [129] Nam si utilitas amicitias conglutinaret, eadem commutata dissolueret; sed quia natura mutari non potest, idcirco uerae AMICITIAE sempiternae sunt. [130] Ortum quidem AMICITIAE uidetis, nisi quid ad haec forte uultis. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen AMICITIAE deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix AMICITIAE uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione AMICITIAE tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [183] Haec igitur prima lex AMICITIAE sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere AMICITIAE, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [204] Quam ob rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui est AMICITIAE fons a natura constitutus. [207] Atque etiam mihi quidem uidentur, qui utilitatum causa fingunt amicitias, amabilissimum nodum AMICITIAE tollere. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut AMICITIAE propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus AMICITIAE. [238] Alius igitur finis uerae AMICITIAE constituendus est, si prius, quid maxime reprehendere Scipio solitus sit, dixero. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem AMICITIAE potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus AMICITIAE dari uenia possit. [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre AMICITIAE sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes AMICITIAE non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius AMICITIAE, non multo illa malint? [254] Itaque uerae AMICITIAE difficillime reperiuntur in iis qui in honoribus reque publica uersantur; ubi enim istum inuenias qui honorem amici anteponat suo? [264] Accedat huc suauitas quaedam oportet sermonum atque morum, haudquaquam mediocre condimentum AMICITIAE. [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut AMICITIAE munus expletum sit. [281] Ut igitur ii qui sunt in AMICITIAE coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [289] Omnino AMICITIAE corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. [291] Aliter AMICITIAE stabiles permanere non possunt. [300] Tales igitur AMICITIAE sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum AMICITIAE depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [304] Quam ob rem primum danda opera est ne qua amicorum discidia fiant; sin tale aliquid euenerit, ut exstinctae potius AMICITIAE quam oppressae uideantur. [305] Cauendum uero ne etiam in graues inimicitias conuertant se AMICITIAE; ex quibus iurgia, maledicta, contumeliae gignuntur. [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri AMICITIAE tribuendus, ut is in culpa sit qui faciat, non is qui patiatur iniuriam. [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, haec uis AMICITIAE et qualis et quanta sit. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas AMICITIAE confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [320] Nam maximum ornamentum AMICITIAE tollit qui ex ea tollit uerecundiam. [340] Est enim uarius et multiplex usus AMICITIAE, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum AMICITIAE, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae AMICITIAE et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum AMICITIAE repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen AMICITIAE ualere non potest. [350] Nam cum AMICITIAE uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? AMICITIAM [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli AMICITIAM notam posteritati fore. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut AMICITIAM omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis AMICITIAM esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [64] Itaque ciues potiores quam peregrini, propinqui quam alieni; cum his enim AMICITIAM natura ipsa peperit; sed ea non satis habet firmitatis. [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus AMICITIAM et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo constarent quaeque mouerentur, ea contrahere AMICITIAM, dissipare discordiam. [100] Scaeuola: Quid? AMICITIAM nonne facile ei qui ob eam summa fide, constantia iustitiaque seruatam maximam gloriam ceperit? [118] Quod si ita esset, ut quisque minimum esse in se arbitraretur, ita ad AMICITIAM esset aptissimus; quod longe secus est. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic AMICITIAM non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [136] Quamquam ille quidem nihil difficilius esse dicebat, quam AMICITIAM usque ad extremum uitae diem permanere. [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est AMICITIAM manere, si a uirtute defeceris. [188] Solem enim e mundo tollere uidentur, qui AMICITIAM e uita tollunt, qua nihil a dis immortalibus melius habemus, nihil iucundius. [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur AMICITIAM funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita AMICITIAM, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [199] Cum autem contrahat AMICITIAM, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad AMICITIAM similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [211] Non igitur utilitatem amicitia, sed utilitas AMICITIAM secuta est. [232] Altera sententia est, quae definit AMICITIAM paribus officiis ac uoluntatibus. [233] Hoc quidem est nimis exigue et exiliter ad calculos uocare AMICITIAM, ut par sit ratio acceptorum et datorum. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in AMICITIAM congeratur. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam AMICITIAM ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. [262] Ita fit uerum illud, quod initio dixi, AMICITIAM nisi inter bonos esse non posse. [314] Quod nisi idem in AMICITIAM transferetur, uerus amicus numquam reperietur; est enim is qui est tamquam alter idem. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec AMICITIAM neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. AMICITIARUM [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis AMICITIARUM praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), AMICITIARUM sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [269] Non enim debent esse AMICITIARUM sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. AMICITIAS [129] Nam si utilitas AMICITIAS conglutinaret, eadem commutata dissolueret; sed quia natura mutari non potest, idcirco uerae amicitiae sempiternae sunt. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi AMICITIAS ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias AMICITIAS, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, AMICITIAS esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita AMICITIAS appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [207] Atque etiam mihi quidem uidentur, qui utilitatum causa fingunt AMICITIAS, amabilissimum nodum amicitiae tollere. [221] Atque ut huius, quem dixi, mores ueros amicos parare non potuerunt, sic multorum opes praepotentium excludunt AMICITIAS fideles. [223] Atque hoc quidem uidere licet, eos qui antea commodis fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab iis ueteres AMICITIAS, indulgeri nouis. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad AMICITIAS essent idonei, iudicarent. [285] Sunt enim quidam qui molestas AMICITIAS faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat AMICITIAS; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [298] Est etiam quasi quaedam calamitas in amicitiis dimittendis non numquam necessaria; iam enim a sapientium familiaritatibus ad uulgares AMICITIAS oratio nostra delabitur. [327] Nam implicati ultro et citro uel usu diuturno uel etiam officiis repente in medio cursu AMICITIAS exorta aliqua offensione disrumpimus. [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues AMICITIAS defluxit oratio. [386] Virtus, uirtus, inquam, C- Fanni, et tu, Q- Muci, et conciliat AMICITIAS et conseruat. AMICITIIS [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in AMICITIIS expetendis colendisque maxime excellit. [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse AMICITIIS quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [144] Haec ita multa quasi fata impendere AMICITIIS ut omnia subterfugere non modo sapientiae sed etiam felicitatis diceret sibi uideri. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in AMICITIIS comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. [293] Recte etiam praecipi potest in AMICITIIS, ne intemperata quaedam beneuolentia, quod persaepe fit, impediat magnas utilitates amicorum. [298] Est etiam quasi quaedam calamitas in AMICITIIS dimittendis non numquam necessaria; iam enim a sapientium familiaritatibus ad uulgares amicitias oratio nostra delabitur. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus AMICITIIS), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in AMICITIIS pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [383] Sed nescio quo pacto ab AMICITIIS perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. AMICO [30] Moueor enim tali AMICO orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [142] Illos autem qui quiduis ab AMICO auderent postulare, postulatione ipsa profiteri omnia se amici causa esse facturos. [159] Igitur ne suspicari quidem possumus quemquam horum ab AMICO quippiam contendisse, quod contra fidem, contra ius iurandum, contra rem publicam esset. [197] Quam ob rem angor iste, qui pro AMICO saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab AMICO est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab AMICO esse uiolatum. [296] Atque in omni re considerandum est et quid postules ab AMICO et quid patiare a te impetrari. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo AMICO, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum AMICO uiuitur. [344] Cuius autem aures clausae ueritati sunt, ut ab AMICO uerum audire nequeat, huius salus desperanda est. AMICORUM [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo AMICORUM decessu plerique angi solent. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria AMICORUM; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [83] Quocirca et absentes adsunt et egentes abundant et imbecilli ualent et, quod difficilius dictu est, mortui uiuunt; tantus eos honos, memoria, desiderium prosequitur AMICORUM. [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, AMICORUM causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. [184] Plurimum in amicitia AMICORUM bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non modo aperte sed etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur. [218] Quod si forte, ut fit plerumque, ceciderunt, tum intellegitur quam fuerint inopes AMICORUM. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa AMICORUM! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in AMICORUM fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque AMICORUM necesse erit angi, dolere, inuidere. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores AMICORUM sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae AMICORUM uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [250] Est igitur prudentis sustinere ut cursum, sic impetum beneuolentiae, quo utamur quasi equis temptatis, sic amicitia ex aliqua parte periclitatis moribus AMICORUM. [293] Recte etiam praecipi potest in amicitiis, ne intemperata quaedam beneuolentia, quod persaepe fit, impediat magnas utilitates AMICORUM. [299] Erumpunt saepe uitia AMICORUM tum in ipsos amicos, tum in alienos, quorum tamen ad amicos redundet infamia. [304] Quam ob rem primum danda opera est ne qua AMICORUM discidia fiant; sin tale aliquid euenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae uideantur. AMICOS [147] Numne, si Coriolanus habuit AMICOS, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici regnum adpetentem, num Maelium debuerunt iuuare? [219] Quod Tarquinium dixisse ferunt, tum exsulantem se intellexisse quos fidos AMICOS habuisset, quos infidos, cum iam neutris gratiam referre posset. [221] Atque ut huius, quem dixi, mores ueros AMICOS parare non potuerunt, sic multorum opes praepotentium excludunt amicitias fideles. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, AMICOS non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in AMICOS beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, AMICOS quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [299] Erumpunt saepe uitia amicorum tum in ipsos AMICOS, tum in alienos, quorum tamen ad amicos redundet infamia. [299] Erumpunt saepe uitia amicorum tum in ipsos amicos, tum in alienos, quorum tamen ad AMICOS redundet infamia. [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et AMICOS tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se AMICOS habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [341] Sed nescio quo modo uerum est, quod in Andria familiaris meus dicit: Obsequium AMICOS, ueritas odium parit. [345] Scitum est enim illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos AMICOS qui dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, hos numquam. AMICUM [13] Sed ut tum ad senem senex de senectute, sic hoc libro ad AMICUM amicissimus scripsi de amicitia. [31] Nihil mali accidisse Scipioni puto, mihi accidit, si quid accidit; suis autem incommodis grauiter angi non AMICUM sed se ipsum amantis est. [82] Verum enim AMICUM qui intuetur, tamquam exemplar aliquod intuetur sui. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet AMICUM uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [208] Non enim tam utilitas parta per AMICUM quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [220] Quamquam miror, illa superbia et importunitate si quemquam AMICUM habere potuit. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga AMICUM adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [230] Nec enim illa prima uera est, ut, quem ad modum in se quisque sit, sic in AMICUM sit animatus. [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere talem AMICUM uolunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem AMICUM ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. AMICUS [240] Quonam enim modo quisquam AMICUS esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet AMICUS, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [256] Quamquam Ennius recte: AMICUS certus in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. [314] Quod nisi idem in amicitiam transferetur, uerus AMICUS numquam reperietur; est enim is qui est tamquam alter idem. [354] Secerni autem blandus AMICUS a uero et internosci tam potest adhibita diligentia quam omnia fucata et simulata a sinceris atque ueris. AMISSO [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim AMISSO fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. AMOR [106] AMOR enim, ex quo amicitia nominata est, princeps est ad beneuolentiam coniungendam. [116] Quamquam confirmatur AMOR et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum primum motum animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. [146] Quam ob rem id primum uideamus, si placet, quatenus AMOR in amicitia progredi debeat. [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, AMOR exoriatur necesse est. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici AMOR ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue AMOR siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. AMORE [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso AMORE inest, expetendam putamus. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in AMORE et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. AMORES [138] Atque earum rerum exemplum ex similitudine capiebat ineuntis aetatis, quod summi puerorum AMORES saepe una cum praetexta toga ponerentur. AMORIS [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit AMORIS, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum primum motum animi et AMORIS adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine AMORIS humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. AMOUEATUR [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul AMOUEATUR, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. AMPLIFICANDAE [236] Saepe enim in quibusdam aut animus abiectior est aut spes AMPLIFICANDAE fortunae fractior. AMPLIORES [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse AMPLIORES uolebat. AMPLISSIMOS [287] Non enim neque tu possis, quamuis excellas, omnes tuos ad honores AMPLISSIMOS perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. AN [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio AN excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, AN esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio AN aliquando futurum sit. [209] Atque haud sciam AN ne opus sit quidem nihil umquam omnino deesse amicis. ANDRIA [341] Sed nescio quo modo uerum est, quod in ANDRIA familiaris meus dicit: Obsequium amicos, ueritas odium parit. ANGI [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique ANGI solent. [31] Nihil mali accidisse Scipioni puto, mihi accidit, si quid accidit; suis autem incommodis grauiter ANGI non amicum sed se ipsum amantis est. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit ANGI, dolere, inuidere. ANGOR [197] Quam ob rem ANGOR iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. ANGUNTUR [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non ANGUNTUR, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. ANGUSTUM [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in ANGUSTUM ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. ANIMADUERTANT [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut ANIMADUERTANT, ne callida assentatione capiantur. ANIMADUERTI [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam ANIMADUERTI potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. ANIMAL [272] Nec uero in hoc quod est ANIMAL, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. ANIMANTE [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, ANIMANTE uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni ANIMANTE nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. ANIMANTIS [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis ANIMANTIS, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. ANIMATUS [230] Nec enim illa prima uera est, ut, quem ad modum in se quisque sit, sic in amicum sit ANIMATUS. ANIMI [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis ANIMI cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si ANIMI hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum primum motum ANIMI et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. [193] Ergo hoc proprium est ANIMI bene constituti, et laetari bonis rebus et dolere contrariis. [194] Quam ob rem si cadit in sapientem ANIMI dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [195] Quid enim interest motu ANIMI sublato non dico inter pecudem et hominem, sed inter hominem et truncum aut saxum aut quiduis generis eiusdem? [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione ANIMI non acerba. [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas ANIMI atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. ANIMO [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius ANIMO exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel ANIMO uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [394] Nemo umquam ANIMO aut spe maiora suscipiet, qui sibi non illius memoriam atque imaginem proponendam putet. ANIMORUM [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate ANIMORUM, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit ANIMORUM et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. ANIMOS [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul ANIMOS interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, ANIMOS hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum nec debilitari ANIMOS aut cadere patitur. [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos ANIMOS habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. ANIMUM [15] Tu uelim a me ANIMUM parumper auertas, Laelium loqui ipsum putes. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod ANIMUM aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem ANIMUM excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius ANIMUM ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. ANIMUS [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque ANIMUS in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit ANIMUS, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis ANIMUS applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. [236] Saepe enim in quibusdam aut ANIMUS abiectior est aut spes amplificandae fortunae fractior. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi ANIMUS fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus ANIMUS erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam deuium quam ANIMUS eius qui ad alterius non modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? ANNIS [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx ANNIS ante apud nos fecerat Coriolanus. ANNO [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem ANNO ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. ANNORUM [36] Quid igitur hunc paucorum ANNORUM accessio iuuare potuisset? ANNOS [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos ANNOS esse duxerunt. ANQUIRAT [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non ANQUIRAT aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. [339] Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid uelit, ANQUIRAT, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec ea, quae ab ea monemur, audimus. ANQUIRENDI [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui ANQUIRENDI sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. ANQUIRIT [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum ANQUIRIT, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. ANSAS [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ANSAS ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. ANTE [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ANTE tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ANTE quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ANTE mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ANTE oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [172] Videtis in tabella iam ANTE quanta sit facta labes, primo Gabinia lege, biennio autem post Cassia. [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ANTE apud nos fecerat Coriolanus. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ANTE perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ANTE dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [363] Atque id actum est praetore me quinquennio ANTE quam consul sum factus; ita re magis quam summa auctoritate causa illa defensa est. [381] Ut me hodie ANTE omnes comicos stultos senes Versaris atque inlusseris lautissume. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ANTE oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. ANTEA [223] Atque hoc quidem uidere licet, eos qui ANTEA commodis fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. ANTEIBAT [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is ANTEIBAT aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. ANTEPONANT [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non ANTEPONANT, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? ANTEPONAS [27] Quam ob rem caue Catoni ANTEPONAS ne istum quidem ipsum, quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicauit; huius enim facta, illius dicta laudantur. ANTEPONAT [254] Itaque uerae amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui in honoribus reque publica uersantur; ubi enim istum inuenias qui honorem amici ANTEPONAT suo? ANTEPONATIS [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis ANTEPONATIS; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. ANTEPONENDI [267] Exsistit autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, num quando amici noui, digni amicitia, ueteribus sint ANTEPONENDI, ut equis uetulis teneros anteponere solemus. ANTEPONERE [267] Exsistit autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, num quando amici noui, digni amicitia, ueteribus sint anteponendi, ut equis uetulis teneros ANTEPONERE solemus. ANTEPOSUIT [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio ANTEPOSUIT, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. ANTEUERTIT [50] Scaeuola: Mihi uero erit gratum; atque id ipsum cum tecum agere conarer, Fannius ANTEUERTIT. ANTIQUIOR [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed ANTIQUIOR et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. ANTIQUORUM [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me ANTIQUORUM auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. APERTE [184] Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non modo APERTE sed etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; APERTE enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [378] APERTE enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. APERTUM [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, APERTUM pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. APOLLINIS [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam APOLLINIS oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui APOLLINIS oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. APOLLO [27] Quam ob rem caue Catoni anteponas ne istum quidem ipsum, quem APOLLO, ut ais, sapientissimum iudicauit; huius enim facta, illius dicta laudantur. APPAREAT [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus APPAREAT. [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus APPAREAT, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. APPARET [315] Quod si hoc APPARET in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. APPELLANDOS [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam APPELLANDOS putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. APPELLANT [19] Sed existimare debes omnium oculos in te esse coniectos unum; te sapientem et APPELLANT et existimant. APPELLANTUR [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem APPELLANTUR, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. APPELLARE [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone APPELLARE sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent APPELLARE sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. APPELLATUM [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros APPELLATUM esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. APPETANT [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque APPETANT ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. APPETENTIUS [203] Nihil est enim APPETENTIUS similium sui nec rapacius quam natura. APPETERE [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias APPETERE maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. APPLICANT [127] Quam qui adpetiuerunt, APPLICANT se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. APPLICATIONE [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, APPLICATIONE magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. APPLICENT [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se APPLICENT eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. APPLICET [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus APPLICET et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. APTIOR [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur APTIOR persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. APTISSIMUS [118] Quod si ita esset, ut quisque minimum esse in se arbitraretur, ita ad amicitiam esset APTISSIMUS; quod longe secus est. APTUM [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae APTUM, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. APUD [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium APUD patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus APUD me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante APUD nos fecerat Coriolanus. [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, APUD quem erat educatus, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, APUD quem euomat uirus acerbitatis suae. [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas APUD eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. AQUA [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non AQUA, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. ARBITRAMUR [93] Stantes plaudebant in re ficta; quid ARBITRAMUR in uera facturos fuisse? [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem ARBITRAMUR, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? ARBITRANTUR [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri ARBITRANTUR, quia non sine magna causa sit neglecta amicitia. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se ARBITRANTUR; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere ARBITRANTUR, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. ARBITRARENTUR [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere ARBITRARENTUR, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. ARBITRARETUR [118] Quod si ita esset, ut quisque minimum esse in se ARBITRARETUR, ita ad amicitiam esset aptissimus; quod longe secus est. ARBITRATU [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui ARBITRATU meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. ARBITRIO [173] Videre iam uideor populum a senatu disiunctum, multitudinis ARBITRIO res maximas agi. ARBITROR [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu ARBITROR hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut ARBITROR, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [244] His igitur finibus utendum ARBITROR, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. ARCHYTA [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino ARCHYTA, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. ARGUERENTUR [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere ARGUERENTUR ab iis quibus obsequi nollent. ARGUTIIS [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur ARGUTIIS): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. ARMA [147] Numne, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra patriam ARMA illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici regnum adpetentem, num Maelium debuerunt iuuare? ASCENDISSET [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ASCENDISSET naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. ASIAM [154] Itaque hac amentia quaestione noua perterritus in ASIAM profugit, ad hostes se contulit, poenas rei publicae graues iustasque persoluit. ASPERE [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non ASPERE, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. ASPERITATE [333] Quin etiam si quis ASPERITATE ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. ASPERNATUR [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem ASPERNATUR et in fraudem obsequio impellitur. ASPERNETUR [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias ASPERNETUR atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. ASPEXIT [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem ASPEXIT agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. ASPICIENDI [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino ASPICIENDI potestatem eriperet. ASSENTANDO [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et ASSENTANDO colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. ASSENTATIO [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, ASSENTATIO, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [353] Multi autem Gnathonum similes cum sint loco, fortuna, fama superiores, horum est ASSENTATIO molesta, cum ad uanitatem accessit auctoritas. [366] Quamquam ista ASSENTATIO, quamuis perniciosa sit, nocere tamen nemini potest nisi ei qui eam recipit atque ea delectatur. [371] Hos delectat ASSENTATIO, his fictus ad ipsorum uoluntatem sermo cum adhibetur, orationem illam uanam testimonium esse laudum suarum putant. [373] Nec parasitorum in comoediis ASSENTATIO faceta nobis uideretur, nisi essent milites gloriosi. ASSENTATIONE [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida ASSENTATIONE capiantur. ASSENTATIONEM [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, ASSENTATIONEM; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. ASSENTATOR [376] Semper auget ASSENTATOR id, quod is cuius ad uoluntatem dicitur uult esse magnum. ASSENTATOREM [355] Contio, quae ex imperitissimis constat, tamen iudicare solet quid intersit inter popularem, id est ASSENTATOREM et leuem ciuem, et inter constantem et seuerum et grauem. ASSENTATORIBUS [367] Ita fit, ut is ASSENTATORIBUS patefaciat aures suas maxime, qui ipse sibi assentetur et se maxime ipse delectet. ASSENTETUR [367] Ita fit, ut is assentatoribus patefaciat aures suas maxime, qui ipse sibi ASSENTETUR et se maxime ipse delectet. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe ASSENTETUR et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. ASSENTIOR [40] Neque enim ASSENTIOR iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [229] Harum trium sententiarum nulli prorsus ASSENTIOR. AT [149] AT C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [161] AT uero Ti- Gracchum sequebantur C- Carbo, C- Cato, et minime tum quidem C- frater, nunc idem acerrimus. ATHENIS [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), ATHENIS unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse ATHENIS Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. ATQUE [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, ATQUE ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire ATQUE omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [50] Scaeuola: Mihi uero erit gratum; ATQUE id ipsum cum tecum agere conarer, Fannius anteuertit. [86] Id si minus intellegitur, quanta uis amicitiae concordiaeque sit, ex dissensionibus ATQUE ex discordiis percipi potest. [90] ATQUE hoc quidem omnes mortales et intellegunt et re probant. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem ATQUE inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia ATQUE indigentia natam uolunt. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, ATQUE haec inter eos sit honesta certatio. [138] ATQUE earum rerum exemplum ex similitudine capiebat ineuntis aetatis, quod summi puerorum amores saepe una cum praetexta toga ponerentur. [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur ATQUE oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera ATQUE tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos ATQUE natura. [207] ATQUE etiam mihi quidem uidentur, qui utilitatum causa fingunt amicitias, amabilissimum nodum amicitiae tollere. [209] ATQUE haud sciam an ne opus sit quidem nihil umquam omnino deesse amicis. [214] Nam quis est, pro deorum fidem ATQUE hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis ATQUE in omnium rerum abundantia uiuere? [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta ATQUE sollicita, nullus locus amicitiae. [221] ATQUE ut huius, quem dixi, mores ueros amicos parare non potuerunt, sic multorum opes praepotentium excludunt amicitias fideles. [223] ATQUE hoc quidem uidere licet, eos qui antea commodis fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. [264] Accedat huc suauitas quaedam oportet sermonum ATQUE morum, haudquaquam mediocre condimentum amicitiae. [286] Tantum autem cuique tribuendum, primum quantum ipse efficere possis, deinde etiam quantum ille quem diligas ATQUE adiuues, sustinere. [296] ATQUE in omni re considerandum est et quid postules ab amico et quid patiare a te impetrari. [307] Omnino omnium horum uitiorum ATQUE incommodorum una cautio est atque una prouisio, ut ne nimis cito diligere incipiant neue non dignos. [307] Omnino omnium horum uitiorum atque incommodorum una cautio est ATQUE una prouisio, ut ne nimis cito diligere incipiant neue non dignos. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant ATQUE appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi ATQUE iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam ATQUE ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat ATQUE oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. [334] ATQUE hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret ATQUE ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. [346] ATQUE illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum ATQUE fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam deuium quam animus eius qui ad alterius non modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum ATQUE nutum conuertitur? [354] Secerni autem blandus amicus a uero et internosci tam potest adhibita diligentia quam omnia fucata et simulata a sinceris ATQUE ueris. [361] ATQUE, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; ATQUE is primus instituit in forum uersus agere cum populo. [363] ATQUE id actum est praetore me quinquennio ante quam consul sum factus; ita re magis quam summa auctoritate causa illa defensa est. [366] Quamquam ista assentatio, quamuis perniciosa sit, nocere tamen nemini potest nisi ei qui eam recipit ATQUE ea delectatur. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur ATQUE ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [381] Ut me hodie ante omnes comicos stultos senes Versaris ATQUE inlusseris lautissume. [394] Nemo umquam animo aut spe maiora suscipiet, qui sibi non illius memoriam ATQUE imaginem proponendam putet. [398] Nam quid ego de studiis dicam cognoscendi semper aliquid ATQUE discendi? in quibus remoti ab oculis populi omne otiosum tempus contriuimus. [399] Quarum rerum recordatio et memoria si una cum illo occidisset, desiderium coniunctissimi ATQUE amantissimi uiri ferre nullo modo possem. ATTICE [6] Meministi enim profecto, ATTICE, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. ATTINET [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid ATTINET dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. ATTRAHAT [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et ATTRAHAT quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. AUCTORITAS [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum AUCTORITAS ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [184] Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium ualeat AUCTORITAS, eaque et adhibeatur ad monendum non modo aperte sed etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur. [353] Multi autem Gnathonum similes cum sint loco, fortuna, fama superiores, horum est assentatio molesta, cum ad uanitatem accessit AUCTORITAS. AUCTORITATE [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum AUCTORITATE, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, AUCTORITATE et offensione animi non acerba. [363] Atque id actum est praetore me quinquennio ante quam consul sum factus; ita re magis quam summa AUCTORITATE causa illa defensa est. AUDACIA [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, AUDACIA, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. AUDEAMUS [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare AUDEAMUS libere. AUDEAS [75] Quid dulcius quam habere quicum omnia AUDEAS sic loqui ut tecum? AUDEO [3] Quo mortuo me ad pontificem Scaeuolam contuli, quem unum nostrae ciuitatis et ingenio et iustitia praestantissimum AUDEO dicere. AUDERENT [142] Illos autem qui quiduis ab amico AUDERENT postulare, postulatione ipsa profiteri omnia se amici causa esse facturos. AUDIAMUS [133] Quam ob rem AUDIAMUS. AUDIENDI [196] Neque enim sunt isti AUDIENDI qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [213] Non ergo erunt homines deliciis diffluentes AUDIENDI, si quando de amicitia, quam nec usu nec ratione habent cognitam, disputabunt. AUDIERAT [168] Num quid simile populus Romanus AUDIERAT aut uiderat? AUDIMUS [339] Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec ea, quae ab ea monemur, AUDIMUS. AUDIO [185] Nam quibusdam, quos AUDIO sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. AUDIRE [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis iter suum impedientem AUDIRE uoluisset. [344] Cuius autem aures clausae ueritati sunt, ut ab amico uerum AUDIRE nequeat, huius salus desperanda est. [372] Nulla est igitur haec amicitia, cum alter uerum AUDIRE non uult, alter ad mentiendum paratus est. AUDISSE [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano AUDISSE dicebat. AUDITE [135] Laelius: AUDITE ergo, optimi uiri, ea quae saepissime inter me et Scipionem de amicitia disserebantur. AUDITUM [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus AUDITUM: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. AUDIUI [96] Fannius: Nos autem a te potius; quamquam etiam ab istis saepe quaesiui et AUDIUI non inuitus equidem; sed aliud quoddam filum orationis tuae. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere AUDIUI, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare AUDIUI ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil AUDIUI ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. AUERTAS [15] Tu uelim a me animum parumper AUERTAS, Laelium loqui ipsum putes. AUFERRET [335] Quis tam esset ferreus qui eam uitam ferre posset, cuique non AUFERRET fructum uoluptatum omnium solitudo? AUFERT [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen AUFERT eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. AUGEANT [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum AUGEANT opes eisque honori sint et dignitati. AUGENTUR [400] Sed nec illa exstincta sunt alunturque potius et AUGENTUR cogitatione et memoria mea, et si illis plane orbatus essem, magnum tamen adfert mihi aetas ipsa solacium. AUGET [376] Semper AUGET assentator id, quod is cuius ad uoluntatem dicitur uult esse magnum. AUGUR [2] Q- Mucius AUGUR multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. AUGURARI [170] Nam Carbonem, quocumque modo potuimus, propter recentem poenam Ti- Gracchi sustinuimus; de C- Gracchi autem tribunatu quid expectem, non libet AUGURARI. AUGUREM [4] Sed de hoc alias; nunc redeo ad AUGUREM. AUGURIS [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti AUGURIS commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. AURES [344] Cuius autem AURES clausae ueritati sunt, ut ab amico uerum audire nequeat, huius salus desperanda est. [367] Ita fit, ut is assentatoribus patefaciat AURES suas maxime, qui ipse sibi assentetur et se maxime ipse delectet. AURIS [356] Quibus blanditiis C- Papirius nuper influebat in AURIS contionis, cum ferret legem de tribunis plebis reficiendis! AUT [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; AUT enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, AUT si quisquam, ille sapiens fuit. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria AUT quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [54] Sed quis ego sum? AUT quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur AUT optantur, spectare debemus. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas AUT inter duos aut inter paucos iungeretur. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos AUT inter paucos iungeretur. [78] Neque ego nunc de uulgari AUT de mediocri, quae tamen ipsa et delectat et prodest, sed de uera et perfecta loquor, qualis eorum qui pauci nominantur fuit. [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum nec debilitari animos AUT cadere patitur. [91] Itaque si quando aliquod officium exstitit amici in periculis AUT adeundis aut communicandis, quis est qui id non maximis efferat laudibus? [91] Itaque si quando aliquod officium exstitit amici in periculis aut adeundis AUT communicandis, quis est qui id non maximis efferat laudibus? [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut AUT libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri AUT adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus AUT de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [168] Num quid simile populus Romanus audierat AUT uiderat? [191] Neque enim est consentaneum ullam honestam rem actionemue, ne sollicitus sis, AUT non suscipere aut susceptam deponere. [191] Neque enim est consentaneum ullam honestam rem actionemue, ne sollicitus sis, aut non suscipere AUT susceptam deponere. [195] Quid enim interest motu animi sublato non dico inter pecudem et hominem, sed inter hominem et truncum AUT saxum aut quiduis generis eiusdem? [195] Quid enim interest motu animi sublato non dico inter pecudem et hominem, sed inter hominem et truncum aut saxum AUT quiduis generis eiusdem? [216] Quis enim AUT eum diligat quem metuat, aut eum a quo se metui putet? [216] Quis enim aut eum diligat quem metuat, AUT eum a quo se metui putet? [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, AUT ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, AUT ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [236] Saepe enim in quibusdam AUT animus abiectior est aut spes amplificandae fortunae fractior. [236] Saepe enim in quibusdam aut animus abiectior est AUT spes amplificandae fortunae fractior. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam AUT ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi AUT omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum AUT caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur AUT fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, AUT si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt AUT in malis deserunt. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, AUT fidus aut stabilis potest esse. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus AUT stabilis potest esse. [261] Addendum eodem est, ut ne criminibus AUT inferendis delectetur aut credat oblatis, quae pertinent omnia ad eam, quam iam dudum tracto, constantiam. [261] Addendum eodem est, ut ne criminibus aut inferendis delectetur AUT credat oblatis, quae pertinent omnia ad eam, quam iam dudum tracto, constantiam. [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et AUT deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum AUT regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis AUT ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio AUT fortuna aut dignitate superari. [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna AUT dignitate superari. [282] Quorum plerique AUT queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere se putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid AUT etiam exprobrant, eoque magis, si habere se putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi AUT pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. [301] Sin autem AUT morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [301] Sin autem aut morum AUT studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit AUT in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [322] Quae si quos inter societas AUT est aut fuit aut futura est, eorum est habendus ad summum naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. [322] Quae si quos inter societas aut est AUT fuit aut futura est, eorum est habendus ad summum naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. [322] Quae si quos inter societas aut est aut fuit AUT futura est, eorum est habendus ad summum naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem AUT amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [394] Nemo umquam animo AUT spe maiora suscipiet, qui sibi non illius memoriam atque imaginem proponendam putet. [395] Equidem ex omnibus rebus quas mihi AUT fortuna aut natura tribuit, nihil habeo quod cum amicitia Scipionis possim comparare. [395] Equidem ex omnibus rebus quas mihi aut fortuna AUT natura tribuit, nihil habeo quod cum amicitia Scipionis possim comparare. AUTEM [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego AUTEM a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [12] Genus AUTEM hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [21] Te AUTEM alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod AUTEM Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [25] Tu AUTEM, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [28] De me AUTEM, ut iam cum utroque uestrum loquar, sic habetote: <3> III. [31] Nihil mali accidisse Scipioni puto, mihi accidit, si quid accidit; suis AUTEM incommodis grauiter angi non amicum sed se ipsum amantis est. [35] Quam AUTEM ciuitati carus fuerit, maerore funeris indicatum est. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi AUTEM sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [44] Sin AUTEM illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos AUTEM ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [63] Sic enim mihi perspicere uideor, ita natos esse nos ut inter omnes esset societas quaedam, maior AUTEM ut quisque proxime accederet. [66] Quanta AUTEM uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [70] Beluarum hoc quidem extremum, illa AUTEM superiora caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris quam in fortunae temeritate. [71] Qui AUTEM in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos AUTEM omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes AUTEM, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo AUTEM esse multa), ab iis, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. [96] Fannius: Nos AUTEM a te potius; quamquam etiam ab istis saepe quaesiui et audiui non inuitus equidem; sed aliud quoddam filum orationis tuae. [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia AUTEM nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis AUTEM est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [126] Quam ob rem hos quidem ab hoc sermone remoueamus, ipsi AUTEM intellegamus natura gigni sensum diligendi et beneuolentiae caritatem facta significatione probitatis. [139] Sin AUTEM ad adulescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum contentione uel uxoriae condicionis uel commodi alicuius, quod idem adipisci uterque non posset. [142] Illos AUTEM qui quiduis ab amico auderent postulare, postulatione ipsa profiteri omnia se amici causa esse facturos. [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque AUTEM nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. [170] Nam Carbonem, quocumque modo potuimus, propter recentem poenam Ti- Gracchi sustinuimus; de C- Gracchi AUTEM tribunatu quid expectem, non libet augurari. [172] Videtis in tabella iam ante quanta sit facta labes, primo Gabinia lege, biennio AUTEM post Cassia. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis AUTEM poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [181] Mihi AUTEM non minori curae est, qualis res publica post mortem meam futura, quam qualis hodie sit. [186] Alios AUTEM dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [199] Cum AUTEM contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. [224] Quid AUTEM stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [227] Constituendi AUTEM sunt qui sint in amicitia fines et quasi termini diligendi. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum AUTEM recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [248] Et iudicare difficile est sane nisi expertum; experiendum AUTEM est in ipsa amicitia. [251] Quidam saepe in parua pecunia perspiciuntur quam sint leues, quidam AUTEM, quos parua mouere non potuit, cognoscuntur in magna. [259] Firmamentum AUTEM stabilitatis constantiaeque eius, quam in amicitia quaerimus, fides est; nihil est enim stabile quod infidum est. [265] Tristitia AUTEM et in omni re seueritas habet illa quidem grauitatem, sed amicitia remissior esse debet et liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque procliuior. [267] Exsistit AUTEM hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, num quando amici noui, digni amicitia, ueteribus sint anteponendi, ut equis uetulis teneros anteponere solemus. [270] Nouitates AUTEM si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. [286] Tantum AUTEM cuique tribuendum, primum quantum ipse efficere possis, deinde etiam quantum ille quem diligas atque adiuues, sustinere. [301] Sin AUTEM aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem AUTEM, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. [308] Digni AUTEM sunt amicitia quibus in ipsis inest causa cur diligantur. [318] Par est AUTEM primum ipsum esse uirum bonum, tum alterum similem sui quaerere. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima AUTEM culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio AUTEM, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [344] Cuius AUTEM aures clausae ueritati sunt, ut ab amico uerum audire nequeat, huius salus desperanda est. [349] Cum AUTEM omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. [353] Multi AUTEM Gnathonum similes cum sint loco, fortuna, fama superiores, horum est assentatio molesta, cum ad uanitatem accessit auctoritas. [354] Secerni AUTEM blandus amicus a uero et internosci tam potest adhibita diligentia quam omnia fucata et simulata a sinceris atque ueris. [369] Ego AUTEM non de uirtute nunc loquor sed de uirtutis opinione. [379] Quid AUTEM turpius quam illudi? [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare AUTEM nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [389] Vicissim AUTEM senes in adulescentium caritate acquiescimus, ut in uestra, ut in Q- Tuberonis; equidem etiam admodum adulescentis P- Rutili, A. [402] Omnia AUTEM breuia tolerabilia esse debent, etiamsi magna sunt. [404] Vos AUTEM hortor ut ita uirtutem locetis, sine qua amicitia esse non potest, ut ea excepta nihil amicitia praestabilius putetis. AUXIT [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; AUXIT beneuolentiam consuetudo. BEATA [84] Ex quo illorum BEATA mors uidetur, horum uita laudabilis. [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, BEATA uita sit et sine his esse non possit. BEATE [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut BEATE uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad BEATE uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. BEATI [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur BEATI. BEATISSIMUSQUE [322] Quae si quos inter societas aut est aut fuit aut futura est, eorum est habendus ad summum naturae bonum optumus BEATISSIMUSQUE comitatus. BELLA [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura BELLA deleuit. BELLO [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator BELLO Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. BELLUM [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel BELLUM patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [302] Nihil est enim turpius quam cum eo BELLUM gerere quocum familiariter uixeris. BELUARUM [70] BELUARUM hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris quam in fortunae temeritate. BENE [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam BENE uiuendi ducem. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad BENE merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. [184] Plurimum in amicitia amicorum BENE suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non modo aperte sed etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur. [193] Ergo hoc proprium est animi BENE constituti, et laetari bonis rebus et dolere contrariis. BENEFICENTISSIMI [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et BENEFICENTISSIMI. BENEFICI [124] Ut enim BENEFICI liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. BENEFICIO [116] Quamquam confirmatur amor et BENEFICIO accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum primum motum animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. BENEFICIUM [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim BENEFICIUM faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi BENEFICIUM transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. BENEUOLA [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua BENEUOLA memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? BENEUOLE [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum BENEUOLE fiunt. BENEUOLENTIA [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate BENEUOLENTIA tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim BENEUOLENTIA amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum BENEUOLENTIA et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [74] Principio qui potest esse uita 'uitalis', ut ait Ennius, quae non in amici mutua BENEUOLENTIA conquiescit? [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos BENEUOLENTIA illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [293] Recte etiam praecipi potest in amicitiis, ne intemperata quaedam BENEUOLENTIA, quod persaepe fit, impediat magnas utilitates amicorum. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines BENEUOLENTIA coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [388] Hac nos adulescentes BENEUOLENTIA senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. BENEUOLENTIAE [85] Quod si exemeris ex rerum natura BENEUOLENTIAE coniunctionem, nec domus ulla nec urbs stare poterit, ne agri quidem cultus permanebit. [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum primum motum animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit BENEUOLENTIAE magnitudo. [126] Quam ob rem hos quidem ab hoc sermone remoueamus, ipsi autem intellegamus natura gigni sensum diligendi et BENEUOLENTIAE caritatem facta significatione probitatis. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non BENEUOLENTIAE neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [201] Nihil est enim remuneratione BENEUOLENTIAE, nihil uicissitudine studiorum officiorumque iucundius. [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis BENEUOLENTIAE potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos BENEUOLENTIAE pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [250] Est igitur prudentis sustinere ut cursum, sic impetum BENEUOLENTIAE, quo utamur quasi equis temptatis, sic amicitia ex aliqua parte periclitatis moribus amicorum. [290] Isto enim modo nutrices et paedagogi iure uetustatis plurimum BENEUOLENTIAE postulabunt; qui neglegendi quidem non sunt sed alio quodam modo aestimandi. BENEUOLENTIAM [106] Amor enim, ex quo amicitia nominata est, princeps est ad BENEUOLENTIAM coniungendam. [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit BENEUOLENTIAM consuetudo. [204] Quam ob rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam BENEUOLENTIAM, qui est amicitiae fons a natura constitutus. [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet BENEUOLENTIAM ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. BENEUOLENTIAQUE [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim BENEUOLENTIAQUE sublata omnis est e uita sublata iucunditas. BESTIIS [109] Quod quidem quale sit, etiam in BESTIIS quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. [315] Quod si hoc apparet in BESTIIS, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. BIANTE [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a BIANTE esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. BIENNIO [172] Videtis in tabella iam ante quanta sit facta labes, primo Gabinia lege, BIENNIO autem post Cassia. BIS [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est BIS, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), BIS una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. BLANDA [190] Specie quidem BLANDA sed reapse multis locis repudianda. [377] Quam ob rem, quamquam BLANDA ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. BLANDIATUR [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans BLANDIATUR atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. BLANDITIAM [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, BLANDITIAM, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. BLANDITIIS [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam BLANDITIIS et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. [356] Quibus BLANDITIIS C- Papirius nuper influebat in auris contionis, cum ferret legem de tribunis plebis reficiendis! BLANDUS [354] Secerni autem BLANDUS amicus a uero et internosci tam potest adhibita diligentia quam omnia fucata et simulata a sinceris atque ueris. BLOSSIUS [149] At C- BLOSSIUS Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. BONA [104] Studiis enim generorum, praesertim in re BONA, cum difficile est, tum ne aequum quidem obsistere. BONAM [69] Diuitias alii praeponunt, BONAM alii ualetudinem, alii potentiam, alii honores, multi etiam uoluptates. [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, quod BONAM spem praelucet in posterum nec debilitari animos aut cadere patitur. BONI [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil BONI est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [59] Quare sibi habeant sapientiae nomen et inuidiosum et obscurum; concedant ut uiri BONI fuerint. [88] Ex quo quantum BONI sit in amicitia iudicari potest. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos BONI diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri BONI multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [263] Est enim BONI uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam BONI improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. BONIS [56] Sed hoc primum sentio, nisi in BONIS amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [177] Praecipiendum est igitur BONIS ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [193] Ergo hoc proprium est animi bene constituti, et laetari BONIS rebus et dolere contrariis. [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et BONIS amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [204] Quam ob rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, BONIS inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae fons a natura constitutus. [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in BONIS rebus contemnunt aut in malis deserunt. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi BONIS amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. BONITAS [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut BONITAS malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [205] Sed eadem BONITAS etiam ad multitudinem pertinet. BONITATE [34] Quid dicam de moribus facillimis, de pietate in matrem, liberalitate in sorores, BONITATE in suos, iustitia in omnes? nota sunt uobis. BONITATEM [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et BONITATEM perspicere uideantur? BONOS [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros BONOS, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque BONOS eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut BONOS boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [204] Quam ob rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis inter BONOS quasi necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae fons a natura constitutus. [262] Ita fit uerum illud, quod initio dixi, amicitiam nisi inter BONOS esse non posse. BONUM [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum BONUM nisi sapientem. [71] Qui autem in uirtute summum BONUM ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam BONUM norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. [318] Par est autem primum ipsum esse uirum BONUM, tum alterum similem sui quaerere. [322] Quae si quos inter societas aut est aut fuit aut futura est, eorum est habendus ad summum naturae BONUM optumus beatissimusque comitatus. BREUIA [402] Omnia autem BREUIA tolerabilia esse debent, etiamsi magna sunt. BREUITER [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam BREUITER et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum BREUITER paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. BRUTI [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- BRUTI auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. CADERE [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum nec debilitari animos aut CADERE patitur. [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem CADERE posse), ad leues amicitias defluxit oratio. CADIT [194] Quam ob rem si CADIT in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto CADIT, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? CADUCA [70] Beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora CADUCA et incerta, posita non tam in consiliis nostris quam in fortunae temeritate. CADUCAEQUE [392] Sed quoniam res humanae fragiles CADUCAEQUE sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. CAECA [222] Non enim solum ipsa Fortuna CAECA est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. CAECOS [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit CAECOS quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. CAELUM [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in CAELUM patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in CAELUM ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. CALAMITAS [298] Est etiam quasi quaedam CALAMITAS in amicitiis dimittendis non numquam necessaria; iam enim a sapientium familiaritatibus ad uulgares amicitias oratio nostra delabitur. CALAMITATUM [255] Quid? haec ut omittam, quam graues, quam difficiles plerisque uidentur CALAMITATUM societates! ad quas non est facile inuentu qui descendant. CALAMITOSI [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et CALAMITOSI quam ii qui putentur beati. CALCEM [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad CALCEM, ut dicitur, peruenire. CALCULOS [233] Hoc quidem est nimis exigue et exiliter ad CALCULOS uocare amicitiam, ut par sit ratio acceptorum et datorum. CALLIDA [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne CALLIDA assentatione capiantur. CALLIDUS [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; CALLIDUS ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. CAPERE [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus CAPERE potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent CAPERE non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. CAPIANTUR [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione CAPIANTUR. CAPIEBAT [138] Atque earum rerum exemplum ex similitudine CAPIEBAT ineuntis aetatis, quod summi puerorum amores saepe una cum praetexta toga ponerentur. CAPIENDUS [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe CAPIENDUS est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. CAPIENTUR [128] Sic et utilitates ex amicitia maximae CAPIENTUR et erit eius ortus a natura quam ab imbecillitate grauior et uerior. CAPITALI [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis CAPITALI odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. CAPITOLIUM [150] Tum ego: 'Etiamne, si te in CAPITOLIUM faces ferre uellet? CAPITUR [279] Fructus enim ingenii et uirtutis omnisque praestantiae tum maximus CAPITUR, cum in proximum quemque confertur. CAPIUNT [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non CAPIUNT, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam CAPIUNT qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. CAPRAS [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; CAPRAS et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. CAPTUROS [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse CAPTUROS. CAPUT [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; CAPUT enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut CAPUT agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. CARBO [161] At uero Ti- Gracchum sequebantur C- CARBO, C- Cato, et minime tum quidem C- frater, nunc idem acerrimus. CARBONEM [170] Nam CARBONEM, quocumque modo potuimus, propter recentem poenam Ti- Gracchi sustinuimus; de C- Gracchi autem tribunatu quid expectem, non libet augurari. CARCERIBUS [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e CARCERIBUS emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. CAREAS [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore CAREAS et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. CAREAT [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia CAREAT; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. CARENT [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali CARENT amicitia per se et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, haec uis amicitiae et qualis et quanta sit. CAREO [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore CAREO quo amicorum decessu plerique angi solent. CARITAS [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis CARITAS aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla CARITAS, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur CARITAS, minime repudianda est. CARITATE [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et CARITATE consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea CARITATE quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum CARITATE aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a CARITATE uulgi abhorreret. [389] Vicissim autem senes in adulescentium CARITATE acquiescimus, ut in uestra, ut in Q- Tuberonis; equidem etiam admodum adulescentis P- Rutili, A. [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; CARITATE enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. CARITATEM [126] Quam ob rem hos quidem ab hoc sermone remoueamus, ipsi autem intellegamus natura gigni sensum diligendi et beneuolentiae CARITATEM facta significatione probitatis. [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen CARITATEM in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. CARITATIS [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque CARITATIS, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [313] Ipse enim se quisque diligit, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat CARITATIS suae, sed quod per se sibi quisque carus est. CARMINIBUS [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum CARMINIBUS Graecis uaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo constarent quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. CARUS [35] Quam autem ciuitati CARUS fuerit, maerore funeris indicatum est. [313] Ipse enim se quisque diligit, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi quisque CARUS est. CASSIA [172] Videtis in tabella iam ante quanta sit facta labes, primo Gabinia lege, biennio autem post CASSIA. CASSIUM [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- CASSIUM, Sp- Maelium non oderit? CASU [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo CASU arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari CASU aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. CASUS [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque CASUS uirtute inferiores putes. [165] Etenim eo loco, Fanni et Scaeuola, locati sumus ut nos longe prospicere oporteat futuros CASUS rei publicae. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis CASUS experiri cogit. CATO [14] Tum est CATO locutus, quo erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, CATO, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [26] Quo modo, ut alia omittam, mortem filii tulit! memineram Paulum, uideram Galum, sed hi in pueris, CATO in perfecto et spectato uiro. [161] At uero Ti- Gracchum sequebantur C- Carbo, C- CATO, et minime tum quidem C- frater, nunc idem acerrimus. CATONE [11] Sed ut in CATONE Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de CATONE; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. CATONEM [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, CATONEM induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut CATONEM, non me loqui existimem. [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini CATONEM anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut CATONEM dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- CATONEM, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. CATONES [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, CATONES, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. CATONI [20] Tribuebatur hoc modo M- CATONI; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [27] Quam ob rem caue CATONI anteponas ne istum quidem ipsum, quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicauit; huius enim facta, illius dicta laudantur. CATONIS [345] Scitum est enim illud CATONIS, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, hos numquam. CAUE [27] Quam ob rem CAUE Catoni anteponas ne istum quidem ipsum, quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicauit; huius enim facta, illius dicta laudantur. CAUEA [92] Qui clamores tota CAUEA nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. CAUENDUM [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), CAUENDUM erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [305] CAUENDUM uero ne etiam in graues inimicitias conuertant se amicitiae; ex quibus iurgia, maledicta, contumeliae gignuntur. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose CAUENDUM est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [380] Quod ut ne accidat, magis CAUENDUM est. CAUSA [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi CAUSA, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia CAUSA. [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis CAUSA, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [142] Illos autem qui quiduis ab amico auderent postulare, postulatione ipsa profiteri omnia se amici CAUSA esse facturos. [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si amici CAUSA peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris. [164] Turpis enim excusatio est et minime accipienda cum in ceteris peccatis, tum si quis contra rem publicam se amici CAUSA fecisse fateatur. [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum CAUSA honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique CAUSA, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae CAUSA est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [207] Atque etiam mihi quidem uidentur, qui utilitatum CAUSA fingunt amicitias, amabilissimum nodum amicitiae tollere. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius CAUSA laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [231] Quam multa enim, quae nostra CAUSA numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus CAUSA amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna CAUSA sit neglecta amicitia. [308] Digni autem sunt amicitia quibus in ipsis inest CAUSA cur diligantur. [363] Atque id actum est praetore me quinquennio ante quam consul sum factus; ita re magis quam summa auctoritate CAUSA illa defensa est. CAUSAE [123] Sed quamquam utilitates multae et magnae consecutae sunt, non sunt tamen ab earum spe CAUSAE diligendi profectae. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque CAUSAE suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. CAUSAM [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo CAUSAM, non maestitiam fuisse. [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, CAUSAM adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam CAUSAM ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam CAUSAM in amicitia parum iustus. CAUTIO [307] Omnino omnium horum uitiorum atque incommodorum una CAUTIO est atque una prouisio, ut ne nimis cito diligere incipiant neue non dignos. CECIDERUNT [218] Quod si forte, ut fit plerumque, CECIDERUNT, tum intellegitur quam fuerint inopes amicorum. CELEBERRIMOS [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita CELEBERRIMOS laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. CELERITAS [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum CELERITAS abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. CENSEMUS [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui CENSEMUS cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? CENSEO [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis CENSEO petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. CENSURA [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in CENSURA; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. CEPERIT [100] Scaeuola: Quid? amicitiam nonne facile ei qui ob eam summa fide, constantia iustitiaque seruatam maximam gloriam CEPERIT? CERNITUR [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta CERNITUR, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. CERTA [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et CERTA possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. CERTAMEN [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris CERTAMEN et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. CERTATIO [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta CERTATIO. CERTE [29] Ego si Scipionis desiderio me moueri negem, quam id recte faciam, uiderint sapientes; sed CERTE mentiar. [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo CERTE fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic CERTE nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [103] Quid enim refert qua me ratione cogatis? cogitis CERTE. CERTISQUE [278] Quod est multo profecto magis in ueris patribus CERTISQUE faciendum. CERTUS [256] Quamquam Ennius recte: Amicus CERTUS in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. CETERA [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, CETERA parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim CETERA cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque CETERA, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. CETERAE [77] Denique CETERAE res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. CETERI [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus CETERI seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. CETERIS [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de CETERIS rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [164] Turpis enim excusatio est et minime accipienda cum in CETERIS peccatis, tum si quis contra rem publicam se amici causa fecisse fateatur. CETEROS [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter CETEROS floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. CICURIBUS [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, CICURIBUS, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. CIRCUMFLUERE [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, CIRCUMFLUERE omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? CITO [307] Omnino omnium horum uitiorum atque incommodorum una cautio est atque una prouisio, ut ne nimis CITO diligere incipiant neue non dignos. CITRO [327] Nam implicati ultro et CITRO uel usu diuturno uel etiam officiis repente in medio cursu amicitias exorta aliqua offensione disrumpimus. CIUEM [355] Contio, quae ex imperitissimis constat, tamen iudicare solet quid intersit inter popularem, id est assentatorem et leuem CIUEM, et inter constantem et seuerum et grauem. CIUES [64] Itaque CIUES potiores quam peregrini, propinqui quam alieni; cum his enim amicitiam natura ipsa peperit; sed ea non satis habet firmitatis. CIUILI [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure CIUILI putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. CIUITAS [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec CIUITAS dum erit laetabitur. [87] Quae enim domus tam stabilis, quae tam firma CIUITAS est, quae non odiis et discidiis funditus possit euerti? [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec CIUITAS oderit. CIUITATI [35] Quam autem CIUITATI carus fuerit, maerore funeris indicatum est. CIUITATIS [3] Quo mortuo me ad pontificem Scaeuolam contuli, quem unum nostrae CIUITATIS et ingenio et iustitia praestantissimum audeo dicere. CIUIUM [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem CIUIUM, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam CIUIUM; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. CLAMORES [92] Qui CLAMORES tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. CLARA [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit CLARA et insignis. CLARIOR [18] Fannius: Sunt ista, Laeli; nec enim melior uir fuit Africano quisquam nec CLARIOR. [178] Quis CLARIOR in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. CLARISSIMUM [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem CLARISSIMUM fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. CLAUSAE [344] Cuius autem aures CLAUSAE ueritati sunt, ut ab amico uerum audire nequeat, huius salus desperanda est. COEPERUNT [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere COEPERUNT, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere COEPERUNT, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. COEPIT [171] Serpit deinde res; quae procliuis ad perniciem, cum semel COEPIT, labitur. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire COEPIT, haud scio an aliquando futurum sit. COGATIS [103] Quid enim refert qua me ratione COGATIS? cogitis certe. COGIT [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri COGIT. COGITANDUM [242] Quin etiam si minus felices in diligendo fuissemus, ferendum id Scipio potius quam inimicitiarum tempus COGITANDUM putabat. COGITANTI [105] Saepissime igitur mihi de amicitia COGITANTI maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. COGITATIONE [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam COGITATIONE quantum illa res utilitatis esset habitura. [400] Sed nec illa exstincta sunt alunturque potius et augentur COGITATIONE et memoria mea, et si illis plane orbatus essem, magnum tamen adfert mihi aetas ipsa solacium. COGITATIONEMQUE [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem COGITATIONEMQUE meliorem. COGITATIONES [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes COGITATIONES abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. COGITIS [103] Quid enim refert qua me ratione cogatis? COGITIS certe. COGNITAM [213] Non ergo erunt homines deliciis diffluentes audiendi, si quando de amicitia, quam nec usu nec ratione habent COGNITAM, disputabunt. COGNITI [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum COGNITI sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. COGNITIONE [9] Cum enim saepe mecum ageres ut de amicitia scriberem aliquid, digna mihi res cum omnium COGNITIONE tum nostra familiaritate uisa est. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum COGNITIONE doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. COGNOMEN [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi COGNOMEN iam habebat in senectute sapientis. COGNOSCENDI [398] Nam quid ego de studiis dicam COGNOSCENDI semper aliquid atque discendi? in quibus remoti ab oculis populi omne otiosum tempus contriuimus. COGNOSCES [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse COGNOSCES. COGNOSCUNTUR [251] Quidam saepe in parua pecunia perspiciuntur quam sint leues, quidam autem, quos parua mouere non potuit, COGNOSCUNTUR in magna. COLANTUR [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam COLANTUR, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. COLARE [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut COLARE, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. COLEBAT [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem COLEBAT suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. COLENDIS [326] Sed cum multis in rebus neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et COLENDIS; praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod uetamur uetere prouerbio. COLENDISQUE [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis COLENDISQUE maxime excellit. COLENT [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum COLENT inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. COLLEGA [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a COLLEGA nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. COLLEGAS [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, COLLEGAS in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. COLLEGIO [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in COLLEGIO nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. COLLEGIORUM [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim COLLEGIORUM ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. COLLIGERE [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando COLLIGERE turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. COLLOCARET [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam COLLOCARET atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. COLUNTUR [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae COLUNTUR et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [217] COLUNTUR tamen simulatione dumtaxat ad tempus. COMES [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum COMES, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. COMICOS [381] Ut me hodie ante omnes COMICOS stultos senes Versaris atque inlusseris lautissume. COMITAS [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, COMITAS adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. COMITATEM [265] Tristitia autem et in omni re seueritas habet illa quidem grauitatem, sed amicitia remissior esse debet et liberior et dulcior et ad omnem COMITATEM facilitatemque procliuior. COMITATUS [322] Quae si quos inter societas aut est aut fuit aut futura est, eorum est habendus ad summum naturae bonum optumus beatissimusque COMITATUS. COMITEM [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se COMITEM illius furoris, sed ducem praebuit. [358] Quanta illi, di immortales, fuit grauitas, quanta in oratione maiestas! ut facile ducem populi Romani, non COMITEM diceres. COMMEMORARE [283] Odiosum sane genus hominum officia exprobrantium; quae meminisse debet is in quem conlata sunt, non COMMEMORARE, qui contulit. [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes COMMEMORARE audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. COMMEMORAUIT [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius COMMEMORAUIT, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. COMMENTANDI [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris COMMENTANDI causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. COMMODE [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et COMMODE dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. COMMODI [139] Sin autem ad adulescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum contentione uel uxoriae condicionis uel COMMODI alicuius, quod idem adipisci uterque non posset. COMMODIS [223] Atque hoc quidem uidere licet, eos qui antea COMMODIS fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis COMMODIS uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. COMMODISQUE [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis COMMODISQUE amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. COMMODISSIMUM [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; COMMODISSIMUM esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. COMMODITATES [81] Cumque plurimas et maximas COMMODITATES amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum nec debilitari animos aut cadere patitur. COMMORATI [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius COMMORATI sumus. COMMOUERI [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non COMMOUERI nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. COMMUNEM [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad COMMUNEM utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [260] Simplicem praeterea et COMMUNEM et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. COMMUNES [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque COMMUNES. COMMUNI [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque COMMUNI, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. COMMUNIBUS [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de COMMUNIBUS amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. COMMUNICANDIS [91] Itaque si quando aliquod officium exstitit amici in periculis aut adeundis aut COMMUNICANDIS, quis est qui id non maximis efferat laudibus? COMMUNICANSQUE [79] Nam et secundas res splendidiores facit amicitia et aduersas partiens COMMUNICANSQUE leuiores. COMMUNICENTQUE [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis COMMUNICENTQUE cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. COMMUNIS [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia COMMUNIS et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his COMMUNIS uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita COMMUNIS. [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque COMMUNIS, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. COMMUNITAS [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione COMMUNITAS, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. COMMUTABILIS [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, COMMUTABILIS, multiplex? COMMUTATA [129] Nam si utilitas amicitias conglutinaret, eadem COMMUTATA dissolueret; sed quia natura mutari non potest, idcirco uerae amicitiae sempiternae sunt. COMMUTATIO [301] Sin autem aut morum aut studiorum COMMUTATIO quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. COMOEDIIS [373] Nec parasitorum in COMOEDIIS assentatio faceta nobis uideretur, nisi essent milites gloriosi. COMPARANDIS [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis COMPARANDIS, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. COMPARARE [395] Equidem ex omnibus rebus quas mihi aut fortuna aut natura tribuit, nihil habeo quod cum amicitia Scipionis possim COMPARARE. COMPARATA [391] Quoniamque ita ratio COMPARATA est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. COMPLEXA [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos COMPLEXA est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. CONARER [50] Scaeuola: Mihi uero erit gratum; atque id ipsum cum tecum agere CONARER, Fannius anteuertit. CONATUR [176] Quia sine sociis nemo quicquam tale CONATUR. CONATUS [167] Ti- Gracchus regnum occupare CONATUS est, uel regnauit is quidem paucos menses. CONCEDANT [59] Quare sibi habeant sapientiae nomen et inuidiosum et obscurum; CONCEDANT ut uiri boni fuerint. CONCEDERE [156] Quod si rectum statuerimus uel CONCEDERE amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. CONCEDETUR [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? CONCEDETUR profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. CONCEDI [60] Ne id quidem facient, negabunt id nisi sapienti posse CONCEDI. CONCESSUM [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis CONCESSUM putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. CONCILIAT [386] Virtus, uirtus, inquam, C- Fanni, et tu, Q- Muci, et CONCILIAT amicitias et conseruat. CONCILIATRIX [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris; nam cum CONCILIATRIX amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris. CONCILIAUIT [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam CONCILIAUIT ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. CONCLUDAMUS [384] Quam ob rem ad illa prima redeamus eaque ipsa CONCLUDAMUS aliquando. CONCORDIAEQUE [86] Id si minus intellegitur, quanta uis amicitiae CONCORDIAEQUE sit, ex dissensionibus atque ex discordiis percipi potest. CONDICIONIS [139] Sin autem ad adulescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum contentione uel uxoriae CONDICIONIS uel commodi alicuius, quod idem adipisci uterque non posset. CONDIMENTUM [264] Accedat huc suauitas quaedam oportet sermonum atque morum, haudquaquam mediocre CONDIMENTUM amicitiae. CONFERTUR [279] Fructus enim ingenii et uirtutis omnisque praestantiae tum maximus capitur, cum in proximum quemque CONFERTUR. CONFIDEREM [53] Laelius: Ego uero non grauarer, si mihi ipse CONFIDEREM; nam et praeclara res est et sumus, ut dixit Fannius, otiosi. CONFIDIT [119] Ut enim quisque sibi plurimum CONFIDIT et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. CONFIRMARE [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut CONFIRMARE possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. CONFIRMARI [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae CONFIRMARI potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. CONFIRMATISQUE [289] Omnino amicitiae corroboratis iam CONFIRMATISQUE et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. CONFIRMATUR [116] Quamquam CONFIRMATUR amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum primum motum animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. CONGERATUR [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam CONGERATUR. CONGLUTINARET [129] Nam si utilitas amicitias CONGLUTINARET, eadem commutata dissolueret; sed quia natura mutari non potest, idcirco uerae amicitiae sempiternae sunt. CONGRESSUS [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, CONGRESSUS ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. CONGRUAMUS [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura CONGRUAMUS, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. CONIECTOS [19] Sed existimare debes omnium oculos in te esse CONIECTOS unum; te sapientem et appellant et existimant. CONIUNCTA [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi CONIUNCTA cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, CONIUNCTA et consociata cum altera perueniret. CONIUNCTI [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu CONIUNCTI esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia CONIUNCTI primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. CONIUNCTIONEM [85] Quod si exemeris ex rerum natura beneuolentiae CONIUNCTIONEM, nec domus ulla nec urbs stare poterit, ne agri quidem cultus permanebit. CONIUNCTIONISQUE [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae CONIUNCTIONISQUE necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. CONIUNCTISSIME [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum CONIUNCTISSIME et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. CONIUNCTISSIMI [399] Quarum rerum recordatio et memoria si una cum illo occidisset, desiderium CONIUNCTISSIMI atque amantissimi uiri ferre nullo modo possem. CONIUNCTISSIMOS [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se CONIUNCTISSIMOS fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. CONIUNCTOS [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate CONIUNCTOS atque natura. CONIUNGENDAM [106] Amor enim, ex quo amicitia nominata est, princeps est ad beneuolentiam CONIUNGENDAM. CONLATA [283] Odiosum sane genus hominum officia exprobrantium; quae meminisse debet is in quem CONLATA sunt, non commemorare, qui contulit. CONQUIESCIT [74] Principio qui potest esse uita 'uitalis', ut ait Ennius, quae non in amici mutua beneuolentia CONQUIESCIT? CONSCIUIT [179] His adiutor contra patriam inuentus est nemo; itaque mortem sibi uterque CONSCIUIT. CONSCRIPTIS [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus CONSCRIPTIS, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. CONSECUTAE [123] Sed quamquam utilitates multae et magnae CONSECUTAE sunt, non sunt tamen ab earum spe causae diligendi profectae. CONSECUTI [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia CONSECUTI sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna causa sit neglecta amicitia. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae CONSECUTI sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. CONSECUTUS [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est CONSECUTUS, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. CONSENSIO [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa CONSENSIO. [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate CONSENSIO; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [180] Quare talis improborum CONSENSIO non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. CONSENSUS [396] In hac mihi de re publica CONSENSUS, in hac rerum priuatarum consilium, in eadem requies plena oblectationis fuit. CONSENTANEUM [191] Neque enim est CONSENTANEUM ullam honestam rem actionemue, ne sollicitus sis, aut non suscipere aut susceptam deponere. CONSENTIENTEM [260] Simplicem praeterea et communem et CONSENTIENTEM, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. CONSENTIT [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque CONSENTIT, aut fidus aut stabilis potest esse. CONSENTIUNT [330] Una est enim amicitia in rebus humanis, de cuius utilitate omnes uno ore CONSENTIUNT. CONSEQUI [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam CONSEQUI possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. CONSERUANDA [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco CONSERUANDA; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. CONSERUAT [386] Virtus, uirtus, inquam, C- Fanni, et tu, Q- Muci, et conciliat amicitias et CONSERUAT. CONSIDERANDUM [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud CONSIDERANDUM uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [296] Atque in omni re CONSIDERANDUM est et quid postules ab amico et quid patiare a te impetrari. CONSILIIS [70] Beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca et incerta, posita non tam in CONSILIIS nostris quam in fortunae temeritate. [326] Sed cum multis in rebus neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur CONSILIIS et acta agimus, quod uetamur uetere prouerbio. CONSILIO [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in CONSILIO, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [210] Ubi enim studia nostra uiguissent, si numquam CONSILIO, numquam opera nostra nec domi nec militiae Scipio eguisset? CONSILIORUM [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, CONSILIORUM, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. CONSILIUM [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; CONSILIUM uero dare audeamus libere. [396] In hac mihi de re publica consensus, in hac rerum priuatarum CONSILIUM, in eadem requies plena oblectationis fuit. CONSOCIATA [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et CONSOCIATA cum altera perueniret. CONSOLOR [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse CONSOLOR et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. CONSTANTEM [258] Qui igitur utraque in re grauem, CONSTANTEM, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc ex maxime raro genere hominum iudicare debemus et paene diuino. [355] Contio, quae ex imperitissimis constat, tamen iudicare solet quid intersit inter popularem, id est assentatorem et leuem ciuem, et inter CONSTANTEM et seuerum et grauem. CONSTANTER [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta CONSTANTER uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. CONSTANTES [247] Sunt igitur firmi et stabiles et CONSTANTES eligendi; cuius generis est magna penuria. CONSTANTI [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc CONSTANTI homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. CONSTANTIA [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna CONSTANTIA, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [100] Scaeuola: Quid? amicitiam nonne facile ei qui ob eam summa fide, CONSTANTIA iustitiaque seruatam maximam gloriam ceperit? [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea CONSTANTIA; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. CONSTANTIAEQUE [259] Firmamentum autem stabilitatis CONSTANTIAEQUE eius, quam in amicitia quaerimus, fides est; nihil est enim stabile quod infidum est. CONSTANTIAM [261] Addendum eodem est, ut ne criminibus aut inferendis delectetur aut credat oblatis, quae pertinent omnia ad eam, quam iam dudum tracto, CONSTANTIAM. CONSTANTIORESQUE [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores CONSTANTIORESQUE admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. CONSTARENT [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo CONSTARENT quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. CONSTAT [355] Contio, quae ex imperitissimis CONSTAT, tamen iudicare solet quid intersit inter popularem, id est assentatorem et leuem ciuem, et inter constantem et seuerum et grauem. CONSTET [204] Quam ob rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, CONSTET, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae fons a natura constitutus. CONSTITUENDI [227] CONSTITUENDI autem sunt qui sint in amicitia fines et quasi termini diligendi. CONSTITUENDUS [238] Alius igitur finis uerae amicitiae CONSTITUENDUS est, si prius, quid maxime reprehendere Scipio solitus sit, dixero. CONSTITUTI [193] Ergo hoc proprium est animi bene CONSTITUTI, et laetari bonis rebus et dolere contrariis. CONSTITUTUS [204] Quam ob rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae fons a natura CONSTITUTUS. CONSUETUDINE [72] Iam uirtutem ex CONSUETUDINE uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et CONSUETUDINE adiuncta, quibus rebus ad illum primum motum animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. CONSUETUDINIS [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et CONSUETUDINIS. CONSUETUDO [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista CONSUETUDO, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam CONSUETUDO. [166] Deflexit iam aliquantum de spatio curriculoque CONSUETUDO maiorum. [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, CONSUETUDO ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. CONSUEUIT [271] Quin in ipso equo, cuius modo feci mentionem, si nulla res impediat, nemo est, quin eo, quo CONSUEUIT, libentius utatur quam intractato et nouo. CONSUL [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat CONSUL, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus CONSUL est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [363] Atque id actum est praetore me quinquennio ante quam CONSUL sum factus; ita re magis quam summa auctoritate causa illa defensa est. CONSULATUM [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui CONSULATUM petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. CONSULEM [287] Non enim neque tu possis, quamuis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit CONSULEM efficere, fratrem eius L- non potuit. CONSULERE [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime CONSULERE soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. CONSULES [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una CONSULES, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. CONSULIBUS [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio CONSULIBUS in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino CONSULIBUS, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. CONTEMNENDAM [253] Imbecilla enim est natura ad CONTEMNENDAM potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna causa sit neglecta amicitia. CONTEMNENDOS [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam CONTEMNENDOS se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. CONTEMNI [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se CONTEMNI putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. CONTEMNITUR [331] Quamquam a multis uirtus ipsa CONTEMNITUR et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. CONTEMNUNT [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus CONTEMNUNT aut in malis deserunt. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita CONTEMNUNT, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. CONTEMPTAM [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque CONTEMPTAM. CONTENDISSE [159] Igitur ne suspicari quidem possumus quemquam horum ab amico quippiam CONTENDISSE, quod contra fidem, contra ius iurandum, contra rem publicam esset. CONTENDISSET [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si CONTENDISSET, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. CONTENTA [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita CONTENTA est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. CONTENTIONE [139] Sin autem ad adulescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum CONTENTIONE uel uxoriae condicionis uel commodi alicuius, quod idem adipisci uterque non posset. CONTENTIONEM [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris CONTENTIONEM incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. CONTENTOS [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo CONTENTOS tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. CONTIGIT [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum CONTIGIT, amor exoriatur necesse est. CONTINEAT [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia CONTINEAT, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum nec debilitari animos aut cadere patitur. CONTINET [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et CONTINET nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas CONTINET; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. CONTINGERE [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse CONTINGERE, ut ulla intermissio fiat officii. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset CONTINGERE, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. CONTINGIT [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere CONTINGIT nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. CONTINUO [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, CONTINUO adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. CONTIO [355] CONTIO, quae ex imperitissimis constat, tamen iudicare solet quid intersit inter popularem, id est assentatorem et leuem ciuem, et inter constantem et seuerum et grauem. CONTIONE [365] Quod si in scaena, id est in CONTIONE, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. CONTIONIS [356] Quibus blanditiis C- Papirius nuper influebat in auris CONTIONIS, cum ferret legem de tribunis plebis reficiendis! CONTRA [98] Qualis tum patronus iustitiae fuit CONTRA accuratam orationem Phili! [147] Numne, si Coriolanus habuit amicos, ferre CONTRA patriam arma illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici regnum adpetentem, num Maelium debuerunt iuuare? [159] Igitur ne suspicari quidem possumus quemquam horum ab amico quippiam contendisse, quod CONTRA fidem, contra ius iurandum, contra rem publicam esset. [159] Igitur ne suspicari quidem possumus quemquam horum ab amico quippiam contendisse, quod contra fidem, CONTRA ius iurandum, contra rem publicam esset. [159] Igitur ne suspicari quidem possumus quemquam horum ab amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra ius iurandum, CONTRA rem publicam esset. [164] Turpis enim excusatio est et minime accipienda cum in ceteris peccatis, tum si quis CONTRA rem publicam se amici causa fecisse fateatur. [179] His adiutor CONTRA patriam inuentus est nemo; itaque mortem sibi uterque consciuit. [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod CONTRA oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. CONTRACTA [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita CONTRACTA res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. CONTRAHAT [199] Cum autem CONTRAHAT amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. CONTRAHATUR [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis CONTRAHATUR. CONTRAHERE [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo constarent quaeque mouerentur, ea CONTRAHERE amicitiam, dissipare discordiam. CONTRARIAS [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi CONTRARIAS aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. CONTRARIIS [193] Ergo hoc proprium est animi bene constituti, et laetari bonis rebus et dolere CONTRARIIS. CONTRIUIMUS [398] Nam quid ego de studiis dicam cognoscendi semper aliquid atque discendi? in quibus remoti ab oculis populi omne otiosum tempus CONTRIUIMUS. CONTULERUNT [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se CONTULERUNT, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. CONTULI [3] Quo mortuo me ad pontificem Scaeuolam CONTULI, quem unum nostrae ciuitatis et ingenio et iustitia praestantissimum audeo dicere. CONTULIT [154] Itaque hac amentia quaestione noua perterritus in Asiam profugit, ad hostes se CONTULIT, poenas rei publicae graues iustasque persoluit. [283] Odiosum sane genus hominum officia exprobrantium; quae meminisse debet is in quem conlata sunt, non commemorare, qui CONTULIT. CONTUMACIA [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et CONTUMACIA nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. CONTUMELIA [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio CONTUMELIA careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. CONTUMELIAE [305] Cauendum uero ne etiam in graues inimicitias conuertant se amicitiae; ex quibus iurgia, maledicta, CONTUMELIAE gignuntur. CONUENIENS [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam CONUENIENS ad res uel secundas uel aduersas. CONUENIENTIA [387] In ea est enim CONUENIENTIA rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. CONUERTANT [305] Cauendum uero ne etiam in graues inimicitias CONUERTANT se amicitiae; ex quibus iurgia, maledicta, contumeliae gignuntur. CONUERTITUR [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam deuium quam animus eius qui ad alterius non modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum CONUERTITUR? CONUINCUNT [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque CONUINCUNT, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. COOPTATIO [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! COOPTATIO enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. COPIAM [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et COPIAM hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. COPIIS [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et COPIIS maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus COPIIS atque in omnium rerum abundantia uiuere? [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum COPIIS, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. CORAM [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus CORAM haberi sermo uideretur. CORDI [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est CORDI, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. CORIOLANO [147] Numne, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra patriam arma illi cum CORIOLANO debuerunt? num Vecellinum amici regnum adpetentem, num Maelium debuerunt iuuare? CORIOLANUS [147] Numne, si CORIOLANUS habuit amicos, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici regnum adpetentem, num Maelium debuerunt iuuare? [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat CORIOLANUS. CORPORE [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex CORPORE excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. CORPORIBUS [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum CORPORIBUS simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. CORPORIS [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque CORPORIS, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare CORPORIS; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque CORPORIS, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? CORPORUM [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et CORPORUM nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. CORRECTIONE [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, CORRECTIONE gaudere. CORROBORATIS [289] Omnino amicitiae CORROBORATIS iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. CORUNCANIUM [58] Numquam ego dicam C- Fabricium, M- Curium, Ti- CORUNCANIUM, quos sapientes nostri maiores iudicabant, ad istorum normam fuisse sapientes. [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- CORUNCANIUM memoriae proditum est. CRASSI [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini CRASSI uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. CREDAT [261] Addendum eodem est, ut ne criminibus aut inferendis delectetur aut CREDAT oblatis, quae pertinent omnia ad eam, quam iam dudum tracto, constantiam. CREDERET [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum CREDERET, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. CREDO [22] Itaque ex me quaerunt, CREDO ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis CREDO, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si quae praeterea sunt (CREDO autem esse multa), ab iis, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. CREDULORUM [382] Haec enim etiam in fabulis stultissima persona est improuidorum et CREDULORUM senum. CRIMINATIONES [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas CRIMINATIONES repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. CRIMINIBUS [261] Addendum eodem est, ut ne CRIMINIBUS aut inferendis delectetur aut credat oblatis, quae pertinent omnia ad eam, quam iam dudum tracto, constantiam. CRUDELITATEM [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter CRUDELITATEM semper haec ciuitas oderit. CUI [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, CUI censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, CUI parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, CUI se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, CUI narraret, habuisset. CUIQUE [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo CUIQUE expeditissimum. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum CUIQUE rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua CUIQUE permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [286] Tantum autem CUIQUE tribuendum, primum quantum ipse efficere possis, deinde etiam quantum ille quem diligas atque adiuues, sustinere. [335] Quis tam esset ferreus qui eam uitam ferre posset, CUIQUE non auferret fructum uoluptatum omnium solitudo? CUIUS [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, CUIUS tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; CUIUS disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus CUIUS cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec CUIUS causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, CUIUS omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [247] Sunt igitur firmi et stabiles et constantes eligendi; CUIUS generis est magna penuria. [271] Quin in ipso equo, CUIUS modo feci mentionem, si nulla res impediat, nemo est, quin eo, quo consueuit, libentius utatur quam intractato et nouo. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, CUIUS animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [330] Una est enim amicitia in rebus humanis, de CUIUS utilitate omnes uno ore consentiunt. [344] CUIUS autem aures clausae ueritati sunt, ut ab amico uerum audire nequeat, huius salus desperanda est. [376] Semper auget assentator id, quod is CUIUS ad uoluntatem dicitur uult esse magnum. CUIUSCUMQUE [241] Quare hoc quidem praeceptum, CUIUSCUMQUE est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. CUIUSDAM [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri CUIUSDAM aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. CUIUSQUE [42] Id si ita est, ut optimi CUIUSQUE animus in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? CULPA [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is in CULPA sit qui faciat, non is qui patiatur iniuriam. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem CULPA in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. CULTUQUE [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu CULTUQUE corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? CULTUS [85] Quod si exemeris ex rerum natura beneuolentiae coniunctionem, nec domus ulla nec urbs stare poterit, ne agri quidem CULTUS permanebit. CULTUSQUE [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus CULTUSQUE delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. CUM [5] CUM saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, CUM et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, CUM is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. [7] Itaque tum Scaeuola CUM in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et CUM altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. [9] CUM enim saepe mecum ageres ut de amicitia scriberem aliquid, digna mihi res cum omnium cognitione tum nostra familiaritate uisa est. [9] Cum enim saepe mecum ageres ut de amicitia scriberem aliquid, digna mihi res CUM omnium cognitione tum nostra familiaritate uisa est. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic CUM accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis CUM in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis CUM summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, CUM ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [28] De me autem, ut iam CUM utroque uestrum loquar, sic habetote: <3> III. [32] CUM illo uero quis neget actum esse praeclare? [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et CUM Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, CUM senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, CUM corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, CUM ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, CUM et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [45] Quam ob rem CUM illo quidem, ut supra dixi, actum optime est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius introieram, sic prius exire de uita. [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia CUM Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, CUM ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [50] Scaeuola: Mihi uero erit gratum; atque id ipsum CUM tecum agere conarer, Fannius anteuertit. [64] Itaque ciues potiores quam peregrini, propinqui quam alieni; CUM his enim amicitiam natura ipsa peperit; sed ea non satis habet firmitatis. [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum CUM beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! CUM ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [94] Facile indicabat ipsa natura uim suam, CUM homines, quod facere ipsi non possent, id recte fieri in altero iudicarent. [97] Scaeuola: Tum magis id diceres, Fanni, si nuper in hortis Scipionis, CUM est de re publica disputatum, adfuisses. [104] Studiis enim generorum, praesertim in re bona, CUM difficile est, tum ne aequum quidem obsistere. [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi CUM quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde CUM similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius CUM moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe CUM propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non CUM caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [113] CUM duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, CUM eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [138] Atque earum rerum exemplum ex similitudine capiebat ineuntis aetatis, quod summi puerorum amores saepe una CUM praetexta toga ponerentur. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, CUM aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [147] Numne, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra patriam arma illi CUM Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici regnum adpetentem, num Maelium debuerunt iuuare? [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, CUM ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris; nam CUM conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris. [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et CUM iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? CUM illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. [164] Turpis enim excusatio est et minime accipienda CUM in ceteris peccatis, tum si quis contra rem publicam se amici causa fecisse fateatur. [171] Serpit deinde res; quae procliuis ad perniciem, CUM semel coepit, labitur. [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui CUM imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, CUM uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est CUM aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est CUM multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [199] CUM autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id CUM contigit, amor exoriatur necesse est. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si CUM studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [219] Quod Tarquinium dixisse ferunt, tum exsulantem se intellexisse quos fidos amicos habuisset, quos infidos, CUM iam neutris gratiam referre posset. [224] Quid autem stultius quam, CUM plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera CUM parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, CUM emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, CUM ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, CUM locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque CUM proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, CUM cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. [279] Fructus enim ingenii et uirtutis omnisque praestantiae tum maximus capitur, CUM in proximum quemque confertur. [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se CUM inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere se putant, quod officiose et amice et CUM labore aliquo suo factum queant dicere. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, CUM ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis CUM lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. [302] Nihil est enim turpius quam CUM eo bellum gerere quocum familiariter uixeris. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter CUM omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt CUM desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et CUM quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita CUM suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, CUM homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata CUM altera perueniret. [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, CUM haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. [324] Quod CUM optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, CUM eos grauis aliquis casus experiri cogit. [325] Quocirca (dicendum est enim saepius), CUM iudicaris, diligere oportet, non, cum dilexeris, iudicare. [325] Quocirca (dicendum est enim saepius), cum iudicaris, diligere oportet, non, CUM dilexeris, iudicare. [326] Sed CUM multis in rebus neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod uetamur uetere prouerbio. [339] Sed CUM tot signis eadem natura declaret, quid uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec ea, quae ab ea monemur, audimus. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, CUM beneuole fiunt. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim CUM tyranno, aliter cum amico uiuitur. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter CUM amico uiuitur. [349] CUM autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. [350] Nam CUM amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [353] Multi autem Gnathonum similes CUM sint loco, fortuna, fama superiores, horum est assentatio molesta, cum ad uanitatem accessit auctoritas. [353] Multi autem Gnathonum similes cum sint loco, fortuna, fama superiores, horum est assentatio molesta, CUM ad uanitatem accessit auctoritas. [356] Quibus blanditiis C- Papirius nuper influebat in auris contionis, CUM ferret legem de tribunis plebis reficiendis! [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere CUM populo. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, CUM, id quam uere fiat, ignores. [371] Hos delectat assentatio, his fictus ad ipsorum uoluntatem sermo CUM adhibetur, orationem illam uanam testimonium esse laudum suarum putant. [372] Nulla est igitur haec amicitia, CUM alter uerum audire non uult, alter ad mentiendum paratus est. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae CUM se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut CUM aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, CUM isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. [395] Equidem ex omnibus rebus quas mihi aut fortuna aut natura tribuit, nihil habeo quod CUM amicitia Scipionis possim comparare. [399] Quarum rerum recordatio et memoria si una CUM illo occidisset, desiderium coniunctissimi atque amantissimi uiri ferre nullo modo possem. CUMANUS [149] At C- Blossius CUMANUS, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. CUMQUE [81] CUMQUE plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum nec debilitari animos aut cadere patitur. CUNCTATIO [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, CUNCTATIO absit; consilium uero dare audeamus libere. CUPERE [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit CUPERE et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. CUPIDITAS [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla CUPIDITAS, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. CUPIDITATE [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum CUPIDITATE quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. CUPIDITATEM [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae CUPIDITATEM, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. CUPIDITATIBUS [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum CUPIDITATIBUS iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. CUR [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est CUR amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [308] Digni autem sunt amicitia quibus in ipsis inest causa CUR diligantur. CURA [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta CURA de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua CURA res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. CURAE [181] Mihi autem non minori CURAE est, qualis res publica post mortem meam futura, quam qualis hodie sit. CURAM [192] Quod si CURAM fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere CURAM, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. CURAS [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas CURAS et molestias adferunt, repudientur. CURI [112] Quis est qui C- Fabrici, M- CURI non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? CURIUM [58] Numquam ego dicam C- Fabricium, M- CURIUM, Ti- Coruncanium, quos sapientes nostri maiores iudicabant, ad istorum normam fuisse sapientes. [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- CURIUM, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. CURRICULOQUE [166] Deflexit iam aliquantum de spatio CURRICULOQUE consuetudo maiorum. CURSU [327] Nam implicati ultro et citro uel usu diuturno uel etiam officiis repente in medio CURSU amicitias exorta aliqua offensione disrumpimus. CURSUM [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus CURSUM ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? [250] Est igitur prudentis sustinere ut CURSUM, sic impetum beneuolentiae, quo utamur quasi equis temptatis, sic amicitia ex aliqua parte periclitatis moribus amicorum. CUSTODIA [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e CUSTODIA uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? DANDA [304] Quam ob rem primum DANDA opera est ne qua amicorum discidia fiant; sin tale aliquid euenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae uideantur. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera DANDA est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. DANDIS [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut DANDIS recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. DANTUR [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque DANTUR, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. DARE [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero DARE audeamus libere. DARI [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae DARI uenia possit. DATA [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura DATA est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. DATORUM [233] Hoc quidem est nimis exigue et exiliter ad calculos uocare amicitiam, ut par sit ratio acceptorum et DATORUM. DATUM [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus DATUM. DEBEAT [146] Quam ob rem id primum uideamus, si placet, quatenus amor in amicitia progredi DEBEAT. DEBEMUS [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare DEBEMUS. [258] Qui igitur utraque in re grauem, constantem, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc ex maxime raro genere hominum iudicare DEBEMUS et paene diuino. DEBENT [269] Non enim DEBENT esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus DEBENT, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [284] Quam ob rem ut ii qui superiores sunt submittere se DEBENT in amicitia, sic quodam modo inferiores extollere. [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam DEBENT capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua DEBENT uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. [402] Omnia autem breuia tolerabilia esse DEBENT, etiamsi magna sunt. DEBES [19] Sed existimare DEBES omnium oculos in te esse coniectos unum; te sapientem et appellant et existimant. DEBET [265] Tristitia autem et in omni re seueritas habet illa quidem grauitatem, sed amicitia remissior esse DEBET et liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque procliuior. [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse DEBET suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. [283] Odiosum sane genus hominum officia exprobrantium; quae meminisse DEBET is in quem conlata sunt, non commemorare, qui contulit. DEBILITARI [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum nec DEBILITARI animos aut cadere patitur. DEBUERUNT [147] Numne, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano DEBUERUNT? num Vecellinum amici regnum adpetentem, num Maelium debuerunt iuuare? [147] Numne, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici regnum adpetentem, num Maelium DEBUERUNT iuuare? DEBUI [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo DEBUI, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. DEBUIT [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre DEBUIT, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. DECERTATUM [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est DECERTATUM, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. DECESSU [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum DECESSU plerique angi solent. DECLARET [339] Sed cum tot signis eadem natura DECLARET, quid uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec ea, quae ab ea monemur, audimus. DECLINANDUM [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, DECLINANDUM de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. DEDUCTUS [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram DEDUCTUS ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. DEESSE [209] Atque haud sciam an ne opus sit quidem nihil umquam omnino DEESSE amicis. DEFECERIS [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute DEFECERIS. DEFENDENTIBUS [362] Tamen illius uendibilem orationem religio deorum immortalium nobis DEFENDENTIBUS facile uincebat. DEFENDERE [99] Fannius: Facile id quidem fuit iustitiam iustissimo uiro DEFENDERE. DEFENSA [363] Atque id actum est praetore me quinquennio ante quam consul sum factus; ita re magis quam summa auctoritate causa illa DEFENSA est. DEFERRE [288] Quod si etiam possis quiduis DEFERRE ad alterum, uidendum est tamen, quid ille possit sustinere. DEFINIT [232] Altera sententia est, quae DEFINIT amicitiam paribus officiis ac uoluntatibus. DEFLEXIT [166] DEFLEXIT iam aliquantum de spatio curriculoque consuetudo maiorum. DEFLUAT [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram DEFLUAT, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. DEFLUXIT [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias DEFLUXIT oratio. DEGENDAE [332] Serpit enim nescio quo modo per omnium uitas amicitia nec ullam aetatis DEGENDAE rationem patitur esse expertem sui. DEINDE [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; DEINDE cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [171] Serpit DEINDE res; quae procliuis ad perniciem, cum semel coepit, labitur. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; DEINDE non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [286] Tantum autem cuique tribuendum, primum quantum ipse efficere possis, DEINDE etiam quantum ille quem diligas atque adiuues, sustinere. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), DEINDE ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, DEINDE aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, DEINDE ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. DELABITUR [298] Est etiam quasi quaedam calamitas in amicitiis dimittendis non numquam necessaria; iam enim a sapientium familiaritatibus ad uulgares amicitias oratio nostra DELABITUR. DELECTANTUR [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque DELECTANTUR, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. DELECTARI [200] Quid enim tam absurdum quam DELECTARI multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum DELECTARI? DELECTAT [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama DELECTAT, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [78] Neque ego nunc de uulgari aut de mediocri, quae tamen ipsa et DELECTAT et prodest, sed de uera et perfecta loquor, qualis eorum qui pauci nominantur fuit. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse DELECTAT, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque DELECTAT; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [371] Hos DELECTAT assentatio, his fictus ad ipsorum uoluntatem sermo cum adhibetur, orationem illam uanam testimonium esse laudum suarum putant. DELECTATUR [366] Quamquam ista assentatio, quamuis perniciosa sit, nocere tamen nemini potest nisi ei qui eam recipit atque ea DELECTATUR. DELECTEMUR [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis DELECTEMUR, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. DELECTET [367] Ita fit, ut is assentatoribus patefaciat aures suas maxime, qui ipse sibi assentetur et se maxime ipse DELECTET. DELECTETUR [261] Addendum eodem est, ut ne criminibus aut inferendis DELECTETUR aut credat oblatis, quae pertinent omnia ad eam, quam iam dudum tracto, constantiam. DELECTOR [390] Vergini familiaritate DELECTOR. DELERI [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte DELERI; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. DELET [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; DELET enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. DELETA [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem DELETA est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. DELEUIT [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella DELEUIT. DELICIIS [213] Non ergo erunt homines DELICIIS diffluentes audiendi, si quando de amicitia, quam nec usu nec ratione habent cognitam, disputabunt. DELICTO [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, DELICTO dolere, correctione gaudere. DENIQUE [77] DENIQUE ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se DENIQUE errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. DEORUM [214] Nam quis est, pro DEORUM fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut DEORUM aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. [362] Tamen illius uendibilem orationem religio DEORUM immortalium nobis defendentibus facile uincebat. DEOS [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur DEOS potius quam ad inferos peruenisse. [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad DEOS faciliorem fuisse quam Scipioni? DEPONERE [191] Neque enim est consentaneum ullam honestam rem actionemue, ne sollicitus sis, aut non suscipere aut susceptam DEPONERE. DEPOSITAE [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae DEPOSITAE, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. DEPRECATUM [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, DEPRECATUM uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. DERELICTUM [148] Ti- quidem Gracchum rem publicam uexantem a Q- Tuberone aequalibusque amicis DERELICTUM uidebamus. DESCENDANT [255] Quid? haec ut omittam, quam graues, quam difficiles plerisque uidentur calamitatum societates! ad quas non est facile inuentu qui DESCENDANT. DESERERE [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae DESERERE arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. DESERTA [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et DESERTA ab amicis non possit esse iucunda. DESERUNT [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis DESERUNT. DESIDERANT [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis DESIDERANT. DESIDERAT [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura DESIDERAT, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. DESIDERATA [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam DESIDERATA sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. DESIDERET [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque DESIDERET, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [339] Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid uelit, anquirat, DESIDERET, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec ea, quae ab ea monemur, audimus. DESIDERIO [29] Ego si Scipionis DESIDERIO me moueri negem, quam id recte faciam, uiderint sapientes; sed certe mentiar. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum DESIDERIO et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [401] Diutius enim iam in hoc DESIDERIO esse non possum. DESIDERIUM [83] Quocirca et absentes adsunt et egentes abundant et imbecilli ualent et, quod difficilius dictu est, mortui uiuunt; tantus eos honos, memoria, DESIDERIUM prosequitur amicorum. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod DESIDERIUM non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. [399] Quarum rerum recordatio et memoria si una cum illo occidisset, DESIDERIUM coniunctissimi atque amantissimi uiri ferre nullo modo possem. DESPERANDA [344] Cuius autem aures clausae ueritati sunt, ut ab amico uerum audire nequeat, huius salus DESPERANDA est. DESPICIUNT [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias DESPICIUNT, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. DET [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures DET sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum DET manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. DETERRIMUS [235] Tertius uero ille finis DETERRIMUS, ut, quanti quisque se ipse faciat, tanti fiat ab amicis. DETESTABILI [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi DETESTABILI scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. DETRAHIQUE [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt DETRAHIQUE patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. DETRAHUNT [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa DETRAHUNT detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. DEUIUM [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam DEUIUM quam animus eius qui ad alterius non modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? DEUS [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos DEUS ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. DI [358] Quanta illi, DI immortales, fuit grauitas, quanta in oratione maiestas! ut facile ducem populi Romani, non comitem diceres. DICAM [34] Quid DICAM de moribus facillimis, de pietate in matrem, liberalitate in sorores, bonitate in suos, iustitia in omnes? nota sunt uobis. [58] Numquam ego DICAM C- Fabricium, M- Curium, Ti- Coruncanium, quos sapientes nostri maiores iudicabant, ad istorum normam fuisse sapientes. [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita DICAM, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita DICAM, redamare possit, non admodum delectari? [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita DICAM, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [274] Saepe enim excellentiae quaedam sunt, qualis erat Scipionis in nostro, ut ita DICAM, grege. [317] Sed plerique peruerse, ne DICAM impudenter, habere talem amicum uolunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. [357] Dissuasimus nos; sed nihil de me, de Scipione DICAM libentius. [398] Nam quid ego de studiis DICAM cognoscendi semper aliquid atque discendi? in quibus remoti ab oculis populi omne otiosum tempus contriuimus. DICEBAT [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse DICEBAT. [136] Quamquam ille quidem nihil difficilius esse DICEBAT, quam amicitiam usque ad extremum uitae diem permanere. [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe DICEBAT, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. DICENDUM [325] Quocirca (DICENDUM est enim saepius), cum iudicaris, diligere oportet, non, cum dilexeris, iudicare. DICERE [3] Quo mortuo me ad pontificem Scaeuolam contuli, quem unum nostrae ciuitatis et ingenio et iustitia praestantissimum audeo DICERE. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet DICERE, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [73] Talis igitur inter uiros amicitia tantas opportunitates habet quantas uix queo DICERE. [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse DICERE; si quae praeterea sunt (credo autem esse multa), ab iis, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet DICERE, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. [169] Hunc etiam post mortem secuti amici et propinqui quid in P- Scipione effecerint, sine lacrimis non queo DICERE. [186] Alios autem DICERE aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, DICERE posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse DICERE et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet DICERE, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere se putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo factum queant DICERE. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem DICERE audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [345] Scitum est enim illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui dulces uideantur; illos uerum saepe DICERE, hos numquam. DICEREM [403] Haec habui de amicitia quae DICEREM. DICERES [97] Scaeuola: Tum magis id DICERES, Fanni, si nuper in hortis Scipionis, cum est de re publica disputatum, adfuisses. [358] Quanta illi, di immortales, fuit grauitas, quanta in oratione maiestas! ut facile ducem populi Romani, non comitem DICERES. DICERET [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse DICERET, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [144] Haec ita multa quasi fata impendere amicitiis ut omnia subterfugere non modo sapientiae sed etiam felicitatis DICERET sibi uideri. DICI [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, DICI solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. DICIS [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui DICIS quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. DICIT [341] Sed nescio quo modo uerum est, quod in Andria familiaris meus DICIT: Obsequium amicos, ueritas odium parit. DICITUR [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod DICITUR, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse DICITUR; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut DICITUR, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [376] Semper auget assentator id, quod is cuius ad uoluntatem DICITUR uult esse magnum. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut DICITUR, peruenire. DICO [195] Quid enim interest motu animi sublato non DICO inter pecudem et hominem, sed inter hominem et truncum aut saxum aut quiduis generis eiusdem? [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac DICO sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. DICTA [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode DICTA memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [27] Quam ob rem caue Catoni anteponas ne istum quidem ipsum, quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicauit; huius enim facta, illius DICTA laudantur. DICTU [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile DICTU est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [83] Quocirca et absentes adsunt et egentes abundant et imbecilli ualent et, quod difficilius DICTU est, mortui uiuunt; tantus eos honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum. DICTUM [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio DICTUM, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse DICTUM crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim DICTUM est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. DIEBUS [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis DIEBUS post mortem Africani. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis DIEBUS, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem DIEBUS, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. DIEM [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum DIEM et illud munus solitus esses obire. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum DIEM clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [136] Quamquam ille quidem nihil difficilius esse dicebat, quam amicitiam usque ad extremum uitae DIEM permanere. DIFFICILE [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis DIFFICILE dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre DIFFICILE esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [104] Studiis enim generorum, praesertim in re bona, cum DIFFICILE est, tum ne aequum quidem obsistere. [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, DIFFICILE est amicitiam manere, si a uirtute defeceris. [248] Et iudicare DIFFICILE est sane nisi expertum; experiendum autem est in ipsa amicitia. DIFFICILES [255] Quid? haec ut omittam, quam graues, quam DIFFICILES plerisque uidentur calamitatum societates! ad quas non est facile inuentu qui descendant. DIFFICILIUS [83] Quocirca et absentes adsunt et egentes abundant et imbecilli ualent et, quod DIFFICILIUS dictu est, mortui uiuunt; tantus eos honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum. [136] Quamquam ille quidem nihil DIFFICILIUS esse dicebat, quam amicitiam usque ad extremum uitae diem permanere. [310] Et quidem omnia praeclara rara, nec quicquam DIFFICILIUS quam reperire quod sit omni ex parte in suo genere perfectum. DIFFICILLIME [254] Itaque uerae amicitiae DIFFICILLIME reperiuntur in iis qui in honoribus reque publica uersantur; ubi enim istum inuenias qui honorem amici anteponat suo? DIFFLUENTES [213] Non ergo erunt homines deliciis DIFFLUENTES audiendi, si quando de amicitia, quam nec usu nec ratione habent cognitam, disputabunt. DIFFUNDATUR [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi DIFFUNDATUR et incommodis contrahatur. DIGNA [9] Cum enim saepe mecum ageres ut de amicitia scriberem aliquid, DIGNA mihi res cum omnium cognitione tum nostra familiaritate uisa est. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem DIGNA est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. DIGNI [267] Exsistit autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, num quando amici noui, DIGNI amicitia, ueteribus sint anteponendi, ut equis uetulis teneros anteponere solemus. [308] DIGNI autem sunt amicitia quibus in ipsis inest causa cur diligantur. DIGNITATE [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut DIGNITATE superari. DIGNITATI [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et DIGNITATI. DIGNITATIS [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto DIGNITATIS gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. DIGNOS [307] Omnino omnium horum uitiorum atque incommodorum una cautio est atque una prouisio, ut ne nimis cito diligere incipiant neue non DIGNOS. DILEXERIS [325] Quocirca (dicendum est enim saepius), cum iudicaris, diligere oportet, non, cum DILEXERIS, iudicare. DILEXERUNT [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos DILEXERUNT. DILEXIMUS [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, DILEXIMUS, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. DILEXIT [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me DILEXIT; auxit beneuolentiam consuetudo. DILIGAMUR [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus DILIGAMUR; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. DILIGAMUS [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, quodam modo DILIGAMUS. [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam DILIGAMUS, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos DILIGAMUS et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. DILIGANT [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni DILIGANT adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae DILIGANT (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. DILIGANTUR [308] Digni autem sunt amicitia quibus in ipsis inest causa cur DILIGANTUR. DILIGAS [286] Tantum autem cuique tribuendum, primum quantum ipse efficere possis, deinde etiam quantum ille quem DILIGAS atque adiuues, sustinere. DILIGAT [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque DILIGAT quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? [216] Quis enim aut eum DILIGAT quem metuat, aut eum a quo se metui putet? DILIGATUR [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo DILIGATUR, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? DILIGENDI [123] Sed quamquam utilitates multae et magnae consecutae sunt, non sunt tamen ab earum spe causae DILIGENDI profectae. [126] Quam ob rem hos quidem ab hoc sermone remoueamus, ipsi autem intellegamus natura gigni sensum DILIGENDI et beneuolentiae caritatem facta significatione probitatis. [227] Constituendi autem sunt qui sint in amicitia fines et quasi termini DILIGENDI. DILIGENDIS [326] Sed cum multis in rebus neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et DILIGENDIS et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod uetamur uetere prouerbio. DILIGENDO [242] Quin etiam si minus felices in DILIGENDO fuissemus, ferendum id Scipio potius quam inimicitiarum tempus cogitandum putabat. DILIGENDUM [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat ad DILIGENDUM, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. DILIGENT [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac DILIGENT sed etiam uerebuntur. DILIGENTIA [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et DILIGENTIA est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [354] Secerni autem blandus amicus a uero et internosci tam potest adhibita DILIGENTIA quam omnia fucata et simulata a sinceris atque ueris. DILIGENTIAM [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam DILIGENTIAM adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. DILIGENTIORES [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines DILIGENTIORES essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. DILIGENTISSIME [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui DILIGENTISSIME semper illum diem et illud munus solitus esses obire. DILIGERE [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem DILIGERE coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. [307] Omnino omnium horum uitiorum atque incommodorum una cautio est atque una prouisio, ut ne nimis cito DILIGERE incipiant neue non dignos. [325] Quocirca (dicendum est enim saepius), cum iudicaris, DILIGERE oportet, non, cum dilexeris, iudicare. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum DILIGERE, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. DILIGIT [313] Ipse enim se quisque DILIGIT, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi quisque carus est. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse DILIGIT et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. DILIGUNT [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum DILIGUNT ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. DIMISSO [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu DIMISSO domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. DIMITTENDIS [298] Est etiam quasi quaedam calamitas in amicitiis DIMITTENDIS non numquam necessaria; iam enim a sapientium familiaritatibus ad uulgares amicitias oratio nostra delabitur. DIRIMI [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae DIRIMI nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [139] Sin autem ad adulescentiam perduxissent, DIRIMI tamen interdum contentione uel uxoriae condicionis uel commodi alicuius, quod idem adipisci uterque non posset. DIS [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a DIS immortalibus datum. [188] Solem enim e mundo tollere uidentur, qui amicitiam e uita tollunt, qua nihil a DIS immortalibus melius habemus, nihil iucundius. DISCEDANT [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non DISCEDANT; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. DISCEDENDUM [295] Et saepe incidunt magnae res, ut DISCEDENDUM sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. DISCEDEREM [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam DISCEDEREM; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. DISCENDI [398] Nam quid ego de studiis dicam cognoscendi semper aliquid atque DISCENDI? in quibus remoti ab oculis populi omne otiosum tempus contriuimus. DISCENT [174] Plures enim DISCENT quem ad modum haec fiant, quam quem ad modum iis resistatur. DISCIDIA [141] Magna etiam DISCIDIA et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [304] Quam ob rem primum danda opera est ne qua amicorum DISCIDIA fiant; sin tale aliquid euenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae uideantur. DISCIDIIS [87] Quae enim domus tam stabilis, quae tam firma ciuitas est, quae non odiis et DISCIDIIS funditus possit euerti? DISCINDENDAE [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam DISCINDENDAE, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. DISCORDIAM [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo constarent quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare DISCORDIAM. DISCORDIIS [86] Id si minus intellegitur, quanta uis amicitiae concordiaeque sit, ex dissensionibus atque ex DISCORDIIS percipi potest. DISIUNCTIOQUE [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio DISIUNCTIOQUE faciunda sit. DISIUNCTUM [173] Videre iam uideor populum a senatu DISIUNCTUM, multitudinis arbitrio res maximas agi. DISPARES [292] DISPARES enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. DISPARIA [292] Dispares enim mores DISPARIA studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. DISPUTABUNT [213] Non ergo erunt homines deliciis diffluentes audiendi, si quando de amicitia, quam nec usu nec ratione habent cognitam, DISPUTABUNT. DISPUTANT [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo autem esse multa), ab iis, si uidebitur, qui ista DISPUTANT, quaeritote. DISPUTANTEM [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem DISPUTANTEM, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. DISPUTARI [55] Quam ob rem quae DISPUTARI de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. DISPUTARIS [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia DISPUTARIS quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. DISPUTATA [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter DISPUTATA, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae DISPUTATA ab eo meminisset Scaeuola. DISPUTATIO [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota DISPUTATIO est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. DISPUTATIONIS [8] Eius DISPUTATIONIS sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius DISPUTATIONIS fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. DISPUTATUM [97] Scaeuola: Tum magis id diceres, Fanni, si nuper in hortis Scipionis, cum est de re publica DISPUTATUM, adfuisses. DISPUTENT [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo DISPUTENT quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. DISRUMPIMUS [327] Nam implicati ultro et citro uel usu diuturno uel etiam officiis repente in medio cursu amicitias exorta aliqua offensione DISRUMPIMUS. DISSENSIO [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus DISSENSIO intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. DISSENSIONEM [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter DISSENSIONEM autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. DISSENSIONIBUS [86] Id si minus intellegitur, quanta uis amicitiae concordiaeque sit, ex DISSENSIONIBUS atque ex discordiis percipi potest. DISSENTIUNT [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe DISSENTIUNT, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. DISSEREBANTUR [135] Laelius: Audite ergo, optimi uiri, ea quae saepissime inter me et Scipionem de amicitia DISSEREBANTUR. DISSERERE [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione DISSERERE, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper DISSERERE coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. DISSERERET [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa DISSERERET quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. DISSERUIT [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum DISSERUIT de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. DISSERUNT [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius DISSERUNT, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. DISSIDERET [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, DISSIDERET, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. DISSIMILITUDO [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum DISSIMILITUDO dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. DISSIPARE [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo constarent quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, DISSIPARE discordiam. DISSOCIAT [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo DISSOCIAT amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. DISSOLUERET [129] Nam si utilitas amicitias conglutinaret, eadem commutata DISSOLUERET; sed quia natura mutari non potest, idcirco uerae amicitiae sempiternae sunt. DISSUASIMUS [357] DISSUASIMUS nos; sed nihil de me, de Scipione dicam libentius. DISSUENDAE [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, DISSUENDAE magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. DISTANTIA [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque DISTANTIA. DIUINARUM [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium DIUINARUM humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. DIUINO [258] Qui igitur utraque in re grauem, constantem, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc ex maxime raro genere hominum iudicare debemus et paene DIUINO. DIUINOS [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse DIUINOS, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. DIUINUM [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac DIUINUM suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. DIUITIAE [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, DIUITIAE, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. DIUITIAS [69] DIUITIAS alii praeponunt, bonam alii ualetudinem, alii potentiam, alii honores, multi etiam uoluptates. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi DIUITIAS despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. DIUITIOR [234] DIUITIOR mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. DIUTISSIME [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et DIUTISSIME senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. DIUTIUS [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus DIUTIUS commorati sumus. [401] DIUTIUS enim iam in hoc desiderio esse non possum. DIUTURNO [327] Nam implicati ultro et citro uel usu DIUTURNO uel etiam officiis repente in medio cursu amicitias exorta aliqua offensione disrumpimus. DIXERO [238] Alius igitur finis uerae amicitiae constituendus est, si prius, quid maxime reprehendere Scipio solitus sit, DIXERO. DIXI [45] Quam ob rem cum illo quidem, ut supra DIXI, actum optime est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius introieram, sic prius exire de uita. [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra DIXI, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. [221] Atque ut huius, quem DIXI, mores ueros amicos parare non potuerunt, sic multorum opes praepotentium excludunt amicitias fideles. [262] Ita fit uerum illud, quod initio DIXI, amicitiam nisi inter bonos esse non posse. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante DIXI, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. DIXISSE [219] Quod Tarquinium DIXISSE ferunt, tum exsulantem se intellexisse quos fidos amicos habuisset, quos infidos, cum iam neutris gratiam referre posset. DIXISSET [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui DIXISSET ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. DIXIT [53] Laelius: Ego uero non grauarer, si mihi ipse confiderem; nam et praeclara res est et sumus, ut DIXIT Fannius, otiosi. [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam DIXIT; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. DOCTI [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam DOCTI, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. DOCTIOR [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia DOCTIOR. DOCTORUM [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? DOCTORUM est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. DOCTRINA [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et DOCTRINA esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. DOCTRINAQUE [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione DOCTRINAQUE delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. DOCTUM [89] Agrigentinum quidem DOCTUM quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo constarent quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. DOLERE [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime DOLERE, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [193] Ergo hoc proprium est animi bene constituti, et laetari bonis rebus et DOLERE contrariis. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, DOLERE, inuidere. [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non DOLERE se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto DOLERE, correctione gaudere. DOLOR [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi DOLOR, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? DOLORE [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut DOLORE careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. DOLOREM [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te DOLOREM, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. DOMI [5] Cum saepe multa, tum memini DOMI in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. [210] Ubi enim studia nostra uiguissent, si numquam consilio, numquam opera nostra nec DOMI nec militiae Scipio eguisset? DOMUM [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso DOMUM reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. DOMUS [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et DOMUS fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [85] Quod si exemeris ex rerum natura beneuolentiae coniunctionem, nec DOMUS ulla nec urbs stare poterit, ne agri quidem cultus permanebit. [87] Quae enim DOMUS tam stabilis, quae tam firma ciuitas est, quae non odiis et discidiis funditus possit euerti? [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una DOMUS erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. DONA [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi DONA Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. DUABUS [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui DUABUS urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. DUBITARE [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec DUBITARE illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. DUBITATIO [268] Indigna homine DUBITATIO! DUCAS [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse DUCAS humanosque casus uirtute inferiores putes. DUCEM [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi DUCEM. [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed DUCEM praebuit. [358] Quanta illi, di immortales, fuit grauitas, quanta in oratione maiestas! ut facile DUCEM populi Romani, non comitem diceres. DUCES [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis DUCES. DUCIBUS [113] Cum duobus DUCIBUS de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. DUDUM [261] Addendum eodem est, ut ne criminibus aut inferendis delectetur aut credat oblatis, quae pertinent omnia ad eam, quam iam DUDUM tracto, constantiam. [319] In talibus ea, quam iam DUDUM tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. DULCES [345] Scitum est enim illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui DULCES uideantur; illos uerum saepe dicere, hos numquam. DULCIOR [265] Tristitia autem et in omni re seueritas habet illa quidem grauitatem, sed amicitia remissior esse debet et liberior et DULCIOR et ad omnem comitatem facilitatemque procliuior. DULCISSIMUM [337] Sic natura solitarium nihil amat semperque ad aliquod tamquam adminiculum adnititur; quod in amicissimo quoque DULCISSIMUM est. DULCIUS [75] Quid DULCIUS quam habere quicum omnia audeas sic loqui ut tecum? DUM [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas DUM erit laetabitur. [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, DUM rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. DUMTAXAT [217] Coluntur tamen simulatione DUMTAXAT ad tempus. DUO [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec DUO leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec DUO tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. DUOBUS [113] Cum DUOBUS ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex DUOBUS. DUOS [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter DUOS aut inter paucos iungeretur. DURAM [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem DURAM et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. DUXERUNT [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse DUXERUNT. E [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit E uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam E custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? [188] Solem enim E mundo tollere uidentur, qui amicitiam e uita tollunt, qua nihil a dis immortalibus melius habemus, nihil iucundius. [188] Solem enim e mundo tollere uidentur, qui amicitiam E uita tollunt, qua nihil a dis immortalibus melius habemus, nihil iucundius. [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus E uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat E uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus E septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam E carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est E uita sublata iucunditas. EA [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia EA ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem EA quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non EA quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [64] Itaque ciues potiores quam peregrini, propinqui quam alieni; cum his enim amicitiam natura ipsa peperit; sed EA non satis habet firmitatis. [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo constarent quaeque mouerentur, EA contrahere amicitiam, dissipare discordiam. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex EA caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [135] Laelius: Audite ergo, optimi uiri, EA quae saepissime inter me et Scipionem de amicitia disserebantur. [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut EA uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant EA suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [319] In talibus EA, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [320] Nam maximum ornamentum amicitiae tollit qui ex EA tollit uerecundiam. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad EA, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; EA uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [333] Quin etiam si quis asperitate EA est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. [339] Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec EA, quae ab ea monemur, audimus. [339] Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec ea, quae ab EA monemur, audimus. [342] Molesta ueritas, siquidem ex EA nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. [366] Quamquam ista assentatio, quamuis perniciosa sit, nocere tamen nemini potest nisi ei qui eam recipit atque EA delectatur. [387] In EA est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in EA stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in EA constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [404] Vos autem hortor ut ita uirtutem locetis, sine qua amicitia esse non potest, ut EA excepta nihil amicitia praestabilius putetis. EADEM [129] Nam si utilitas amicitias conglutinaret, EADEM commutata dissolueret; sed quia natura mutari non potest, idcirco uerae amicitiae sempiternae sunt. [205] Sed EADEM bonitas etiam ad multitudinem pertinet. [339] Sed cum tot signis EADEM natura declaret, quid uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec ea, quae ab ea monemur, audimus. [396] In hac mihi de re publica consensus, in hac rerum priuatarum consilium, in EADEM requies plena oblectationis fuit. EAM [7] Itaque tum Scaeuola cum in EAM ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert EAM uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. [57] Sit ita sane; sed EAM sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec EAM, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [100] Scaeuola: Quid? amicitiam nonne facile ei qui ob EAM summa fide, constantia iustitiaque seruatam maximam gloriam ceperit? [115] Quod si tanta uis probitatis est ut EAM uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter EAM suscipiamus molestias? [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut EAM diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. [261] Addendum eodem est, ut ne criminibus aut inferendis delectetur aut credat oblatis, quae pertinent omnia ad EAM, quam iam dudum tracto, constantiam. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob EAM ipsam causam in amicitia parum iustus. [335] Quis tam esset ferreus qui EAM uitam ferre posset, cuique non auferret fructum uoluptatum omnium solitudo? [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, EAM molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, EAM capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. [366] Quamquam ista assentatio, quamuis perniciosa sit, nocere tamen nemini potest nisi ei qui EAM recipit atque ea delectatur. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu EAM minus secutus sis. EAQUE [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, EAQUE Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [184] Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, EAQUE et adhibeatur ad monendum non modo aperte sed etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur. [384] Quam ob rem ad illa prima redeamus EAQUE ipsa concludamus aliquando. EARUM [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile EARUM sensus appareat. [123] Sed quamquam utilitates multae et magnae consecutae sunt, non sunt tamen ab EARUM spe causae diligendi profectae. [138] Atque EARUM rerum exemplum ex similitudine capiebat ineuntis aetatis, quod summi puerorum amores saepe una cum praetexta toga ponerentur. EDENDOS [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul EDENDOS esse, ut amicitiae munus expletum sit. EDUCATUS [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat EDUCATUS, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. EFFECERINT [169] Hunc etiam post mortem secuti amici et propinqui quid in P- Scipione EFFECERINT, sine lacrimis non queo dicere. EFFERAT [91] Itaque si quando aliquod officium exstitit amici in periculis aut adeundis aut communicandis, quis est qui id non maximis EFFERAT laudibus? EFFERUNTUR [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque EFFERUNTUR fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. EFFICERE [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et EFFICERE ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [286] Tantum autem cuique tribuendum, primum quantum ipse EFFICERE possis, deinde etiam quantum ille quem diligas atque adiuues, sustinere. [287] Non enim neque tu possis, quamuis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem EFFICERE, fratrem eius L- non potuit. EFFICIAT [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut EFFICIAT paene unum ex duobus. EFFICIT [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque EFFICIT caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. EFFLORESCIT [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa EFFLORESCIT ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. EGEAT [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo EGEAT suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. EGENTES [83] Quocirca et absentes adsunt et EGENTES abundant et imbecilli ualent et, quod difficilius dictu est, mortui uiuunt; tantus eos honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum. EGEO [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non EGEO medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. EGETQUE [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est EGETQUE exercitatione non parua. EGIT [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque EGIT grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. EGO [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; EGO autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et EGO essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed EGO id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum EGO nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [29] EGO si Scipionis desiderio me moueri negem, quam id recte faciam, uiderint sapientes; sed certe mentiar. [53] Laelius: EGO uero non grauarer, si mihi ipse confiderem; nam et praeclara res est et sumus, ut dixit Fannius, otiosi. [54] Sed quis EGO sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; EGO uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [58] Numquam EGO dicam C- Fabricium, M- Curium, Ti- Coruncanium, quos sapientes nostri maiores iudicabant, ad istorum normam fuisse sapientes. [78] Neque EGO nunc de uulgari aut de mediocri, quae tamen ipsa et delectat et prodest, sed de uera et perfecta loquor, qualis eorum qui pauci nominantur fuit. [122] Minime hercule! ac ne EGO quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed EGO admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [150] Tum EGO: 'Etiamne, si te in Capitolium faces ferre uellet? [369] EGO autem non de uirtute nunc loquor sed de uirtutis opinione. [398] Nam quid EGO de studiis dicam cognoscendi semper aliquid atque discendi? in quibus remoti ab oculis populi omne otiosum tempus contriuimus. EGOMET [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui EGOMET mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. EGREGIAM [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem EGREGIAM, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. EGREGIUM [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, EGREGIUM uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. EGUISSET [210] Ubi enim studia nostra uiguissent, si numquam consilio, numquam opera nostra nec domi nec militiae Scipio EGUISSET? EI [100] Scaeuola: Quid? amicitiam nonne facile EI qui ob eam summa fide, constantia iustitiaque seruatam maximam gloriam ceperit? [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit EI, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem EI fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. [366] Quamquam ista assentatio, quamuis perniciosa sit, nocere tamen nemini potest nisi EI qui eam recipit atque ea delectatur. EIS [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab EIS censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in EIS ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab EIS ita amantur ut facile earum sensus appareat. EISQUE [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes EISQUE honori sint et dignitati. EIUS [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam EIUS prudentia doctior. [8] EIUS disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam EIUS qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa EIUS et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel EIUS qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [43] Quocirca maerere hoc EIUS euentu uereor ne inuidi magis quam amici sit. [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem EIUS non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis EIUS, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis EIUS fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu EIUS, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. [128] Sic et utilitates ex amicitia maximae capientur et erit EIUS ortus a natura quam ab imbecillitate grauior et uerior. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in EIUS modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex EIUS animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (EIUS enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam EIUS, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [259] Firmamentum autem stabilitatis constantiaeque EIUS, quam in amicitia quaerimus, fides est; nihil est enim stabile quod infidum est. [287] Non enim neque tu possis, quamuis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem EIUS L- non potuit. [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam deuium quam animus EIUS qui ad alterius non modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? EIUSDEM [195] Quid enim interest motu animi sublato non dico inter pecudem et hominem, sed inter hominem et truncum aut saxum aut quiduis generis EIUSDEM? [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent EIUSDEM generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. ELEUARE [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum ELEUARE, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. ELIGENDI [247] Sunt igitur firmi et stabiles et constantes ELIGENDI; cuius generis est magna penuria. ELIGENDIS [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis ELIGENDIS neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. ELIGI [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, ELIGI par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. ELUCEAT [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis ELUCEAT, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. ELUCET [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis ELUCET inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. ELUENDAE [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus ELUENDAE et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. EMENDATI [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum EMENDATI mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. EMISSUS [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus EMISSUS sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. ENIM [6] Meministi ENIM profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi ENIM ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [9] Cum ENIM saepe mecum ageres ut de amicitia scriberem aliquid, digna mihi res cum omnium cognitione tum nostra familiaritate uisa est. [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic ENIM est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. [18] Fannius: Sunt ista, Laeli; nec ENIM melior uir fuit Africano quisquam nec clarior. [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec ENIM ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut ENIM nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [27] Quam ob rem caue Catoni anteponas ne istum quidem ipsum, quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicauit; huius ENIM facta, illius dicta laudantur. [30] Moueor ENIM tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [33] Nisi ENIM, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [37] Senectus ENIM quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. [40] Neque ENIM assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu ENIM amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est ENIM tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant ENIM quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [63] Sic ENIM mihi perspicere uideor, ita natos esse nos ut inter omnes esset societas quaedam, maior autem ut quisque proxime accederet. [64] Itaque ciues potiores quam peregrini, propinqui quam alieni; cum his ENIM amicitiam natura ipsa peperit; sed ea non satis habet firmitatis. [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata ENIM beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. [68] Est ENIM amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [82] Verum ENIM amicum qui intuetur, tamquam exemplar aliquod intuetur sui. [87] Quae ENIM domus tam stabilis, quae tam firma ciuitas est, quae non odiis et discidiis funditus possit euerti? [103] Quid ENIM refert qua me ratione cogatis? cogitis certe. [104] Studiis ENIM generorum, praesertim in re bona, cum difficile est, tum ne aequum quidem obsistere. [106] Amor ENIM, ex quo amicitia nominata est, princeps est ad beneuolentiam coniungendam. [111] Nihil est ENIM uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. [119] Ut ENIM quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [120] Quid ENIM? [124] Ut ENIM benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque ENIM beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil ENIM altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. [131] Fannius: Tu uero perge, Laeli; pro hoc ENIM, qui minor est natu, meo iure respondeo. [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem ENIM nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit; non ENIM paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. [164] Turpis ENIM excusatio est et minime accipienda cum in ceteris peccatis, tum si quis contra rem publicam se amici causa fecisse fateatur. [174] Plures ENIM discent quem ad modum haec fiant, quam quem ad modum iis resistatur. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput ENIM esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [188] Solem ENIM e mundo tollere uidentur, qui amicitiam e uita tollunt, qua nihil a dis immortalibus melius habemus, nihil iucundius. [189] Quae est ENIM ista securitas? [191] Neque ENIM est consentaneum ullam honestam rem actionemue, ne sollicitus sis, aut non suscipere aut susceptam deponere. [195] Quid ENIM interest motu animi sublato non dico inter pecudem et hominem, sed inter hominem et truncum aut saxum aut quiduis generis eiusdem? [196] Neque ENIM sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [200] Quid ENIM tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [201] Nihil est ENIM remuneratione beneuolentiae, nihil uicissitudine studiorum officiorumque iucundius. [203] Nihil est ENIM appetentius similium sui nec rapacius quam natura. [206] Non ENIM est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. [208] Non ENIM tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [210] Ubi ENIM studia nostra uiguissent, si numquam consilio, numquam opera nostra nec domi nec militiae Scipio eguisset? [215] Haec ENIM est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. [216] Quis ENIM aut eum diligat quem metuat, aut eum a quo se metui putet? [222] Non ENIM solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius ENIM est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [230] Nec ENIM illa prima uera est, ut, quem ad modum in se quisque sit, sic in amicum sit animatus. [231] Quam multa ENIM, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque ENIM uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [236] Saepe ENIM in quibusdam aut animus abiectior est aut spes amplificandae fortunae fractior. [240] Quonam ENIM modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est ENIM quatenus amicitiae dari uenia possit. [246] Sed (saepe ENIM redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [253] Imbecilla ENIM est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna causa sit neglecta amicitia. [254] Itaque uerae amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui in honoribus reque publica uersantur; ubi ENIM istum inuenias qui honorem amici anteponat suo? [259] Firmamentum autem stabilitatis constantiaeque eius, quam in amicitia quaerimus, fides est; nihil est ENIM stabile quod infidum est. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque ENIM fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [263] Est ENIM boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte ENIM uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [269] Non ENIM debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est ENIM uis uetustatis et consuetudinis. [274] Saepe ENIM excellentiae quaedam sunt, qualis erat Scipionis in nostro, ut ita dicam, grege. [279] Fructus ENIM ingenii et uirtutis omnisque praestantiae tum maximus capitur, cum in proximum quemque confertur. [285] Sunt ENIM quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [287] Non ENIM neque tu possis, quamuis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. [290] Isto ENIM modo nutrices et paedagogi iure uetustatis plurimum beneuolentiae postulabunt; qui neglegendi quidem non sunt sed alio quodam modo aestimandi. [292] Dispares ENIM mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [294] Nec ENIM, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. [298] Est etiam quasi quaedam calamitas in amicitiis dimittendis non numquam necessaria; iam ENIM a sapientium familiaritatibus ad uulgares amicitias oratio nostra delabitur. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor ENIM iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [302] Nihil est ENIM turpius quam cum eo bellum gerere quocum familiariter uixeris. [313] Ipse ENIM se quisque diligit, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi quisque carus est. [314] Quod nisi idem in amicitiam transferetur, uerus amicus numquam reperietur; est ENIM is qui est tamquam alter idem. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id ENIM pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [325] Quocirca (dicendum est ENIM saepius), cum iudicaris, diligere oportet, non, cum dilexeris, iudicare. [326] Sed cum multis in rebus neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; praeposteris ENIM utimur consiliis et acta agimus, quod uetamur uetere prouerbio. [330] Una est ENIM amicitia in rebus humanis, de cuius utilitate omnes uno ore consentiunt. [332] Serpit ENIM nescio quo modo per omnium uitas amicitia nec ullam aetatis degendae rationem patitur esse expertem sui. [340] Est ENIM uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter ENIM cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [345] Scitum est ENIM illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, hos numquam. [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse ENIM se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis ENIM multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit ENIM iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet ENIM ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. [351] Quid ENIM potest esse tam flexibile, tam deuium quam animus eius qui ad alterius non modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio ENIM collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. [368] Omnino est amans sui uirtus; optime ENIM se ipsa nouit, quamque amabilis sit, intellegit. [370] Virtute ENIM ipsa non tam multi praediti esse quam uideri uolunt. [378] Aperte ENIM adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec ENIM facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [382] Haec ENIM etiam in fabulis stultissima persona est improuidorum et credulorum senum. [387] In ea est ENIM conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque ENIM dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate ENIM beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem ENIM amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. [401] Diutius ENIM iam in hoc desiderio esse non possum. ENITI [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ille in se est, sed potius ENITI et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. ENNIUS [74] Principio qui potest esse uita 'uitalis', ut ait ENNIUS, quae non in amici mutua beneuolentia conquiescit? [256] Quamquam ENNIUS recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. EO [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab EO prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [6] Meministi enim profecto, Attice, et EO magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab EO meminisset Scaeuola. [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod EO errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de EO iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque EO mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine EO qui illas grauius etiam quam tu ferret. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in EO quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [165] Etenim EO loco, Fanni et Scaeuola, locati sumus ut nos longe prospicere oporteat futuros casus rei publicae. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex EO fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, EO qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [271] Quin in ipso equo, cuius modo feci mentionem, si nulla res impediat, nemo est, quin EO, quo consueuit, libentius utatur quam intractato et nouo. [302] Nihil est enim turpius quam cum EO bellum gerere quocum familiariter uixeris. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in EO, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. [350] Nam cum amicitiae uis sit in EO, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex EO ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. EODEM [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut EODEM modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [261] Addendum EODEM est, ut ne criminibus aut inferendis delectetur aut credat oblatis, quae pertinent omnia ad eam, quam iam dudum tracto, constantiam. [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum EODEM studio praeditos dilexerunt. EOQUE [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, EOQUE magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, EOQUE magis, si habere se putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. EORUM [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et EORUM inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel EORUM qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut EORUM probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [78] Neque ego nunc de uulgari aut de mediocri, quae tamen ipsa et delectat et prodest, sed de uera et perfecta loquor, qualis EORUM qui pauci nominantur fuit. [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum EORUM, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [143] EORUM querella inueterata non modo familiaritates exstingui solere sed odia etiam gigni sempiterna. [157] Ex hoc numero nobis exempla sumenda sunt, et EORUM quidem maxime qui ad sapientiam proxime accedunt. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus EORUM aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, EORUM augeant opes eisque honori sint et dignitati. [322] Quae si quos inter societas aut est aut fuit aut futura est, EORUM est habendus ad summum naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. EOS [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, EOS, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad EOS pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos EOS, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; EOS autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [83] Quocirca et absentes adsunt et egentes abundant et imbecilli ualent et, quod difficilius dictu est, mortui uiuunt; tantus EOS honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum. [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam EOS, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter EOS sit honesta certatio. [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed EOS etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. [223] Atque hoc quidem uidere licet, EOS qui antea commodis fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter EOS omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus EOS qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi EOS inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, EOS habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter EOS, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes EOS potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum EOS grauis aliquis casus experiri cogit. [345] Scitum est enim illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam EOS amicos qui dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, hos numquam. [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud EOS ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. EQUIDEM [96] Fannius: Nos autem a te potius; quamquam etiam ab istis saepe quaesiui et audiui non inuitus EQUIDEM; sed aliud quoddam filum orationis tuae. [389] Vicissim autem senes in adulescentium caritate acquiescimus, ut in uestra, ut in Q- Tuberonis; EQUIDEM etiam admodum adulescentis P- Rutili, A. [395] EQUIDEM ex omnibus rebus quas mihi aut fortuna aut natura tribuit, nihil habeo quod cum amicitia Scipionis possim comparare. EQUIS [250] Est igitur prudentis sustinere ut cursum, sic impetum beneuolentiae, quo utamur quasi EQUIS temptatis, sic amicitia ex aliqua parte periclitatis moribus amicorum. [267] Exsistit autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, num quando amici noui, digni amicitia, ueteribus sint anteponendi, ut EQUIS uetulis teneros anteponere solemus. EQUO [271] Quin in ipso EQUO, cuius modo feci mentionem, si nulla res impediat, nemo est, quin eo, quo consueuit, libentius utatur quam intractato et nouo. EQUOS [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, EQUOS, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. ERAM [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita ERAM deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. ERAT [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis ERAT in ore. [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum ERAT consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. [14] Tum est Cato locutus, quo ERAT nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc ERAT Scipio. [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut ERAT, Orestem se esse perseueraret. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo ERAT de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [274] Saepe enim excellentiae quaedam sunt, qualis ERAT Scipionis in nostro, ut ita dicam, grege. [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem ERAT educatus, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae ERAT in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. [375] Satis ERAT respondere: 'magnas'; 'ingentes' inquit. [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus ERAT, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. EREPTUS [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito EREPTUS, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. ERGA [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo ERGA amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo ERGA nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum ERGA nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. ERGO [135] Laelius: Audite ERGO, optimi uiri, ea quae saepissime inter me et Scipionem de amicitia disserebantur. [193] ERGO hoc proprium est animi bene constituti, et laetari bonis rebus et dolere contrariis. [213] Non ERGO erunt homines deliciis diffluentes audiendi, si quando de amicitia, quam nec usu nec ratione habent cognitam, disputabunt. [336] Verum ERGO illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. ERIPERET [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem ERIPERET. ERIT [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam ERIT, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum ERIT laetabitur. [50] Scaeuola: Mihi uero ERIT gratum; atque id ipsum cum tecum agere conarer, Fannius anteuertit. [128] Sic et utilitates ex amicitia maximae capientur et ERIT eius ortus a natura quam ab imbecillitate grauior et uerior. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse ERIT cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse ERIT angi, dolere, inuidere. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta ERIT aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum ERIT, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus ERIT idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris ERIT clara et insignis. ERRASSE [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique ERRASSE sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. ERROR [321] Itaque in iis perniciosus est ERROR qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. ERRORE [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo ERRORE careo quo amicorum decessu plerique angi solent. ERUDIERUNT [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis ERUDIERUNT, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. ERUDITI [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut ERUDITI solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. ERUMPUNT [299] ERUMPUNT saepe uitia amicorum tum in ipsos amicos, tum in alienos, quorum tamen ad amicos redundet infamia. ERUNT [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti ERUNT alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [213] Non ergo ERUNT homines deliciis diffluentes audiendi, si quando de amicitia, quam nec usu nec ratione habent cognitam, disputabunt. [252] Sin uero ERUNT aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [306] Quae tamen si tolerabiles ERUNT, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is in culpa sit qui faciat, non is qui patiatur iniuriam. ESSE [19] Sed existimare debes omnium oculos in te ESSE coniectos unum; te sapientem et appellant et existimant. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum ESSE sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens ESSE in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina ESSE sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc ESSE in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita ESSE ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [32] Cum illo uero quis neget actum ESSE praeclare? [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum ESSE diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen ESSE natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam ESSE non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam ESSE uirum bonum nisi sapientem. [63] Sic enim mihi perspicere uideor, ita natos ESSE nos ut inter omnes esset societas quaedam, maior autem ut quisque proxime accederet. [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia ESSE ullo pacto potest. [74] Principio qui potest ESSE uita 'uitalis', ut ait Ennius, quae non in amici mutua beneuolentia conquiescit? [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se ESSE diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se ESSE perseueraret. [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo autem ESSE multa), ab iis, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti ESSE possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [118] Quod si ita esset, ut quisque minimum ESSE in se arbitraretur, ita ad amicitiam esset aptissimus; quod longe secus est. [136] Quamquam ille quidem nihil difficilius ESSE dicebat, quam amicitiam usque ad extremum uitae diem permanere. [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem ESSE amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [142] Illos autem qui quiduis ab amico auderent postulare, postulatione ipsa profiteri omnia se amici causa ESSE facturos. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas ESSE nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum ESSE pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque ESSE sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum ESSE; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum ESSE quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim ESSE ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias ESSE expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream ESSE quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil ESSE quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum ESSE, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest ESSE fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit ESSE iucunda. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur ESSE uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [237] Non est igitur amici talem ESSE in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante ESSE dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis ESSE sententiam. [240] Quonam enim modo quisquam amicus ESSE poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum ESSE posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis ESSE nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest ESSE multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest ESSE. [262] Ita fit uerum illud, quod initio dixi, amicitiam nisi inter bonos ESSE non posse. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem ESSE suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico ESSE uiolatum. [265] Tristitia autem et in omni re seueritas habet illa quidem grauitatem, sed amicitia remissior ESSE debet et liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque procliuior. [269] Non enim debent ESSE amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, ESSE debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos ESSE, ut amicitiae munus expletum sit. [273] Sed maximum est in amicitia parem ESSE inferiori. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse ESSE ampliores uolebat. [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos ESSE duxerunt. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici ESSE non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest ESSE, morum studiorumque distantia. [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum ESSE capturos. [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, quales ipsi ESSE non possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. [318] Par est autem primum ipsum ESSE uirum bonum, tum alterum similem sui quaerere. [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his ESSE non possit. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio ESSE dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil ESSE leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam ESSE nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [332] Serpit enim nescio quo modo per omnium uitas amicitia nec ullam aetatis degendae rationem patitur ESSE expertem sui. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem ESSE maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [351] Quid enim potest ESSE tam flexibile, tam deuium quam animus eius qui ad alterius non modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? [370] Virtute enim ipsa non tam multi praediti ESSE quam uideri uolunt. [371] Hos delectat assentatio, his fictus ad ipsorum uoluntatem sermo cum adhibetur, orationem illam uanam testimonium ESSE laudum suarum putant. [376] Semper auget assentator id, quod is cuius ad uoluntatem dicitur uult ESSE magnum. [401] Diutius enim iam in hoc desiderio ESSE non possum. [402] Omnia autem breuia tolerabilia ESSE debent, etiamsi magna sunt. [404] Vos autem hortor ut ita uirtutem locetis, sine qua amicitia ESSE non potest, ut ea excepta nihil amicitia praestabilius putetis. ESSEM [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego ESSEM una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. [400] Sed nec illa exstincta sunt alunturque potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis plane orbatus ESSEM, magnum tamen adfert mihi aetas ipsa solacium. ESSENT [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti ESSENT, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores ESSENT ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores ESSENT; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias ESSENT idonei, iudicarent. [373] Nec parasitorum in comoediis assentatio faceta nobis uideretur, nisi ESSENT milites gloriosi. ESSES [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus ESSES obire. ESSET [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta ESSET hominum uel admiratio uel querella. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas ESSET optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non ESSET omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [63] Sic enim mihi perspicere uideor, ita natos esse nos ut inter omnes ESSET societas quaedam, maior autem ut quisque proxime accederet. [76] Qui ESSET tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile ESSET sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes ESSET, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an ESSET hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis ESSET habitura. [118] Quod si ita ESSET, ut quisque minimum esse in se arbitraretur, ita ad amicitiam esset aptissimus; quod longe secus est. [118] Quod si ita esset, ut quisque minimum esse in se arbitraretur, ita ad amicitiam ESSET aptissimus; quod longe secus est. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non ESSET postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [159] Igitur ne suspicari quidem possumus quemquam horum ab amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra ius iurandum, contra rem publicam ESSET. [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus ESSET, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando ESSET osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus ESSET unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [335] Quis tam ESSET ferreus qui eam uitam ferre posset, cuique non auferret fructum uoluptatum omnium solitudo? EST [9] Cum enim saepe mecum ageres ut de amicitia scriberem aliquid, digna mihi res cum omnium cognitione tum nostra familiaritate uisa EST. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui EST scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa EST quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [14] Tum EST Cato locutus, quo erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim EST habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio EST de amicitia, quam legens te ipse cognosces. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut EST a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [31] Nihil mali accidisse Scipioni puto, mihi accidit, si quid accidit; suis autem incommodis grauiter angi non amicum sed se ipsum amantis EST. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus EST quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul EST bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [35] Quam autem ciuitati carus fuerit, maerore funeris indicatum EST. [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam EST mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu EST; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum EST a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta EST, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus EST iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [42] Id si ita EST, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni EST in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [45] Quam ob rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime EST, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius introieram, sic prius exire de uita. [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo EST omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis EST cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [48] Fannius: Istuc quidem, Laeli, ita necesse EST. [53] Laelius: Ego uero non grauarer, si mihi ipse confiderem; nam et praeclara res EST et sumus, ut dixit Fannius, otiosi. [54] Sed quis ego sum? aut quae EST in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum EST ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus EST egetque exercitatione non parua. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil EST enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo EST consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res EST et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [68] EST enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta EST; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto EST, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta EST; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [83] Quocirca et absentes adsunt et egentes abundant et imbecilli ualent et, quod difficilius dictu EST, mortui uiuunt; tantus eos honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum. [87] Quae enim domus tam stabilis, quae tam firma ciuitas EST, quae non odiis et discidiis funditus possit euerti? [91] Itaque si quando aliquod officium exstitit amici in periculis aut adeundis aut communicandis, quis EST qui id non maximis efferat laudibus? [97] Scaeuola: Tum magis id diceres, Fanni, si nuper in hortis Scipionis, cum EST de re publica disputatum, adfuisses. [102] Laelius: Vim hoc quidem EST adferre. [104] Studiis enim generorum, praesertim in re bona, cum difficile EST, tum ne aequum quidem obsistere. [106] Amor enim, ex quo amicitia nominata EST, princeps est ad beneuolentiam coniungendam. [106] Amor enim, ex quo amicitia nominata est, princeps EST ad beneuolentiam coniungendam. [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum EST, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid EST, id est uerum et uoluntarium. [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id EST uerum et uoluntarium. [110] Quod in homine multo EST euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae EST inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [111] Nihil EST enim uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. [112] Quis EST qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem EST, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia EST decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. [115] Quod si tanta uis probitatis EST ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius EST, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum EST, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [118] Quod si ita esset, ut quisque minimum esse in se arbitraretur, ita ad amicitiam esset aptissimus; quod longe secus EST. [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus EST, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [131] Fannius: Tu uero perge, Laeli; pro hoc enim, qui minor EST natu, meo iure respondeo. [155] Nulla EST igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris. [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile EST amicitiam manere, si a uirtute defeceris. [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum EST. [164] Turpis enim excusatio EST et minime accipienda cum in ceteris peccatis, tum si quis contra rem publicam se amici causa fecisse fateatur. [167] Ti- Gracchus regnum occupare conatus EST, uel regnauit is quidem paucos menses. [177] Praecipiendum EST igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda EST, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [179] His adiutor contra patriam inuentus EST nemo; itaque mortem sibi uterque consciuit. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non EST sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda EST, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [181] Mihi autem non minori curae EST, qualis res publica post mortem meam futura, quam qualis hodie sit. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil EST quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [189] Quae EST enim ista securitas? [191] Neque enim EST consentaneum ullam honestam rem actionemue, ne sollicitus sis, aut non suscipere aut susceptam deponere. [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda EST, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse EST cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [193] Ergo hoc proprium EST animi bene constituti, et laetari bonis rebus et dolere contrariis. [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa EST cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem EST cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus EST, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse EST. [201] Nihil EST enim remuneratione beneuolentiae, nihil uicissitudine studiorum officiorumque iucundius. [203] Nihil EST enim appetentius similium sui nec rapacius quam natura. [204] Quam ob rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui EST amicitiae fons a natura constitutus. [206] Non enim EST inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico EST profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio EST profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum EST praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [211] Non igitur utilitatem amicitia, sed utilitas amicitiam secuta EST. [214] Nam quis EST, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? [215] Haec enim EST tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca EST sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa EST; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim EST istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [230] Nec enim illa prima uera EST, ut, quem ad modum in se quisque sit, sic in amicum sit animatus. [232] Altera sententia EST, quae definit amicitiam paribus officiis ac uoluntatibus. [233] Hoc quidem EST nimis exigue et exiliter ad calculos uocare amicitiam, ut par sit ratio acceptorum et datorum. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum EST, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [236] Saepe enim in quibusdam aut animus abiectior EST aut spes amplificandae fortunae fractior. [237] Non EST igitur amici talem esse in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ille in se EST, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [238] Alius igitur finis uerae amicitiae constituendus EST, si prius, quid maxime reprehendere Scipio solitus sit, dixero. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque EST, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; EST enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [245] Nec uero neglegenda EST fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe EST; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda EST. [247] Sunt igitur firmi et stabiles et constantes eligendi; cuius generis EST magna penuria. [248] Et iudicare difficile EST sane nisi expertum; experiendum autem est in ipsa amicitia. [248] Et iudicare difficile est sane nisi expertum; experiendum autem EST in ipsa amicitia. [250] EST igitur prudentis sustinere ut cursum, sic impetum beneuolentiae, quo utamur quasi equis temptatis, sic amicitia ex aliqua parte periclitatis moribus amicorum. [253] Imbecilla enim EST natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna causa sit neglecta amicitia. [255] Quid? haec ut omittam, quam graues, quam difficiles plerisque uidentur calamitatum societates! ad quas non EST facile inuentu qui descendant. [259] Firmamentum autem stabilitatis constantiaeque eius, quam in amicitia quaerimus, fides EST; nihil est enim stabile quod infidum est. [259] Firmamentum autem stabilitatis constantiaeque eius, quam in amicitia quaerimus, fides est; nihil EST enim stabile quod infidum est. [259] Firmamentum autem stabilitatis constantiaeque eius, quam in amicitia quaerimus, fides est; nihil est enim stabile quod infidum EST. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id EST qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par EST, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [261] Addendum eodem EST, ut ne criminibus aut inferendis delectetur aut credat oblatis, quae pertinent omnia ad eam, quam iam dudum tracto, constantiam. [263] EST enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui EST quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud EST, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima EST enim uis uetustatis et consuetudinis. [271] Quin in ipso equo, cuius modo feci mentionem, si nulla res impediat, nemo EST, quin eo, quo consueuit, libentius utatur quam intractato et nouo. [272] Nec uero in hoc quod EST animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. [273] Sed maximum EST in amicitia parem esse inferiori. [276] Quod faciendum imitandumque EST omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [278] Quod EST multo profecto magis in ueris patribus certisque faciendum. [288] Quod si etiam possis quiduis deferre ad alterum, uidendum EST tamen, quid ille possit sustinere. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta EST inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus EST mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. [296] Atque in omni re considerandum EST et quid postules ab amico et quid patiare a te impetrari. [298] EST etiam quasi quaedam calamitas in amicitiis dimittendis non numquam necessaria; iam enim a sapientium familiaritatibus ad uulgares amicitias oratio nostra delabitur. [302] Nihil EST enim turpius quam cum eo bellum gerere quocum familiariter uixeris. [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus EST a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. [304] Quam ob rem primum danda opera EST ne qua amicorum discidia fiant; sin tale aliquid euenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae uideantur. [307] Omnino omnium horum uitiorum atque incommodorum una cautio EST atque una prouisio, ut ne nimis cito diligere incipiant neue non dignos. [313] Ipse enim se quisque diligit, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi quisque carus EST. [314] Quod nisi idem in amicitiam transferetur, uerus amicus numquam reperietur; EST enim is qui est tamquam alter idem. [314] Quod nisi idem in amicitiam transferetur, uerus amicus numquam reperietur; est enim is qui EST tamquam alter idem. [318] Par EST autem primum ipsum esse uirum bonum, tum alterum similem sui quaerere. [321] Itaque in iis perniciosus EST error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data EST, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [322] Quae si quos inter societas aut EST aut fuit aut futura est, eorum est habendus ad summum naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. [322] Quae si quos inter societas aut est aut fuit aut futura EST, eorum est habendus ad summum naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. [322] Quae si quos inter societas aut est aut fuit aut futura est, eorum EST habendus ad summum naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. [323] Haec EST, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda EST, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [325] Quocirca (dicendum EST enim saepius), cum iudicaris, diligere oportet, non, cum dilexeris, iudicare. [329] Quo etiam magis uituperanda EST rei maxime necessariae tanta incuria. [330] Una EST enim amicitia in rebus humanis, de cuius utilitate omnes uno ore consentiunt. [333] Quin etiam si quis asperitate ea EST et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. [336] Verum ergo illud EST quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. [337] Sic natura solitarium nihil amat semperque ad aliquod tamquam adminiculum adnititur; quod in amicissimo quoque dulcissimum EST. [340] EST enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis EST; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio EST, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [341] Sed nescio quo modo uerum EST, quod in Andria familiaris meus dicit: Obsequium amicos, ueritas odium parit. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod EST uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia EST, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna EST; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [344] Cuius autem aures clausae ueritati sunt, ut ab amico uerum audire nequeat, huius salus desperanda EST. [345] Scitum EST enim illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, hos numquam. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium EST uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum EST nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus EST hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa EST (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis EST. [353] Multi autem Gnathonum similes cum sint loco, fortuna, fama superiores, horum EST assentatio molesta, cum ad uanitatem accessit auctoritas. [355] Contio, quae ex imperitissimis constat, tamen iudicare solet quid intersit inter popularem, id EST assentatorem et leuem ciuem, et inter constantem et seuerum et grauem. [359] Sed adfuistis, et EST in manibus oratio. [360] Itaque lex popularis suffragiis populi repudiata EST. [363] Atque id actum EST praetore me quinquennio ante quam consul sum factus; ita re magis quam summa auctoritate causa illa defensa est. [363] Atque id actum est praetore me quinquennio ante quam consul sum factus; ita re magis quam summa auctoritate causa illa defensa EST. [365] Quod si in scaena, id EST in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum EST, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum EST, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [368] Omnino EST amans sui uirtus; optime enim se ipsa nouit, quamque amabilis sit, intellegit. [372] Nulla EST igitur haec amicitia, cum alter uerum audire non uult, alter ad mentiendum paratus est. [372] Nulla est igitur haec amicitia, cum alter uerum audire non uult, alter ad mentiendum paratus EST. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum EST excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum EST; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [380] Quod ut ne accidat, magis cauendum EST. [382] Haec enim etiam in fabulis stultissima persona EST improuidorum et credulorum senum. [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id EST sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. [387] In ea EST enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero EST; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum EST ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil EST aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [391] Quoniamque ita ratio comparata EST uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum EST, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis EST e uita sublata iucunditas. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam EST subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non EST; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. ETENIM [165] ETENIM eo loco, Fanni et Scaeuola, locati sumus ut nos longe prospicere oporteat futuros casus rei publicae. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? ETENIM cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. ETIAM [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa ETIAM breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum ETIAM studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem ETIAM Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum ETIAM futura bella deleuit. [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua ETIAM nunc erat Scipio. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque ETIAM, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic ETIAM appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [69] Diuitias alii praeponunt, bonam alii ualetudinem, alii potentiam, alii honores, multi ETIAM uoluptates. [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius ETIAM quam tu ferret. [96] Fannius: Nos autem a te potius; quamquam ETIAM ab istis saepe quaesiui et audiui non inuitus equidem; sed aliud quoddam filum orationis tuae. [107] Nam utilitates quidem ETIAM ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [109] Quod quidem quale sit, ETIAM in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem ETIAM eos, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste ETIAM diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari ETIAM mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. [141] Magna ETIAM discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [143] Eorum querella inueterata non modo familiaritates exstingui solere sed odia ETIAM gigni sempiterna. [144] Haec ita multa quasi fata impendere amicitiis ut omnia subterfugere non modo sapientiae sed ETIAM felicitatis diceret sibi uideri. [153] Et hercule ita fecit uel plus ETIAM quam dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. [169] Hunc ETIAM post mortem secuti amici et propinqui quid in P- Scipione effecerint, sine lacrimis non queo dicere. [184] Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non modo aperte sed ETIAM acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur. [186] Alios autem dicere aiunt multo ETIAM inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [202] Quid, si illud ETIAM addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [205] Sed eadem bonitas ETIAM ad multitudinem pertinet. [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae ETIAM populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. [207] Atque ETIAM mihi quidem uidentur, qui utilitatum causa fingunt amicitias, amabilissimum nodum amicitiae tollere. [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos ETIAM plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin ETIAM necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [242] Quin ETIAM si minus felices in diligendo fuissemus, ferendum id Scipio potius quam inimicitiarum tempus cogitandum putabat. [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis ETIAM quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis ETIAM et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut ETIAM exprobrant, eoque magis, si habere se putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui ETIAM contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed ETIAM opere leuandi sunt. [286] Tantum autem cuique tribuendum, primum quantum ipse efficere possis, deinde ETIAM quantum ille quem diligas atque adiuues, sustinere. [288] Quod si ETIAM possis quiduis deferre ad alterum, uidendum est tamen, quid ille possit sustinere. [293] Recte ETIAM praecipi potest in amicitiis, ne intemperata quaedam beneuolentia, quod persaepe fit, impediat magnas utilitates amicorum. [298] Est ETIAM quasi quaedam calamitas in amicitiis dimittendis non numquam necessaria; iam enim a sapientium familiaritatibus ad uulgares amicitias oratio nostra delabitur. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed ETIAM inimicitiae susceptae uideantur. [305] Cauendum uero ne ETIAM in graues inimicitias conuertant se amicitiae; ex quibus iurgia, maledicta, contumeliae gignuntur. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed ETIAM uerebuntur. [327] Nam implicati ultro et citro uel usu diuturno uel ETIAM officiis repente in medio cursu amicitias exorta aliqua offensione disrumpimus. [329] Quo ETIAM magis uituperanda est rei maxime necessariae tanta incuria. [333] Quin ETIAM si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam deuium quam animus eius qui ad alterius non modo sensum ac uoluntatem sed ETIAM uultum atque nutum conuertitur? [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen ETIAM grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui ETIAM aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [382] Haec enim ETIAM in fabulis stultissima persona est improuidorum et credulorum senum. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec ETIAM magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. [389] Vicissim autem senes in adulescentium caritate acquiescimus, ut in uestra, ut in Q- Tuberonis; equidem ETIAM admodum adulescentis P- Rutili, A. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed ETIAM posteris erit clara et insignis. [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed ETIAM peregrinationes rusticationesque communes. ETIAMNE [150] Tum ego: 'ETIAMNE, si te in Capitolium faces ferre uellet? ETIAMSI [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, ETIAMSI illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, ETIAMSI qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; quam ETIAMSI neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna causa sit neglecta amicitia. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, ETIAMSI tu eam minus secutus sis. [402] Omnia autem breuia tolerabilia esse debent, ETIAMSI magna sunt. EUENERIT [304] Quam ob rem primum danda opera est ne qua amicorum discidia fiant; sin tale aliquid EUENERIT, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae uideantur. EUENTU [43] Quocirca maerere hoc eius EUENTU uereor ne inuidi magis quam amici sit. EUERSIS [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus EUERSIS inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. EUERTI [87] Quae enim domus tam stabilis, quae tam firma ciuitas est, quae non odiis et discidiis funditus possit EUERTI? EUI [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro EUI arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. EUIDENTIUS [110] Quod in homine multo est EUIDENTIUS, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. EUIT [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, EUIT nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. EUITARE [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum EUITARE, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. EUM [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in EUM sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et EUM quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [216] Quis enim aut EUM diligat quem metuat, aut eum a quo se metui putet? [216] Quis enim aut eum diligat quem metuat, aut EUM a quo se metui putet? [237] Non est igitur amici talem esse in EUM qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus EUM, quem aliquando odisse possemus. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi EUM ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. EUNDEM [263] Est enim boni uiri, quem EUNDEM sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. EUOLET [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime EUOLET tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? EUOMAT [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem EUOMAT uirus acerbitatis suae. EX [22] Itaque EX me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [22] Itaque ex me quaerunt, credo EX hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni EX multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut EX tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum EX corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum EX Africano audisse dicebat. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod EX omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum EX te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod EX propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, EX amicitia non potest; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, EX hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod EX infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [72] Iam uirtutem EX consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [84] EX quo illorum beata mors uidetur, horum uita laudabilis. [85] Quod si exemeris EX rerum natura beneuolentiae coniunctionem, nec domus ulla nec urbs stare poterit, ne agri quidem cultus permanebit. [86] Id si minus intellegitur, quanta uis amicitiae concordiaeque sit, EX dissensionibus atque ex discordiis percipi potest. [86] Id si minus intellegitur, quanta uis amicitiae concordiaeque sit, ex dissensionibus atque EX discordiis percipi potest. [88] EX quo quantum boni sit in amicitia iudicari potest. [106] Amor enim, EX quo amicitia nominata est, princeps est ad beneuolentiam coniungendam. [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae EX se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum EX ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam EX inopia atque indigentia natam uolunt. [128] Sic et utilitates EX amicitia maximae capientur et erit eius ortus a natura quam ab imbecillitate grauior et uerior. [138] Atque earum rerum exemplum EX similitudine capiebat ineuntis aetatis, quod summi puerorum amores saepe una cum praetexta toga ponerentur. [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; EX quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [157] EX hoc numero nobis exempla sumenda sunt, et eorum quidem maxime qui ad sapientiam proxime accedunt. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; EX eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi EX eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [250] Est igitur prudentis sustinere ut cursum, sic impetum beneuolentiae, quo utamur quasi equis temptatis, sic amicitia EX aliqua parte periclitatis moribus amicorum. [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum EX altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, EX altera ius amicitiae, non multo illa malint? [258] Qui igitur utraque in re grauem, constantem, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc EX maxime raro genere hominum iudicare debemus et paene diuino. [305] Cauendum uero ne etiam in graues inimicitias conuertant se amicitiae; EX quibus iurgia, maledicta, contumeliae gignuntur. [310] Et quidem omnia praeclara rara, nec quicquam difficilius quam reperire quod sit omni EX parte in suo genere perfectum. [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt EX quibus sperant se maximum fructum esse capturos. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum EX duobus. [320] Nam maximum ornamentum amicitiae tollit qui EX ea tollit uerecundiam. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua EX parte liberaliter uiuere. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus EX hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. [342] Molesta ueritas, siquidem EX ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat EX pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [355] Contio, quae EX imperitissimis constat, tamen iudicare solet quid intersit inter popularem, id est assentatorem et leuem ciuem, et inter constantem et seuerum et grauem. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; EX quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit EX amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia EX alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. [395] Equidem EX omnibus rebus quas mihi aut fortuna aut natura tribuit, nihil habeo quod cum amicitia Scipionis possim comparare. [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui EX eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. EXAEQUARE [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, EXAEQUARE se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. EXARDESCIT [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum primum motum animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam EXARDESCIT beneuolentiae magnitudo. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo EXARDESCIT siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. EXARSERIT [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria EXARSERIT, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. EXCELLAS [287] Non enim neque tu possis, quamuis EXCELLAS, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. EXCELLENS [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria EXCELLENS de amicitia loquetur. EXCELLENTIAE [274] Saepe enim EXCELLENTIAE quaedam sunt, qualis erat Scipionis in nostro, ut ita dicam, grege. EXCELLIT [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime EXCELLIT. EXCEPTA [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an EXCEPTA sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [404] Vos autem hortor ut ita uirtutem locetis, sine qua amicitia esse non potest, ut ea EXCEPTA nihil amicitia praestabilius putetis. EXCEPTIONE [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla EXCEPTIONE communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. EXCESSISSENT [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore EXCESSISSENT, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. EXCESSIT [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam EXCESSIT e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. EXCIDAT [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid EXCIDAT, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. EXCITET [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum EXCITET inducatque in spem cogitationemque meliorem. EXCLUDITUR [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco EXCLUDITUR, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. EXCLUDUNT [221] Atque ut huius, quem dixi, mores ueros amicos parare non potuerunt, sic multorum opes praepotentium EXCLUDUNT amicitias fideles. EXCORS [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est EXCORS; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. EXCUSATIO [155] Nulla est igitur EXCUSATIO peccati, si amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris. [164] Turpis enim EXCUSATIO est et minime accipienda cum in ceteris peccatis, tum si quis contra rem publicam se amici causa fecisse fateatur. EXCUSATIONE [180] Quare talis improborum consensio non modo EXCUSATIONE amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. EXEMERIS [85] Quod si EXEMERIS ex rerum natura beneuolentiae coniunctionem, nec domus ulla nec urbs stare poterit, ne agri quidem cultus permanebit. EXEMPLA [157] Ex hoc numero nobis EXEMPLA sumenda sunt, et eorum quidem maxime qui ad sapientiam proxime accedunt. EXEMPLAR [82] Verum enim amicum qui intuetur, tamquam EXEMPLAR aliquod intuetur sui. EXEMPLO [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter se expetita nec ipsi sibi EXEMPLO sunt, haec uis amicitiae et qualis et quanta sit. EXEMPLUM [138] Atque earum rerum EXEMPLUM ex similitudine capiebat ineuntis aetatis, quod summi puerorum amores saepe una cum praetexta toga ponerentur. EXERCITATIONE [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque EXERCITATIONE non parua. EXIGAMUS [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut EXIGAMUS gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. EXIGAT [313] Ipse enim se quisque diligit, non ut aliquam a se ipse mercedem EXIGAT caritatis suae, sed quod per se sibi quisque carus est. EXIGUE [233] Hoc quidem est nimis EXIGUE et exiliter ad calculos uocare amicitiam, ut par sit ratio acceptorum et datorum. EXILITER [233] Hoc quidem est nimis exigue et EXILITER ad calculos uocare amicitiam, ut par sit ratio acceptorum et datorum. EXIRE [45] Quam ob rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius introieram, sic prius EXIRE de uita. EXISTIMANT [19] Sed existimare debes omnium oculos in te esse coniectos unum; te sapientem et appellant et EXISTIMANT. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam EXISTIMANT, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui EXISTIMANT libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. EXISTIMANTEM [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid EXISTIMANTEM ab amico esse uiolatum. EXISTIMARE [19] Sed EXISTIMARE debes omnium oculos in te esse coniectos unum; te sapientem et appellant et existimant. [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas EXISTIMARE oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. EXISTIMEM [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui EXISTIMEM. EXISTIMENT [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne EXISTIMENT ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum EXISTIMENT, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius EXISTIMENT! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. EXISTIMES [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem EXISTIMES, quae praecepta des. EXORIATUR [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor EXORIATUR necesse est. EXORTA [327] Nam implicati ultro et citro uel usu diuturno uel etiam officiis repente in medio cursu amicitias EXORTA aliqua offensione disrumpimus. EXPECTEM [170] Nam Carbonem, quocumque modo potuimus, propter recentem poenam Ti- Gracchi sustinuimus; de C- Gracchi autem tribunatu quid EXPECTEM, non libet augurari. EXPEDIRET [137] Nam uel ut non idem EXPEDIRET, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. EXPEDITISSIMUM [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique EXPEDITISSIMUM. EXPERIENDI [249] Ita praecurrit amicitia iudicium tollitque EXPERIENDI potestatem. EXPERIENDUM [248] Et iudicare difficile est sane nisi expertum; EXPERIENDUM autem est in ipsa amicitia. EXPERIRI [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus EXPERIRI cogit. EXPERTEM [332] Serpit enim nescio quo modo per omnium uitas amicitia nec ullam aetatis degendae rationem patitur esse EXPERTEM sui. EXPERTUM [248] Et iudicare difficile est sane nisi EXPERTUM; experiendum autem est in ipsa amicitia. EXPETENDA [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines EXPETENDA, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. EXPETENDAM [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, EXPETENDAM putamus. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem EXPETENDAM consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. EXPETENDAS [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse EXPETENDAS; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. EXPETENDIS [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis EXPETENDIS colendisque maxime excellit. EXPETITA [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter se EXPETITA nec ipsi sibi exemplo sunt, haec uis amicitiae et qualis et quanta sit. EXPETUNTUR [77] Denique ceterae res quae EXPETUNTUR opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. EXPLETUM [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus EXPLETUM sit. EXPLORATUM [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil EXPLORATUM habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. EXPROBRANT [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam EXPROBRANT, eoque magis, si habere se putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. EXPROBRANTIUM [283] Odiosum sane genus hominum officia EXPROBRANTIUM; quae meminisse debet is in quem conlata sunt, non commemorare, qui contulit. EXPULSUS [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium EXPULSUS esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. EXSILIUM [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in EXSILIUM expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. EXSISTIT [267] EXSISTIT autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, num quando amici noui, digni amicitia, ueteribus sint anteponendi, ut equis uetulis teneros anteponere solemus. EXSPECTEMUS [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne EXSPECTEMUS quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. EXSTINCTA [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae EXSTINCTA non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. [400] Sed nec illa EXSTINCTA sunt alunturque potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis plane orbatus essem, magnum tamen adfert mihi aetas ipsa solacium. EXSTINCTAE [304] Quam ob rem primum danda opera est ne qua amicorum discidia fiant; sin tale aliquid euenerit, ut EXSTINCTAE potius amicitiae quam oppressae uideantur. EXSTINGUI [143] Eorum querella inueterata non modo familiaritates EXSTINGUI solere sed odia etiam gigni sempiterna. EXSTIRPATAM [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo EXSTIRPATAM humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? EXSTITISSE [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos EXSTITISSE. EXSTITIT [91] Itaque si quando aliquod officium EXSTITIT amici in periculis aut adeundis aut communicandis, quis est qui id non maximis efferat laudibus? [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus EXSTITIT amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. EXSULANTEM [219] Quod Tarquinium dixisse ferunt, tum EXSULANTEM se intellexisse quos fidos amicos habuisset, quos infidos, cum iam neutris gratiam referre posset. EXTOLLERE [284] Quam ob rem ut ii qui superiores sunt submittere se debent in amicitia, sic quodam modo inferiores EXTOLLERE. EXTREMUM [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit EXTREMUM fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [70] Beluarum hoc quidem EXTREMUM, illa autem superiora caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris quam in fortunae temeritate. [136] Quamquam ille quidem nihil difficilius esse dicebat, quam amicitiam usque ad EXTREMUM uitae diem permanere. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad EXTREMUM det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. EXTULIT [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se EXTULIT et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. FABRICI [112] Quis est qui C- FABRICI, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? FABRICIUM [58] Numquam ego dicam C- FABRICIUM, M- Curium, Ti- Coruncanium, quos sapientes nostri maiores iudicabant, ad istorum normam fuisse sapientes. FABULA [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua FABULA! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. FABULAS [294] Nec enim, ut ad FABULAS redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. FABULIS [277] Ut in FABULIS, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. [382] Haec enim etiam in FABULIS stultissima persona est improuidorum et credulorum senum. FACERE [94] Facile indicabat ipsa natura uim suam, cum homines, quod FACERE ipsi non possent, id recte fieri in altero iudicarent. [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et FACERE rogatum et rogare. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere FACERE, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. FACEREMUS [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam FACEREMUS, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. FACERENT [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id FACERENT, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. FACERET [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non FACERET profecto, si a caritate uulgi abhorreret. FACES [150] Tum ego: 'Etiamne, si te in Capitolium FACES ferre uellet? FACETA [373] Nec parasitorum in comoediis assentatio FACETA nobis uideretur, nisi essent milites gloriosi. FACIAM [29] Ego si Scipionis desiderio me moueri negem, quam id recte FACIAM, uiderint sapientes; sed certe mentiar. FACIAMUS [163] Haec igitur lex in amicitia sanciatur, ut neque rogemus res turpes nec FACIAMUS rogati. [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta FACIAMUS, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. FACIAT [235] Tertius uero ille finis deterrimus, ut, quanti quisque se ipse FACIAT, tanti fiat ab amicis. [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is in culpa sit qui FACIAT, non is qui patiatur iniuriam. FACIENDUM [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi FACIENDUM putaret. [276] Quod FACIENDUM imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [278] Quod est multo profecto magis in ueris patribus certisque FACIENDUM. FACIENT [60] Ne id quidem FACIENT, negabunt id nisi sapienti posse concedi. FACILE [94] FACILE indicabat ipsa natura uim suam, cum homines, quod facere ipsi non possent, id recte fieri in altero iudicarent. [99] Fannius: FACILE id quidem fuit iustitiam iustissimo uiro defendere. [100] Scaeuola: Quid? amicitiam nonne FACILE ei qui ob eam summa fide, constantia iustitiaque seruatam maximam gloriam ceperit? [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut FACILE earum sensus appareat. [255] Quid? haec ut omittam, quam graues, quam difficiles plerisque uidentur calamitatum societates! ad quas non est FACILE inuentu qui descendant. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non FACILE ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. [358] Quanta illi, di immortales, fuit grauitas, quanta in oratione maiestas! ut FACILE ducem populi Romani, non comitem diceres. [362] Tamen illius uendibilem orationem religio deorum immortalium nobis defendentibus FACILE uincebat. FACILIOREM [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos FACILIOREM fuisse quam Scipioni? FACILITATEMQUE [265] Tristitia autem et in omni re seueritas habet illa quidem grauitatem, sed amicitia remissior esse debet et liberior et dulcior et ad omnem comitatem FACILITATEMQUE procliuior. FACILLIME [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte FACILLIME euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim FACILLIME agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. FACILLIMIS [34] Quid dicam de moribus FACILLIMIS, de pietate in matrem, liberalitate in sorores, bonitate in suos, iustitia in omnes? nota sunt uobis. FACIMUS [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, FACIMUS causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. FACIS [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, FACIS amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. FACIT [79] Nam et secundas res splendidiores FACIT amicitia et aduersas partiens communicansque leuiores. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse FACIT, tanti fiat ab amicis. FACIUNDA [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque FACIUNDA sit. FACIUNT [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias FACIUNT, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque FACIUNT cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. FACTA [27] Quam ob rem caue Catoni anteponas ne istum quidem ipsum, quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicauit; huius enim FACTA, illius dicta laudantur. [126] Quam ob rem hos quidem ab hoc sermone remoueamus, ipsi autem intellegamus natura gigni sensum diligendi et beneuolentiae caritatem FACTA significatione probitatis. [172] Videtis in tabella iam ante quanta sit FACTA labes, primo Gabinia lege, biennio autem post Cassia. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, FACTA erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. FACTIS [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte FACTIS commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. FACTUM [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere se putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo FACTUM queant dicere. FACTUROS [93] Stantes plaudebant in re ficta; quid arbitramur in uera FACTUROS fuisse? [142] Illos autem qui quiduis ab amico auderent postulare, postulatione ipsa profiteri omnia se amici causa esse FACTUROS. FACTUS [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, FACTUS consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [363] Atque id actum est praetore me quinquennio ante quam consul sum FACTUS; ita re magis quam summa auctoritate causa illa defensa est. FACULTAS [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me FACULTAS? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. FACULTATIBUS [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, FACULTATIBUS, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. FAENERAMUR [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium FAENERAMUR sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. FALLACIBUS [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non FALLACIBUS fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. FALLACIUM [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque FALLACIUM ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. FALSA [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, FALSA praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. FAMA [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, FAMA delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut FAMA, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [245] Nec uero neglegenda est FAMA nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. [353] Multi autem Gnathonum similes cum sint loco, fortuna, FAMA superiores, horum est assentatio molesta, cum ad uanitatem accessit auctoritas. FAMILIAE [149] At C- Blossius Cumanus, hospes FAMILIAE uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. FAMILIAREM [158] Videmus Papum Aemilium Luscino FAMILIAREM fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. FAMILIARES [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum FAMILIARES, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. FAMILIARIS [341] Sed nescio quo modo uerum est, quod in Andria FAMILIARIS meus dicit: Obsequium amicos, ueritas odium parit. FAMILIARITATE [9] Cum enim saepe mecum ageres ut de amicitia scriberem aliquid, digna mihi res cum omnium cognitione tum nostra FAMILIARITATE uisa est. [390] Vergini FAMILIARITATE delector. FAMILIARITATEM [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis FAMILIARITATEM fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. FAMILIARITATES [143] Eorum querella inueterata non modo FAMILIARITATES exstingui solere sed odia etiam gigni sempiterna. FAMILIARITATIBUS [298] Est etiam quasi quaedam calamitas in amicitiis dimittendis non numquam necessaria; iam enim a sapientium FAMILIARITATIBUS ad uulgares amicitias oratio nostra delabitur. FAMILIARITER [302] Nihil est enim turpius quam cum eo bellum gerere quocum FAMILIARITER uixeris. FAMULATU [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in FAMULATU fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. FAMULOS [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, FAMULOS, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. FANNI [25] Tu autem, FANNI, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [97] Scaeuola: Tum magis id diceres, FANNI, si nuper in hortis Scipionis, cum est de re publica disputatum, adfuisses. [165] Etenim eo loco, FANNI et Scaeuola, locati sumus ut nos longe prospicere oporteat futuros casus rei publicae. [204] Quam ob rem hoc quidem, FANNI et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae fons a natura constitutus. [386] Virtus, uirtus, inquam, C- FANNI, et tu, Q- Muci, et conciliat amicitias et conseruat. FANNIO [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- FANNIO Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a FANNIO dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. FANNIUS [16] C- FANNIUS et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. [18] FANNIUS: Sunt ista, Laeli; nec enim melior uir fuit Africano quisquam nec clarior. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo FANNIUS commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [48] FANNIUS: Istuc quidem, Laeli, ita necesse est. [50] Scaeuola: Mihi uero erit gratum; atque id ipsum cum tecum agere conarer, FANNIUS anteuertit. [53] Laelius: Ego uero non grauarer, si mihi ipse confiderem; nam et praeclara res est et sumus, ut dixit FANNIUS, otiosi. [96] FANNIUS: Nos autem a te potius; quamquam etiam ab istis saepe quaesiui et audiui non inuitus equidem; sed aliud quoddam filum orationis tuae. [99] FANNIUS: Facile id quidem fuit iustitiam iustissimo uiro defendere. [131] FANNIUS: Tu uero perge, Laeli; pro hoc enim, qui minor est natu, meo iure respondeo. FAS [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini FAS esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. FASTIDIO [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere FASTIDIO et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. FATA [144] Haec ita multa quasi FATA impendere amicitiis ut omnia subterfugere non modo sapientiae sed etiam felicitatis diceret sibi uideri. FATEATUR [164] Turpis enim excusatio est et minime accipienda cum in ceteris peccatis, tum si quis contra rem publicam se amici causa fecisse FATEATUR. FECERAT [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos FECERAT Coriolanus. FECERIS [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi FECERIS, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [51] Quam ob rem utrique nostrum gratum admodum FECERIS. FECI [10] Itaque FECI non inuitus ut prodessem multis rogatu tuo. [271] Quin in ipso equo, cuius modo FECI mentionem, si nulla res impediat, nemo est, quin eo, quo consueuit, libentius utatur quam intractato et nouo. FECISSE [164] Turpis enim excusatio est et minime accipienda cum in ceteris peccatis, tum si quis contra rem publicam se amici causa FECISSE fateatur. FECISSENT [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non FECISSENT profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. FECISSET [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum FECISSET ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. FECISTI [49] Sed quoniam amicitiae mentionem FECISTI et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. FECIT [153] Et hercule ita FECIT uel plus etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, FECIT idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. FELICES [242] Quin etiam si minus FELICES in diligendo fuissemus, ferendum id Scipio potius quam inimicitiarum tempus cogitandum putabat. FELICITATIS [144] Haec ita multa quasi fata impendere amicitiis ut omnia subterfugere non modo sapientiae sed etiam FELICITATIS diceret sibi uideri. FERAS [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani FERAS, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. FERAT [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile FERAT, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. FERE [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo FERE senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum FERE de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus FERE singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur FERE fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non FERE contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. FEREBANTUR [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute FEREBANTUR; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. FERENDAE [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, FERENDAE sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is in culpa sit qui faciat, non is qui patiatur iniuriam. FERENDUM [242] Quin etiam si minus felices in diligendo fuissemus, FERENDUM id Scipio potius quam inimicitiarum tempus cogitandum putabat. FERIS [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, FERIS, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. FERRE [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, FERRE moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero FERRE difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [147] Numne, si Coriolanus habuit amicos, FERRE contra patriam arma illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici regnum adpetentem, num Maelium debuerunt iuuare? [150] Tum ego: 'Etiamne, si te in Capitolium faces FERRE uellet? [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam FERRE debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. [335] Quis tam esset ferreus qui eam uitam FERRE posset, cuique non auferret fructum uoluptatum omnium solitudo? [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum FERRE sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [399] Quarum rerum recordatio et memoria si una cum illo occidisset, desiderium coniunctissimi atque amantissimi uiri FERRE nullo modo possem. FERREAM [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi FERREAM esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. FERRET [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu FERRET. [356] Quibus blanditiis C- Papirius nuper influebat in auris contionis, cum FERRET legem de tribunis plebis reficiendis! FERREUS [335] Quis tam esset FERREUS qui eam uitam ferre posset, cuique non auferret fructum uoluptatum omnium solitudo? FERRI [228] De quibus tres uideo sententias FERRI, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum FERRI sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. FERUNT [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum FERUNT, quae in rerum natura totoque mundo constarent quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. [219] Quod Tarquinium dixisse FERUNT, tum exsulantem se intellexisse quos fidos amicos habuisset, quos infidos, cum iam neutris gratiam referre posset. [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem FERUNT, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste FERUNT; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. FIANT [174] Plures enim discent quem ad modum haec FIANT, quam quem ad modum iis resistatur. [304] Quam ob rem primum danda opera est ne qua amicorum discidia FIANT; sin tale aliquid euenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae uideantur. FIAT [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio FIAT officii. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti FIAT ab amicis. [235] Tertius uero ille finis deterrimus, ut, quanti quisque se ipse faciat, tanti FIAT ab amicis. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus FIAT ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere FIAT, ignores. FICTA [93] Stantes plaudebant in re FICTA; quid arbitramur in uera facturos fuisse? FICTIS [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus FICTIS et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. FICTUM [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil FICTUM est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid FICTUM sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. FICTUS [371] Hos delectat assentatio, his FICTUS ad ipsorum uoluntatem sermo cum adhibetur, orationem illam uanam testimonium esse laudum suarum putant. FIDE [100] Scaeuola: Quid? amicitiam nonne facile ei qui ob eam summa FIDE, constantia iustitiaque seruatam maximam gloriam ceperit? FIDELES [221] Atque ut huius, quem dixi, mores ueros amicos parare non potuerunt, sic multorum opes praepotentium excludunt amicitias FIDELES. FIDELITATEM [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad FIDELITATEM; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. FIDEM [159] Igitur ne suspicari quidem possumus quemquam horum ab amico quippiam contendisse, quod contra FIDEM, contra ius iurandum, contra rem publicam esset. [214] Nam quis est, pro deorum FIDEM atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? FIDES [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur FIDES, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla FIDES, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. [259] Firmamentum autem stabilitatis constantiaeque eius, quam in amicitia quaerimus, FIDES est; nihil est enim stabile quod infidum est. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et FIDES retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. FIDOS [219] Quod Tarquinium dixisse ferunt, tum exsulantem se intellexisse quos FIDOS amicos habuisset, quos infidos, cum iam neutris gratiam referre posset. FIDUCIA [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse FIDUCIA, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. FIDUM [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim FIDUM potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil FIDUM, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. FIDUS [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut FIDUS aut stabilis potest esse. FIERI [94] Facile indicabat ipsa natura uim suam, cum homines, quod facere ipsi non possent, id recte FIERI in altero iudicarent. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo FIERI ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius FIERI potest. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec FIERI possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut FIERI solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id FIERI poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia FIERI oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. FIERIQUE [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam FIERIQUE studebam eius prudentia doctior. FILII [26] Quo modo, ut alia omittam, mortem FILII tulit! memineram Paulum, uideram Galum, sed hi in pueris, Cato in perfecto et spectato uiro. [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum FILII inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. FILIO [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci FILIO, paucis diebus post mortem Africani. FILUM [96] Fannius: Nos autem a te potius; quamquam etiam ab istis saepe quaesiui et audiui non inuitus equidem; sed aliud quoddam FILUM orationis tuae. FINES [227] Constituendi autem sunt qui sint in amicitia FINES et quasi termini diligendi. FINGUNT [207] Atque etiam mihi quidem uidentur, qui utilitatum causa FINGUNT amicitias, amabilissimum nodum amicitiae tollere. FINGUNTUR [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae FINGUNTUR aut optantur, spectare debemus. FINIBUS [244] His igitur FINIBUS utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. FINIS [235] Tertius uero ille FINIS deterrimus, ut, quanti quisque se ipse faciat, tanti fiat ab amicis. [238] Alius igitur FINIS uerae amicitiae constituendus est, si prius, quid maxime reprehendere Scipio solitus sit, dixero. FIRMA [87] Quae enim domus tam stabilis, quae tam FIRMA ciuitas est, quae non odiis et discidiis funditus possit euerti? FIRMAMENTUM [259] FIRMAMENTUM autem stabilitatis constantiaeque eius, quam in amicitia quaerimus, fides est; nihil est enim stabile quod infidum est. FIRMI [247] Sunt igitur FIRMI et stabiles et constantes eligendi; cuius generis est magna penuria. FIRMITATIS [64] Itaque ciues potiores quam peregrini, propinqui quam alieni; cum his enim amicitiam natura ipsa peperit; sed ea non satis habet FIRMITATIS. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum FIRMITATIS haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. FIT [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso FIT idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud FIT, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [218] Quod si forte, ut FIT plerumque, ceciderunt, tum intellegitur quam fuerint inopes amicorum. [262] Ita FIT uerum illud, quod initio dixi, amicitiam nisi inter bonos esse non posse. [293] Recte etiam praecipi potest in amicitiis, ne intemperata quaedam beneuolentia, quod persaepe FIT, impediat magnas utilitates amicorum. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine FIT natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [367] Ita FIT, ut is assentatoribus patefaciat aures suas maxime, qui ipse sibi assentetur et se maxime ipse delectet. FIUNT [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum FIUNT honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole FIUNT. FLAGITIOSIS [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, FLAGITIOSIS modestos. FLEXIBILE [351] Quid enim potest esse tam FLEXIBILE, tam deuium quam animus eius qui ad alterius non modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? FLOREBAT [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum FLOREBAT, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. FLORUISSET [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros FLORUISSET, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. FONS [204] Quam ob rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae FONS a natura constitutus. FORE [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam FORE, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati FORE. [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei FORE; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. FORO [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in FORO uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. FORTASSE [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, FORTASSE uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione FORTASSE non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. FORTE [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum FORTE multis erat in ore. [130] Ortum quidem amicitiae uidetis, nisi quid ad haec FORTE uultis. [218] Quod si FORTE, ut fit plerumque, ceciderunt, tum intellegitur quam fuerint inopes amicorum. FORTES [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus FORTES, flagitiosis modestos. FORTITUDO [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam FORTITUDO; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. FORTUNA [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel FORTUNA uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [222] Non enim solum ipsa FORTUNA caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua FORTUNA acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel FORTUNA, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut FORTUNA aut dignitate superari. [353] Multi autem Gnathonum similes cum sint loco, FORTUNA, fama superiores, horum est assentatio molesta, cum ad uanitatem accessit auctoritas. [395] Equidem ex omnibus rebus quas mihi aut FORTUNA aut natura tribuit, nihil habeo quod cum amicitia Scipionis possim comparare. FORTUNAE [70] Beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris quam in FORTUNAE temeritate. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona FORTUNAE, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [236] Saepe enim in quibusdam aut animus abiectior est aut spes amplificandae FORTUNAE fractior. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, FORTUNAE consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. FORTUNATO [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente FORTUNATO intolerabilius fieri potest. FORUM [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in FORUM uersus agere cum populo. FRACTIOR [236] Saepe enim in quibusdam aut animus abiectior est aut spes amplificandae fortunae FRACTIOR. FRAGILES [392] Sed quoniam res humanae FRAGILES caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. FRATER [161] At uero Ti- Gracchum sequebantur C- Carbo, C- Cato, et minime tum quidem C- FRATER, nunc idem acerrimus. FRATRE [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, FRATRE Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. FRATREM [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum FRATREM, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [287] Non enim neque tu possis, quamuis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, FRATREM eius L- non potuit. FRAUDEM [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in FRAUDEM obsequio impellitur. FREQUENTIA [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum FREQUENTIA tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. FRONTE [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam FRONTE occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. FRUANTUR [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, FRUANTUR et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi FRUANTUR. FRUCTUM [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum FRUCTUM esse capturos. [335] Quis tam esset ferreus qui eam uitam ferre posset, cuique non auferret FRUCTUM uoluptatum omnium solitudo? FRUCTUOSUM [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod FRUCTUOSUM sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. FRUCTUS [76] Qui esset tantus FRUCTUS in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius FRUCTUS in ipso amore inest, expetendam putamus. [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus FRUCTUS appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. [279] FRUCTUS enim ingenii et uirtutis omnisque praestantiae tum maximus capitur, cum in proximum quemque confertur. FRUI [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua FRUI non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. FRUOR [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic FRUOR ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. FUCATA [354] Secerni autem blandus amicus a uero et internosci tam potest adhibita diligentia quam omnia FUCATA et simulata a sinceris atque ueris. FUERAT [45] Quam ob rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime est, mecum incommodius, quem FUERAT aequius, ut prius introieram, sic prius exire de uita. FUERINT [59] Quare sibi habeant sapientiae nomen et inuidiosum et obscurum; concedant ut uiri boni FUERINT. [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri FUERINT, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi FUERINT impietatis duces. [218] Quod si forte, ut fit plerumque, ceciderunt, tum intellegitur quam FUERINT inopes amicorum. [223] Atque hoc quidem uidere licet, eos qui antea commodis FUERINT moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. FUERIT [35] Quam autem ciuitati carus FUERIT, maerore funeris indicatum est. [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio FUERIT, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris. FUERUNT [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra FUERUNT magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii FUERUNT modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu FUERUNT, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi FUERUNT, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. FUGIAT [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum FUGIAT atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. FUGIENDA [192] Quod si curam fugimus, uirtus FUGIENDA est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. FUGIENDAS [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim FUGIENDAS esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. FUGIMUS [192] Quod si curam FUGIMUS, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. FUISSE [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem FUISSE, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec FUISSE id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam FUISSE. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum FUISSE, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem FUISSE quam Scipioni? [58] Numquam ego dicam C- Fabricium, M- Curium, Ti- Coruncanium, quos sapientes nostri maiores iudicabant, ad istorum normam FUISSE sapientes. [93] Stantes plaudebant in re ficta; quid arbitramur in uera facturos FUISSE? [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem FUISSE (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos FUISSE M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non FUISSE? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem FUISSE Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. FUISSEMUS [242] Quin etiam si minus felices in diligendo FUISSEMUS, ferendum id Scipio potius quam inimicitiarum tempus cogitandum putabat. FUISSET [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex FUISSET et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima FUISSET, si aliquem, cui narraret, habuisset. FUIT [18] Fannius: Sunt ista, Laeli; nec enim melior uir FUIT Africano quisquam nec clarior. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens FUIT. [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe FUIT; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [38] Quam ob rem uita quidem talis FUIT uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis FUIT extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata FUIT, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus FUIT et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [78] Neque ego nunc de uulgari aut de mediocri, quae tamen ipsa et delectat et prodest, sed de uera et perfecta loquor, qualis eorum qui pauci nominantur FUIT. [98] Qualis tum patronus iustitiae FUIT contra accuratam orationem Phili! [99] Fannius: Facile id quidem FUIT iustitiam iustissimo uiro defendere. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum FUIT, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. [322] Quae si quos inter societas aut est aut FUIT aut futura est, eorum est habendus ad summum naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. [358] Quanta illi, di immortales, FUIT grauitas, quanta in oratione maiestas! ut facile ducem populi Romani, non comitem diceres. [396] In hac mihi de re publica consensus, in hac rerum priuatarum consilium, in eadem requies plena oblectationis FUIT. FUNDITUS [87] Quae enim domus tam stabilis, quae tam firma ciuitas est, quae non odiis et discidiis FUNDITUS possit euerti? [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam FUNDITUS tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? FUNERIS [35] Quam autem ciuitati carus fuerit, maerore FUNERIS indicatum est. FUNGARE [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus FUNGARE corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. FURIUM [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- FURIUM, P- Rupilium, Sp- Mummium. FURORIS [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius FURORIS, sed ducem praebuit. FUTURA [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam FUTURA bella deleuit. [181] Mihi autem non minori curae est, qualis res publica post mortem meam FUTURA, quam qualis hodie sit. [322] Quae si quos inter societas aut est aut fuit aut FUTURA est, eorum est habendus ad summum naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. FUTUROS [165] Etenim eo loco, Fanni et Scaeuola, locati sumus ut nos longe prospicere oporteat FUTUROS casus rei publicae. FUTURUM [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando FUTURUM sit. GABINIA [172] Videtis in tabella iam ante quanta sit facta labes, primo GABINIA lege, biennio autem post Cassia. GALOS [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, GALOS, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. GALUM [26] Quo modo, ut alia omittam, mortem filii tulit! memineram Paulum, uideram GALUM, sed hi in pueris, Cato in perfecto et spectato uiro. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- GALUM, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. GAUDEAS [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut GAUDEAS, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. GAUDEBUNT [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque GAUDEBUNT, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. GAUDEMUS [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos GAUDEMUS et haec ciuitas dum erit laetabitur. GAUDERE [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione GAUDERE. GAUDERET [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse GAUDERET? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. GENERE [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de GENERE mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in GENERE sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [258] Qui igitur utraque in re grauem, constantem, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc ex maxime raro GENERE hominum iudicare debemus et paene diuino. [310] Et quidem omnia praeclara rara, nec quicquam difficilius quam reperire quod sit omni ex parte in suo GENERE perfectum. GENERIS [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate GENERIS humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [195] Quid enim interest motu animi sublato non dico inter pecudem et hominem, sed inter hominem et truncum aut saxum aut quiduis GENERIS eiusdem? [247] Sunt igitur firmi et stabiles et constantes eligendi; cuius GENERIS est magna penuria. [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et GENERIS in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem GENERIS animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. GENERO [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero GENERO, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. GENERORUM [104] Studiis enim GENERORUM, praesertim in re bona, cum difficile est, tum ne aequum quidem obsistere. GENEROSUM [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime GENEROSUM, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. GENUS [12] GENUS autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [283] Odiosum sane GENUS hominum officia exprobrantium; quae meminisse debet is in quem conlata sunt, non commemorare, qui contulit. [309] Rarum GENUS. [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici GENUS adhibere omnino leuitatis est. GERENDAS [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res GERENDAS existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. GERERE [302] Nihil est enim turpius quam cum eo bellum GERERE quocum familiariter uixeris. GERUNT [62] Qui ita se GERUNT, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium GERUNT otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. GIGNI [126] Quam ob rem hos quidem ab hoc sermone remoueamus, ipsi autem intellegamus natura GIGNI sensum diligendi et beneuolentiae caritatem facta significatione probitatis. [143] Eorum querella inueterata non modo familiaritates exstingui solere sed odia etiam GIGNI sempiterna. GIGNIT [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et GIGNIT et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. GIGNUNTUR [305] Cauendum uero ne etiam in graues inimicitias conuertant se amicitiae; ex quibus iurgia, maledicta, contumeliae GIGNUNTUR. GLORIA [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae GLORIA excellens de amicitia loquetur. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel GLORIA, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut GLORIA, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, GLORIA, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. GLORIAE [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et GLORIAE; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. GLORIAM [100] Scaeuola: Quid? amicitiam nonne facile ei qui ob eam summa fide, constantia iustitiaque seruatam maximam GLORIAM ceperit? GLORIOSI [373] Nec parasitorum in comoediis assentatio faceta nobis uideretur, nisi essent milites GLORIOSI. GNATHONIS [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in GNATHONIS persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. GNATHONUM [353] Multi autem GNATHONUM similes cum sint loco, fortuna, fama superiores, horum est assentatio molesta, cum ad uanitatem accessit auctoritas. GRACCHI [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti- GRACCHI temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. [170] Nam Carbonem, quocumque modo potuimus, propter recentem poenam Ti- GRACCHI sustinuimus; de C- Gracchi autem tribunatu quid expectem, non libet augurari. [170] Nam Carbonem, quocumque modo potuimus, propter recentem poenam Ti- Gracchi sustinuimus; de C- GRACCHI autem tribunatu quid expectem, non libet augurari. GRACCHUM [148] Ti- quidem GRACCHUM rem publicam uexantem a Q- Tuberone aequalibusque amicis derelictum uidebamus. [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- GRACCHUM fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [161] At uero Ti- GRACCHUM sequebantur C- Carbo, C- Cato, et minime tum quidem C- frater, nunc idem acerrimus. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- GRACCHUM, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. GRACCHUS [167] Ti- GRACCHUS regnum occupare conatus est, uel regnauit is quidem paucos menses. GRADU [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis GRADU ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. GRAECIA [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua GRAECIA neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [178] Quis clarior in GRAECIA Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in GRAECIA, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. GRAECIAM [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque GRAECIAM, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute GRAECIAM liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. GRAECIS [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum carminibus GRAECIS uaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo constarent quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. GRAECORUM [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque GRAECORUM, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. GRATIAM [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus GRATIAM (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [219] Quod Tarquinium dixisse ferunt, tum exsulantem se intellexisse quos fidos amicos habuisset, quos infidos, cum iam neutris GRATIAM referre posset. GRATIAS [374] Magnas uero agere GRATIAS Thais mihi? GRATUM [50] Scaeuola: Mihi uero erit GRATUM; atque id ipsum cum tecum agere conarer, Fannius anteuertit. [51] Quam ob rem utrique nostrum GRATUM admodum feceris. GRAUARER [53] Laelius: Ego uero non GRAUARER, si mihi ipse confiderem; nam et praeclara res est et sumus, ut dixit Fannius, otiosi. GRAUEM [258] Qui igitur utraque in re GRAUEM, constantem, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc ex maxime raro genere hominum iudicare debemus et paene diuino. [355] Contio, quae ex imperitissimis constat, tamen iudicare solet quid intersit inter popularem, id est assentatorem et leuem ciuem, et inter constantem et seuerum et GRAUEM. GRAUES [154] Itaque hac amentia quaestione noua perterritus in Asiam profugit, ad hostes se contulit, poenas rei publicae GRAUES iustasque persoluit. [255] Quid? haec ut omittam, quam GRAUES, quam difficiles plerisque uidentur calamitatum societates! ad quas non est facile inuentu qui descendant. [305] Cauendum uero ne etiam in GRAUES inimicitias conuertant se amicitiae; ex quibus iurgia, maledicta, contumeliae gignuntur. GRAUIOR [128] Sic et utilitates ex amicitia maximae capientur et erit eius ortus a natura quam ab imbecillitate GRAUIOR et uerior. GRAUIORES [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam GRAUIORES constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. GRAUIS [37] Senectus enim quamuis non sit GRAUIS, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos GRAUIS aliquis casus experiri cogit. GRAUITAS [358] Quanta illi, di immortales, fuit GRAUITAS, quanta in oratione maiestas! ut facile ducem populi Romani, non comitem diceres. GRAUITATEM [265] Tristitia autem et in omni re seueritas habet illa quidem GRAUITATEM, sed amicitia remissior esse debet et liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque procliuior. GRAUITATIS [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere GRAUITATIS; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. GRAUITER [31] Nihil mali accidisse Scipioni puto, mihi accidit, si quid accidit; suis autem incommodis GRAUITER angi non amicum sed se ipsum amantis est. [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit GRAUITER, auctoritate et offensione animi non acerba. GRAUIUS [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas GRAUIUS etiam quam tu ferret. GREGE [274] Saepe enim excellentiae quaedam sunt, qualis erat Scipionis in nostro, ut ita dicam, GREGE. HABEANT [59] Quare sibi HABEANT sapientiae nomen et inuidiosum et obscurum; concedant ut uiri boni fuerint. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos HABEANT imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. HABEAS [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum HABEAS, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. HABEAT [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil HABEAT res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. HABEBAT [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum HABEBAT; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam HABEBAT in senectute sapientis. [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus HABEBAT, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. HABEMUS [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos HABEMUS, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. [188] Solem enim e mundo tollere uidentur, qui amicitiam e uita tollunt, qua nihil a dis immortalibus melius HABEMUS, nihil iucundius. HABENAS [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas HABENAS habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. HABENDA [343] Omni igitur hac in re HABENDA ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. HABENDUM [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic HABENDUM est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. HABENDUS [322] Quae si quos inter societas aut est aut fuit aut futura est, eorum est HABENDUS ad summum naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. HABENT [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non HABENT), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [213] Non ergo erunt homines deliciis diffluentes audiendi, si quando de amicitia, quam nec usu nec ratione HABENT cognitam, disputabunt. HABENTUR [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui HABENTUR, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. HABEO [395] Equidem ex omnibus rebus quas mihi aut fortuna aut natura tribuit, nihil HABEO quod cum amicitia Scipionis possim comparare. HABERE [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur HABERE grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [75] Quid dulcius quam HABERE quicum omnia audeas sic loqui ut tecum? [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas HABERE amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [220] Quamquam miror, illa superbia et importunitate si quemquam amicum HABERE potuit. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec HABERE quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si HABERE se putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos HABERE necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, HABERE talem amicum uolunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos HABERE arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. HABERES [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi HABERES, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. HABERET [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis HABERET minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque HABERET, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot HABERET, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. HABERI [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram HABERI sermo uideretur. HABET [64] Itaque ciues potiores quam peregrini, propinqui quam alieni; cum his enim amicitiam natura ipsa peperit; sed ea non satis HABET firmitatis. [73] Talis igitur inter uiros amicitia tantas opportunitates HABET quantas uix queo dicere. [265] Tristitia autem et in omni re seueritas HABET illa quidem grauitatem, sed amicitia remissior esse debet et liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque procliuior. HABETOTE [28] De me autem, ut iam cum utroque uestrum loquar, sic HABETOTE: <3> III. HABITI [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut HABITI sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. HABITOS [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes HABITOS in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. HABITUM [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia HABITUM ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. HABITURA [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset HABITURA. HABITUS [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est HABITUS) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens HABITUS esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. HABUERANT [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero HABUERANT, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. HABUI [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus HABUI, sed etiam posteris erit clara et insignis. [403] Haec HABUI de amicitia quae dicerem. HABUISSET [219] Quod Tarquinium dixisse ferunt, tum exsulantem se intellexisse quos fidos amicos HABUISSET, quos infidos, cum iam neutris gratiam referre posset. [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, HABUISSET. HABUIT [147] Numne, si Coriolanus HABUIT amicos, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici regnum adpetentem, num Maelium debuerunt iuuare? HAC [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in HAC terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [154] Itaque HAC amentia quaestione noua perterritus in Asiam profugit, ad hostes se contulit, poenas rei publicae graues iustasque persoluit. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui HAC opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex HAC hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. [343] Omni igitur HAC in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de HAC dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. [388] HAC nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. [396] In HAC mihi de re publica consensus, in hac rerum priuatarum consilium, in eadem requies plena oblectationis fuit. [396] In hac mihi de re publica consensus, in HAC rerum priuatarum consilium, in eadem requies plena oblectationis fuit. HACTENUS [95] HACTENUS mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo autem esse multa), ab iis, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. [225] Sed haec HACTENUS. HAEC [40] Neque enim assentior iis qui HAEC nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et HAEC ciuitas dum erit laetabitur. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui HAEC subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed HAEC ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper HAEC ciuitas oderit. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque HAEC inter eos sit honesta certatio. [130] Ortum quidem amicitiae uidetis, nisi quid ad HAEC forte uultis. [144] HAEC ita multa quasi fata impendere amicitiis ut omnia subterfugere non modo sapientiae sed etiam felicitatis diceret sibi uideri. [163] HAEC igitur lex in amicitia sanciatur, ut neque rogemus res turpes nec faciamus rogati. [174] Plures enim discent quem ad modum HAEC fiant, quam quem ad modum iis resistatur. [175] Quorsum HAEC? [183] HAEC igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. [215] HAEC enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. [225] Sed HAEC hactenus. [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita HAEC sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [255] Quid? HAEC ut omittam, quam graues, quam difficiles plerisque uidentur calamitatum societates! ad quas non est facile inuentu qui descendant. [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen HAEC duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, HAEC duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, HAEC uis amicitiae et qualis et quanta sit. [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, HAEC ab iis desiderant. [323] HAEC est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum HAEC adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et HAEC accipienda amice, cum beneuole fiunt. [372] Nulla est igitur HAEC amicitia, cum alter uerum audire non uult, alter ad mentiendum paratus est. [382] HAEC enim etiam in fabulis stultissima persona est improuidorum et credulorum senum. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, HAEC etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. [403] HAEC habui de amicitia quae dicerem. HANC [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; HANC esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, HANC ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. HANNIBALE [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et HANNIBALE; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. HARUM [229] HARUM trium sententiarum nulli prorsus assentior. HAUD [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem HAUD scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, HAUD scio an aliquando futurum sit. [209] Atque HAUD sciam an ne opus sit quidem nihil umquam omnino deesse amicis. HAUDQUAQUAM [264] Accedat huc suauitas quaedam oportet sermonum atque morum, HAUDQUAQUAM mediocre condimentum amicitiae. HEMICYCLIO [5] Cum saepe multa, tum memini domi in HEMICYCLIO sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. HERBIS [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in HERBIS non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. HERCULE [122] Minime HERCULE! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [153] Et HERCULE ita fecit uel plus etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. HI [26] Quo modo, ut alia omittam, mortem filii tulit! memineram Paulum, uideram Galum, sed HI in pueris, Cato in perfecto et spectato uiro. HIC [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et HIC honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is in culpa sit qui faciat, non is qui patiatur iniuriam. HIS [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab HIS sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. [64] Itaque ciues potiores quam peregrini, propinqui quam alieni; cum HIS enim amicitiam natura ipsa peperit; sed ea non satis habet firmitatis. [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; HIS communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [125] Ab HIS qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. [179] HIS adiutor contra patriam inuentus est nemo; itaque mortem sibi uterque consciuit. [244] HIS igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine HIS esse non possit. [371] Hos delectat assentatio, HIS fictus ad ipsorum uoluntatem sermo cum adhibetur, orationem illam uanam testimonium esse laudum suarum putant. HOC [4] Sed de HOC alias; nunc redeo ad augurem. [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas HOC libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [12] Genus autem HOC sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [13] Sed ut tum ad senem senex de senectute, sic HOC libro ad amicum amicissimus scripsi de amicitia. [20] Tribuebatur HOC modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex HOC item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror HOC constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; HOC uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum HOC, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [43] Quocirca maerere HOC eius euentu uereor ne inuidi magis quam amici sit. [56] Sed HOC primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [65] Namque HOC praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex HOC intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [70] Beluarum HOC quidem extremum, illa autem superiora caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris quam in fortunae temeritate. [90] Atque HOC quidem omnes mortales et intellegunt et re probant. [102] Laelius: Vim HOC quidem est adferre. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset HOC quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [126] Quam ob rem hos quidem ab HOC sermone remoueamus, ipsi autem intellegamus natura gigni sensum diligendi et beneuolentiae caritatem facta significatione probitatis. [131] Fannius: Tu uero perge, Laeli; pro HOC enim, qui minor est natu, meo iure respondeo. [157] Ex HOC numero nobis exempla sumenda sunt, et eorum quidem maxime qui ad sapientiam proxime accedunt. [160] Nam HOC quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. [193] Ergo HOC proprium est animi bene constituti, et laetari bonis rebus et dolere contrariis. [204] Quam ob rem HOC quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae fons a natura constitutus. [223] Atque HOC quidem uidere licet, eos qui antea commodis fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. [233] HOC quidem est nimis exigue et exiliter ad calculos uocare amicitiam, ut par sit ratio acceptorum et datorum. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut HOC, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [241] Quare HOC quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. [267] Exsistit autem HOC loco quaedam quaestio subdifficilis, num quando amici noui, digni amicitia, ueteribus sint anteponendi, ut equis uetulis teneros anteponere solemus. [272] Nec uero in HOC quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. [315] Quod si HOC apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [334] Atque HOC maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est HOC uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [401] Diutius enim iam in HOC desiderio esse non possum. HODIE [181] Mihi autem non minori curae est, qualis res publica post mortem meam futura, quam qualis HODIE sit. [381] Ut me HODIE ante omnes comicos stultos senes Versaris atque inlusseris lautissume. HOMINE [110] Quod in HOMINE multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [268] Indigna HOMINE dubitatio! [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in HOMINE fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. HOMINEM [195] Quid enim interest motu animi sublato non dico inter pecudem et HOMINEM, sed inter hominem et truncum aut saxum aut quiduis generis eiusdem? [195] Quid enim interest motu animi sublato non dico inter pecudem et hominem, sed inter HOMINEM et truncum aut saxum aut quiduis generis eiusdem? [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in HOMINEM cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. HOMINES [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid HOMINES suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum HOMINES possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [94] Facile indicabat ipsa natura uim suam, cum HOMINES, quod facere ipsi non possent, id recte fieri in altero iudicarent. [213] Non ergo erunt HOMINES deliciis diffluentes audiendi, si quando de amicitia, quam nec usu nec ratione habent cognitam, disputabunt. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus HOMINES diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum HOMINES beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant HOMINES expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. HOMINI [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti HOMINI posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod HOMINI fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius HOMINI sit a dis immortalibus datum. HOMINIS [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam HOMINIS omnino aspiciendi potestatem eriperet. HOMINUM [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset HOMINUM uel admiratio uel querella. [12] Genus autem hoc sermonum positum in HOMINUM ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos HOMINUM esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi HOMINUM moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores HOMINUM saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque HOMINUM! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? [258] Qui igitur utraque in re grauem, constantem, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc ex maxime raro genere HOMINUM iudicare debemus et paene diuino. [283] Odiosum sane genus HOMINUM officia exprobrantium; quae meminisse debet is in quem conlata sunt, non commemorare, qui contulit. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut HOMINUM fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac HOMINUM frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium HOMINUM atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum HOMINUM, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. HONESTA [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit HONESTA certatio. [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis HONESTA petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa HONESTA faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. HONESTAM [191] Neque enim est consentaneum ullam HONESTAM rem actionemue, ne sollicitus sis, aut non suscipere aut susceptam deponere. HONESTAS [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, HONESTAS, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. HONESTE [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis HONESTE id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis HONESTE, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. HONESTISSIME [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt HONESTISSIME; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. HONESTUM [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque HONESTUM sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi HONESTUM et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. HONORE [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut HONORE, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? HONOREM [254] Itaque uerae amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui in honoribus reque publica uersantur; ubi enim istum inuenias qui HONOREM amici anteponat suo? HONORES [69] Diuitias alii praeponunt, bonam alii ualetudinem, alii potentiam, alii HONORES, multi etiam uoluptates. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, HONORES, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui HONORES, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [287] Non enim neque tu possis, quamuis excellas, omnes tuos ad HONORES amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; HONORES uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. HONORI [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque HONORI sint et dignitati. HONORIBUS [254] Itaque uerae amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui in HONORIBUS reque publica uersantur; ubi enim istum inuenias qui honorem amici anteponat suo? HONORIS [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in HONORIS contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque HONORIS certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. HONOS [83] Quocirca et absentes adsunt et egentes abundant et imbecilli ualent et, quod difficilius dictu est, mortui uiuunt; tantus eos HONOS, memoria, desiderium prosequitur amicorum. [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic HONOS ueteri amicitiae tribuendus, ut is in culpa sit qui faciat, non is qui patiatur iniuriam. HORTARI [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos HORTARI tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. HORTIS [97] Scaeuola: Tum magis id diceres, Fanni, si nuper in HORTIS Scipionis, cum est de re publica disputatum, adfuisses. HORTOR [404] Vos autem HORTOR ut ita uirtutem locetis, sine qua amicitia esse non potest, ut ea excepta nihil amicitia praestabilius putetis. HORTOS [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in HORTOS D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. HORUM [84] Ex quo illorum beata mors uidetur, HORUM uita laudabilis. [159] Igitur ne suspicari quidem possumus quemquam HORUM ab amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra ius iurandum, contra rem publicam esset. [307] Omnino omnium HORUM uitiorum atque incommodorum una cautio est atque una prouisio, ut ne nimis cito diligere incipiant neue non dignos. [353] Multi autem Gnathonum similes cum sint loco, fortuna, fama superiores, HORUM est assentatio molesta, cum ad uanitatem accessit auctoritas. HOS [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, HOS uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [126] Quam ob rem HOS quidem ab hoc sermone remoueamus, ipsi autem intellegamus natura gigni sensum diligendi et beneuolentiae caritatem facta significatione probitatis. [345] Scitum est enim illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, HOS numquam. [371] HOS delectat assentatio, his fictus ad ipsorum uoluntatem sermo cum adhibetur, orationem illam uanam testimonium esse laudum suarum putant. HOSPES [149] At C- Blossius Cumanus, HOSPES familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. HOSPITIS [92] Qui clamores tota cauea nuper in HOSPITIS et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. HOSTE [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in HOSTE etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? HOSTES [154] Itaque hac amentia quaestione noua perterritus in Asiam profugit, ad HOSTES se contulit, poenas rei publicae graues iustasque persoluit. HUC [264] Accedat HUC suauitas quaedam oportet sermonum atque morum, haudquaquam mediocre condimentum amicitiae. HUIC [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis HUIC imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. HUIUS [27] Quam ob rem caue Catoni anteponas ne istum quidem ipsum, quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicauit; HUIUS enim facta, illius dicta laudantur. [221] Atque ut HUIUS, quem dixi, mores ueros amicos parare non potuerunt, sic multorum opes praepotentium excludunt amicitias fideles. [344] Cuius autem aures clausae ueritati sunt, ut ab amico uerum audire nequeat, HUIUS salus desperanda est. HUMANAE [392] Sed quoniam res HUMANAE fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. HUMANARUMQUE [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum HUMANARUMQUE rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. HUMANI [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis HUMANI, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris HUMANI, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. HUMANIS [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus HUMANIS anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [311] Sed plerique neque in rebus HUMANIS quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. [330] Una est enim amicitia in rebus HUMANIS, de cuius utilitate omnes uno ore consentiunt. HUMANITATEM [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam HUMANITATEM arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? HUMANITATIS [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id HUMANITATIS tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. HUMANOSQUE [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas HUMANOSQUE casus uirtute inferiores putes. HUMILEM [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, HUMILEM sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam HUMILEM tamque contemptam. HUMILIBUS [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint HUMILIBUS, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. HUNC [36] Quid igitur HUNC paucorum annorum accessio iuuare potuisset? [169] HUNC etiam post mortem secuti amici et propinqui quid in P- Scipione effecerint, sine lacrimis non queo dicere. [258] Qui igitur utraque in re grauem, constantem, stabilem se in amicitia praestiterit, HUNC ex maxime raro genere hominum iudicare debemus et paene diuino. I [1] <1> I. IACENTEM [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici IACENTEM animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. IAM [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen IAM habebat in senectute sapientis. [28] De me autem, ut IAM cum utroque uestrum loquar, sic habetote: <3> III. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo IAM puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [72] IAM uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [166] Deflexit IAM aliquantum de spatio curriculoque consuetudo maiorum. [172] Videtis in tabella IAM ante quanta sit facta labes, primo Gabinia lege, biennio autem post Cassia. [173] Videre IAM uideor populum a senatu disiunctum, multitudinis arbitrio res maximas agi. [219] Quod Tarquinium dixisse ferunt, tum exsulantem se intellexisse quos fidos amicos habuisset, quos infidos, cum IAM neutris gratiam referre posset. [261] Addendum eodem est, ut ne criminibus aut inferendis delectetur aut credat oblatis, quae pertinent omnia ad eam, quam IAM dudum tracto, constantiam. [289] Omnino amicitiae corroboratis IAM confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. [298] Est etiam quasi quaedam calamitas in amicitiis dimittendis non numquam necessaria; IAM enim a sapientium familiaritatibus ad uulgares amicitias oratio nostra delabitur. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim IAM, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [319] In talibus ea, quam IAM dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [401] Diutius enim IAM in hoc desiderio esse non possum. IBI [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque IBI suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. ID [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego ID respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse ID humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [29] Ego si Scipionis desiderio me moueri negem, quam ID recte faciam, uiderint sapientes; sed certe mentiar. [42] ID si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, ID in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [50] Scaeuola: Mihi uero erit gratum; atque ID ipsum cum tecum agere conarer, Fannius anteuertit. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque ID ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [60] Ne ID quidem facient, negabunt id nisi sapienti posse concedi. [60] Ne id quidem facient, negabunt ID nisi sapienti posse concedi. [86] ID si minus intellegitur, quanta uis amicitiae concordiaeque sit, ex dissensionibus atque ex discordiis percipi potest. [91] Itaque si quando aliquod officium exstitit amici in periculis aut adeundis aut communicandis, quis est qui ID non maximis efferat laudibus? [94] Facile indicabat ipsa natura uim suam, cum homines, quod facere ipsi non possent, ID recte fieri in altero iudicarent. [97] Scaeuola: Tum magis ID diceres, Fanni, si nuper in hortis Scipionis, cum est de re publica disputatum, adfuisses. [99] Fannius: Facile ID quidem fuit iustitiam iustissimo uiro defendere. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, ID acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, ID est uerum et uoluntarium. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste ID facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [146] Quam ob rem ID primum uideamus, si placet, quatenus amor in amicitia progredi debeat. [151] Numquam' inquit 'uoluisset ID quidem; sed si uoluisset, paruissem. [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, ID cum contigit, amor exoriatur necesse est. [242] Quin etiam si minus felices in diligendo fuissemus, ferendum ID Scipio potius quam inimicitiarum tempus cogitandum putabat. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, ID est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (ID enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto ID magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si ID uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui ID fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [355] Contio, quae ex imperitissimis constat, tamen iudicare solet quid intersit inter popularem, ID est assentatorem et leuem ciuem, et inter constantem et seuerum et grauem. [363] Atque ID actum est praetore me quinquennio ante quam consul sum factus; ita re magis quam summa auctoritate causa illa defensa est. [365] Quod si in scaena, ID est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo ID patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, ID quam uere fiat, ignores. [376] Semper auget assentator ID, quod is cuius ad uoluntatem dicitur uult esse magnum. [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, ID est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad ID se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. IDCIRCO [129] Nam si utilitas amicitias conglutinaret, eadem commutata dissolueret; sed quia natura mutari non potest, IDCIRCO uerae amicitiae sempiternae sunt. IDEM [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed IDEM semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [41] Quod IDEM Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [44] Sin autem illa ueriora, ut IDEM interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit IDEM, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [137] Nam uel ut non IDEM expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non IDEM sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. [139] Sin autem ad adulescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum contentione uel uxoriae condicionis uel commodi alicuius, quod IDEM adipisci uterque non posset. [161] At uero Ti- Gracchum sequebantur C- Carbo, C- Cato, et minime tum quidem C- frater, nunc IDEM acerrimus. [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit IDEM, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. [314] Quod nisi IDEM in amicitiam transferetur, uerus amicus numquam reperietur; est enim is qui est tamquam alter idem. [314] Quod nisi idem in amicitiam transferetur, uerus amicus numquam reperietur; est enim is qui est tamquam alter IDEM. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum IDEM sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait IDEM Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et IDEM aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, IDEM uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. IDEMQUE [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit IDEMQUE semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? IDONEA [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, IDONEA mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. IDONEI [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent IDONEI, iudicarent. IDQUE [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, IDQUE eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, IDQUE faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri IDQUE adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. IGITUR [36] Quid IGITUR hunc paucorum annorum accessio iuuare potuisset? [61] Agamus IGITUR pingui, ut aiunt, Minerua. [73] Talis IGITUR inter uiros amicitia tantas opportunitates habet quantas uix queo dicere. [105] Saepissime IGITUR mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [155] Nulla est IGITUR excusatio peccati, si amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris. [159] IGITUR ne suspicari quidem possumus quemquam horum ab amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra ius iurandum, contra rem publicam esset. [163] Haec IGITUR lex in amicitia sanciatur, ut neque rogemus res turpes nec faciamus rogati. [177] Praecipiendum est IGITUR bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [183] Haec IGITUR prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. [211] Non IGITUR utilitatem amicitia, sed utilitas amicitiam secuta est. [237] Non est IGITUR amici talem esse in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [238] Alius IGITUR finis uerae amicitiae constituendus est, si prius, quid maxime reprehendere Scipio solitus sit, dixero. [244] His IGITUR finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [247] Sunt IGITUR firmi et stabiles et constantes eligendi; cuius generis est magna penuria. [250] Est IGITUR prudentis sustinere ut cursum, sic impetum beneuolentiae, quo utamur quasi equis temptatis, sic amicitia ex aliqua parte periclitatis moribus amicorum. [258] Qui IGITUR utraque in re grauem, constantem, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc ex maxime raro genere hominum iudicare debemus et paene diuino. [281] Ut IGITUR ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [300] Tales IGITUR amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [343] Omni IGITUR hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [348] Ut IGITUR et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [372] Nulla est IGITUR haec amicitia, cum alter uerum audire non uult, alter ad mentiendum paratus est. IGNARI [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias IGNARI casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. IGNAUIAM [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, IGNAUIAM fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. IGNI [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non IGNI, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. IGNORANTE [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum IGNORANTE rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. IGNORATIONEM [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter IGNORATIONEM stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. IGNORES [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, IGNORES. IGNOSCEREM [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi IGNOSCEREM, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. II [17] II. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut II fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam II qui putentur beati. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut II qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [281] Ut igitur II qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [284] Quam ob rem ut II qui superiores sunt submittere se debent in amicitia, sic quodam modo inferiores extollere. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et II qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et II qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et II qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo II qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [346] Atque illud absurdum, quod II, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. III [28] De me autem, ut iam cum utroque uestrum loquar, sic habetote: <3> III. IIS [40] Neque enim assentior IIS qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut IIS ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo autem esse multa), ab IIS, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. [107] Nam utilitates quidem etiam ab IIS percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in IIS quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab IIS quibus obsequi nollent. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab IIS, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de IIS amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum IIS et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. [174] Plures enim discent quem ad modum haec fiant, quam quem ad modum IIS resistatur. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor IIS qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam IIS qui ipsi fuerint impietatis duces. [223] Atque hoc quidem uidere licet, eos qui antea commodis fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab IIS ueteres amicitias, indulgeri nouis. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut IIS amici potius quam ipsi fruantur. [254] Itaque uerae amicitiae difficillime reperiuntur in IIS qui in honoribus reque publica uersantur; ubi enim istum inuenias qui honorem amici anteponat suo? [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in IIS etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi IIS qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab IIS desiderant. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus IIS quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [321] Itaque in IIS perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. IISQUE [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, IISQUE, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri IISQUE optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. ILLA [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de ILLA aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [44] Sin autem ILLA ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [70] Beluarum hoc quidem extremum, ILLA autem superiora caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris quam in fortunae temeritate. [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum ILLA nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum nec debilitari animos aut cadere patitur. [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum ILLA res utilitatis esset habitura. [220] Quamquam miror, ILLA superbia et importunitate si quemquam amicum habere potuit. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi ILLA maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [230] Nec enim ILLA prima uera est, ut, quem ad modum in se quisque sit, sic in amicum sit animatus. [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo ILLA malint? [265] Tristitia autem et in omni re seueritas habet ILLA quidem grauitatem, sed amicitia remissior esse debet et liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque procliuior. [312] Ita pulcherrima ILLA et maxime naturali carent amicitia per se et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, haec uis amicitiae et qualis et quanta sit. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una ILLA subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [363] Atque id actum est praetore me quinquennio ante quam consul sum factus; ita re magis quam summa auctoritate causa ILLA defensa est. [384] Quam ob rem ad ILLA prima redeamus eaque ipsa concludamus aliquando. [400] Sed nec ILLA exstincta sunt alunturque potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis plane orbatus essem, magnum tamen adfert mihi aetas ipsa solacium. ILLAE [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt ILLAE quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. ILLAM [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem ILLAM admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. [371] Hos delectat assentatio, his fictus ad ipsorum uoluntatem sermo cum adhibetur, orationem ILLAM uanam testimonium esse laudum suarum putant. [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi ILLAM allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui ILLAM semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. ILLAS [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui ILLAS grauius etiam quam tu ferret. ILLE [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ILLE sapiens fuit. [33] Nisi enim, quod ILLE minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ILLE uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [136] Quamquam ILLE quidem nihil difficilius esse dicebat, quam amicitiam usque ad extremum uitae diem permanere. [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ILLE uellet, sibi faciendum putaret. [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit; non enim paruit ILLE Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. [235] Tertius uero ILLE finis deterrimus, ut, quanti quisque se ipse faciat, tanti fiat ab amicis. [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ILLE in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [275] Numquam se ILLE Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [286] Tantum autem cuique tribuendum, primum quantum ipse efficere possis, deinde etiam quantum ILLE quem diligas atque adiuues, sustinere. [288] Quod si etiam possis quiduis deferre ad alterum, uidendum est tamen, quid ILLE possit sustinere. [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ILLE in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ILLE et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. ILLI [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut ILLI qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare ILLI quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. [147] Numne, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra patriam arma ILLI cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici regnum adpetentem, num Maelium debuerunt iuuare? [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum ILLI sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod ILLI non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [358] Quanta ILLI, di immortales, fuit grauitas, quanta in oratione maiestas! ut facile ducem populi Romani, non comitem diceres. ILLIS [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo fere senior temporibus ILLIS, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui ILLIS aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in ILLIS quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [400] Sed nec illa exstincta sunt alunturque potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si ILLIS plane orbatus essem, magnum tamen adfert mihi aetas ipsa solacium. ILLIUS [27] Quam ob rem caue Catoni anteponas ne istum quidem ipsum, quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicauit; huius enim facta, ILLIUS dicta laudantur. [122] Minime hercule! ac ne ego quidem ILLIUS; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem ILLIUS furoris, sed ducem praebuit. [362] Tamen ILLIUS uendibilem orationem religio deorum immortalium nobis defendentibus facile uincebat. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui ILLIUS uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. [394] Nemo umquam animo aut spe maiora suscipiet, qui sibi non ILLIUS memoriam atque imaginem proponendam putet. ILLO [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab ILLO secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime ILLO solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [32] Cum ILLO uero quis neget actum esse praeclare? [45] Quam ob rem cum ILLO quidem, ut supra dixi, actum optime est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius introieram, sic prius exire de uita. [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro ILLO necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [399] Quarum rerum recordatio et memoria si una cum ILLO occidisset, desiderium coniunctissimi atque amantissimi uiri ferre nullo modo possem. ILLORUM [84] Ex quo ILLORUM beata mors uidetur, horum uita laudabilis. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia ILLORUM erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. ILLOS [142] ILLOS autem qui quiduis ab amico auderent postulare, postulatione ipsa profiteri omnia se amici causa esse facturos. [345] Scitum est enim illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui dulces uideantur; ILLOS uerum saepe dicere, hos numquam. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes ILLOS, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. ILLUD [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et ILLUD munus solitus esses obire. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum ILLUD, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime ILLUD considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [202] Quid, si ILLUD etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque ILLUD fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; ILLUD potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. [262] Ita fit uerum ILLUD, quod initio dixi, amicitiam nisi inter bonos esse non posse. [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque ILLUD est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. [336] Verum ergo ILLUD est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. [345] Scitum est enim ILLUD Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, hos numquam. [346] Atque ILLUD absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit ILLUD, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. ILLUDI [379] Quid autem turpius quam ILLUDI? ILLUM [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare ILLUM in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem ILLUM incidere qui tum forte multis erat in ore. [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper ILLUM diem et illud munus solitus esses obire. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, ILLUM diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad ILLUM primum motum animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. [397] Numquam ILLUM ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. ILLUSTRATUM [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et ILLUSTRATUM est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. ILLUSUS [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui ILLUSUS sit plus uidisse uideatur. IMAGINEM [394] Nemo umquam animo aut spe maiora suscipiet, qui sibi non illius memoriam atque IMAGINEM proponendam putet. IMBECILLA [253] IMBECILLA enim est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna causa sit neglecta amicitia. IMBECILLI [83] Quocirca et absentes adsunt et egentes abundant et IMBECILLI ualent et, quod difficilius dictu est, mortui uiuunt; tantus eos honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum. IMBECILLIORE [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant IMBECILLIORE uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. IMBECILLITATE [117] Quam si qui putant ab IMBECILLITATE proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [128] Sic et utilitates ex amicitia maximae capientur et erit eius ortus a natura quam ab IMBECILLITATE grauior et uerior. IMBECILLITATEM [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter IMBECILLITATEM atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. IMBELLIBUS [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, IMBELLIBUS fortes, flagitiosis modestos. IMITANDUMQUE [276] Quod faciendum IMITANDUMQUE est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. IMMANITATE [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et IMMANITATE naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. IMMORTALES [358] Quanta illi, di IMMORTALES, fuit grauitas, quanta in oratione maiestas! ut facile ducem populi Romani, non comitem diceres. IMMORTALIBUS [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis IMMORTALIBUS datum. [188] Solem enim e mundo tollere uidentur, qui amicitiam e uita tollunt, qua nihil a dis IMMORTALIBUS melius habemus, nihil iucundius. IMMORTALITATE [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de IMMORTALITATE animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. IMMORTALITATEM [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, IMMORTALITATEM optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. IMMORTALIUM [362] Tamen illius uendibilem orationem religio deorum IMMORTALIUM nobis defendentibus facile uincebat. IMMUNIS [206] Non enim est inhumana uirtus neque IMMUNIS neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. IMMUTARI [223] Atque hoc quidem uidere licet, eos qui antea commodis fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis rebus IMMUTARI, sperni ab iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. IMPEDIAT [271] Quin in ipso equo, cuius modo feci mentionem, si nulla res IMPEDIAT, nemo est, quin eo, quo consueuit, libentius utatur quam intractato et nouo. [293] Recte etiam praecipi potest in amicitiis, ne intemperata quaedam beneuolentia, quod persaepe fit, IMPEDIAT magnas utilitates amicorum. IMPEDIENTEM [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis iter suum IMPEDIENTEM audire uoluisset. IMPEDIRE [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui IMPEDIRE uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. IMPELLITUR [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio IMPELLITUR. IMPENDERE [144] Haec ita multa quasi fata IMPENDERE amicitiis ut omnia subterfugere non modo sapientiae sed etiam felicitatis diceret sibi uideri. IMPERABUNT [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt IMPERABUNT, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. IMPERATOR [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum IMPERATOR bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. IMPERAUI [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo IMPERAUI egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. IMPERIA [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, IMPERIA, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? IMPERIO [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic IMPERIO non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [113] Cum duobus ducibus de IMPERIO in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. [223] Atque hoc quidem uidere licet, eos qui antea commodis fuerint moribus, IMPERIO, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. IMPERITISSIMIS [355] Contio, quae ex IMPERITISSIMIS constat, tamen iudicare solet quid intersit inter popularem, id est assentatorem et leuem ciuem, et inter constantem et seuerum et grauem. IMPERTIANT [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, IMPERTIANT ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. IMPETRARE [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel IMPETRARE ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. IMPETRARI [296] Atque in omni re considerandum est et quid postules ab amico et quid patiare a te IMPETRARI. IMPETRATURUM [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, IMPETRATURUM non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. IMPETUM [250] Est igitur prudentis sustinere ut cursum, sic IMPETUM beneuolentiae, quo utamur quasi equis temptatis, sic amicitia ex aliqua parte periclitatis moribus amicorum. IMPIETATIS [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint IMPIETATIS duces. IMPLICARI [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis IMPLICARI molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. IMPLICATI [327] Nam IMPLICATI ultro et citro uel usu diuturno uel etiam officiis repente in medio cursu amicitias exorta aliqua offensione disrumpimus. IMPORTUNITATE [220] Quamquam miror, illa superbia et IMPORTUNITATE si quemquam amicum habere potuit. IMPROBI [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, IMPROBI bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. IMPROBIS [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; IMPROBIS autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni IMPROBIS, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. IMPROBORUM [180] Quare talis IMPROBORUM consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. IMPROUIDORUM [382] Haec enim etiam in fabulis stultissima persona est IMPROUIDORUM et credulorum senum. IMPUDENTER [317] Sed plerique peruerse, ne dicam IMPUDENTER, habere talem amicum uolunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. IMPURI [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; IMPURI cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. IN [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum IN omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [5] Cum saepe multa, tum memini domi IN hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, IN eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat IN ore. [7] Itaque tum Scaeuola cum IN eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. [11] Sed ut IN Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et IN ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [12] Genus autem hoc sermonum positum IN hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [19] Sed existimare debes omnium oculos IN te esse coniectos unum; te sapientem et appellant et existimant. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse IN iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et IN senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et IN foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat IN senectute sapientis. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem IN reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, IN numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse IN te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua IN te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum IN hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis IN collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [26] Quo modo, ut alia omittam, mortem filii tulit! memineram Paulum, uideram Galum, sed hi IN pueris, Cato in perfecto et spectato uiro. [26] Quo modo, ut alia omittam, mortem filii tulit! memineram Paulum, uideram Galum, sed hi in pueris, Cato IN perfecto et spectato uiro. [34] Quid dicam de moribus facillimis, de pietate IN matrem, liberalitate in sorores, bonitate in suos, iustitia in omnes? nota sunt uobis. [34] Quid dicam de moribus facillimis, de pietate in matrem, liberalitate IN sorores, bonitate in suos, iustitia in omnes? nota sunt uobis. [34] Quid dicam de moribus facillimis, de pietate in matrem, liberalitate in sorores, bonitate IN suos, iustitia in omnes? nota sunt uobis. [34] Quid dicam de moribus facillimis, de pietate in matrem, liberalitate in sorores, bonitate in suos, iustitia IN omnes? nota sunt uobis. [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem IN qua etiam nunc erat Scipio. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos IN uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui IN hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut IN plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum IN caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se IN quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus IN morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est IN morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id IN quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo IN genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [54] Sed quis ego sum? aut quae est IN me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [56] Sed hoc primum sentio, nisi IN bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt IN usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit IN eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta IN angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [70] Beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca et incerta, posita non tam IN consiliis nostris quam in fortunae temeritate. [70] Beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris quam IN fortunae temeritate. [71] Qui autem IN uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. [74] Principio qui potest esse uita 'uitalis', ut ait Ennius, quae non IN amici mutua beneuolentia conquiescit? [76] Qui esset tantus fructus IN prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet IN posterum nec debilitari animos aut cadere patitur. [88] Ex quo quantum boni sit IN amicitia iudicari potest. [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae IN rerum natura totoque mundo constarent quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. [91] Itaque si quando aliquod officium exstitit amici IN periculis aut adeundis aut communicandis, quis est qui id non maximis efferat laudibus? [92] Qui clamores tota cauea nuper IN hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [93] Stantes plaudebant IN re ficta; quid arbitramur in uera facturos fuisse? [93] Stantes plaudebant in re ficta; quid arbitramur IN uera facturos fuisse? [94] Facile indicabat ipsa natura uim suam, cum homines, quod facere ipsi non possent, id recte fieri IN altero iudicarent. [97] Scaeuola: Tum magis id diceres, Fanni, si nuper IN hortis Scipionis, cum est de re publica disputatum, adfuisses. [104] Studiis enim generorum, praesertim IN re bona, cum difficile est, tum ne aequum quidem obsistere. [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, IN amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [109] Quod quidem quale sit, etiam IN bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. [110] Quod IN homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod IN eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [113] Cum duobus ducibus de imperio IN Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel IN iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, IN hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [118] Quod si ita esset, ut quisque minimum esse IN se arbitraretur, ita ad amicitiam esset aptissimus; quod longe secus est. [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia IN se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita IN amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus IN ipso amore inest, expetendam putamus. [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt IN rem tam humilem tamque contemptam. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares IN amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. [140] Quod si qui longius IN amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si IN honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam IN plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, IN optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [146] Quam ob rem id primum uideamus, si placet, quatenus amor IN amicitia progredi debeat. [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus IN consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [150] Tum ego: 'Etiamne, si te IN Capitolium faces ferre uellet? [154] Itaque hac amentia quaestione noua perterritus IN Asiam profugit, ad hostes se contulit, poenas rei publicae graues iustasque persoluit. [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas IN censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. [160] Nam hoc quidem IN talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. [163] Haec igitur lex IN amicitia sanciatur, ut neque rogemus res turpes nec faciamus rogati. [164] Turpis enim excusatio est et minime accipienda cum IN ceteris peccatis, tum si quis contra rem publicam se amici causa fecisse fateatur. [169] Hunc etiam post mortem secuti amici et propinqui quid IN P- Scipione effecerint, sine lacrimis non queo dicere. [172] Videtis IN tabella iam ante quanta sit facta labes, primo Gabinia lege, biennio autem post Cassia. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si IN eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis IN magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [178] Quis clarior IN Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam IN exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. [184] Plurimum IN amicitia amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non modo aperte sed etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos IN Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [194] Quam ob rem si cadit IN sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis IN rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum IN amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, IN qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque IN omnium rerum abundantia uiuere? [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, IN qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. [227] Constituendi autem sunt qui sint IN amicitia fines et quasi termini diligendi. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra IN amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [230] Nec enim illa prima uera est, ut, quem ad modum IN se quisque sit, sic in amicum sit animatus. [230] Nec enim illa prima uera est, ut, quem ad modum in se quisque sit, sic IN amicum sit animatus. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius IN aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae IN nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, IN amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt IN quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid IN terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid IN amicitiam congeratur. [236] Saepe enim IN quibusdam aut animus abiectior est aut spes amplificandae fortunae fractior. [237] Non est igitur amici talem esse IN eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ille IN se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque IN spem cogitationemque meliorem. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus IN amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. [242] Quin etiam si minus felices IN diligendo fuissemus, ferendum id Scipio potius quam inimicitiarum tempus cogitandum putabat. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, IN quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus IN rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et IN illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, IN amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [248] Et iudicare difficile est sane nisi expertum; experiendum autem est IN ipsa amicitia. [251] Quidam saepe IN parua pecunia perspiciuntur quam sint leues, quidam autem, quos parua mouere non potuit, cognoscuntur in magna. [251] Quidam saepe in parua pecunia perspiciuntur quam sint leues, quidam autem, quos parua mouere non potuit, cognoscuntur IN magna. [254] Itaque uerae amicitiae difficillime reperiuntur IN iis qui in honoribus reque publica uersantur; ubi enim istum inuenias qui honorem amici anteponat suo? [254] Itaque uerae amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui IN honoribus reque publica uersantur; ubi enim istum inuenias qui honorem amici anteponat suo? [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus IN re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si IN bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut IN malis deserunt. [258] Qui igitur utraque IN re grauem, constantem, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc ex maxime raro genere hominum iudicare debemus et paene diuino. [258] Qui igitur utraque in re grauem, constantem, stabilem se IN amicitia praestiterit, hunc ex maxime raro genere hominum iudicare debemus et paene diuino. [259] Firmamentum autem stabilitatis constantiaeque eius, quam IN amicitia quaerimus, fides est; nihil est enim stabile quod infidum est. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere IN amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [265] Tristitia autem et IN omni re seueritas habet illa quidem grauitatem, sed amicitia remissior esse debet et liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque procliuior. [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam IN herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. [271] Quin IN ipso equo, cuius modo feci mentionem, si nulla res impediat, nemo est, quin eo, quo consueuit, libentius utatur quam intractato et nouo. [272] Nec uero IN hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed IN iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, IN quibus diutius commorati sumus. [273] Sed maximum est IN amicitia parem esse inferiori. [274] Saepe enim excellentiae quaedam sunt, qualis erat Scipionis IN nostro, ut ita dicam, grege. [277] Ut IN fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis IN famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem IN pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. [278] Quod est multo profecto magis IN ueris patribus certisque faciendum. [279] Fructus enim ingenii et uirtutis omnisque praestantiae tum maximus capitur, cum IN proximum quemque confertur. [281] Ut igitur ii qui sunt IN amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [283] Odiosum sane genus hominum officia exprobrantium; quae meminisse debet is IN quem conlata sunt, non commemorare, qui contulit. [284] Quam ob rem ut ii qui superiores sunt submittere se debent IN amicitia, sic quodam modo inferiores extollere. [293] Recte etiam praecipi potest IN amicitiis, ne intemperata quaedam beneuolentia, quod persaepe fit, impediat magnas utilitates amicorum. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam IN amicitia parum iustus. [296] Atque IN omni re considerandum est et quid postules ab amico et quid patiare a te impetrari. [298] Est etiam quasi quaedam calamitas IN amicitiis dimittendis non numquam necessaria; iam enim a sapientium familiaritatibus ad uulgares amicitias oratio nostra delabitur. [299] Erumpunt saepe uitia amicorum tum IN ipsos amicos, tum in alienos, quorum tamen ad amicos redundet infamia. [299] Erumpunt saepe uitia amicorum tum in ipsos amicos, tum IN alienos, quorum tamen ad amicos redundet infamia. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut IN rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat IN re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. [305] Cauendum uero ne etiam IN graues inimicitias conuertant se amicitiae; ex quibus iurgia, maledicta, contumeliae gignuntur. [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is IN culpa sit qui faciat, non is qui patiatur iniuriam. [308] Digni autem sunt amicitia quibus IN ipsis inest causa cur diligantur. [310] Et quidem omnia praeclara rara, nec quicquam difficilius quam reperire quod sit omni ex parte IN suo genere perfectum. [311] Sed plerique neque IN rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. [314] Quod nisi idem IN amicitiam transferetur, uerus amicus numquam reperietur; est enim is qui est tamquam alter idem. [315] Quod si hoc apparet IN bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis IN homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [319] IN talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [321] Itaque IN iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere IN amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [323] Haec est, inquam, societas, IN qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. [326] Sed cum multis IN rebus neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod uetamur uetere prouerbio. [326] Sed cum multis in rebus neglegentia plectimur, tum maxime IN amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod uetamur uetere prouerbio. [327] Nam implicati ultro et citro uel usu diuturno uel etiam officiis repente IN medio cursu amicitias exorta aliqua offensione disrumpimus. [330] Una est enim amicitia IN rebus humanis, de cuius utilitate omnes uno ore consentiunt. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et IN solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis IN caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. [337] Sic natura solitarium nihil amat semperque ad aliquod tamquam adminiculum adnititur; quod IN amicissimo quoque dulcissimum est. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas IN amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [341] Sed nescio quo modo uerum est, quod IN Andria familiaris meus dicit: Obsequium amicos, ueritas odium parit. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa IN eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et IN fraudem obsequio impellitur. [343] Omni igitur hac IN re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; IN obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam IN amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [350] Nam cum amicitiae uis sit IN eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne IN uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille IN Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. [356] Quibus blanditiis C- Papirius nuper influebat IN auris contionis, cum ferret legem de tribunis plebis reficiendis! [358] Quanta illi, di immortales, fuit grauitas, quanta IN oratione maiestas! ut facile ducem populi Romani, non comitem diceres. [359] Sed adfuistis, et est IN manibus oratio. [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit IN forum uersus agere cum populo. [365] Quod si IN scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [365] Quod si in scaena, id est IN contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [365] Quod si in scaena, id est in contione, IN qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid IN amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? IN qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [373] Nec parasitorum IN comoediis assentatio faceta nobis uideretur, nisi essent milites gloriosi. [382] Haec enim etiam IN fabulis stultissima persona est improuidorum et credulorum senum. [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur IN hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. [387] IN ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [387] In ea est enim conuenientia rerum, IN ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, IN ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque IN alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod IN altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [389] Vicissim autem senes IN adulescentium caritate acquiescimus, ut in uestra, ut in Q- Tuberonis; equidem etiam admodum adulescentis P- Rutili, A. [389] Vicissim autem senes in adulescentium caritate acquiescimus, ut IN uestra, ut in Q- Tuberonis; equidem etiam admodum adulescentis P- Rutili, A. [389] Vicissim autem senes in adulescentium caritate acquiescimus, ut in uestra, ut IN Q- Tuberonis; equidem etiam admodum adulescentis P- Rutili, A. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper IN manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. [396] IN hac mihi de re publica consensus, in hac rerum priuatarum consilium, in eadem requies plena oblectationis fuit. [396] In hac mihi de re publica consensus, IN hac rerum priuatarum consilium, in eadem requies plena oblectationis fuit. [396] In hac mihi de re publica consensus, in hac rerum priuatarum consilium, IN eadem requies plena oblectationis fuit. [398] Nam quid ego de studiis dicam cognoscendi semper aliquid atque discendi? IN quibus remoti ab oculis populi omne otiosum tempus contriuimus. [401] Diutius enim iam IN hoc desiderio esse non possum. INANIMA [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt INANIMA, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. INANIMIS [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis INANIMIS rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? INANIUS [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil INANIUS, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. INCERTA [70] Beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca et INCERTA, posita non tam in consiliis nostris quam in fortunae temeritate. [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re INCERTA cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. INCIDERE [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum INCIDERE qui tum forte multis erat in ore. [137] Nam uel ut non idem expediret, INCIDERE saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. INCIDERINT [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo INCIDERINT, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. INCIDISSENT [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem INCIDISSENT; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. INCIDISSET [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem INCIDISSET, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. INCIDUNT [295] Et saepe INCIDUNT magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. INCIPEREMUS [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare INCIPEREMUS eum, quem aliquando odisse possemus. INCIPIANT [307] Omnino omnium horum uitiorum atque incommodorum una cautio est atque una prouisio, ut ne nimis cito diligere INCIPIANT neue non dignos. INCOMMODIS [31] Nihil mali accidisse Scipioni puto, mihi accidit, si quid accidit; suis autem INCOMMODIS grauiter angi non amicum sed se ipsum amantis est. [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et INCOMMODIS contrahatur. INCOMMODIUS [45] Quam ob rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime est, mecum INCOMMODIUS, quem fuerat aequius, ut prius introieram, sic prius exire de uita. INCOMMODO [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci INCOMMODO meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. INCOMMODORUM [307] Omnino omnium horum uitiorum atque INCOMMODORUM una cautio est atque una prouisio, ut ne nimis cito diligere incipiant neue non dignos. INCREDIBILI [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens INCREDIBILI uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. INCULTA [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita INCULTA et deserta ab amicis non possit esse iucunda. INCURIA [329] Quo etiam magis uituperanda est rei maxime necessariae tanta INCURIA. INDICABAT [94] Facile INDICABAT ipsa natura uim suam, cum homines, quod facere ipsi non possent, id recte fieri in altero iudicarent. INDICATUM [35] Quam autem ciuitati carus fuerit, maerore funeris INDICATUM est. INDIGEANT [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius INDIGEANT, liberalissimi sint et beneficentissimi. INDIGENS [121] Africanus INDIGENS mei? INDIGENTIA [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab INDIGENTIA orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque INDIGENTIA natam uolunt. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla INDIGENTIA, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. INDIGENTIAM [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter INDIGENTIAM colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. INDIGNA [268] INDIGNA homine dubitatio! INDIGNO [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab INDIGNO, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. INDUCATQUE [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet INDUCATQUE in spem cogitationemque meliorem. INDULGENS [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis INDULGENS praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. INDULGERI [223] Atque hoc quidem uidere licet, eos qui antea commodis fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab iis ueteres amicitias, INDULGERI nouis. INDUXI [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos INDUXI loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem INDUXI senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. INEST [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore INEST, expetendam putamus. [308] Digni autem sunt amicitia quibus in ipsis INEST causa cur diligantur. INEUNTE [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui INEUNTE aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. INEUNTIS [138] Atque earum rerum exemplum ex similitudine capiebat INEUNTIS aetatis, quod summi puerorum amores saepe una cum praetexta toga ponerentur. INFAMIA [299] Erumpunt saepe uitia amicorum tum in ipsos amicos, tum in alienos, quorum tamen ad amicos redundet INFAMIA. INFERENDIS [261] Addendum eodem est, ut ne criminibus aut INFERENDIS delectetur aut credat oblatis, quae pertinent omnia ad eam, quam iam dudum tracto, constantiam. INFERENTEM [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae INFERENTEM sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. INFERIORES [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute INFERIORES putes. [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic INFERIORES non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [284] Quam ob rem ut ii qui superiores sunt submittere se debent in amicitia, sic quodam modo INFERIORES extollere. INFERIORI [273] Sed maximum est in amicitia parem esse INFERIORI. INFERIORIBUS [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum INFERIORIBUS debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. INFERIORIS [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam INFERIORIS ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. INFEROS [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad INFEROS peruenisse. INFIDOS [219] Quod Tarquinium dixisse ferunt, tum exsulantem se intellexisse quos fidos amicos habuisset, quos INFIDOS, cum iam neutris gratiam referre posset. INFIDUM [259] Firmamentum autem stabilitatis constantiaeque eius, quam in amicitia quaerimus, fides est; nihil est enim stabile quod INFIDUM est. INFINITA [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex INFINITA societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. INFIRMITATIS [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et INFIRMITATIS plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. INFIRMUS [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et INFIRMUS est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. INFLAMMANTUR [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam INFLAMMANTUR, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. INFLUEBAT [356] Quibus blanditiis C- Papirius nuper INFLUEBAT in auris contionis, cum ferret legem de tribunis plebis reficiendis! INGENII [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, INGENII, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [279] Fructus enim INGENII et uirtutis omnisque praestantiae tum maximus capitur, cum in proximum quemque confertur. INGENIIS [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et INGENIIS et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. INGENIO [3] Quo mortuo me ad pontificem Scaeuolam contuli, quem unum nostrae ciuitatis et INGENIO et iustitia praestantissimum audeo dicere. [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut INGENIO aut fortuna aut dignitate superari. INGENIUM [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex INGENIUM et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. INGENTES [375] Satis erat respondere: 'magnas'; 'INGENTES' inquit. INGENUI [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis INGENUI est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. INGRATAE [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, INGRATAE patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. INGRAUESCENTE [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate INGRAUESCENTE. INHUMANA [206] Non enim est INHUMANA uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. INHUMANIUS [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam INHUMANIUS (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. INIMICIOREM [239] Negabat ullam uocem INIMICIOREM amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. INIMICISSIMIS [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis INIMICISSIMIS huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. INIMICITIAE [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam INIMICITIAE susceptae uideantur. INIMICITIARUM [242] Quin etiam si minus felices in diligendo fuissemus, ferendum id Scipio potius quam INIMICITIARUM tempus cogitandum putabat. INIMICITIAS [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo INIMICITIAS maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [305] Cauendum uero ne etiam in graues INIMICITIAS conuertant se amicitiae; ex quibus iurgia, maledicta, contumeliae gignuntur. INIMICOS [345] Scitum est enim illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos INIMICOS mereri quam eos amicos qui dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, hos numquam. INIMICUM [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit INIMICUM esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. INITIO [262] Ita fit uerum illud, quod INITIO dixi, amicitiam nisi inter bonos esse non posse. INIURIA [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis INIURIA exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. INIURIAM [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad INIURIAM; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae INIURIAM non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is in culpa sit qui faciat, non is qui patiatur INIURIAM. INIUSTIS [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus INIUSTIS iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. INLUSSERIS [381] Ut me hodie ante omnes comicos stultos senes Versaris atque INLUSSERIS lautissume. INLUSTRIUM [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum INLUSTRIUM, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. INOPES [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et INOPES quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [218] Quod si forte, ut fit plerumque, ceciderunt, tum intellegitur quam fuerint INOPES amicorum. INOPIA [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex INOPIA atque indigentia natam uolunt. INOPIAM [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque INOPIAM desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. INQUAM [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'INQUAM' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [323] Haec est, INQUAM, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. [386] Virtus, uirtus, INQUAM, C- Fanni, et tu, Q- Muci, et conciliat amicitias et conseruat. INQUIT [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'INQUIT' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [151] Numquam' INQUIT 'uoluisset id quidem; sed si uoluisset, paruissem. [375] Satis erat respondere: 'magnas'; 'ingentes' INQUIT. INSECTARIQUE [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi INSECTARIQUE uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. INSIGNIS [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et INSIGNIS. INSINUET [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se INSINUET, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. INSIPIENTE [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam INSIPIENTE fortunato intolerabilius fieri potest. INSTITUIT [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus INSTITUIT in forum uersus agere cum populo. INSTITUTIS [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, INSTITUTIS et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. INSUAUEM [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, INSUAUEM illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. INSUNT [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia INSUNT, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. INTEGRITAS [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, INTEGRITAS, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. INTELLEGAMUS [126] Quam ob rem hos quidem ab hoc sermone remoueamus, ipsi autem INTELLEGAMUS natura gigni sensum diligendi et beneuolentiae caritatem facta significatione probitatis. INTELLEGI [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc INTELLEGI maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. INTELLEGIT [368] Omnino est amans sui uirtus; optime enim se ipsa nouit, quamque amabilis sit, INTELLEGIT. INTELLEGITUR [86] Id si minus INTELLEGITUR, quanta uis amicitiae concordiaeque sit, ex dissensionibus atque ex discordiis percipi potest. [218] Quod si forte, ut fit plerumque, ceciderunt, tum INTELLEGITUR quam fuerint inopes amicorum. INTELLEGUNT [90] Atque hoc quidem omnes mortales et INTELLEGUNT et re probant. INTELLEXISSE [219] Quod Tarquinium dixisse ferunt, tum exsulantem se INTELLEXISSE quos fidos amicos habuisset, quos infidos, cum iam neutris gratiam referre posset. INTEMPERATA [293] Recte etiam praecipi potest in amicitiis, ne INTEMPERATA quaedam beneuolentia, quod persaepe fit, impediat magnas utilitates amicorum. INTEMPESTIUA [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam INTEMPESTIUA, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. INTER [63] Sic enim mihi perspicere uideor, ita natos esse nos ut INTER omnes esset societas quaedam, maior autem ut quisque proxime accederet. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut INTER duos aut inter paucos iungeretur. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut INTER paucos iungeretur. [73] Talis igitur INTER uiros amicitia tantas opportunitates habet quantas uix queo dicere. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est INTER natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec INTER eos sit honesta certatio. [135] Laelius: Audite ergo, optimi uiri, ea quae saepissime INTER me et Scipionem de amicitia disserebantur. [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe INTER amicissimos exstitisse. [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et INTER se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. [195] Quid enim interest motu animi sublato non dico INTER pecudem et hominem, sed inter hominem et truncum aut saxum aut quiduis generis eiusdem? [195] Quid enim interest motu animi sublato non dico inter pecudem et hominem, sed INTER hominem et truncum aut saxum aut quiduis generis eiusdem? [204] Quam ob rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis INTER bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae fons a natura constitutus. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit INTER eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [262] Ita fit uerum illud, quod initio dixi, amicitiam nisi INTER bonos esse non posse. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est INTER eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent INTER se ac diligent sed etiam uerebuntur. [322] Quae si quos INTER societas aut est aut fuit aut futura est, eorum est habendus ad summum naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. [355] Contio, quae ex imperitissimis constat, tamen iudicare solet quid intersit INTER popularem, id est assentatorem et leuem ciuem, et inter constantem et seuerum et grauem. [355] Contio, quae ex imperitissimis constat, tamen iudicare solet quid intersit inter popularem, id est assentatorem et leuem ciuem, et INTER constantem et seuerum et grauem. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet INTER aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut INTER me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. INTERCESSERIT [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio INTERCESSERIT (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. INTERDUM [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior INTERDUM ut Catonem, non me loqui existimem. [139] Sin autem ad adulescentiam perduxissent, dirimi tamen INTERDUM contentione uel uxoriae condicionis uel commodi alicuius, quod idem adipisci uterque non posset. INTEREST [195] Quid enim INTEREST motu animi sublato non dico inter pecudem et hominem, sed inter hominem et truncum aut saxum aut quiduis generis eiusdem? INTERIRE [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos INTERIRE atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. INTERITUS [44] Sin autem illa ueriora, ut idem INTERITUS sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. INTERMISSIO [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla INTERMISSIO fiat officii. INTERNOSCI [354] Secerni autem blandus amicus a uero et INTERNOSCI tam potest adhibita diligentia quam omnia fucata et simulata a sinceris atque ueris. INTERPONERETUR [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius INTERPONERETUR, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. INTERPRETANTUR [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam INTERPRETANTUR quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. INTERPRETEMUR [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri INTERPRETEMUR nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. INTERSIT [355] Contio, quae ex imperitissimis constat, tamen iudicare solet quid INTERSIT inter popularem, id est assentatorem et leuem ciuem, et inter constantem et seuerum et grauem. INTOLERABILIS [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum INTOLERABILIS iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. INTOLERABILIUS [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato INTOLERABILIUS fieri potest. INTRACTATO [271] Quin in ipso equo, cuius modo feci mentionem, si nulla res impediat, nemo est, quin eo, quo consueuit, libentius utatur quam INTRACTATO et nouo. INTROIERAM [45] Quam ob rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius INTROIERAM, sic prius exire de uita. INTUETUR [82] Verum enim amicum qui INTUETUR, tamquam exemplar aliquod intuetur sui. [82] Verum enim amicum qui intuetur, tamquam exemplar aliquod INTUETUR sui. INUEHI [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem INUEHI insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. INUENIAS [254] Itaque uerae amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui in honoribus reque publica uersantur; ubi enim istum INUENIAS qui honorem amici anteponat suo? INUENIEMUS [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos INUENIEMUS, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? INUENTI [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii INUENTI, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. INUENTU [255] Quid? haec ut omittam, quam graues, quam difficiles plerisque uidentur calamitatum societates! ad quas non est facile INUENTU qui descendant. INUENTUS [179] His adiutor contra patriam INUENTUS est nemo; itaque mortem sibi uterque consciuit. INUETERATA [143] Eorum querella INUETERATA non modo familiaritates exstingui solere sed odia etiam gigni sempiterna. INUIDERE [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, INUIDERE. INUIDI [43] Quocirca maerere hoc eius euentu uereor ne INUIDI magis quam amici sit. INUIDIAM [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque INUIDIAM in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. INUIDIOSUM [59] Quare sibi habeant sapientiae nomen et INUIDIOSUM et obscurum; concedant ut uiri boni fuerint. INUITANT [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et INUITANT, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. INUITUS [10] Itaque feci non INUITUS ut prodessem multis rogatu tuo. [96] Fannius: Nos autem a te potius; quamquam etiam ab istis saepe quaesiui et audiui non INUITUS equidem; sed aliud quoddam filum orationis tuae. IPSA [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in IPSA senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea IPSA dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [64] Itaque ciues potiores quam peregrini, propinqui quam alieni; cum his enim amicitiam natura IPSA peperit; sed ea non satis habet firmitatis. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit IPSA natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec IPSA uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. [78] Neque ego nunc de uulgari aut de mediocri, quae tamen IPSA et delectat et prodest, sed de uera et perfecta loquor, qualis eorum qui pauci nominantur fuit. [94] Facile indicabat IPSA natura uim suam, cum homines, quod facere ipsi non possent, id recte fieri in altero iudicarent. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura IPSA profecta alia causa. [142] Illos autem qui quiduis ab amico auderent postulare, postulatione IPSA profiteri omnia se amici causa esse facturos. [222] Non enim solum IPSA Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. [248] Et iudicare difficile est sane nisi expertum; experiendum autem est in IPSA amicitia. [331] Quamquam a multis uirtus IPSA contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [368] Omnino est amans sui uirtus; optime enim se IPSA nouit, quamque amabilis sit, intellegit. [370] Virtute enim IPSA non tam multi praediti esse quam uideri uolunt. [384] Quam ob rem ad illa prima redeamus eaque IPSA concludamus aliquando. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen IPSA efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [400] Sed nec illa exstincta sunt alunturque potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis plane orbatus essem, magnum tamen adfert mihi aetas IPSA solacium. IPSAE [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se IPSAE diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. IPSAM [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam IPSAM mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam IPSAM causam in amicitia parum iustus. IPSE [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque IPSE mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te IPSE cognosces. [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me IPSE consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [53] Laelius: Ego uero non grauarer, si mihi IPSE confiderem; nam et praeclara res est et sumus, ut dixit Fannius, otiosi. [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu IPSE gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se IPSE posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor IPSE delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec IPSE ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se IPSE facit, tanti fiat ab amicis. [235] Tertius uero ille finis deterrimus, ut, quanti quisque se IPSE faciat, tanti fiat ab amicis. [286] Tantum autem cuique tribuendum, primum quantum IPSE efficere possis, deinde etiam quantum ille quem diligas atque adiuues, sustinere. [313] IPSE enim se quisque diligit, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi quisque carus est. [313] Ipse enim se quisque diligit, non ut aliquam a se IPSE mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi quisque carus est. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se IPSE diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [367] Ita fit, ut is assentatoribus patefaciat aures suas maxime, qui IPSE sibi assentetur et se maxime ipse delectet. [367] Ita fit, ut is assentatoribus patefaciat aures suas maxime, qui ipse sibi assentetur et se maxime IPSE delectet. [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo IPSE quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. IPSI [94] Facile indicabat ipsa natura uim suam, cum homines, quod facere IPSI non possent, id recte fieri in altero iudicarent. [126] Quam ob rem hos quidem ab hoc sermone remoueamus, IPSI autem intellegamus natura gigni sensum diligendi et beneuolentiae caritatem facta significatione probitatis. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui IPSI fuerint impietatis duces. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam IPSI fruantur. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum IPSI se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter se expetita nec IPSI sibi exemplo sunt, haec uis amicitiae et qualis et quanta sit. [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, quales IPSI esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque IPSI non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui IPSI illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. IPSIS [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis IPSIS delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. [308] Digni autem sunt amicitia quibus in IPSIS inest causa cur diligantur. IPSO [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se IPSO posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in IPSO amore inest, expetendam putamus. [271] Quin in IPSO equo, cuius modo feci mentionem, si nulla res impediat, nemo est, quin eo, quo consueuit, libentius utatur quam intractato et nouo. IPSORUM [371] Hos delectat assentatio, his fictus ad IPSORUM uoluntatem sermo cum adhibetur, orationem illam uanam testimonium esse laudum suarum putant. IPSOS [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim IPSOS induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet IPSOS, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [299] Erumpunt saepe uitia amicorum tum in IPSOS amicos, tum in alienos, quorum tamen ad amicos redundet infamia. IPSUM [15] Tu uelim a me animum parumper auertas, Laelium loqui IPSUM putes. [27] Quam ob rem caue Catoni anteponas ne istum quidem IPSUM, quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicauit; huius enim facta, illius dicta laudantur. [31] Nihil mali accidisse Scipioni puto, mihi accidit, si quid accidit; suis autem incommodis grauiter angi non amicum sed se IPSUM amantis est. [50] Scaeuola: Mihi uero erit gratum; atque id IPSUM cum tecum agere conarer, Fannius anteuertit. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne IPSUM quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [318] Par est autem primum IPSUM esse uirum bonum, tum alterum similem sui quaerere. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum IPSUM diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. IRE [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res IRE coepit, haud scio an aliquando futurum sit. IRI [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum IRI arbitrantur, quia non sine magna causa sit neglecta amicitia. IS [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum IS tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. [167] Ti- Gracchus regnum occupare conatus est, uel regnauit IS quidem paucos menses. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod IS anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [283] Odiosum sane genus hominum officia exprobrantium; quae meminisse debet IS in quem conlata sunt, non commemorare, qui contulit. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, IS et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut IS in culpa sit qui faciat, non is qui patiatur iniuriam. [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is in culpa sit qui faciat, non IS qui patiatur iniuriam. [314] Quod nisi idem in amicitiam transferetur, uerus amicus numquam reperietur; est enim IS qui est tamquam alter idem. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen IS pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque IS primus instituit in forum uersus agere cum populo. [367] Ita fit, ut IS assentatoribus patefaciat aures suas maxime, qui ipse sibi assentetur et se maxime ipse delectet. [376] Semper auget assentator id, quod IS cuius ad uoluntatem dicitur uult esse magnum. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut IS qui illusus sit plus uidisse uideatur. ISDEM [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus ISDEM moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non ISDEM rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum ISDEM ad calcem, ut dicitur, peruenire. ISQUE [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, ISQUE communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. ISTA [18] Fannius: Sunt ISTA, Laeli; nec enim melior uir fuit Africano quisquam nec clarior. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ISTA subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [47] Itaque non tam ISTA me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ISTA consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ISTA profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo autem esse multa), ab iis, si uidebitur, qui ISTA disputant, quaeritote. [189] Quae est enim ISTA securitas? [366] Quamquam ISTA assentatio, quamuis perniciosa sit, nocere tamen nemini potest nisi ei qui eam recipit atque ea delectatur. [377] Quam ob rem, quamquam blanda ISTA uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. ISTE [197] Quam ob rem angor ISTE, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. ISTI [196] Neque enim sunt ISTI audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. ISTIS [96] Fannius: Nos autem a te potius; quamquam etiam ab ISTIS saepe quaesiui et audiui non inuitus equidem; sed aliud quoddam filum orationis tuae. ISTO [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab ISTO officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [290] ISTO enim modo nutrices et paedagogi iure uetustatis plurimum beneuolentiae postulabunt; qui neglegendi quidem non sunt sed alio quodam modo aestimandi. ISTORUM [58] Numquam ego dicam C- Fabricium, M- Curium, Ti- Coruncanium, quos sapientes nostri maiores iudicabant, ad ISTORUM normam fuisse sapientes. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est ISTORUM quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. ISTUC [48] Fannius: ISTUC quidem, Laeli, ita necesse est. ISTUM [27] Quam ob rem caue Catoni anteponas ne ISTUM quidem ipsum, quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicauit; huius enim facta, illius dicta laudantur. [254] Itaque uerae amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui in honoribus reque publica uersantur; ubi enim ISTUM inuenias qui honorem amici anteponat suo? ITA [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ITA eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [42] Id si ITA est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? [48] Fannius: Istuc quidem, Laeli, ITA necesse est. [57] Sit ITA sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [62] Qui ITA se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [62] Qui ita se gerunt, ITA uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [63] Sic enim mihi perspicere uideor, ITA natos esse nos ut inter omnes esset societas quaedam, maior autem ut quisque proxime accederet. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ITA contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ITA ut erat, Orestem se esse perseueraret. [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ITA amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ITA amantur ut facile earum sensus appareat. [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ITA dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [118] Quod si ITA esset, ut quisque minimum esse in se arbitraretur, ita ad amicitiam esset aptissimus; quod longe secus est. [118] Quod si ita esset, ut quisque minimum esse in se arbitraretur, ITA ad amicitiam esset aptissimus; quod longe secus est. [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ITA in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [144] Haec ITA multa quasi fata impendere amicitiis ut omnia subterfugere non modo sapientiae sed etiam felicitatis diceret sibi uideri. [153] Et hercule ITA fecit uel plus etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ITA se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ITA amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ITA dicam, redamare possit, non admodum delectari? [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ITA dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ITA amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [249] ITA praecurrit amicitia iudicium tollitque experiendi potestatem. [262] ITA fit uerum illud, quod initio dixi, amicitiam nisi inter bonos esse non posse. [274] Saepe enim excellentiae quaedam sunt, qualis erat Scipionis in nostro, ut ITA dicam, grege. [312] ITA pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, haec uis amicitiae et qualis et quanta sit. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ITA cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ITA contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [363] Atque id actum est praetore me quinquennio ante quam consul sum factus; ITA re magis quam summa auctoritate causa illa defensa est. [367] ITA fit, ut is assentatoribus patefaciat aures suas maxime, qui ipse sibi assentetur et se maxime ipse delectet. [391] Quoniamque ITA ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. [404] Vos autem hortor ut ITA uirtutem locetis, sine qua amicitia esse non potest, ut ea excepta nihil amicitia praestabilius putetis. ITALIA [113] Cum duobus ducibus de imperio in ITALIA est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. ITAQUE [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; ITAQUE multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [7] ITAQUE tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. [10] ITAQUE feci non inuitus ut prodessem multis rogatu tuo. [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; ITAQUE ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [22] ITAQUE ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [47] ITAQUE non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [64] ITAQUE ciues potiores quam peregrini, propinqui quam alieni; cum his enim amicitiam natura ipsa peperit; sed ea non satis habet firmitatis. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; ITAQUE non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [91] ITAQUE si quando aliquod officium exstitit amici in periculis aut adeundis aut communicandis, quis est qui id non maximis efferat laudibus? [154] ITAQUE hac amentia quaestione noua perterritus in Asiam profugit, ad hostes se contulit, poenas rei publicae graues iustasque persoluit. [179] His adiutor contra patriam inuentus est nemo; ITAQUE mortem sibi uterque consciuit. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; ITAQUE, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; ITAQUE uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; ITAQUE efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. [254] ITAQUE uerae amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui in honoribus reque publica uersantur; ubi enim istum inuenias qui honorem amici anteponat suo? [321] ITAQUE in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [360] ITAQUE lex popularis suffragiis populi repudiata est. ITEM [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc ITEM Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero ITEM Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. ITEMQUE [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! ITEMQUE cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. ITER [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis ITER suum impedientem audire uoluisset. ITERUM [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, ITERUM sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. IUCUNDA [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse IUCUNDA. IUCUNDE [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et IUCUNDE solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. IUCUNDISSIMA [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae IUCUNDISSIMA fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. IUCUNDITAS [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque IUCUNDITAS, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata IUCUNDITAS. IUCUNDIUS [188] Solem enim e mundo tollere uidentur, qui amicitiam e uita tollunt, qua nihil a dis immortalibus melius habemus, nihil IUCUNDIUS. [201] Nihil est enim remuneratione beneuolentiae, nihil uicissitudine studiorum officiorumque IUCUNDIUS. IUCUNDUM [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, IUCUNDUM, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. IUDICABANT [58] Numquam ego dicam C- Fabricium, M- Curium, Ti- Coruncanium, quos sapientes nostri maiores IUDICABANT, ad istorum normam fuisse sapientes. IUDICANDAE [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus IUDICANDAE sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. IUDICARE [248] Et IUDICARE difficile est sane nisi expertum; experiendum autem est in ipsa amicitia. [258] Qui igitur utraque in re grauem, constantem, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc ex maxime raro genere hominum IUDICARE debemus et paene diuino. [325] Quocirca (dicendum est enim saepius), cum iudicaris, diligere oportet, non, cum dilexeris, IUDICARE. [355] Contio, quae ex imperitissimis constat, tamen IUDICARE solet quid intersit inter popularem, id est assentatorem et leuem ciuem, et inter constantem et seuerum et grauem. IUDICARENT [94] Facile indicabat ipsa natura uim suam, cum homines, quod facere ipsi non possent, id recte fieri in altero IUDICARENT. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, IUDICARENT. IUDICARETUR [334] Atque hoc maxime IUDICARETUR, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. IUDICARI [88] Ex quo quantum boni sit in amicitia IUDICARI potest. IUDICARIS [325] Quocirca (dicendum est enim saepius), cum IUDICARIS, diligere oportet, non, cum dilexeris, iudicare. IUDICAS [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte IUDICAS de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. IUDICATUM [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum IUDICATUM; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. IUDICATUS [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est IUDICATUS, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. IUDICAUIT [27] Quam ob rem caue Catoni anteponas ne istum quidem ipsum, quem Apollo, ut ais, sapientissimum IUDICAUIT; huius enim facta, illius dicta laudantur. IUDICET [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita IUDICET, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. IUDICIUM [249] Ita praecurrit amicitia IUDICIUM tollitque experiendi potestatem. [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim IUDICIUM ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. IUNGERETUR [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos IUNGERETUR. IURA [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa IURA tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. IURANDUM [159] Igitur ne suspicari quidem possumus quemquam horum ab amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra ius IURANDUM, contra rem publicam esset. IURE [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in IURE ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [131] Fannius: Tu uero perge, Laeli; pro hoc enim, qui minor est natu, meo IURE respondeo. [290] Isto enim modo nutrices et paedagogi IURE uetustatis plurimum beneuolentiae postulabunt; qui neglegendi quidem non sunt sed alio quodam modo aestimandi. IURGIA [305] Cauendum uero ne etiam in graues inimicitias conuertant se amicitiae; ex quibus IURGIA, maledicta, contumeliae gignuntur. IUS [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, IUS tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [159] Igitur ne suspicari quidem possumus quemquam horum ab amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra IUS iurandum, contra rem publicam esset. [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera IUS amicitiae, non multo illa malint? IUSTA [141] Magna etiam discidia et plerumque IUSTA nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. IUSTAE [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus IUSTAE amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. IUSTASQUE [154] Itaque hac amentia quaestione noua perterritus in Asiam profugit, ad hostes se contulit, poenas rei publicae graues IUSTASQUE persoluit. IUSTISSIMO [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et IUSTISSIMO cuique expeditissimum. [99] Fannius: Facile id quidem fuit iustitiam IUSTISSIMO uiro defendere. IUSTITIA [3] Quo mortuo me ad pontificem Scaeuolam contuli, quem unum nostrae ciuitatis et ingenio et IUSTITIA praestantissimum audeo dicere. [34] Quid dicam de moribus facillimis, de pietate in matrem, liberalitate in sorores, bonitate in suos, IUSTITIA in omnes? nota sunt uobis. IUSTITIAE [98] Qualis tum patronus IUSTITIAE fuit contra accuratam orationem Phili! IUSTITIAM [99] Fannius: Facile id quidem fuit IUSTITIAM iustissimo uiro defendere. IUSTITIAQUE [100] Scaeuola: Quid? amicitiam nonne facile ei qui ob eam summa fide, constantia IUSTITIAQUE seruatam maximam gloriam ceperit? [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate IUSTITIAQUE gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. IUSTOS [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis IUSTOS maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. IUSTUS [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum IUSTUS. IUUARE [36] Quid igitur hunc paucorum annorum accessio IUUARE potuisset? [147] Numne, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici regnum adpetentem, num Maelium debuerunt IUUARE? IV [39] IV. IX [114] IX. LABEFACTARI [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe LABEFACTARI, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. LABES [172] Videtis in tabella iam ante quanta sit facta LABES, primo Gabinia lege, biennio autem post Cassia. LABITUR [171] Serpit deinde res; quae procliuis ad perniciem, cum semel coepit, LABITUR. LABORE [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere se putant, quod officiose et amice et cum LABORE aliquo suo factum queant dicere. LABORENT [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa LABORENT (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. LACRIMIS [169] Hunc etiam post mortem secuti amici et propinqui quid in P- Scipione effecerint, sine LACRIMIS non queo dicere. [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum LACRIMIS iter suum impedientem audire uoluisset. LAELI [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem LAELI de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- LAELI et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi LAELI persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [18] Fannius: Sunt ista, LAELI; nec enim melior uir fuit Africano quisquam nec clarior. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- LAELI, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et LAELI amicitiam notam posteritati fore. [48] Fannius: Istuc quidem, LAELI, ita necesse est. [131] Fannius: Tu uero perge, LAELI; pro hoc enim, qui minor est natu, meo iure respondeo. LAELIO [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- LAELIO socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. LAELIUM [15] Tu uelim a me animum parumper auertas, LAELIUM loqui ipsum putes. LAELIUS [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc LAELIUS et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet LAELIUS, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. [24] LAELIUS: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [53] LAELIUS: Ego uero non grauarer, si mihi ipse confiderem; nam et praeclara res est et sumus, ut dixit Fannius, otiosi. [102] LAELIUS: Vim hoc quidem est adferre. [135] LAELIUS: Audite ergo, optimi uiri, ea quae saepissime inter me et Scipionem de amicitia disserebantur. LAENATI [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam LAENATI et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. LAETABITUR [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit LAETABITUR. LAETARI [193] Ergo hoc proprium est animi bene constituti, et LAETARI bonis rebus et dolere contrariis. LAETISSIMOSQUE [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos LAETISSIMOSQUE uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. LATERE [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis LATERE numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. LATINIS [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et LATINIS, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. LAUDABILIS [84] Ex quo illorum beata mors uidetur, horum uita LAUDABILIS. LAUDANTUR [27] Quam ob rem caue Catoni anteponas ne istum quidem ipsum, quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicauit; huius enim facta, illius dicta LAUDANTUR. LAUDERE [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut LAUDERE, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. LAUDIBUS [91] Itaque si quando aliquod officium exstitit amici in periculis aut adeundis aut communicandis, quis est qui id non maximis efferat LAUDIBUS? LAUDUM [371] Hos delectat assentatio, his fictus ad ipsorum uoluntatem sermo cum adhibetur, orationem illam uanam testimonium esse LAUDUM suarum putant. LAUTISSUME [381] Ut me hodie ante omnes comicos stultos senes Versaris atque inlusseris LAUTISSUME. LAXISSIMAS [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam LAXISSIMAS habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. LEGE [172] Videtis in tabella iam ante quanta sit facta labes, primo Gabinia LEGE, biennio autem post Cassia. LEGEM [356] Quibus blanditiis C- Papirius nuper influebat in auris contionis, cum ferret LEGEM de tribunis plebis reficiendis! LEGENS [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea LEGENS sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam LEGENS te ipse cognosces. LEUANDI [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere LEUANDI sunt. LEUEM [355] Contio, quae ex imperitissimis constat, tamen iudicare solet quid intersit inter popularem, id est assentatorem et LEUEM ciuem, et inter constantem et seuerum et grauem. LEUES [251] Quidam saepe in parua pecunia perspiciuntur quam sint LEUES, quidam autem, quos parua mouere non potuit, cognoscuntur in magna. [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad LEUES amicitias defluxit oratio. LEUIORES [79] Nam et secundas res splendidiores facit amicitia et aduersas partiens communicansque LEUIORES. LEUITATIS [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec duo LEUITATIS et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino LEUITATIS est. LEUIUM [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum LEUIUM hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. LEUIUS [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse LEUIUS existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. LEX [163] Haec igitur LEX in amicitia sanciatur, ut neque rogemus res turpes nec faciamus rogati. [183] Haec igitur prima LEX amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. [360] Itaque LEX popularis suffragiis populi repudiata est. [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis LEX de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. LIBENTER [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo LIBENTER utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. LIBENTIUS [271] Quin in ipso equo, cuius modo feci mentionem, si nulla res impediat, nemo est, quin eo, quo consueuit, LIBENTIUS utatur quam intractato et nouo. [357] Dissuasimus nos; sed nihil de me, de Scipione dicam LIBENTIUS. LIBERALESQUE [124] Ut enim benefici LIBERALESQUE sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. LIBERALISSIMI [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, LIBERALISSIMI sint et beneficentissimi. LIBERALITAS [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, LIBERALITAS, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. LIBERALITATE [34] Quid dicam de moribus facillimis, de pietate in matrem, LIBERALITATE in sorores, bonitate in suos, iustitia in omnes? nota sunt uobis. LIBERALITATEM [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad LIBERALITATEM sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. LIBERALITER [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte LIBERALITER uiuere. LIBERAUISSET [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam LIBERAUISSET propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. LIBERE [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus LIBERE. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum LIBERE facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. LIBERIOR [265] Tristitia autem et in omni re seueritas habet illa quidem grauitatem, sed amicitia remissior esse debet et LIBERIOR et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque procliuior. LIBERO [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne LIBERO quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. LIBET [170] Nam Carbonem, quocumque modo potuimus, propter recentem poenam Ti- Gracchi sustinuimus; de C- Gracchi autem tribunatu quid expectem, non LIBET augurari. LIBIDINEM [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia LIBIDINEM, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. LIBIDINIS [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut LIBIDINIS ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. LIBIDINUM [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant LIBIDINUM peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. LIBIDO [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, LIBIDO, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. LIBRO [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc LIBRO eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [13] Sed ut tum ad senem senex de senectute, sic hoc LIBRO ad amicum amicissimus scripsi de amicitia. LICENTIAM [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia LICENTIAM; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. LICERET [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et LICERET, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. LICET [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen LICET dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [223] Atque hoc quidem uidere LICET, eos qui antea commodis fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem LICET dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. LICINI [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- LICINI Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. LITIGARE [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et LITIGARE se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. LOCATI [165] Etenim eo loco, Fanni et Scaeuola, LOCATI sumus ut nos longe prospicere oporteat futuros casus rei publicae. LOCETIS [404] Vos autem hortor ut ita uirtutem LOCETIS, sine qua amicitia esse non potest, ut ea excepta nihil amicitia praestabilius putetis. LOCI [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis LOCI plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. LOCIS [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, LOCIS pluribus utimur quam amicitia. [190] Specie quidem blanda sed reapse multis LOCIS repudianda. [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum LOCIS ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. LOCO [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo LOCO excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [165] Etenim eo LOCO, Fanni et Scaeuola, locati sumus ut nos longe prospicere oporteat futuros casus rei publicae. [267] Exsistit autem hoc LOCO quaedam quaestio subdifficilis, num quando amici noui, digni amicitia, ueteribus sint anteponendi, ut equis uetulis teneros anteponere solemus. [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo LOCO conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. [353] Multi autem Gnathonum similes cum sint LOCO, fortuna, fama superiores, horum est assentatio molesta, cum ad uanitatem accessit auctoritas. LOCUM [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem LOCUM breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. LOCUS [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus LOCUS amicitiae. LOCUTUS [14] Tum est Cato LOCUTUS, quo erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. LONGE [118] Quod si ita esset, ut quisque minimum esse in se arbitraretur, ita ad amicitiam esset aptissimus; quod LONGE secus est. [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt LONGE dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. [165] Etenim eo loco, Fanni et Scaeuola, locati sumus ut nos LONGE prospicere oporteat futuros casus rei publicae. LONGIUS [140] Quod si qui LONGIUS in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. LOQUAR [28] De me autem, ut iam cum utroque uestrum LOQUAR, sic habetote: <3> III. LOQUENTES [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi LOQUENTES, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. LOQUENTIUM [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem LOQUENTIUM omnia, nihil ad ueritatem. LOQUERETUR [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate LOQUERETUR quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. LOQUETUR [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia LOQUETUR. LOQUI [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me LOQUI existimem. [15] Tu uelim a me animum parumper auertas, Laelium LOQUI ipsum putes. [75] Quid dulcius quam habere quicum omnia audeas sic LOQUI ut tecum? LOQUIMUR [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed LOQUIMUR de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. LOQUOR [78] Neque ego nunc de uulgari aut de mediocri, quae tamen ipsa et delectat et prodest, sed de uera et perfecta LOQUOR, qualis eorum qui pauci nominantur fuit. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (LOQUOR enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [369] Ego autem non de uirtute nunc LOQUOR sed de uirtutis opinione. LUMEN [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi LUMEN aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum LUMEN et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. LUSCINO [158] Videmus Papum Aemilium LUSCINO familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. LYCOMEDEM [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si LYCOMEDEM, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. M [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [58] Numquam ego dicam C- Fabricium, M- Curium, Ti- Coruncanium, quos sapientes nostri maiores iudicabant, ad istorum normam fuisse sapientes. [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. MAELIUM [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- MAELIUM non oderit? [147] Numne, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici regnum adpetentem, num MAELIUM debuerunt iuuare? MAERERE [43] Quocirca MAERERE hoc eius euentu uereor ne inuidi magis quam amici sit. MAERORE [35] Quam autem ciuitati carus fuerit, MAERORE funeris indicatum est. MAESTITIAM [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non MAESTITIAM fuisse. MAGIS [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo MAGIS, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque MAGIS quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem MAGIS credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [43] Quocirca maerere hoc eius euentu uereor ne inuidi MAGIS quam amici sit. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi MAGIS est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [97] Scaeuola: Tum MAGIS id diceres, Fanni, si nuper in hortis Scipionis, cum est de re publica disputatum, adfuisses. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et MAGIS a natura ipsa profecta alia causa. [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione MAGIS animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil quod MAGIS adliciat ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae MAGIS amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse MAGIS ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [278] Quod est multo profecto MAGIS in ueris patribus certisque faciendum. [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque MAGIS, si habere se putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae MAGIS quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id MAGIS in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [329] Quo etiam MAGIS uituperanda est rei maxime necessariae tanta incuria. [363] Atque id actum est praetore me quinquennio ante quam consul sum factus; ita re MAGIS quam summa auctoritate causa illa defensa est. [380] Quod ut ne accidat, MAGIS cauendum est. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam MAGIS elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. MAGISTRATUS [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, MAGISTRATUS, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? MAGNA [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque MAGNA constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [141] MAGNA etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in MAGNA aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [247] Sunt igitur firmi et stabiles et constantes eligendi; cuius generis est MAGNA penuria. [251] Quidam saepe in parua pecunia perspiciuntur quam sint leues, quidam autem, quos parua mouere non potuit, cognoscuntur in MAGNA. [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine MAGNA causa sit neglecta amicitia. [402] Omnia autem breuia tolerabilia esse debent, etiamsi MAGNA sunt. MAGNAE [123] Sed quamquam utilitates multae et MAGNAE consecutae sunt, non sunt tamen ab earum spe causae diligendi profectae. [295] Et saepe incidunt MAGNAE res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. MAGNAMQUE [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt MAGNAMQUE Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. MAGNAS [293] Recte etiam praecipi potest in amicitiis, ne intemperata quaedam beneuolentia, quod persaepe fit, impediat MAGNAS utilitates amicorum. [374] MAGNAS uero agere gratias Thais mihi? [375] Satis erat respondere: 'MAGNAS'; 'ingentes' inquit. MAGNIFICENTIA [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum MAGNIFICENTIA metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. MAGNIFICUM [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil MAGNIFICUM ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. MAGNITUDO [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum primum motum animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae MAGNITUDO. MAGNUM [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; MAGNUM opus est egetque exercitatione non parua. [376] Semper auget assentator id, quod is cuius ad uoluntatem dicitur uult esse MAGNUM. [400] Sed nec illa exstincta sunt alunturque potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis plane orbatus essem, MAGNUM tamen adfert mihi aetas ipsa solacium. MAIESTAS [358] Quanta illi, di immortales, fuit grauitas, quanta in oratione MAIESTAS! ut facile ducem populi Romani, non comitem diceres. MAIOR [63] Sic enim mihi perspicere uideor, ita natos esse nos ut inter omnes esset societas quaedam, MAIOR autem ut quisque proxime accederet. MAIORA [394] Nemo umquam animo aut spe MAIORA suscipiet, qui sibi non illius memoriam atque imaginem proponendam putet. MAIORE [11] Sed ut in Catone MAIORE, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. MAIOREM [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam MAIOREM esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse MAIOREM quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. MAIORES [58] Numquam ego dicam C- Fabricium, M- Curium, Ti- Coruncanium, quos sapientes nostri MAIORES iudicabant, ad istorum normam fuisse sapientes. MAIORUM [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum MAIORUM, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [166] Deflexit iam aliquantum de spatio curriculoque consuetudo MAIORUM. MAIUS [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod MAIUS est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? MALEDICTA [305] Cauendum uero ne etiam in graues inimicitias conuertant se amicitiae; ex quibus iurgia, MALEDICTA, contumeliae gignuntur. MALI [31] Nihil MALI accidisse Scipioni puto, mihi accidit, si quid accidit; suis autem incommodis grauiter angi non amicum sed se ipsum amantis est. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil MALI; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. MALINT [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa MALINT? MALIS [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in MALIS deserunt. MALITIAM [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas MALITIAM, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. MANCINO [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- MANCINO consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. MANDABAM [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae MANDABAM fierique studebam eius prudentia doctior. MANDAUI [8] Eius disputationis sententias memoriae MANDAUI, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. MANEANT [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa MANEANT, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. MANEAT [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus MANEAT, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. MANERE [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam MANERE, si a uirtute defeceris. MANET [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis MANET. MANIBUS [359] Sed adfuistis, et est in MANIBUS oratio. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in MANIBUS habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. MANILIUS [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et MANILIUS adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. MANUS [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det MANUS uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. MARCI [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio MARCI filio, paucis diebus post mortem Africani. MATREM [34] Quid dicam de moribus facillimis, de pietate in MATREM, liberalitate in sorores, bonitate in suos, iustitia in omnes? nota sunt uobis. MAXIMA [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; MAXIMA est enim uis uetustatis et consuetudinis. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta MAXIMA potest esse, morum studiorumque distantia. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; MAXIMA autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. MAXIMAE [128] Sic et utilitates ex amicitia MAXIMAE capientur et erit eius ortus a natura quam ab imbecillitate grauior et uerior. MAXIMAM [100] Scaeuola: Quid? amicitiam nonne facile ei qui ob eam summa fide, constantia iustitiaque seruatam MAXIMAM gloriam ceperit? MAXIMAS [81] Cumque plurimas et MAXIMAS commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum nec debilitari animos aut cadere patitur. [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias MAXIMAS saepe inter amicissimos exstitisse. [173] Videre iam uideor populum a senatu disiunctum, multitudinis arbitrio res MAXIMAS agi. MAXIME [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus MAXIME memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et MAXIME illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi MAXIME potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti MAXIME illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque MAXIME uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque MAXIME excellit. [157] Ex hoc numero nobis exempla sumenda sunt, et eorum quidem MAXIME qui ad sapientiam proxime accedunt. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere MAXIME; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos MAXIME dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [238] Alius igitur finis uerae amicitiae constituendus est, si prius, quid MAXIME reprehendere Scipio solitus sit, dixero. [258] Qui igitur utraque in re grauem, constantem, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc ex MAXIME raro genere hominum iudicare debemus et paene diuino. [312] Ita pulcherrima illa et MAXIME naturali carent amicitia per se et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, haec uis amicitiae et qualis et quanta sit. [326] Sed cum multis in rebus neglegentia plectimur, tum MAXIME in amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod uetamur uetere prouerbio. [329] Quo etiam magis uituperanda est rei MAXIME necessariae tanta incuria. [334] Atque hoc MAXIME iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat MAXIME; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. [367] Ita fit, ut is assentatoribus patefaciat aures suas MAXIME, qui ipse sibi assentetur et se maxime ipse delectet. [367] Ita fit, ut is assentatoribus patefaciat aures suas maxime, qui ipse sibi assentetur et se MAXIME ipse delectet. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, MAXIME quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. MAXIMEQUE [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis MAXIMEQUE uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. MAXIMIS [91] Itaque si quando aliquod officium exstitit amici in periculis aut adeundis aut communicandis, quis est qui id non MAXIMIS efferat laudibus? MAXIMO [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- MAXIMO, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. MAXIMUM [273] Sed MAXIMUM est in amicitia parem esse inferiori. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero MAXIMUM fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se MAXIMUM fructum esse capturos. [320] Nam MAXIMUM ornamentum amicitiae tollit qui ex ea tollit uerecundiam. MAXIMUMQUE [324] Quod cum optimum MAXIMUMQUE sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. MAXIMUS [279] Fructus enim ingenii et uirtutis omnisque praestantiae tum MAXIMUS capitur, cum in proximum quemque confertur. ME [3] Quo mortuo ME ad pontificem Scaeuolam contuli, quem unum nostrae ciuitatis et ingenio et iustitia praestantissimum audeo dicere. [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non ME loqui existimem. [15] Tu uelim a ME animum parumper auertas, Laelium loqui ipsum putes. [22] Itaque ex ME quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [28] De ME autem, ut iam cum utroque uestrum loquar, sic habetote: <3> III. [29] Ego si Scipionis desiderio ME moueri negem, quam id recte faciam, uiderint sapientes; sed certe mentiar. [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, ME ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud ME antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [47] Itaque non tam ista ME sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [54] Sed quis ego sum? aut quae est in ME facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [103] Quid enim refert qua ME ratione cogatis? cogitis certe. [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, ME dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [135] Laelius: Audite ergo, optimi uiri, ea quae saepissime inter ME et Scipionem de amicitia disserebantur. [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad ME, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [357] Dissuasimus nos; sed nihil de ME, de Scipione dicam libentius. [361] Atque, ut ad ME redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. [363] Atque id actum est praetore ME quinquennio ante quam consul sum factus; ita re magis quam summa auctoritate causa illa defensa est. [381] Ut ME hodie ante omnes comicos stultos senes Versaris atque inlusseris lautissume. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter ME et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. MEA [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse MEA legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [400] Sed nec illa exstincta sunt alunturque potius et augentur cogitatione et memoria MEA, et si illis plane orbatus essem, magnum tamen adfert mihi aetas ipsa solacium. MEAM [181] Mihi autem non minori curae est, qualis res publica post mortem MEAM futura, quam qualis hodie sit. MECUM [9] Cum enim saepe MECUM ageres ut de amicitia scriberem aliquid, digna mihi res cum omnium cognitione tum nostra familiaritate uisa est. [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus MECUM et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, MECUM uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [45] Quam ob rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime est, MECUM incommodius, quem fuerat aequius, ut prius introieram, sic prius exire de uita. MEDICINA [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo MEDICINA, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. MEDIO [327] Nam implicati ultro et citro uel usu diuturno uel etiam officiis repente in MEDIO cursu amicitias exorta aliqua offensione disrumpimus. MEDIOCRE [245] Nec uero neglegenda est fama nec MEDIOCRE telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. [264] Accedat huc suauitas quaedam oportet sermonum atque morum, haudquaquam MEDIOCRE condimentum amicitiae. MEDIOCRI [78] Neque ego nunc de uulgari aut de MEDIOCRI, quae tamen ipsa et delectat et prodest, sed de uera et perfecta loquor, qualis eorum qui pauci nominantur fuit. MEI [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici MEI M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [121] Africanus indigens MEI? MEIS [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de MEIS moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. MELIOR [18] Fannius: Sunt ista, Laeli; nec enim MELIOR uir fuit Africano quisquam nec clarior. MELIOREM [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque MELIOREM. MELIUS [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil MELIUS homini sit a dis immortalibus datum. [188] Solem enim e mundo tollere uidentur, qui amicitiam e uita tollunt, qua nihil a dis immortalibus MELIUS habemus, nihil iucundius. [345] Scitum est enim illud Catonis, ut multa: 'MELIUS de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, hos numquam. MEMINERAM [26] Quo modo, ut alia omittam, mortem filii tulit! MEMINERAM Paulum, uideram Galum, sed hi in pueris, Cato in perfecto et spectato uiro. MEMINI [5] Cum saepe multa, tum MEMINI domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut MEMINI Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. MEMINISSE [283] Odiosum sane genus hominum officia exprobrantium; quae MEMINISSE debet is in quem conlata sunt, non commemorare, qui contulit. MEMINISSET [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo MEMINISSET Scaeuola. MEMINISTI [6] MEMINISTI enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. MEMINISTIS [361] Atque, ut ad me redeam, MEMINISTIS, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. MEMORABILEM [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime MEMORABILEM C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. MEMORIA [83] Quocirca et absentes adsunt et egentes abundant et imbecilli ualent et, quod difficilius dictu est, mortui uiuunt; tantus eos honos, MEMORIA, desiderium prosequitur amicorum. [399] Quarum rerum recordatio et MEMORIA si una cum illo occidisset, desiderium coniunctissimi atque amantissimi uiri ferre nullo modo possem. [400] Sed nec illa exstincta sunt alunturque potius et augentur cogitatione et MEMORIA mea, et si illis plane orbatus essem, magnum tamen adfert mihi aetas ipsa solacium. MEMORIAE [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta MEMORIAE mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [8] Eius disputationis sententias MEMORIAE mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium MEMORIAE proditum est. MEMORIAM [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae MEMORIAM spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola MEMORIAM usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus MEMORIAM accepimus, quos nouit uita communis. [394] Nemo umquam animo aut spe maiora suscipiet, qui sibi non illius MEMORIAM atque imaginem proponendam putet. MEMORITER [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo MEMORITER et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. MENSES [167] Ti- Gracchus regnum occupare conatus est, uel regnauit is quidem paucos MENSES. MENTIAR [29] Ego si Scipionis desiderio me moueri negem, quam id recte faciam, uiderint sapientes; sed certe MENTIAR. MENTIENDUM [372] Nulla est igitur haec amicitia, cum alter uerum audire non uult, alter ad MENTIENDUM paratus est. MENTIONEM [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam MENTIONEM incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. [49] Sed quoniam amicitiae MENTIONEM fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [271] Quin in ipso equo, cuius modo feci MENTIONEM, si nulla res impediat, nemo est, quin eo, quo consueuit, libentius utatur quam intractato et nouo. MEO [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu MEO; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo MEO debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [131] Fannius: Tu uero perge, Laeli; pro hoc enim, qui minor est natu, MEO iure respondeo. [303] Ab amicitia Q- Pompei MEO nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. MERCEDEM [313] Ipse enim se quisque diligit, non ut aliquam a se ipse MERCEDEM exigat caritatis suae, sed quod per se sibi quisque carus est. MERCEDIS [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe MERCEDIS adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. MERENDUM [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene MERENDUM quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. MERERI [345] Scitum est enim illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos MERERI quam eos amicos qui dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, hos numquam. MERITIS [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque MERITIS quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. METELLO [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro METELLO; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. METIAMUR [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia METIAMUR uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. METUAT [216] Quis enim aut eum diligat quem METUAT, aut eum a quo se metui putet? METUI [216] Quis enim aut eum diligat quem metuat, aut eum a quo se METUI putet? MEUS [341] Sed nescio quo modo uerum est, quod in Andria familiaris MEUS dicit: Obsequium amicos, ueritas odium parit. MIHI [9] Cum enim saepe mecum ageres ut de amicitia scriberem aliquid, digna MIHI res cum omnium cognitione tum nostra familiaritate uisa est. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea MIHI Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [25] Tu autem, Fanni, quod MIHI tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut MIHI uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [31] Nihil mali accidisse Scipioni puto, MIHI accidit, si quid accidit; suis autem incommodis grauiter angi non amicum sed se ipsum amantis est. [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum MIHI coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo MIHI magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum MIHI feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [50] Scaeuola: MIHI uero erit gratum; atque id ipsum cum tecum agere conarer, Fannius anteuertit. [53] Laelius: Ego uero non grauarer, si MIHI ipse confiderem; nam et praeclara res est et sumus, ut dixit Fannius, otiosi. [63] Sic enim MIHI perspicere uideor, ita natos esse nos ut inter omnes esset societas quaedam, maior autem ut quisque proxime accederet. [95] Hactenus MIHI uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo autem esse multa), ab iis, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. [105] Saepissime igitur MIHI de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [108] Quapropter a natura MIHI uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. [181] MIHI autem non minori curae est, qualis res publica post mortem meam futura, quam qualis hodie sit. [207] Atque etiam MIHI quidem uidentur, qui utilitatum causa fingunt amicitias, amabilissimum nodum amicitiae tollere. [234] Diuitior MIHI et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet MIHI Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. [374] Magnas uero agere gratias Thais MIHI? [393] MIHI quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec MIHI soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. [395] Equidem ex omnibus rebus quas MIHI aut fortuna aut natura tribuit, nihil habeo quod cum amicitia Scipionis possim comparare. [396] In hac MIHI de re publica consensus, in hac rerum priuatarum consilium, in eadem requies plena oblectationis fuit. [400] Sed nec illa exstincta sunt alunturque potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis plane orbatus essem, magnum tamen adfert MIHI aetas ipsa solacium. MILITES [373] Nec parasitorum in comoediis assentatio faceta nobis uideretur, nisi essent MILITES gloriosi. MILITIA [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et MILITIA communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum MILITIA, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. MILITIAE [210] Ubi enim studia nostra uiguissent, si numquam consilio, numquam opera nostra nec domi nec MILITIAE Scipio eguisset? MINERUA [61] Agamus igitur pingui, ut aiunt, MINERUA. MINIMA [397] Numquam illum ne MINIMA quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. MINIME [33] Nisi enim, quod ille MINIME putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et MINIME generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [122] MINIME hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [161] At uero Ti- Gracchum sequebantur C- Carbo, C- Cato, et MINIME tum quidem C- frater, nunc idem acerrimus. [164] Turpis enim excusatio est et MINIME accipienda cum in ceteris peccatis, tum si quis contra rem publicam se amici causa fecisse fateatur. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, MINIME alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, MINIME repudianda est. MINIMUM [118] Quod si ita esset, ut quisque MINIMUM esse in se arbitraretur, ita ad amicitiam esset aptissimus; quod longe secus est. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque MINIMUM firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. MINIMUMQUE [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet MINIMUMQUE uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. MINISTRI [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis MINISTRI aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. MINOR [131] Fannius: Tu uero perge, Laeli; pro hoc enim, qui MINOR est natu, meo iure respondeo. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero MINOR iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. MINORI [181] Mihi autem non MINORI curae est, qualis res publica post mortem meam futura, quam qualis hodie sit. MINUS [86] Id si MINUS intellegitur, quanta uis amicitiae concordiaeque sit, ex dissensionibus atque ex discordiis percipi potest. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque MINUS per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [242] Quin etiam si MINUS felices in diligendo fuissemus, ferendum id Scipio potius quam inimicitiarum tempus cogitandum putabat. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut MINUS iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam MINUS secutus sis. MIRABILIA [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor MIRABILIA quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. MIROR [220] Quamquam MIROR, illa superbia et importunitate si quemquam amicum habere potuit. MIRUM [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid MIRUM est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec MIRUM; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. MISCEAT [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo MISCEAT ut efficiat paene unum ex duobus. MODERATE [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre MODERATE nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. MODESTOS [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis MODESTOS. MODI [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius MODI amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. MODIOS [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos MODIOS salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. MODO [20] Tribuebatur hoc MODO M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam MODO, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [21] Te autem alio quodam MODO non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [26] Quo MODO, ut alia omittam, mortem filii tulit! memineram Paulum, uideram Galum, sed hi in pueris, Cato in perfecto et spectato uiro. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non MODO praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam MODO Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt MODO quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, quodam MODO diligamus. [143] Eorum querella inueterata non MODO familiaritates exstingui solere sed odia etiam gigni sempiterna. [144] Haec ita multa quasi fata impendere amicitiis ut omnia subterfugere non MODO sapientiae sed etiam felicitatis diceret sibi uideri. [170] Nam Carbonem, quocumque MODO potuimus, propter recentem poenam Ti- Gracchi sustinuimus; de C- Gracchi autem tribunatu quid expectem, non libet augurari. [180] Quare talis improborum consensio non MODO excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [184] Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non MODO aperte sed etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem MODO erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [240] Quonam enim MODO quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, MODO ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [271] Quin in ipso equo, cuius MODO feci mentionem, si nulla res impediat, nemo est, quin eo, quo consueuit, libentius utatur quam intractato et nouo. [284] Quam ob rem ut ii qui superiores sunt submittere se debent in amicitia, sic quodam MODO inferiores extollere. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non MODO uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [290] Isto enim MODO nutrices et paedagogi iure uetustatis plurimum beneuolentiae postulabunt; qui neglegendi quidem non sunt sed alio quodam modo aestimandi. [290] Isto enim modo nutrices et paedagogi iure uetustatis plurimum beneuolentiae postulabunt; qui neglegendi quidem non sunt sed alio quodam MODO aestimandi. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si MODO uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [332] Serpit enim nescio quo MODO per omnium uitas amicitia nec ullam aetatis degendae rationem patitur esse expertem sui. [339] Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo MODO nec ea, quae ab ea monemur, audimus. [341] Sed nescio quo MODO uerum est, quod in Andria familiaris meus dicit: Obsequium amicos, ueritas odium parit. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non MODO amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam deuium quam animus eius qui ad alterius non MODO sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si MODO id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [399] Quarum rerum recordatio et memoria si una cum illo occidisset, desiderium coniunctissimi atque amantissimi uiri ferre nullo MODO possem. MODUM [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad MODUM soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [174] Plures enim discent quem ad MODUM haec fiant, quam quem ad modum iis resistatur. [174] Plures enim discent quem ad modum haec fiant, quam quem ad MODUM iis resistatur. [230] Nec enim illa prima uera est, ut, quem ad MODUM in se quisque sit, sic in amicum sit animatus. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad MODUM putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. MOLESTA [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam MOLESTA est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [342] MOLESTA ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. [353] Multi autem Gnathonum similes cum sint loco, fortuna, fama superiores, horum est assentatio MOLESTA, cum ad uanitatem accessit auctoritas. MOLESTAS [285] Sunt enim quidam qui MOLESTAS amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. MOLESTE [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari MOLESTE ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. MOLESTIAM [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam MOLESTIAM quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. MOLESTIAS [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus MOLESTIAS? [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et MOLESTIAS adferunt, repudientur. MOLESTIUS [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo MOLESTIUS, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. MOLESTUM [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari MOLESTUM esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. MOLLISQUE [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est MOLLISQUE natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. MONEMUR [339] Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec ea, quae ab ea MONEMUR, audimus. MONENDI [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et MONENDI amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. MONENDUM [184] Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad MONENDUM non modo aperte sed etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur. MONENTUR [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui MONENTUR, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. MONERE [348] Ut igitur et MONERE et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. MONERI [348] Ut igitur et monere et MONERI proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. MONITIO [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut MONITIO acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. MONTUOSIS [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, MONTUOSIS etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. MORES [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam MORES hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. [221] Atque ut huius, quem dixi, MORES ueros amicos parare non potuerunt, sic multorum opes praepotentium excludunt amicitias fideles. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati MORES amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [292] Dispares enim MORES disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. MORIBUS [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et MORIBUS, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [34] Quid dicam de MORIBUS facillimis, de pietate in matrem, liberalitate in sorores, bonitate in suos, iustitia in omnes? nota sunt uobis. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum MORIBUS et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis MORIBUS habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et MORIBUS sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. [223] Atque hoc quidem uidere licet, eos qui antea commodis fuerint MORIBUS, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. [250] Est igitur prudentis sustinere ut cursum, sic impetum beneuolentiae, quo utamur quasi equis temptatis, sic amicitia ex aliqua parte periclitatis MORIBUS amicorum. MORIENDI [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, MORIENDI autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. MORS [84] Ex quo illorum beata MORS uidetur, horum uita laudabilis. MORTALES [90] Atque hoc quidem omnes MORTALES et intellegunt et re probant. MORTALIS [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc MORTALIS nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. MORTE [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi MORTE, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia MORTE deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in MORTE facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in MORTE, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. MORTEM [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post MORTEM Africani. [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post MORTEM Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto MORTEM Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [26] Quo modo, ut alia omittam, MORTEM filii tulit! memineram Paulum, uideram Galum, sed hi in pueris, Cato in perfecto et spectato uiro. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante MORTEM diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [169] Hunc etiam post MORTEM secuti amici et propinqui quid in P- Scipione effecerint, sine lacrimis non queo dicere. [179] His adiutor contra patriam inuentus est nemo; itaque MORTEM sibi uterque consciuit. [181] Mihi autem non minori curae est, qualis res publica post MORTEM meam futura, quam qualis hodie sit. MORTIS [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere MORTIS difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. MORTUI [83] Quocirca et absentes adsunt et egentes abundant et imbecilli ualent et, quod difficilius dictu est, MORTUI uiuunt; tantus eos honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum. MORTUIS [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui MORTUIS tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. MORTUO [3] Quo MORTUO me ad pontificem Scaeuolam contuli, quem unum nostrae ciuitatis et ingenio et iustitia praestantissimum audeo dicere. MORTUUS [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est MORTUUS mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. MORUM [264] Accedat huc suauitas quaedam oportet sermonum atque MORUM, haudquaquam mediocre condimentum amicitiae. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, MORUM studiorumque distantia. [301] Sin autem aut MORUM aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. MOTU [195] Quid enim interest MOTU animi sublato non dico inter pecudem et hominem, sed inter hominem et truncum aut saxum aut quiduis generis eiusdem? MOTUM [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum primum MOTUM animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. MOUEANTUR [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum MOUEANTUR, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? MOUEATUR [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem MOUEATUR, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. MOUEOR [30] MOUEOR enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. MOUERE [251] Quidam saepe in parua pecunia perspiciuntur quam sint leues, quidam autem, quos parua MOUERE non potuit, cognoscuntur in magna. MOUERENTUR [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo constarent quaeque MOUERENTUR, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. MOUERI [29] Ego si Scipionis desiderio me MOUERI negem, quam id recte faciam, uiderint sapientes; sed certe mentiar. MOUETUR [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus MOUETUR naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. MUCI [386] Virtus, uirtus, inquam, C- Fanni, et tu, Q- MUCI, et conciliat amicitias et conseruat. MUCIUS [2] Q- MUCIUS augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [16] C- Fannius et Q- MUCIUS ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. MULIERCULAE [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut MULIERCULAE magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. MULTA [2] Q- Mucius augur MULTA narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque MULTA ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, MULTA etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [5] Cum saepe MULTA, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; MULTA eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo autem esse MULTA), ab iis, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. [144] Haec ita MULTA quasi fata impendere amicitiis ut omnia subterfugere non modo sapientiae sed etiam felicitatis diceret sibi uideri. [231] Quam MULTA enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni MULTA detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [345] Scitum est enim illud Catonis, ut MULTA: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, hos numquam. MULTAE [123] Sed quamquam utilitates MULTAE et magnae consecutae sunt, non sunt tamen ab earum spe causae diligendi profectae. MULTAEQUE [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; MULTAEQUE res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, MULTAEQUE causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. MULTARUM [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia MULTARUM rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. MULTI [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, MULTI, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [69] Diuitias alii praeponunt, bonam alii ualetudinem, alii potentiam, alii honores, MULTI etiam uoluptates. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; MULTI diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam MULTI ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [353] MULTI autem Gnathonum similes cum sint loco, fortuna, fama superiores, horum est assentatio molesta, cum ad uanitatem accessit auctoritas. [370] Virtute enim ipsa non tam MULTI praediti esse quam uideri uolunt. MULTIPLEX [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse MULTIPLEX ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [340] Est enim uarius et MULTIPLEX usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, MULTIPLEX? MULTIS [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte MULTIS erat in ore. [10] Itaque feci non inuitus ut prodessem MULTIS rogatu tuo. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex MULTIS diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [190] Specie quidem blanda sed reapse MULTIS locis repudianda. [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum MULTIS in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [200] Quid enim tam absurdum quam delectari MULTIS inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, MULTIS cum lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. [326] Sed cum MULTIS in rebus neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod uetamur uetere prouerbio. [331] Quamquam a MULTIS uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim MULTIS nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. MULTITUDINEM [205] Sed eadem bonitas etiam ad MULTITUDINEM pertinet. MULTITUDINIS [173] Videre iam uideor populum a senatu disiunctum, MULTITUDINIS arbitrio res maximas agi. MULTO [110] Quod in homine MULTO est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [186] Alios autem dicere aiunt MULTO etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non MULTO illa malint? [278] Quod est MULTO profecto magis in ueris patribus certisque faciendum. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium MULTO molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. MULTORUM [221] Atque ut huius, quem dixi, mores ueros amicos parare non potuerunt, sic MULTORUM opes praepotentium excludunt amicitias fideles. MULTOS [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, MULTOS modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres MULTOS annos esse duxerunt. MULTUM [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare MULTUM, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. MUMMIO [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam MUMMIO anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. MUMMIUM [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- MUMMIUM. MUNDI [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque MUNDI et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. MUNDO [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque MUNDO constarent quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. [188] Solem enim e MUNDO tollere uidentur, qui amicitiam e uita tollunt, qua nihil a dis immortalibus melius habemus, nihil iucundius. MUNERIBUS [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et MUNERIBUS fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. MUNITUS [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic MUNITUS est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. MUNUS [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud MUNUS solitus esses obire. [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae MUNUS expletum sit. MUTARI [129] Nam si utilitas amicitias conglutinaret, eadem commutata dissolueret; sed quia natura MUTARI non potest, idcirco uerae amicitiae sempiternae sunt. [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; MUTARI etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. MUTUA [74] Principio qui potest esse uita 'uitalis', ut ait Ennius, quae non in amici MUTUA beneuolentia conquiescit? NACTI [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem NACTI sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. NAM [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (NAM qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [53] Laelius: Ego uero non grauarer, si mihi ipse confiderem; NAM et praeclara res est et sumus, ut dixit Fannius, otiosi. [79] NAM et secundas res splendidiores facit amicitia et aduersas partiens communicansque leuiores. [107] NAM utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [129] NAM si utilitas amicitias conglutinaret, eadem commutata dissolueret; sed quia natura mutari non potest, idcirco uerae amicitiae sempiternae sunt. [137] NAM uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris; NAM cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris. [160] NAM hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. [170] NAM Carbonem, quocumque modo potuimus, propter recentem poenam Ti- Gracchi sustinuimus; de C- Gracchi autem tribunatu quid expectem, non libet augurari. [185] NAM quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [214] NAM quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? [320] NAM maximum ornamentum amicitiae tollit qui ex ea tollit uerecundiam. [327] NAM implicati ultro et citro uel usu diuturno uel etiam officiis repente in medio cursu amicitias exorta aliqua offensione disrumpimus. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: NAM et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [350] NAM cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [398] NAM quid ego de studiis dicam cognoscendi semper aliquid atque discendi? in quibus remoti ab oculis populi omne otiosum tempus contriuimus. NAMQUE [65] NAMQUE hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. NANTIBUS [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, NANTIBUS, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. NARRARE [2] Q- Mucius augur multa NARRARE de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. NARRARET [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui NARRARET, habuisset. NASCI [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta NASCI, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. NASCITUR [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante NASCITUR), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea NASCITUR odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. NASICAM [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- NASICAM, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. NATAM [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia NATAM uolunt. NATI [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus NATI sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. NATOS [63] Sic enim mihi perspicere uideor, ita NATOS esse nos ut inter omnes esset societas quaedam, maior autem ut quisque proxime accederet. [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se NATOS ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter NATOS et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. NATU [131] Fannius: Tu uero perge, Laeli; pro hoc enim, qui minor est NATU, meo iure respondeo. NATUM [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse NATUM et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. NATURA [21] Te autem alio quodam modo non solum NATURA et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [64] Itaque ciues potiores quam peregrini, propinqui quam alieni; cum his enim amicitiam NATURA ipsa peperit; sed ea non satis habet firmitatis. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa NATURA, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [85] Quod si exemeris ex rerum NATURA beneuolentiae coniunctionem, nec domus ulla nec urbs stare poterit, ne agri quidem cultus permanebit. [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae in rerum NATURA totoque mundo constarent quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. [94] Facile indicabat ipsa NATURA uim suam, cum homines, quod facere ipsi non possent, id recte fieri in altero iudicarent. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a NATURA ipsa profecta alia causa. [108] Quapropter a NATURA mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et NATURA congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed NATURA propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [126] Quam ob rem hos quidem ab hoc sermone remoueamus, ipsi autem intellegamus NATURA gigni sensum diligendi et beneuolentiae caritatem facta significatione probitatis. [128] Sic et utilitates ex amicitia maximae capientur et erit eius ortus a NATURA quam ab imbecillitate grauior et uerior. [129] Nam si utilitas amicitias conglutinaret, eadem commutata dissolueret; sed quia NATURA mutari non potest, idcirco uerae amicitiae sempiternae sunt. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque NATURA. [203] Nihil est enim appetentius similium sui nec rapacius quam NATURA. [204] Quam ob rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae fons a NATURA constitutus. [253] Imbecilla enim est NATURA ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna causa sit neglecta amicitia. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque NATURA et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit NATURA! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a NATURA data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas NATURA desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. [337] Sic NATURA solitarium nihil amat semperque ad aliquod tamquam adminiculum adnititur; quod in amicissimo quoque dulcissimum est. [339] Sed cum tot signis eadem NATURA declaret, quid uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec ea, quae ab ea monemur, audimus. [395] Equidem ex omnibus rebus quas mihi aut fortuna aut NATURA tribuit, nihil habeo quod cum amicitia Scipionis possim comparare. NATURAE [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam NATURAE aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [322] Quae si quos inter societas aut est aut fuit aut futura est, eorum est habendus ad summum NATURAE bonum optumus beatissimusque comitatus. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate NATURAE, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. NATURAEQUE [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae NATURAEQUE nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. NATURALI [312] Ita pulcherrima illa et maxime NATURALI carent amicitia per se et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, haec uis amicitiae et qualis et quanta sit. NATURAM [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, NATURAM optimam bene uiuendi ducem. NATURAMQUE [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset NATURAMQUE mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. NATURAQUE [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur NATURAQUE consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. NATUS [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi NATUS non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. NE [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, NE 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [27] Quam ob rem caue Catoni anteponas NE istum quidem ipsum, quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicauit; huius enim facta, illius dicta laudantur. [43] Quocirca maerere hoc eius euentu uereor NE inuidi magis quam amici sit. [60] NE id quidem facient, negabunt id nisi sapienti posse concedi. [85] Quod si exemeris ex rerum natura beneuolentiae coniunctionem, nec domus ulla nec urbs stare poterit, NE agri quidem cultus permanebit. [104] Studiis enim generorum, praesertim in re bona, cum difficile est, tum NE aequum quidem obsistere. [122] Minime hercule! ac NE ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [159] Igitur NE suspicari quidem possumus quemquam horum ab amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra ius iurandum, contra rem publicam esset. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, NE existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut NE quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, NE exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, NE necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [191] Neque enim est consentaneum ullam honestam rem actionemue, NE sollicitus sis, aut non suscipere aut susceptam deponere. [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, NE aliquas propter eam suscipiamus molestias? [209] Atque haud sciam an NE opus sit quidem nihil umquam omnino deesse amicis. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, NE plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, NE quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut NE quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut NE plus aequo quid in amicitiam congeratur. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut NE quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo NE summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [261] Addendum eodem est, ut NE criminibus aut inferendis delectetur aut credat oblatis, quae pertinent omnia ad eam, quam iam dudum tracto, constantiam. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum NE quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed NE ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [293] Recte etiam praecipi potest in amicitiis, NE intemperata quaedam beneuolentia, quod persaepe fit, impediat magnas utilitates amicorum. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, NE non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [304] Quam ob rem primum danda opera est NE qua amicorum discidia fiant; sin tale aliquid euenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae uideantur. [305] Cauendum uero NE etiam in graues inimicitias conuertant se amicitiae; ex quibus iurgia, maledicta, contumeliae gignuntur. [307] Omnino omnium horum uitiorum atque incommodorum una cautio est atque una prouisio, ut NE nimis cito diligere incipiant neue non dignos. [317] Sed plerique peruerse, NE dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed NE libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si NE in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, NE amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, NE callida assentatione capiantur. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus NE se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [380] Quod ut NE accidat, magis cauendum est. [397] Numquam illum NE minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. NEC [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat NEC dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [18] Fannius: Sunt ista, Laeli; NEC enim melior uir fuit Africano quisquam nec clarior. [18] Fannius: Sunt ista, Laeli; nec enim melior uir fuit Africano quisquam NEC clarior. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, NEC sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate NEC potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri NEC fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; NEC enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, NEC ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego NEC adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco NEC postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum NEC ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, NEC sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet NEC sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur NEC eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum NEC debilitari animos aut cadere patitur. [85] Quod si exemeris ex rerum natura beneuolentiae coniunctionem, NEC domus ulla nec urbs stare poterit, ne agri quidem cultus permanebit. [85] Quod si exemeris ex rerum natura beneuolentiae coniunctionem, nec domus ulla NEC urbs stare poterit, ne agri quidem cultus permanebit. [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, NEC mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, NEC se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. [163] Haec igitur lex in amicitia sanciatur, ut neque rogemus res turpes NEC faciamus rogati. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, NEC uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [203] Nihil est enim appetentius similium sui NEC rapacius quam natura. [210] Ubi enim studia nostra uiguissent, si numquam consilio, numquam opera nostra NEC domi nec militiae Scipio eguisset? [210] Ubi enim studia nostra uiguissent, si numquam consilio, numquam opera nostra nec domi NEC militiae Scipio eguisset? [213] Non ergo erunt homines deliciis diffluentes audiendi, si quando de amicitia, quam NEC usu nec ratione habent cognitam, disputabunt. [213] Non ergo erunt homines deliciis diffluentes audiendi, si quando de amicitia, quam nec usu NEC ratione habent cognitam, disputabunt. [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam NEC ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia NEC quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, NEC cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [230] NEC enim illa prima uera est, ut, quem ad modum in se quisque sit, sic in amicum sit animatus. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia NEC obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; NEC uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [245] NEC uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. [245] Nec uero neglegenda est fama NEC mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse NEC habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [272] NEC uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, NEC si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; NEC ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [294] NEC enim, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit NEC fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [310] Et quidem omnia praeclara rara, NEC quicquam difficilius quam reperire quod sit omni ex parte in suo genere perfectum. [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter se expetita NEC ipsi sibi exemplo sunt, haec uis amicitiae et qualis et quanta sit. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua NEC amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [332] Serpit enim nescio quo modo per omnium uitas amicitia NEC ullam aetatis degendae rationem patitur esse expertem sui. [339] Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo modo NEC ea, quae ab ea monemur, audimus. [373] NEC parasitorum in comoediis assentatio faceta nobis uideretur, nisi essent milites gloriosi. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; NEC enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; NEC mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. [400] Sed NEC illa exstincta sunt alunturque potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis plane orbatus essem, magnum tamen adfert mihi aetas ipsa solacium. NECARETUR [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo NECARETUR, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. NECESSARIA [298] Est etiam quasi quaedam calamitas in amicitiis dimittendis non numquam NECESSARIA; iam enim a sapientium familiaritatibus ad uulgares amicitias oratio nostra delabitur. NECESSARIAE [329] Quo etiam magis uituperanda est rei maxime NECESSARIAE tanta incuria. NECESSARIAM [204] Quam ob rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis inter bonos quasi NECESSARIAM beneuolentiam, qui est amicitiae fons a natura constitutus. NECESSARIOS [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere NECESSARIOS quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. NECESSE [48] Fannius: Istuc quidem, Laeli, ita NECESSE est. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne NECESSE sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae NECESSE est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur NECESSE est. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam NECESSE erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum NECESSE erit angi, dolere, inuidere. NECESSITUDINE [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque NECESSITUDINE superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. NEFARIA [152] Videtis, quam NEFARIA uox! NEFAS [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem NEFAS sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. NEGABAT [239] NEGABAT ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. NEGABUNT [60] Ne id quidem facient, NEGABUNT id nisi sapienti posse concedi. NEGANT [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; NEGANT enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. NEGAT [352] NEGAT quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. NEGEM [29] Ego si Scipionis desiderio me moueri NEGEM, quam id recte faciam, uiderint sapientes; sed certe mentiar. NEGET [32] Cum illo uero quis NEGET actum esse praeclare? NEGLECTA [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi NEGLECTA amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna causa sit neglecta amicitia. [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna causa sit NEGLECTA amicitia. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero NEGLECTA qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. NEGLEGENDA [245] Nec uero NEGLEGENDA est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. NEGLEGENDI [290] Isto enim modo nutrices et paedagogi iure uetustatis plurimum beneuolentiae postulabunt; qui NEGLEGENDI quidem non sunt sed alio quodam modo aestimandi. NEGLEGENTIA [326] Sed cum multis in rebus NEGLEGENTIA plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod uetamur uetere prouerbio. NEGLEGENTIS [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis NEGLEGENTIS esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. NEGO [352] Negat quis, NEGO; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. NEGOTIUM [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum NEGOTIUM gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. NEMINEM [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia NEMINEM (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. NEMINI [366] Quamquam ista assentatio, quamuis perniciosa sit, nocere tamen NEMINI potest nisi ei qui eam recipit atque ea delectatur. NEMO [14] Tum est Cato locutus, quo erat NEMO fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo fere senior temporibus illis, NEMO prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim NEMO, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, NEMO umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, NEMO certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis NEMO est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [176] Quia sine sociis NEMO quicquam tale conatur. [179] His adiutor contra patriam inuentus est NEMO; itaque mortem sibi uterque consciuit. [271] Quin in ipso equo, cuius modo feci mentionem, si nulla res impediat, NEMO est, quin eo, quo consueuit, libentius utatur quam intractato et nouo. [378] Aperte enim adulantem NEMO non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [394] NEMO umquam animo aut spe maiora suscipiet, qui sibi non illius memoriam atque imaginem proponendam putet. NEOPTOLEMUS [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, Troiam NEOPTOLEMUS capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. NEQUAQUAM [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi NEQUAQUAM parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. NEQUE [40] NEQUE enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; NEQUE id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [78] NEQUE ego nunc de uulgari aut de mediocri, quae tamen ipsa et delectat et prodest, sed de uera et perfecta loquor, qualis eorum qui pauci nominantur fuit. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (NEQUE enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [163] Haec igitur lex in amicitia sanciatur, ut NEQUE rogemus res turpes nec faciamus rogati. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae NEQUE caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [191] NEQUE enim est consentaneum ullam honestam rem actionemue, ne sollicitus sis, aut non suscipere aut susceptam deponere. [196] NEQUE enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [206] Non enim est inhumana uirtus NEQUE immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis NEQUE superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut NEQUE diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; NEQUE enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; NEQUE enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, NEQUE uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [287] Non enim NEQUE tu possis, quamuis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut NEQUE rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum NEQUE honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [311] Sed plerique NEQUE in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, NEQUE quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, NEQUE solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam NEQUE ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, NEQUE solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. NEQUEAT [344] Cuius autem aures clausae ueritati sunt, ut ab amico uerum audire NEQUEAT, huius salus desperanda est. NESCIO [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus NESCIO quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [332] Serpit enim NESCIO quo modo per omnium uitas amicitia nec ullam aetatis degendae rationem patitur esse expertem sui. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem NESCIO quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. [339] Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus NESCIO quo modo nec ea, quae ab ea monemur, audimus. [341] Sed NESCIO quo modo uerum est, quod in Andria familiaris meus dicit: Obsequium amicos, ueritas odium parit. [383] Sed NESCIO quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. NESCIUNT [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, NESCIUNT, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. NEUE [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit NEUE simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [307] Omnino omnium horum uitiorum atque incommodorum una cautio est atque una prouisio, ut ne nimis cito diligere incipiant NEUE non dignos. NEUTRIS [219] Quod Tarquinium dixisse ferunt, tum exsulantem se intellexisse quos fidos amicos habuisset, quos infidos, cum iam NEUTRIS gratiam referre posset. NIHIL [31] NIHIL mali accidisse Scipioni puto, mihi accidit, si quid accidit; suis autem incommodis grauiter angi non amicum sed se ipsum amantis est. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut NIHIL posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si NIHIL ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut NIHIL boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe NIHIL mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; NIHIL est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [68] Est enim amicitia NIHIL aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia NIHIL melius homini sit a dis immortalibus datum. [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem NIHIL fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, NIHIL simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [111] NIHIL est enim uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. [111] Nihil est enim uirtute amabilius, NIHIL quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; NIHIL enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, NIHIL magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. [136] Quamquam ille quidem NIHIL difficilius esse dicebat, quam amicitiam usque ad extremum uitae diem permanere. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, NIHIL habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed NIHIL est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [188] Solem enim e mundo tollere uidentur, qui amicitiam e uita tollunt, qua NIHIL a dis immortalibus melius habemus, nihil iucundius. [188] Solem enim e mundo tollere uidentur, qui amicitiam e uita tollunt, qua nihil a dis immortalibus melius habemus, NIHIL iucundius. [201] NIHIL est enim remuneratione beneuolentiae, nihil uicissitudine studiorum officiorumque iucundius. [201] Nihil est enim remuneratione beneuolentiae, NIHIL uicissitudine studiorum officiorumque iucundius. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, NIHIL esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [203] NIHIL est enim appetentius similium sui nec rapacius quam natura. [209] Atque haud sciam an ne opus sit quidem NIHIL umquam omnino deesse amicis. [259] Firmamentum autem stabilitatis constantiaeque eius, quam in amicitia quaerimus, fides est; NIHIL est enim stabile quod infidum est. [302] NIHIL est enim turpius quam cum eo bellum gerere quocum familiariter uixeris. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut NIHIL inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, NIHIL esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [337] Sic natura solitarium NIHIL amat semperque ad aliquod tamquam adminiculum adnititur; quod in amicissimo quoque dulcissimum est. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, NIHIL ad ueritatem. [357] Dissuasimus nos; sed NIHIL de me, de Scipione dicam libentius. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, NIHIL fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, NIHIL exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem NIHIL est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [395] Equidem ex omnibus rebus quas mihi aut fortuna aut natura tribuit, NIHIL habeo quod cum amicitia Scipionis possim comparare. [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, NIHIL audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. [404] Vos autem hortor ut ita uirtutem locetis, sine qua amicitia esse non potest, ut ea excepta NIHIL amicitia praestabilius putetis. NIHILO [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro NIHILO putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. NIMIAS [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse NIMIAS amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. NIMIRUM [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa NIMIRUM praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum nec debilitari animos aut cadere patitur. [215] Haec enim est tyrannorum uita NIMIRUM, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. NIMIS [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non NIMIS alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis NIMIS implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [233] Hoc quidem est NIMIS exigue et exiliter ad calculos uocare amicitiam, ut par sit ratio acceptorum et datorum. [307] Omnino omnium horum uitiorum atque incommodorum una cautio est atque una prouisio, ut ne NIMIS cito diligere incipiant neue non dignos. NISI [33] NISI enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [56] Sed hoc primum sentio, NISI in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum NISI sapientem. [60] Ne id quidem facient, negabunt id NISI sapienti posse concedi. [68] Est enim amicitia nihil aliud NISI omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, NISI haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi NISI detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [130] Ortum quidem amicitiae uidetis, NISI quid ad haec forte uultis. [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, NISI ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [248] Et iudicare difficile est sane NISI expertum; experiendum autem est in ipsa amicitia. [262] Ita fit uerum illud, quod initio dixi, amicitiam NISI inter bonos esse non posse. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit NISI iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, NISI quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, NISI quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, NISI quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. [314] Quod NISI idem in amicitiam transferetur, uerus amicus numquam reperietur; est enim is qui est tamquam alter idem. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam NISI honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua NISI, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [366] Quamquam ista assentatio, quamuis perniciosa sit, nocere tamen nemini potest NISI ei qui eam recipit atque ea delectatur. [373] Nec parasitorum in comoediis assentatio faceta nobis uideretur, NISI essent milites gloriosi. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, NISI qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud NISI eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. NOBIS [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit NOBIS sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. [157] Ex hoc numero NOBIS exempla sumenda sunt, et eorum quidem maxime qui ad sapientiam proxime accedunt. [362] Tamen illius uendibilem orationem religio deorum immortalium NOBIS defendentibus facile uincebat. [373] Nec parasitorum in comoediis assentatio faceta NOBIS uideretur, nisi essent milites gloriosi. NOCERE [366] Quamquam ista assentatio, quamuis perniciosa sit, NOCERE tamen nemini potest nisi ei qui eam recipit atque ea delectatur. NODUM [207] Atque etiam mihi quidem uidentur, qui utilitatum causa fingunt amicitias, amabilissimum NODUM amicitiae tollere. NOLLEM [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod NOLLEM; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. NOLLENT [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi NOLLENT. NOMEN [59] Quare sibi habeant sapientiae NOMEN et inuidiosum et obscurum; concedant ut uiri boni fuerint. [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim beneuolentia amicitiae NOMEN tollitur, propinquitatis manet. [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua NOMEN amicitiae ualere non potest. NOMINANTUR [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor NOMINANTUR paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [78] Neque ego nunc de uulgari aut de mediocri, quae tamen ipsa et delectat et prodest, sed de uera et perfecta loquor, qualis eorum qui pauci NOMINANTUR fuit. NOMINATA [106] Amor enim, ex quo amicitia NOMINATA est, princeps est ad beneuolentiam coniungendam. NOMINAUI [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos NOMINAUI, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. NOMINE [303] Ab amicitia Q- Pompei meo NOMINE se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. NOMINIBUS [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis NOMINIBUS est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. NON [10] Itaque feci NON inuitus ut prodessem multis rogatu tuo. [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, NON me loqui existimem. [21] Te autem alio quodam modo NON solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium NON habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu NON adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse NON commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro NON adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, NON maestitiam fuisse. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, NON recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed NON egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [31] Nihil mali accidisse Scipioni puto, mihi accidit, si quid accidit; suis autem incommodis grauiter angi NON amicum sed se ipsum amantis est. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid NON adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio NON modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [37] Senectus enim quamuis NON sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod NON fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui NON tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus NON esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [47] Itaque NON tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [53] Laelius: Ego uero NON grauarer, si mihi ipse confiderem; nam et praeclara res est et sumus, ut dixit Fannius, otiosi. [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione NON parua. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse NON posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, NON ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [64] Itaque ciues potiores quam peregrini, propinqui quam alieni; cum his enim amicitiam natura ipsa peperit; sed ea NON satis habet firmitatis. [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia NON potest; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. [70] Beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca et incerta, posita NON tam in consiliis nostris quam in fortunae temeritate. [74] Principio qui potest esse uita 'uitalis', ut ait Ennius, quae NON in amici mutua beneuolentia conquiescit? [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque NON aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, NON igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [87] Quae enim domus tam stabilis, quae tam firma ciuitas est, quae NON odiis et discidiis funditus possit euerti? [91] Itaque si quando aliquod officium exstitit amici in periculis aut adeundis aut communicandis, quis est qui id NON maximis efferat laudibus? [94] Facile indicabat ipsa natura uim suam, cum homines, quod facere ipsi NON possent, id recte fieri in altero iudicarent. [96] Fannius: Nos autem a te potius; quamquam etiam ab istis saepe quaesiui et audiui NON inuitus equidem; sed aliud quoddam filum orationis tuae. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere NON potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi NON cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium NON oderit? [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius NON nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse NON nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [123] Sed quamquam utilitates multae et magnae consecutae sunt, NON sunt tamen ab earum spe causae diligendi profectae. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, NON ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam NON spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [129] Nam si utilitas amicitias conglutinaret, eadem commutata dissolueret; sed quia natura mutari NON potest, idcirco uerae amicitiae sempiternae sunt. [137] Nam uel ut NON idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica NON idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. [139] Sin autem ad adulescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum contentione uel uxoriae condicionis uel commodi alicuius, quod idem adipisci uterque NON posset. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum NON esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [143] Eorum querella inueterata NON modo familiaritates exstingui solere sed odia etiam gigni sempiterna. [144] Haec ita multa quasi fata impendere amicitiis ut omnia subterfugere NON modo sapientiae sed etiam felicitatis diceret sibi uideri. [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit; NON enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum NON fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. [169] Hunc etiam post mortem secuti amici et propinqui quid in P- Scipione effecerint, sine lacrimis NON queo dicere. [170] Nam Carbonem, quocumque modo potuimus, propter recentem poenam Ti- Gracchi sustinuimus; de C- Gracchi autem tribunatu quid expectem, NON libet augurari. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus NON discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam NON tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. [180] Quare talis improborum consensio NON modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda NON est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [181] Mihi autem NON minori curae est, qualis res publica post mortem meam futura, quam qualis hodie sit. [184] Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum NON modo aperte sed etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi NON persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui NON possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, NON beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [191] Neque enim est consentaneum ullam honestam rem actionemue, ne sollicitus sis, aut NON suscipere aut susceptam deponere. [195] Quid enim interest motu animi sublato NON dico inter pecudem et hominem, sed inter hominem et truncum aut saxum aut quiduis generis eiusdem? [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, NON tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, NON plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia NON nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, NON admodum delectari? [206] NON enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod NON faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. [208] NON enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [211] NON igitur utilitatem amicitia, sed utilitas amicitiam secuta est. [213] NON ergo erunt homines deliciis diffluentes audiendi, si quando de amicitia, quam nec usu nec ratione habent cognitam, disputabunt. [221] Atque ut huius, quem dixi, mores ueros amicos parare NON potuerunt, sic multorum opes praepotentium excludunt amicitias fideles. [222] NON enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos NON parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis NON possit esse iucunda. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus NON satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [237] NON est igitur amici talem esse in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, NON posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [251] Quidam saepe in parua pecunia perspiciuntur quam sint leues, quidam autem, quos parua mouere NON potuit, cognoscuntur in magna. [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae NON anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, NON multo illa malint? [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia NON sine magna causa sit neglecta amicitia. [255] Quid? haec ut omittam, quam graues, quam difficiles plerisque uidentur calamitatum societates! ad quas NON est facile inuentu qui descendant. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui NON isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [262] Ita fit uerum illud, quod initio dixi, amicitiam nisi inter bonos esse NON posse. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde NON solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [269] NON enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis NON fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, NON sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores NON dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [283] Odiosum sane genus hominum officia exprobrantium; quae meminisse debet is in quem conlata sunt, NON commemorare, qui contulit. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod NON fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione NON modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [287] NON enim neque tu possis, quamuis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. [287] Non enim neque tu possis, quamuis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- NON potuit. [290] Isto enim modo nutrices et paedagogi iure uetustatis plurimum beneuolentiae postulabunt; qui neglegendi quidem NON sunt sed alio quodam modo aestimandi. [291] Aliter amicitiae stabiles permanere NON possunt. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse NON possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium NON facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. [298] Est etiam quasi quaedam calamitas in amicitiis dimittendis NON numquam necessaria; iam enim a sapientium familiaritatibus ad uulgares amicitias oratio nostra delabitur. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut NON statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, NON de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne NON solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi NON acerba. [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is in culpa sit qui faciat, NON is qui patiatur iniuriam. [307] Omnino omnium horum uitiorum atque incommodorum una cautio est atque una prouisio, ut ne nimis cito diligere incipiant neue NON dignos. [313] Ipse enim se quisque diligit, NON ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi quisque carus est. [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, quales ipsi esse NON possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi NON tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, NON uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria NON posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse NON possit. [325] Quocirca (dicendum est enim saepius), cum iudicaris, diligere oportet, NON, cum dilexeris, iudicare. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati NON possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut NON anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. [335] Quis tam esset ferreus qui eam uitam ferre posset, cuique NON auferret fructum uoluptatum omnium solitudo? [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae NON modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere NON capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se NON anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, NON aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, NON repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere NON potest. [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam deuium quam animus eius qui ad alterius NON modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? [358] Quanta illi, di immortales, fuit grauitas, quanta in oratione maiestas! ut facile ducem populi Romani, NON comitem diceres. [369] Ego autem NON de uirtute nunc loquor sed de uirtutis opinione. [370] Virtute enim ipsa NON tam multi praediti esse quam uideri uolunt. [372] Nulla est igitur haec amicitia, cum alter uerum audire NON uult, alter ad mentiendum paratus est. [378] Aperte enim adulantem nemo NON uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta NON est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. [394] Nemo umquam animo aut spe maiora suscipiet, qui sibi NON illius memoriam atque imaginem proponendam putet. [401] Diutius enim iam in hoc desiderio esse NON possum. [404] Vos autem hortor ut ita uirtutem locetis, sine qua amicitia esse NON potest, ut ea excepta nihil amicitia praestabilius putetis. NONIS [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis NONIS cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem NONIS in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. NONNE [100] Scaeuola: Quid? amicitiam NONNE facile ei qui ob eam summa fide, constantia iustitiaque seruatam maximam gloriam ceperit? NORMAM [58] Numquam ego dicam C- Fabricium, M- Curium, Ti- Coruncanium, quos sapientes nostri maiores iudicabant, ad istorum NORMAM fuisse sapientes. NORUNT [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum NORUNT, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. NOS [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et NOS gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, NOS autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [63] Sic enim mihi perspicere uideor, ita natos esse NOS ut inter omnes esset societas quaedam, maior autem ut quisque proxime accederet. [96] Fannius: NOS autem a te potius; quamquam etiam ab istis saepe quaesiui et audiui non inuitus equidem; sed aliud quoddam filum orationis tuae. [165] Etenim eo loco, Fanni et Scaeuola, locati sumus ut NOS longe prospicere oporteat futuros casus rei publicae. [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud NOS fecerat Coriolanus. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga NOS beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis NOS deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. [357] Dissuasimus NOS; sed nihil de me, de Scipione dicam libentius. [388] Hac NOS adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. NOSMET [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga NOSMET ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. NOSTRA [9] Cum enim saepe mecum ageres ut de amicitia scriberem aliquid, digna mihi res cum omnium cognitione tum NOSTRA familiaritate uisa est. [210] Ubi enim studia NOSTRA uiguissent, si numquam consilio, numquam opera nostra nec domi nec militiae Scipio eguisset? [210] Ubi enim studia nostra uiguissent, si numquam consilio, numquam opera NOSTRA nec domi nec militiae Scipio eguisset? [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut NOSTRA in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [231] Quam multa enim, quae NOSTRA causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [298] Est etiam quasi quaedam calamitas in amicitiis dimittendis non numquam necessaria; iam enim a sapientium familiaritatibus ad uulgares amicitias oratio NOSTRA delabitur. NOSTRAE [3] Quo mortuo me ad pontificem Scaeuolam contuli, quem unum NOSTRAE ciuitatis et ingenio et iustitia praestantissimum audeo dicere. [46] Sed tamen recordatione NOSTRAE amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae NOSTRAE memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque NOSTRAE, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. NOSTRI [58] Numquam ego dicam C- Fabricium, M- Curium, Ti- Coruncanium, quos sapientes NOSTRI maiores iudicabant, ad istorum normam fuisse sapientes. [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque NOSTRI interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis NOSTRI socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. NOSTRIS [70] Beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca et incerta, posita non tam in consiliis NOSTRIS quam in fortunae temeritate. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in NOSTRIS rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. NOSTRO [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio NOSTRO non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [274] Saepe enim excellentiae quaedam sunt, qualis erat Scipionis in NOSTRO, ut ita dicam, grege. [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega NOSTRO Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. NOSTRORUM [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel NOSTRORUM maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. NOSTROS [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres NOSTROS appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum NOSTROS senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. NOSTRUM [51] Quam ob rem utrique NOSTRUM gratum admodum feceris. NOTA [34] Quid dicam de moribus facillimis, de pietate in matrem, liberalitate in sorores, bonitate in suos, iustitia in omnes? NOTA sunt uobis. NOTAM [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam NOTAM posteritati fore. NOTANDUM [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium NOTANDUM leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. NOTAS [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et NOTAS, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. NOUA [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui NOUA fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [154] Itaque hac amentia quaestione NOUA perterritus in Asiam profugit, ad hostes se contulit, poenas rei publicae graues iustasque persoluit. NOUI [267] Exsistit autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, num quando amici NOUI, digni amicitia, ueteribus sint anteponendi, ut equis uetulis teneros anteponere solemus. NOUIS [223] Atque hoc quidem uidere licet, eos qui antea commodis fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab iis ueteres amicitias, indulgeri NOUIS. NOUIT [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos NOUIT uita communis. [368] Omnino est amans sui uirtus; optime enim se ipsa NOUIT, quamque amabilis sit, intellegit. NOUITATES [270] NOUITATES autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. NOUO [271] Quin in ipso equo, cuius modo feci mentionem, si nulla res impediat, nemo est, quin eo, quo consueuit, libentius utatur quam intractato et NOUO. NULLA [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia NULLA uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non NULLA, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [155] NULLA est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris. [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua NULLA fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, NULLA caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, NULLA stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. [271] Quin in ipso equo, cuius modo feci mentionem, si NULLA res impediat, nemo est, quin eo, quo consueuit, libentius utatur quam intractato et nouo. [372] NULLA est igitur haec amicitia, cum alter uerum audire non uult, alter ad mentiendum paratus est. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, NULLA indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, NULLA utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. NULLAM [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim NULLAM maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum NULLAM probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse NULLAM, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est NULLAM in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. NULLAS [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non NULLAS curas et molestias adferunt, repudientur. NULLI [229] Harum trium sententiarum NULLI prorsus assentior. NULLO [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, NULLO loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut NULLO egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [399] Quarum rerum recordatio et memoria si una cum illo occidisset, desiderium coniunctissimi atque amantissimi uiri ferre NULLO modo possem. NULLUS [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, NULLUS locus amicitiae. NUM [147] Numne, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano debuerunt? NUM Vecellinum amici regnum adpetentem, num Maelium debuerunt iuuare? [147] Numne, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici regnum adpetentem, NUM Maelium debuerunt iuuare? [168] NUM quid simile populus Romanus audierat aut uiderat? [267] Exsistit autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, NUM quando amici noui, digni amicitia, ueteribus sint anteponendi, ut equis uetulis teneros anteponere solemus. NUMEREMUS [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, NUMEREMUS, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. NUMERO [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in NUMERO sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [157] Ex hoc NUMERO nobis exempla sumenda sunt, et eorum quidem maxime qui ad sapientiam proxime accedunt. NUMNE [147] NUMNE, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici regnum adpetentem, num Maelium debuerunt iuuare? NUMQUAM [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere NUMQUAM discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit NUMQUAM, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [58] NUMQUAM ego dicam C- Fabricium, M- Curium, Ti- Coruncanium, quos sapientes nostri maiores iudicabant, ad istorum normam fuisse sapientes. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, NUMQUAM intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, NUMQUAM molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos NUMQUAM uidimus, quodam modo diligamus. [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos NUMQUAM uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos NUMQUAM uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [151] NUMQUAM' inquit 'uoluisset id quidem; sed si uoluisset, paruissem. [210] Ubi enim studia nostra uiguissent, si NUMQUAM consilio, numquam opera nostra nec domi nec militiae Scipio eguisset? [210] Ubi enim studia nostra uiguissent, si numquam consilio, NUMQUAM opera nostra nec domi nec militiae Scipio eguisset? [231] Quam multa enim, quae nostra causa NUMQUAM faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [275] NUMQUAM se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [275] Numquam se ille Philo, NUMQUAM Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, NUMQUAM Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, NUMQUAM inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [298] Est etiam quasi quaedam calamitas in amicitiis dimittendis non NUMQUAM necessaria; iam enim a sapientium familiaritatibus ad uulgares amicitias oratio nostra delabitur. [314] Quod nisi idem in amicitiam transferetur, uerus amicus NUMQUAM reperietur; est enim is qui est tamquam alter idem. [345] Scitum est enim illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, hos NUMQUAM. [397] NUMQUAM illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. NUNC [4] Sed de hoc alias; NUNC redeo ad augurem. [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; NUNC Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam NUNC erat Scipio. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae NUNC quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [78] Neque ego NUNC de uulgari aut de mediocri, quae tamen ipsa et delectat et prodest, sed de uera et perfecta loquor, qualis eorum qui pauci nominantur fuit. [161] At uero Ti- Gracchum sequebantur C- Carbo, C- Cato, et minime tum quidem C- frater, NUNC idem acerrimus. [369] Ego autem non de uirtute NUNC loquor sed de uirtutis opinione. NUPER [40] Neque enim assentior iis qui haec NUPER disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [92] Qui clamores tota cauea NUPER in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [97] Scaeuola: Tum magis id diceres, Fanni, si NUPER in hortis Scipionis, cum est de re publica disputatum, adfuisses. [356] Quibus blanditiis C- Papirius NUPER influebat in auris contionis, cum ferret legem de tribunis plebis reficiendis! NUSQUAM [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino NUSQUAM reperiuntur. NUTRICES [290] Isto enim modo NUTRICES et paedagogi iure uetustatis plurimum beneuolentiae postulabunt; qui neglegendi quidem non sunt sed alio quodam modo aestimandi. NUTUM [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam deuium quam animus eius qui ad alterius non modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque NUTUM conuertitur? O [187] O praeclaram sapientiam! OB [27] Quam OB rem caue Catoni anteponas ne istum quidem ipsum, quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicauit; huius enim facta, illius dicta laudantur. [38] Quam OB rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [45] Quam OB rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius introieram, sic prius exire de uita. [51] Quam OB rem utrique nostrum gratum admodum feceris. [55] Quam OB rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [100] Scaeuola: Quid? amicitiam nonne facile ei qui OB eam summa fide, constantia iustitiaque seruatam maximam gloriam ceperit? [126] Quam OB rem hos quidem ab hoc sermone remoueamus, ipsi autem intellegamus natura gigni sensum diligendi et beneuolentiae caritatem facta significatione probitatis. [133] Quam OB rem audiamus. [146] Quam OB rem id primum uideamus, si placet, quatenus amor in amicitia progredi debeat. [194] Quam OB rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [197] Quam OB rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [204] Quam OB rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae fons a natura constitutus. [284] Quam OB rem ut ii qui superiores sunt submittere se debent in amicitia, sic quodam modo inferiores extollere. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec OB aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et OB eam ipsam causam in amicitia parum iustus. [304] Quam OB rem primum danda opera est ne qua amicorum discidia fiant; sin tale aliquid euenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae uideantur. [377] Quam OB rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. [384] Quam OB rem ad illa prima redeamus eaque ipsa concludamus aliquando. OBIRE [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses OBIRE. OBIURGANDI [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et OBIURGANDI, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. OBIURGARI [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, OBIURGARI moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. OBIURGATIO [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut OBIURGATIO contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. OBLATIS [261] Addendum eodem est, ut ne criminibus aut inferendis delectetur aut credat OBLATIS, quae pertinent omnia ad eam, quam iam dudum tracto, constantiam. OBLECTATIONIS [396] In hac mihi de re publica consensus, in hac rerum priuatarum consilium, in eadem requies plena OBLECTATIONIS fuit. OBSCURATUM [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, OBSCURATUM iri arbitrantur, quia non sine magna causa sit neglecta amicitia. OBSCURUM [59] Quare sibi habeant sapientiae nomen et inuidiosum et OBSCURUM; concedant ut uiri boni fuerint. OBSEQUI [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus OBSEQUI nollent. OBSEQUIO [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem OBSEQUIO impellitur. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in OBSEQUIO autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. OBSEQUIUM [341] Sed nescio quo modo uerum est, quod in Andria familiaris meus dicit: OBSEQUIUM amicos, ueritas odium parit. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed OBSEQUIUM multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. OBSERUANTUR [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et OBSERUANTUR temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. OBSERUARE [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec OBSERUARE restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. OBSISTERE [104] Studiis enim generorum, praesertim in re bona, cum difficile est, tum ne aequum quidem OBSISTERE. OBSURDESCIMUS [339] Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid uelit, anquirat, desideret, tamen OBSURDESCIMUS nescio quo modo nec ea, quae ab ea monemur, audimus. OCCIDISSET [399] Quarum rerum recordatio et memoria si una cum illo OCCIDISSET, desiderium coniunctissimi atque amantissimi uiri ferre nullo modo possem. OCCULTARE [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte OCCULTARE sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. OCCULTUS [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et OCCULTUS ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. OCCUPARE [167] Ti- Gracchus regnum OCCUPARE conatus est, uel regnauit is quidem paucos menses. OCULIS [398] Nam quid ego de studiis dicam cognoscendi semper aliquid atque discendi? in quibus remoti ab OCULIS populi omne otiosum tempus contriuimus. OCULOS [19] Sed existimare debes omnium OCULOS in te esse coniectos unum; te sapientem et appellant et existimant. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante OCULOS sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante OCULOS, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. ODERIT [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non ODERIT? [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas ODERIT. [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque ODERIT, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque ODERIT, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. ODIA [143] Eorum querella inueterata non modo familiaritates exstingui solere sed ODIA etiam gigni sempiterna. ODIIS [87] Quae enim domus tam stabilis, quae tam firma ciuitas est, quae non ODIIS et discidiis funditus possit euerti? ODIO [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali ODIO a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. ODIOSUM [283] ODIOSUM sane genus hominum officia exprobrantium; quae meminisse debet is in quem conlata sunt, non commemorare, qui contulit. ODISSE [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando ODISSE possemus. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel ODISSE magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. ODIUM [341] Sed nescio quo modo uerum est, quod in Andria familiaris meus dicit: Obsequium amicos, ueritas ODIUM parit. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur ODIUM, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. OFFENDI [397] Numquam illum ne minima quidem re OFFENDI, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. OFFENSIO [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda OFFENSIO est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. OFFENSIONE [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et OFFENSIONE animi non acerba. [327] Nam implicati ultro et citro uel usu diuturno uel etiam officiis repente in medio cursu amicitias exorta aliqua OFFENSIONE disrumpimus. OFFENSIONUMQUE [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum OFFENSIONUMQUE dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. OFFICIA [283] Odiosum sane genus hominum OFFICIA exprobrantium; quae meminisse debet is in quem conlata sunt, non commemorare, qui contulit. OFFICII [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat OFFICII. OFFICIIS [232] Altera sententia est, quae definit amicitiam paribus OFFICIIS ac uoluntatibus. [327] Nam implicati ultro et citro uel usu diuturno uel etiam OFFICIIS repente in medio cursu amicitias exorta aliqua offensione disrumpimus. OFFICIO [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto OFFICIO, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. OFFICIORUMQUE [201] Nihil est enim remuneratione beneuolentiae, nihil uicissitudine studiorum OFFICIORUMQUE iucundius. OFFICIOSE [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere se putant, quod OFFICIOSE et amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. OFFICIUM [91] Itaque si quando aliquod OFFICIUM exstitit amici in periculis aut adeundis aut communicandis, quis est qui id non maximis efferat laudibus? OMITTAM [26] Quo modo, ut alia OMITTAM, mortem filii tulit! memineram Paulum, uideram Galum, sed hi in pueris, Cato in perfecto et spectato uiro. [255] Quid? haec ut OMITTAM, quam graues, quam difficiles plerisque uidentur calamitatum societates! ad quas non est facile inuentu qui descendant. OMITTAMUS [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem OMITTAMUS, qui omnino nusquam reperiuntur. OMNE [398] Nam quid ego de studiis dicam cognoscendi semper aliquid atque discendi? in quibus remoti ab oculis populi OMNE otiosum tempus contriuimus. OMNEM [265] Tristitia autem et in omni re seueritas habet illa quidem grauitatem, sed amicitia remissior esse debet et liberior et dulcior et ad OMNEM comitatem facilitatemque procliuior. OMNES [34] Quid dicam de moribus facillimis, de pietate in matrem, liberalitate in sorores, bonitate in suos, iustitia in OMNES? nota sunt uobis. [63] Sic enim mihi perspicere uideor, ita natos esse nos ut inter OMNES esset societas quaedam, maior autem ut quisque proxime accederet. [90] Atque hoc quidem OMNES mortales et intellegunt et re probant. [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas OMNES cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque OMNES per se posse esse ampliores uolebat. [287] Non enim neque tu possis, quamuis excellas, OMNES tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. [330] Una est enim amicitia in rebus humanis, de cuius utilitate OMNES uno ore consentiunt. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia OMNES ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [381] Ut me hodie ante OMNES comicos stultos senes Versaris atque inlusseris lautissume. OMNI [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in OMNI sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio OMNI uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [265] Tristitia autem et in OMNI re seueritas habet illa quidem grauitatem, sed amicitia remissior esse debet et liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque procliuior. [296] Atque in OMNI re considerandum est et quid postules ab amico et quid patiare a te impetrari. [310] Et quidem omnia praeclara rara, nec quicquam difficilius quam reperire quod sit OMNI ex parte in suo genere perfectum. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum OMNI animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [343] OMNI igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. OMNIA [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut OMNIA tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque OMNIA morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [75] Quid dulcius quam habere quicum OMNIA audeas sic loqui ut tecum? [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque OMNIA in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem OMNIA referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. [142] Illos autem qui quiduis ab amico auderent postulare, postulatione ipsa profiteri OMNIA se amici causa esse facturos. [144] Haec ita multa quasi fata impendere amicitiis ut OMNIA subterfugere non modo sapientiae sed etiam felicitatis diceret sibi uideri. [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, OMNIA semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut OMNIA ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae OMNIA pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [261] Addendum eodem est, ut ne criminibus aut inferendis delectetur aut credat oblatis, quae pertinent OMNIA ad eam, quam iam dudum tracto, constantiam. [310] Et quidem OMNIA praeclara rara, nec quicquam difficilius quam reperire quod sit omni ex parte in suo genere perfectum. [323] Haec est, inquam, societas, in qua OMNIA insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium OMNIA, nihil ad ueritatem. [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi OMNIA adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. [354] Secerni autem blandus amicus a uero et internosci tam potest adhibita diligentia quam OMNIA fucata et simulata a sinceris atque ueris. [402] OMNIA autem breuia tolerabilia esse debent, etiamsi magna sunt. OMNIAQUE [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, OMNIAQUE alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. OMNIBUS [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex OMNIBUS saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam OMNIBUS rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat OMNIBUS, quod bonam spem praelucet in posterum nec debilitari animos aut cadere patitur. [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere OMNIBUS copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod OMNIBUS in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [276] Quod faciendum imitandumque est OMNIBUS, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [395] Equidem ex OMNIBUS rebus quas mihi aut fortuna aut natura tribuit, nihil habeo quod cum amicitia Scipionis possim comparare. OMNINO [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset OMNINO, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui OMNINO nusquam reperiuntur. [209] Atque haud sciam an ne opus sit quidem nihil umquam OMNINO deesse amicis. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum OMNINO, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [289] OMNINO amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. [307] OMNINO omnium horum uitiorum atque incommodorum una cautio est atque una prouisio, ut ne nimis cito diligere incipiant neue non dignos. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis OMNINO aspiciendi potestatem eriperet. [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere OMNINO leuitatis est. [368] OMNINO est amans sui uirtus; optime enim se ipsa nouit, quamque amabilis sit, intellegit. OMNIS [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est OMNIS uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut OMNIS caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod OMNIS eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius OMNIS sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata OMNIS est e uita sublata iucunditas. OMNISQUE [279] Fructus enim ingenii et uirtutis OMNISQUE praestantiae tum maximus capitur, cum in proximum quemque confertur. OMNIUM [9] Cum enim saepe mecum ageres ut de amicitia scriberem aliquid, digna mihi res cum OMNIUM cognitione tum nostra familiaritate uisa est. [19] Sed existimare debes OMNIUM oculos in te esse coniectos unum; te sapientem et appellant et existimant. [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi OMNIUM diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in OMNIUM rerum abundantia uiuere? [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos OMNIUM rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [307] Omnino OMNIUM horum uitiorum atque incommodorum una cautio est atque una prouisio, ut ne nimis cito diligere incipiant neue non dignos. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque OMNIUM patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [332] Serpit enim nescio quo modo per OMNIUM uitas amicitia nec ullam aetatis degendae rationem patitur esse expertem sui. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans OMNIUM rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. [335] Quis tam esset ferreus qui eam uitam ferre posset, cuique non auferret fructum uoluptatum OMNIUM solitudo? [349] Cum autem OMNIUM rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. OPERA [210] Ubi enim studia nostra uiguissent, si numquam consilio, numquam OPERA nostra nec domi nec militiae Scipio eguisset? [304] Quam ob rem primum danda OPERA est ne qua amicorum discidia fiant; sin tale aliquid euenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae uideantur. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti OPERA danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. OPERE [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam OPERE leuandi sunt. OPES [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, OPES, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [221] Atque ut huius, quem dixi, mores ueros amicos parare non potuerunt, sic multorum OPES praepotentium excludunt amicitias fideles. [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, OPES amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant OPES eisque honori sint et dignitati. OPIBUS [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui OPIBUS et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, OPIBUS possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. OPINIO [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis OPINIO fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris. OPINIONE [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim OPINIONE fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac OPINIONE non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [369] Ego autem non de uirtute nunc loquor sed de uirtutis OPINIONE. OPINOR [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse OPINOR mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [204] Quam ob rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut OPINOR, bonis inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae fons a natura constitutus. [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut OPINOR, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. OPORTEAT [165] Etenim eo loco, Fanni et Scaeuola, locati sumus ut nos longe prospicere OPORTEAT futuros casus rei publicae. OPORTEBAT [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra OPORTEBAT, delicto dolere, correctione gaudere. OPORTERE [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare OPORTERE, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. OPORTET [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare OPORTET beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. [264] Accedat huc suauitas quaedam OPORTET sermonum atque morum, haudquaquam mediocre condimentum amicitiae. [325] Quocirca (dicendum est enim saepius), cum iudicaris, diligere OPORTET, non, cum dilexeris, iudicare. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri OPORTET, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. OPPORTUNAE [77] Denique ceterae res quae expetuntur OPPORTUNAE sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. OPPORTUNITATES [73] Talis igitur inter uiros amicitia tantas OPPORTUNITATES habet quantas uix queo dicere. OPPRESSAE [304] Quam ob rem primum danda opera est ne qua amicorum discidia fiant; sin tale aliquid euenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam OPPRESSAE uideantur. OPTANDUM [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem OPTANDUM est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. OPTANTUR [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut OPTANTUR, spectare debemus. OPTARE [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem OPTARE uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset OPTARE? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et OPTARE, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. OPTIMAM [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam OPTIMAM bene uiuendi ducem. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, OPTIMAM et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. OPTIME [45] Quam ob rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum OPTIME est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius introieram, sic prius exire de uita. [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque OPTIME consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. [368] Omnino est amans sui uirtus; OPTIME enim se ipsa nouit, quamque amabilis sit, intellegit. OPTIMI [42] Id si ita est, ut OPTIMI cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? [135] Laelius: Audite ergo, OPTIMI uiri, ea quae saepissime inter me et Scipionem de amicitia disserebantur. OPTIMIS [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in OPTIMIS quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. OPTIMOQUE [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, OPTIMOQUE et iustissimo cuique expeditissimum. OPTIMUM [324] Quod cum OPTIMUM maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. OPTUMUS [322] Quae si quos inter societas aut est aut fuit aut futura est, eorum est habendus ad summum naturae bonum OPTUMUS beatissimusque comitatus. OPULENTI [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam OPULENTI et calamitosi quam ii qui putentur beati. OPUS [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum OPUS est egetque exercitatione non parua. [209] Atque haud sciam an ne OPUS sit quidem nihil umquam omnino deesse amicis. ORACULO [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis ORACULO sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis ORACULO sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. ORATIO [298] Est etiam quasi quaedam calamitas in amicitiis dimittendis non numquam necessaria; iam enim a sapientium familiaritatibus ad uulgares amicitias ORATIO nostra delabitur. [359] Sed adfuistis, et est in manibus ORATIO. [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit ORATIO. ORATIONE [358] Quanta illi, di immortales, fuit grauitas, quanta in ORATIONE maiestas! ut facile ducem populi Romani, non comitem diceres. ORATIONEM [98] Qualis tum patronus iustitiae fuit contra accuratam ORATIONEM Phili! [362] Tamen illius uendibilem ORATIONEM religio deorum immortalium nobis defendentibus facile uincebat. [371] Hos delectat assentatio, his fictus ad ipsorum uoluntatem sermo cum adhibetur, ORATIONEM illam uanam testimonium esse laudum suarum putant. ORATIONIS [96] Fannius: Nos autem a te potius; quamquam etiam ab istis saepe quaesiui et audiui non inuitus equidem; sed aliud quoddam filum ORATIONIS tuae. ORBATUS [30] Moueor enim tali amico ORBATUS qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [400] Sed nec illa exstincta sunt alunturque potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis plane ORBATUS essem, magnum tamen adfert mihi aetas ipsa solacium. ORDINIS [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ORDINIS amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. ORE [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ORE. [330] Una est enim amicitia in rebus humanis, de cuius utilitate omnes uno ORE consentiunt. ORESTEM [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades ORESTEM se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, ORESTEM se esse perseueraret. ORESTES [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter ORESTES esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, ORESTES autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. ORIATUR [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas ORIATUR, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. ORITUR [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab his sermo ORITUR, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. ORNAMENTUM [320] Nam maximum ORNAMENTUM amicitiae tollit qui ex ea tollit uerecundiam. ORTA [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia ORTA amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. ORTUM [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ORTUM amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [130] ORTUM quidem amicitiae uidetis, nisi quid ad haec forte uultis. ORTUS [128] Sic et utilitates ex amicitia maximae capientur et erit eius ORTUS a natura quam ab imbecillitate grauior et uerior. OSTENDAS [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque OSTENDAS, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. OSTENDIT [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et OSTENDIT suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. OSTENTATIO [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque OSTENTATIO esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. OSURUS [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset OSURUS; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. OTIOSI [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus OTIOSI, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [53] Laelius: Ego uero non grauarer, si mihi ipse confiderem; nam et praeclara res est et sumus, ut dixit Fannius, OTIOSI. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt OTIOSI, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. OTIOSUM [398] Nam quid ego de studiis dicam cognoscendi semper aliquid atque discendi? in quibus remoti ab oculis populi omne OTIOSUM tempus contriuimus. OUES [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et OUES quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. P [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [169] Hunc etiam post mortem secuti amici et propinqui quid in P- Scipione effecerint, sine lacrimis non queo dicere. [287] Non enim neque tu possis, quamuis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. [389] Vicissim autem senes in adulescentium caritate acquiescimus, ut in uestra, ut in Q- Tuberonis; equidem etiam admodum adulescentis P- Rutili, A. PACTO [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo PACTO uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam PACTO mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo PACTO potest. [383] Sed nescio quo PACTO ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. PACUUI [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- PACUUI noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. PAEDAGOGI [290] Isto enim modo nutrices et PAEDAGOGI iure uetustatis plurimum beneuolentiae postulabunt; qui neglegendi quidem non sunt sed alio quodam modo aestimandi. PAENE [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae PAENE sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [258] Qui igitur utraque in re grauem, constantem, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc ex maxime raro genere hominum iudicare debemus et PAENE diuino. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat PAENE unum ex duobus. PAPIRIUS [356] Quibus blanditiis C- PAPIRIUS nuper influebat in auris contionis, cum ferret legem de tribunis plebis reficiendis! PAPUM [158] Videmus PAPUM Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. PAR [233] Hoc quidem est nimis exigue et exiliter ad calculos uocare amicitiam, ut PAR sit ratio acceptorum et datorum. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi PAR est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [318] PAR est autem primum ipsum esse uirum bonum, tum alterum similem sui quaerere. PARANDIS [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem PARANDIS adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. PARANT [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum PARANT, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. PARANTUR [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae PARANTUR pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. PARARE [221] Atque ut huius, quem dixi, mores ueros amicos PARARE non potuerunt, sic multorum opes praepotentium excludunt amicitias fideles. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera PARARE, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non PARARE, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. PARASITORUM [373] Nec PARASITORUM in comoediis assentatio faceta nobis uideretur, nisi essent milites gloriosi. PARATUS [372] Nulla est igitur haec amicitia, cum alter uerum audire non uult, alter ad mentiendum PARATUS est. PAREATUR [184] Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non modo aperte sed etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae PAREATUR. PAREM [273] Sed maximum est in amicitia PAREM esse inferiori. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam PAREM, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. PARENT [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui PARENT, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. PARENTES [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et PARENTES, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. PARENTIBUS [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si PARENTIBUS nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. PARES [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque PARES in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. PARIA [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur PARIA amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. PARIBUS [232] Altera sententia est, quae definit amicitiam PARIBUS officiis ac uoluntatibus. PARIT [341] Sed nescio quo modo uerum est, quod in Andria familiaris meus dicit: Obsequium amicos, ueritas odium PARIT. PARITER [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae PARITER aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim PARITER cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. PARTA [208] Non enim tam utilitas PARTA per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. PARTE [250] Est igitur prudentis sustinere ut cursum, sic impetum beneuolentiae, quo utamur quasi equis temptatis, sic amicitia ex aliqua PARTE periclitatis moribus amicorum. [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera PARTE proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [310] Et quidem omnia praeclara rara, nec quicquam difficilius quam reperire quod sit omni ex PARTE in suo genere perfectum. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex PARTE liberaliter uiuere. PARTIBUS [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae PARTIBUS dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. PARTIENS [79] Nam et secundas res splendidiores facit amicitia et aduersas PARTIENS communicansque leuiores. PARTIM [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): PARTIM fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. PARTURIAT [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam PARTURIAT unus pro pluribus. PARUA [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non PARUA. [251] Quidam saepe in PARUA pecunia perspiciuntur quam sint leues, quidam autem, quos parua mouere non potuit, cognoscuntur in magna. [251] Quidam saepe in parua pecunia perspiciuntur quam sint leues, quidam autem, quos PARUA mouere non potuit, cognoscuntur in magna. PARUISSEM [151] Numquam' inquit 'uoluisset id quidem; sed si uoluisset, PARUISSEM. PARUIT [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit; non enim PARUIT ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. PARUM [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem PARUM; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia PARUM iustus. PARUMPER [15] Tu uelim a me animum PARUMPER auertas, Laelium loqui ipsum putes. PARUO [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos PARUO contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. PASTORES [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in PASTORES, quos patres multos annos esse duxerunt. PATEFACIAT [367] Ita fit, ut is assentatoribus PATEFACIAT aures suas maxime, qui ipse sibi assentetur et se maxime ipse delectet. PATEFACTUM [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id PATEFACTUM et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. PATERE [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum PATERE, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium PATERE in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. PATI [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is PATI non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. PATIARE [296] Atque in omni re considerandum est et quid postules ab amico et quid PATIARE a te impetrari. PATIATUR [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is in culpa sit qui faciat, non is qui PATIATUR iniuriam. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se PATIATUR, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. PATIENTER [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum PATIENTER accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. PATITUR [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum nec debilitari animos aut cadere PATITUR. [332] Serpit enim nescio quo modo per omnium uitas amicitia nec ullam aetatis degendae rationem PATITUR esse expertem sui. PATIUNTUR [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique PATIUNTUR, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. PATRE [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a PATRE ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. PATRES [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud PATRES nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos PATRES multos annos esse duxerunt. PATRIAE [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae PATRIAE iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum PATRIAE inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. PATRIAM [147] Numne, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra PATRIAM arma illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici regnum adpetentem, num Maelium debuerunt iuuare? [179] His adiutor contra PATRIAM inuentus est nemo; itaque mortem sibi uterque consciuit. PATRIBUS [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a PATRIBUS maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a PATRIBUS conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a PATRIBUS accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. [278] Quod est multo profecto magis in ueris PATRIBUS certisque faciendum. PATRONUS [98] Qualis tum PATRONUS iustitiae fuit contra accuratam orationem Phili! PAUCI [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et PAUCI admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. [78] Neque ego nunc de uulgari aut de mediocri, quae tamen ipsa et delectat et prodest, sed de uera et perfecta loquor, qualis eorum qui PAUCI nominantur fuit. PAUCIS [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, PAUCIS diebus post mortem Africani. PAUCORUM [36] Quid igitur hunc PAUCORUM annorum accessio iuuare potuisset? PAUCOS [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter PAUCOS iungeretur. [167] Ti- Gracchus regnum occupare conatus est, uel regnauit is quidem PAUCOS menses. PAULO [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter PAULO ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut PAULO ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. PAULOS [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, PAULOS, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. PAULUM [26] Quo modo, ut alia omittam, mortem filii tulit! memineram PAULUM, uideram Galum, sed hi in pueris, Cato in perfecto et spectato uiro. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- PAULUM, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. PECCANTIBUS [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica PECCANTIBUS non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. PECCASSE [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; PECCASSE enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. PECCATI [155] Nulla est igitur excusatio PECCATI, si amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris. PECCATIS [164] Turpis enim excusatio est et minime accipienda cum in ceteris PECCATIS, tum si quis contra rem publicam se amici causa fecisse fateatur. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod PECCATIS indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. PECCATORUMQUE [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum PECCATORUMQUE omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. PECCAUERIS [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa PECCAUERIS; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris. PECCET [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime PECCET amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. PECTUS [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum PECTUS uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. PECUDEM [195] Quid enim interest motu animi sublato non dico inter PECUDEM et hominem, sed inter hominem et truncum aut saxum aut quiduis generis eiusdem? PECUDES [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam PECUDES eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. PECUDUM [125] Ab his qui PECUDUM ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. PECUNIA [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur PECUNIA, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [251] Quidam saepe in parua PECUNIA perspiciuntur quam sint leues, quidam autem, quos parua mouere non potuit, cognoscuntur in magna. PECUNIAE [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque PECUNIAE cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. PECUNIAM [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui PECUNIAM praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? PENURIA [247] Sunt igitur firmi et stabiles et constantes eligendi; cuius generis est magna PENURIA. PEPERIT [64] Itaque ciues potiores quam peregrini, propinqui quam alieni; cum his enim amicitiam natura ipsa PEPERIT; sed ea non satis habet firmitatis. PER [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete PER uisum ex Africano audisse dicebat. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus PER se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit PER quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [208] Non enim tam utilitas parta PER amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes PER se posse esse ampliores uolebat. [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia PER se et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, haec uis amicitiae et qualis et quanta sit. [313] Ipse enim se quisque diligit, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod PER se sibi quisque carus est. [332] Serpit enim nescio quo modo PER omnium uitas amicitia nec ullam aetatis degendae rationem patitur esse expertem sui. PERCIPI [86] Id si minus intellegitur, quanta uis amicitiae concordiaeque sit, ex dissensionibus atque ex discordiis PERCIPI potest. PERCIPIUNTUR [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis PERCIPIUNTUR saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. PERDUCERE [287] Non enim neque tu possis, quamuis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos PERDUCERE, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. PERDUXISSENT [139] Sin autem ad adulescentiam PERDUXISSENT, dirimi tamen interdum contentione uel uxoriae condicionis uel commodi alicuius, quod idem adipisci uterque non posset. PEREGRINATIONES [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam PEREGRINATIONES rusticationesque communes. PEREGRINI [64] Itaque ciues potiores quam PEREGRINI, propinqui quam alieni; cum his enim amicitiam natura ipsa peperit; sed ea non satis habet firmitatis. PERFECTA [78] Neque ego nunc de uulgari aut de mediocri, quae tamen ipsa et delectat et prodest, sed de uera et PERFECTA loquor, qualis eorum qui pauci nominantur fuit. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, PERFECTA quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. PERFECTO [26] Quo modo, ut alia omittam, mortem filii tulit! memineram Paulum, uideram Galum, sed hi in pueris, Cato in PERFECTO et spectato uiro. PERFECTORUM [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis PERFECTORUM hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. PERFECTUM [310] Et quidem omnia praeclara rara, nec quicquam difficilius quam reperire quod sit omni ex parte in suo genere PERFECTUM. PERGE [131] Fannius: Tu uero PERGE, Laeli; pro hoc enim, qui minor est natu, meo iure respondeo. PERGRATUM [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, PERGRATUM mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. PERICLITATIS [250] Est igitur prudentis sustinere ut cursum, sic impetum beneuolentiae, quo utamur quasi equis temptatis, sic amicitia ex aliqua parte PERICLITATIS moribus amicorum. PERICULIS [91] Itaque si quando aliquod officium exstitit amici in PERICULIS aut adeundis aut communicandis, quis est qui id non maximis efferat laudibus? PERMANEBIT [85] Quod si exemeris ex rerum natura beneuolentiae coniunctionem, nec domus ulla nec urbs stare poterit, ne agri quidem cultus PERMANEBIT. PERMANERE [136] Quamquam ille quidem nihil difficilius esse dicebat, quam amicitiam usque ad extremum uitae diem PERMANERE. [291] Aliter amicitiae stabiles PERMANERE non possunt. PERMANET [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique PERMANET stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. PERMULTI [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, PERMULTI sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. PERNICIEM [171] Serpit deinde res; quae procliuis ad PERNICIEM, cum semel coepit, labitur. PERNICIOSA [366] Quamquam ista assentatio, quamuis PERNICIOSA sit, nocere tamen nemini potest nisi ei qui eam recipit atque ea delectatur. PERNICIOSUS [321] Itaque in iis PERNICIOSUS est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. PERPAUCIS [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, PERPAUCIS ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. PERPENDITUR [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate PERPENDITUR? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. PERSAEPE [293] Recte etiam praecipi potest in amicitiis, ne intemperata quaedam beneuolentia, quod PERSAEPE fit, impediat magnas utilitates amicorum. PERSEQUANTUR [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non PERSEQUANTUR argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. PERSEUERARET [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse PERSEUERARET. PERSICO [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello PERSICO seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. PERSOLUIT [154] Itaque hac amentia quaestione noua perterritus in Asiam profugit, ad hostes se contulit, poenas rei publicae graues iustasque PERSOLUIT. PERSONA [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior PERSONA quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli PERSONA uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis PERSONA, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. [382] Haec enim etiam in fabulis stultissima PERSONA est improuidorum et credulorum senum. PERSPECTO [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio PERSPECTO et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum primum motum animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. PERSPEXISSET [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum PERSPEXISSET, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. PERSPICERE [63] Sic enim mihi PERSPICERE uideor, ita natos esse nos ut inter omnes esset societas quaedam, maior autem ut quisque proxime accederet. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis PERSPICERE uideamur. [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem PERSPICERE uideantur? PERSPICIUNTUR [251] Quidam saepe in parua pecunia PERSPICIUNTUR quam sint leues, quidam autem, quos parua mouere non potuit, cognoscuntur in magna. PERSTRINXI [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante PERSTRINXI) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. PERTERRITUS [154] Itaque hac amentia quaestione noua PERTERRITUS in Asiam profugit, ad hostes se contulit, poenas rei publicae graues iustasque persoluit. PERTINENT [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia PERTINENT ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [261] Addendum eodem est, ut ne criminibus aut inferendis delectetur aut credat oblatis, quae PERTINENT omnia ad eam, quam iam dudum tracto, constantiam. PERTINERE [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos PERTINERE arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. PERTINET [205] Sed eadem bonitas etiam ad multitudinem PERTINET. PERUENIRE [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, PERUENIRE, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, PERUENIRE. PERUENIRET [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera PERUENIRET. PERUENISSE [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos PERUENISSE. PERUERSE [317] Sed plerique PERUERSE, ne dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. PESTEM [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; PESTEM enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis PESTEM esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. PETAMUS [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta PETAMUS, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. PETATIS [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo PETATIS qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. PETIUIT [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum PETIUIT numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. PHILI [98] Qualis tum patronus iustitiae fuit contra accuratam orationem PHILI! PHILO [275] Numquam se ille PHILO, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. PHILOS [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, PHILOS; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. PHILUS [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et PHILUS et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. PIETATE [34] Quid dicam de moribus facillimis, de PIETATE in matrem, liberalitate in sorores, bonitate in suos, iustitia in omnes? nota sunt uobis. PILAE [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut PILAE studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. PINGUI [61] Agamus igitur PINGUI, ut aiunt, Minerua. PLACET [146] Quam ob rem id primum uideamus, si PLACET, quatenus amor in amicitia progredi debeat. PLACUISSE [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, PLACUISSE opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. PLANE [400] Sed nec illa exstincta sunt alunturque potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis PLANE orbatus essem, magnum tamen adfert mihi aetas ipsa solacium. PLAUDEBANT [93] Stantes PLAUDEBANT in re ficta; quid arbitramur in uera facturos fuisse? PLEBIS [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus PLEBIS capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. [356] Quibus blanditiis C- Papirius nuper influebat in auris contionis, cum ferret legem de tribunis PLEBIS reficiendis! PLECTIMUR [326] Sed cum multis in rebus neglegentia PLECTIMUR, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod uetamur uetere prouerbio. PLENA [396] In hac mihi de re publica consensus, in hac rerum priuatarum consilium, in eadem requies PLENA oblectationis fuit. PLERIQUE [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu PLERIQUE angi solent. [282] Quorum PLERIQUE aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere se putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. [311] Sed PLERIQUE neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. [317] Sed PLERIQUE peruerse, ne dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. PLERISQUE [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in PLERISQUE, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in PLERISQUE pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [255] Quid? haec ut omittam, quam graues, quam difficiles PLERISQUE uidentur calamitatum societates! ad quas non est facile inuentu qui descendant. PLEROSQUE [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis PLEROSQUE conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. PLERUMQUE [141] Magna etiam discidia et PLERUMQUE iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [218] Quod si forte, ut fit PLERUMQUE, ceciderunt, tum intellegitur quam fuerint inopes amicorum. [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam PLERUMQUE efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. PLURES [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii PLURES, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [174] PLURES enim discent quem ad modum haec fiant, quam quem ad modum iis resistatur. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo PLURES det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. PLURIBUS [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis PLURIBUS utimur quam amicitia. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro PLURIBUS; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro PLURIBUS. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex PLURIBUS, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? PLURIMAS [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res PLURIMAS continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [81] Cumque PLURIMAS et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum nec debilitari animos aut cadere patitur. PLURIMUM [119] Ut enim quisque sibi PLURIMUM confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [184] PLURIMUM in amicitia amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non modo aperte sed etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua PLURIMUM est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [224] Quid autem stultius quam, cum PLURIMUM copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [290] Isto enim modo nutrices et paedagogi iure uetustatis PLURIMUM beneuolentiae postulabunt; qui neglegendi quidem non sunt sed alio quodam modo aestimandi. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci PLURIMUM est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. PLUS [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, PLUS nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; PLUS apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [153] Et hercule ita fecit uel PLUS etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non PLUS quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne PLUS reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne PLUS aequo quid in amicitiam congeratur. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit PLUS uidisse uideatur. POENA [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem POENA statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. POENAM [170] Nam Carbonem, quocumque modo potuimus, propter recentem POENAM Ti- Gracchi sustinuimus; de C- Gracchi autem tribunatu quid expectem, non libet augurari. POENAS [154] Itaque hac amentia quaestione noua perterritus in Asiam profugit, ad hostes se contulit, POENAS rei publicae graues iustasque persoluit. POMPEI [303] Ab amicitia Q- POMPEI meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. POMPEIO [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- POMPEIO, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. PONATUR [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis PONATUR de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. PONERENTUR [138] Atque earum rerum exemplum ex similitudine capiebat ineuntis aetatis, quod summi puerorum amores saepe una cum praetexta toga PONERENTUR. PONTIFICEM [3] Quo mortuo me ad PONTIFICEM Scaeuolam contuli, quem unum nostrae ciuitatis et ingenio et iustitia praestantissimum audeo dicere. PONUNT [71] Qui autem in uirtute summum bonum PONUNT, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. POPULAREM [355] Contio, quae ex imperitissimis constat, tamen iudicare solet quid intersit inter POPULAREM, id est assentatorem et leuem ciuem, et inter constantem et seuerum et grauem. POPULARIS [360] Itaque lex POPULARIS suffragiis populi repudiata est. [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam POPULARIS lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. POPULI [358] Quanta illi, di immortales, fuit grauitas, quanta in oratione maiestas! ut facile ducem POPULI Romani, non comitem diceres. [360] Itaque lex popularis suffragiis POPULI repudiata est. [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad POPULI beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. [398] Nam quid ego de studiis dicam cognoscendi semper aliquid atque discendi? in quibus remoti ab oculis POPULI omne otiosum tempus contriuimus. POPULO [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, POPULO Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum POPULO. POPULOS [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam POPULOS uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. POPULUM [173] Videre iam uideor POPULUM a senatu disiunctum, multitudinis arbitrio res maximas agi. POPULUS [168] Num quid simile POPULUS Romanus audierat aut uiderat? POSITA [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te POSITA esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [70] Beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca et incerta, POSITA non tam in consiliis nostris quam in fortunae temeritate. [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso POSITA iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. POSITUM [12] Genus autem hoc sermonum POSITUM in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. POSSE [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini POSSE contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non POSSE; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [60] Ne id quidem facient, negabunt id nisi sapienti POSSE concedi. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci POSSE, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse POSSE? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere POSSE, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non POSSE dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [262] Ita fit uerum illud, quod initio dixi, amicitiam nisi inter bonos esse non POSSE. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se POSSE esse ampliores uolebat. [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere POSSE), ad leues amicitias defluxit oratio. POSSEM [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad POSSEM et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [399] Quarum rerum recordatio et memoria si una cum illo occidisset, desiderium coniunctissimi atque amantissimi uiri ferre nullo modo POSSEM. POSSEMUS [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse POSSEMUS. POSSENT [94] Facile indicabat ipsa natura uim suam, cum homines, quod facere ipsi non POSSENT, id recte fieri in altero iudicarent. POSSESSIO [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa POSSESSIO; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. POSSET [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil POSSET accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse POSSET, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [139] Sin autem ad adulescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum contentione uel uxoriae condicionis uel commodi alicuius, quod idem adipisci uterque non POSSET. [219] Quod Tarquinium dixisse ferunt, tum exsulantem se intellexisse quos fidos amicos habuisset, quos infidos, cum iam neutris gratiam referre POSSET. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non POSSET uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale POSSET contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. [335] Quis tam esset ferreus qui eam uitam ferre POSSET, cuique non auferret fructum uoluptatum omnium solitudo? POSSIM [395] Equidem ex omnibus rebus quas mihi aut fortuna aut natura tribuit, nihil habeo quod cum amicitia Scipionis POSSIM comparare. POSSINT [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus POSSINT, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. POSSIS [286] Tantum autem cuique tribuendum, primum quantum ipse efficere POSSIS, deinde etiam quantum ille quem diligas atque adiuues, sustinere. [287] Non enim neque tu POSSIS, quamuis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. [288] Quod si etiam POSSIS quiduis deferre ad alterum, uidendum est tamen, quid ille possit sustinere. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus POSSIS, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. POSSIT [87] Quae enim domus tam stabilis, quae tam firma ciuitas est, quae non odiis et discidiis funditus POSSIT euerti? [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non POSSIT animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare POSSIT, non admodum delectari? [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non POSSIT esse iucunda. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia POSSIT. [288] Quod si etiam possis quiduis deferre ad alterum, uidendum est tamen, quid ille POSSIT sustinere. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri POSSIT, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non POSSIT. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non POSSIT, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. POSSUM [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare POSSUM, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum POSSUM ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [401] Diutius enim iam in hoc desiderio esse non POSSUM. POSSUMUS [159] Igitur ne suspicari quidem POSSUMUS quemquam horum ab amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra ius iurandum, contra rem publicam esset. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi POSSUMUS; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. POSSUNT [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia POSSUNT, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines POSSUNT, naturam optimam bene uiuendi ducem. [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse POSSUNT, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere POSSUNT qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. [291] Aliter amicitiae stabiles permanere non POSSUNT. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non POSSUNT, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, quales ipsi esse non POSSUNT, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. POST [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus POST mortem Africani. [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt POST mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. [169] Hunc etiam POST mortem secuti amici et propinqui quid in P- Scipione effecerint, sine lacrimis non queo dicere. [172] Videtis in tabella iam ante quanta sit facta labes, primo Gabinia lege, biennio autem POST Cassia. [181] Mihi autem non minori curae est, qualis res publica POST mortem meam futura, quam qualis hodie sit. POSTERIS [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam POSTERIS erit clara et insignis. POSTERITATI [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam POSTERITATI fore. POSTERUM [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in POSTERUM nec debilitari animos aut cadere patitur. POSTREMO [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, POSTREMO ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [352] Negat quis, nego; ait, aio; POSTREMO imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. POSTULABIT [184] Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non modo aperte sed etiam acriter, si res POSTULABIT, et adhibitae pareatur. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero POSTULABIT, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. POSTULABUNT [290] Isto enim modo nutrices et paedagogi iure uetustatis plurimum beneuolentiae POSTULABUNT; qui neglegendi quidem non sunt sed alio quodam modo aestimandi. POSTULARE [142] Illos autem qui quiduis ab amico auderent POSTULARE, postulatione ipsa profiteri omnia se amici causa esse facturos. POSTULARETUR [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset POSTULARETUR, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. POSTULATIONE [142] Illos autem qui quiduis ab amico auderent postulare, POSTULATIONE ipsa profiteri omnia se amici causa esse facturos. POSTULES [296] Atque in omni re considerandum est et quid POSTULES ab amico et quid patiare a te impetrari. POSTULO [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec POSTULO, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. POTENTIAM [69] Diuitias alii praeponunt, bonam alii ualetudinem, alii POTENTIAM, alii honores, multi etiam uoluptates. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam POTENTIAM reuocantis esse sententiam. [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam POTENTIAM; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna causa sit neglecta amicitia. POTENTIOR [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis POTENTIOR? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. POTERIT [85] Quod si exemeris ex rerum natura beneuolentiae coniunctionem, nec domus ulla nec urbs stare POTERIT, ne agri quidem cultus permanebit. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse POTERIT ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri POTERIT, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? POTEST [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli POTEST, ex amicitia non potest; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia non POTEST; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime POTEST, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto POTEST. [74] Principio qui POTEST esse uita 'uitalis', ut ait Ennius, quae non in amici mutua beneuolentia conquiescit? [86] Id si minus intellegitur, quanta uis amicitiae concordiaeque sit, ex dissensionibus atque ex discordiis percipi POTEST. [88] Ex quo quantum boni sit in amicitia iudicari POTEST. [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti POTEST, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non POTEST; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [129] Nam si utilitas amicitias conglutinaret, eadem commutata dissolueret; sed quia natura mutari non POTEST, idcirco uerae amicitiae sempiternae sunt. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi POTEST, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae POTEST esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri POTEST. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum POTEST esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis POTEST esse. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima POTEST esse, morum studiorumque distantia. [293] Recte etiam praecipi POTEST in amicitiis, ne intemperata quaedam beneuolentia, quod persaepe fit, impediat magnas utilitates amicorum. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari POTEST, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non POTEST. [351] Quid enim POTEST esse tam flexibile, tam deuium quam animus eius qui ad alterius non modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? [354] Secerni autem blandus amicus a uero et internosci tam POTEST adhibita diligentia quam omnia fucata et simulata a sinceris atque ueris. [366] Quamquam ista assentatio, quamuis perniciosa sit, nocere tamen nemini POTEST nisi ei qui eam recipit atque ea delectatur. [404] Vos autem hortor ut ita uirtutem locetis, sine qua amicitia esse non POTEST, ut ea excepta nihil amicitia praestabilius putetis. POTESTATE [223] Atque hoc quidem uidere licet, eos qui antea commodis fuerint moribus, imperio, POTESTATE, prosperis rebus immutari, sperni ab iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. POTESTATEM [249] Ita praecurrit amicitia iudicium tollitque experiendi POTESTATEM. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi POTESTATEM eriperet. POTESTATES [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, POTESTATES, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? POTIORES [64] Itaque ciues POTIORES quam peregrini, propinqui quam alieni; cum his enim amicitiam natura ipsa peperit; sed ea non satis habet firmitatis. POTISSIMUM [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos POTISSIMUM diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. POTIUS [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos POTIUS quam ad inferos peruenisse. [96] Fannius: Nos autem a te POTIUS; quamquam etiam ab istis saepe quaesiui et audiui non inuitus equidem; sed aliud quoddam filum orationis tuae. [108] Quapropter a natura mihi uidetur POTIUS quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed POTIUS supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici POTIUS quam ipsi fruantur. [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ille in se est, sed POTIUS eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud POTIUS praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. [242] Quin etiam si minus felices in diligendo fuissemus, ferendum id Scipio POTIUS quam inimicitiarum tempus cogitandum putabat. [304] Quam ob rem primum danda opera est ne qua amicorum discidia fiant; sin tale aliquid euenerit, ut exstinctae POTIUS amicitiae quam oppressae uideantur. [400] Sed nec illa exstincta sunt alunturque POTIUS et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis plane orbatus essem, magnum tamen adfert mihi aetas ipsa solacium. POTUERUNT [221] Atque ut huius, quem dixi, mores ueros amicos parare non POTUERUNT, sic multorum opes praepotentium excludunt amicitias fideles. POTUIMUS [170] Nam Carbonem, quocumque modo POTUIMUS, propter recentem poenam Ti- Gracchi sustinuimus; de C- Gracchi autem tribunatu quid expectem, non libet augurari. POTUISSE [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec POTUISSE non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem POTUISSE dicere; si quae praeterea sunt (credo autem esse multa), ab iis, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae POTUISSE reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. POTUISSET [36] Quid igitur hunc paucorum annorum accessio iuuare POTUISSET? [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere POTUISSET, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. POTUIT [220] Quamquam miror, illa superbia et importunitate si quemquam amicum habere POTUIT. [251] Quidam saepe in parua pecunia perspiciuntur quam sint leues, quidam autem, quos parua mouere non POTUIT, cognoscuntur in magna. [287] Non enim neque tu possis, quamuis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium POTUIT consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. [287] Non enim neque tu possis, quamuis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- non POTUIT. PRAEBUIT [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem PRAEBUIT. PRAECEPTA [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae PRAECEPTA des. PRAECEPTIS [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et PRAECEPTIS suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. PRAECEPTUM [241] Quare hoc quidem PRAECEPTUM, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. PRAECIPI [293] Recte etiam PRAECIPI potest in amicitiis, ne intemperata quaedam beneuolentia, quod persaepe fit, impediat magnas utilitates amicorum. PRAECIPIENDUM [177] PRAECIPIENDUM est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius PRAECIPIENDUM fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. PRAECIPITEM [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens PRAECIPITEM amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. PRAECLARA [53] Laelius: Ego uero non grauarer, si mihi ipse confiderem; nam et PRAECLARA res est et sumus, ut dixit Fannius, otiosi. [310] Et quidem omnia PRAECLARA rara, nec quicquam difficilius quam reperire quod sit omni ex parte in suo genere perfectum. PRAECLARAM [187] O PRAECLARAM sapientiam! PRAECLARE [32] Cum illo uero quis neget actum esse PRAECLARE? [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, PRAECLARE illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. PRAECURRIT [249] Ita PRAECURRIT amicitia iudicium tollitque experiendi potestatem. PRAEDITI [370] Virtute enim ipsa non tam multi PRAEDITI esse quam uideri uolunt. PRAEDITO [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute PRAEDITO, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? PRAEDITOS [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio PRAEDITOS dilexerunt. PRAEFERRE [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam PRAEFERRE amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? PRAEFUIT [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed PRAEFUIT, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. PRAELUCET [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bonam spem PRAELUCET in posterum nec debilitari animos aut cadere patitur. PRAEPONUNT [69] Diuitias alii PRAEPONUNT, bonam alii ualetudinem, alii potentiam, alii honores, multi etiam uoluptates. PRAEPOSTERIS [326] Sed cum multis in rebus neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; PRAEPOSTERIS enim utimur consiliis et acta agimus, quod uetamur uetere prouerbio. PRAEPOTENTIUM [221] Atque ut huius, quem dixi, mores ueros amicos parare non potuerunt, sic multorum opes PRAEPOTENTIUM excludunt amicitias fideles. PRAESAGIRET [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi PRAESAGIRET, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. PRAESENTIA [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo PRAESENTIA uerum etiam futura bella deleuit. PRAESENTIBUS [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a PRAESENTIBUS coram haberi sermo uideretur. PRAESERTIM [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa PRAESERTIM, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [104] Studiis enim generorum, PRAESERTIM in re bona, cum difficile est, tum ne aequum quidem obsistere. PRAESIDIA [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum PRAESIDIA quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. PRAESIDII [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) PRAESIDII adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est PRAESIDII, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. PRAESTABILIUS [404] Vos autem hortor ut ita uirtutem locetis, sine qua amicitia esse non potest, ut ea excepta nihil amicitia PRAESTABILIUS putetis. PRAESTANTIAE [279] Fructus enim ingenii et uirtutis omnisque PRAESTANTIAE tum maximus capitur, cum in proximum quemque confertur. PRAESTANTIAM [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam PRAESTANTIAM uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. PRAESTANTISSIMUM [3] Quo mortuo me ad pontificem Scaeuolam contuli, quem unum nostrae ciuitatis et ingenio et iustitia PRAESTANTISSIMUM audeo dicere. PRAESTAT [65] Namque hoc PRAESTAT amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum PRAESTAT omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum nec debilitari animos aut cadere patitur. PRAESTITERIT [258] Qui igitur utraque in re grauem, constantem, stabilem se in amicitia PRAESTITERIT, hunc ex maxime raro genere hominum iudicare debemus et paene diuino. PRAESTO [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, PRAESTO est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. PRAETER [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute PRAETER ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. PRAETEREA [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si quae PRAETEREA sunt (credo autem esse multa), ab iis, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. [260] Simplicem PRAETEREA et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. PRAETEXTA [138] Atque earum rerum exemplum ex similitudine capiebat ineuntis aetatis, quod summi puerorum amores saepe una cum PRAETEXTA toga ponerentur. PRAETORE [363] Atque id actum est PRAETORE me quinquennio ante quam consul sum factus; ita re magis quam summa auctoritate causa illa defensa est. PRECARI [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! PRECARI ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. PRETIOSA [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa PRETIOSA, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. PRIDIE [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, PRIDIE quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. PRIMA [183] Haec igitur PRIMA lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. [230] Nec enim illa PRIMA uera est, ut, quem ad modum in se quisque sit, sic in amicum sit animatus. [384] Quam ob rem ad illa PRIMA redeamus eaque ipsa concludamus aliquando. PRIMO [172] Videtis in tabella iam ante quanta sit facta labes, PRIMO Gabinia lege, biennio autem post Cassia. PRIMUM [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, PRIMUM ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [56] Sed hoc PRIMUM sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [110] Quod in homine multo est euidentius, PRIMUM ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum PRIMUM motum animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. [146] Quam ob rem id PRIMUM uideamus, si placet, quatenus amor in amicitia progredi debeat. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: PRIMUM ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [286] Tantum autem cuique tribuendum, PRIMUM quantum ipse efficere possis, deinde etiam quantum ille quem diligas atque adiuues, sustinere. [304] Quam ob rem PRIMUM danda opera est ne qua amicorum discidia fiant; sin tale aliquid euenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae uideantur. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, PRIMUM ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [318] Par est autem PRIMUM ipsum esse uirum bonum, tum alterum similem sui quaerere. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti PRIMUM cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, PRIMUM ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. PRIMUS [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is PRIMUS instituit in forum uersus agere cum populo. PRINCEPS [106] Amor enim, ex quo amicitia nominata est, PRINCEPS est ad beneuolentiam coniungendam. PRINCIPIO [74] PRINCIPIO qui potest esse uita 'uitalis', ut ait Ennius, quae non in amici mutua beneuolentia conquiescit? PRIUATA [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de PRIUATA fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. PRIUATARUM [396] In hac mihi de re publica consensus, in hac rerum PRIUATARUM consilium, in eadem requies plena oblectationis fuit. PRIUS [45] Quam ob rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut PRIUS introieram, sic prius exire de uita. [45] Quam ob rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius introieram, sic PRIUS exire de uita. [238] Alius igitur finis uerae amicitiae constituendus est, si PRIUS, quid maxime reprehendere Scipio solitus sit, dixero. PRO [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut PRO illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [131] Fannius: Tu uero perge, Laeli; PRO hoc enim, qui minor est natu, meo iure respondeo. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse PRO pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus PRO pluribus. [197] Quam ob rem angor iste, qui PRO amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [214] Nam quis est, PRO deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter PRO altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui PRO nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. PROBANT [90] Atque hoc quidem omnes mortales et intellegunt et re PROBANT. PROBETUR [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum PROBETUR fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. PROBITATEM [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et PROBITATEM etiam eos, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter PROBITATEM eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. PROBITATIS [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod PROBITATIS et uirtutis perspicere uideamur. [115] Quod si tanta uis PROBITATIS est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [126] Quam ob rem hos quidem ab hoc sermone remoueamus, ipsi autem intellegamus natura gigni sensum diligendi et beneuolentiae caritatem facta significatione PROBITATIS. PROBO [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam PROBO, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. PROCLIUIOR [265] Tristitia autem et in omni re seueritas habet illa quidem grauitatem, sed amicitia remissior esse debet et liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque PROCLIUIOR. PROCLIUIS [171] Serpit deinde res; quae PROCLIUIS ad perniciem, cum semel coepit, labitur. PROCUL [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, PROCUL amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. PRODESSEM [10] Itaque feci non inuitus ut PRODESSEM multis rogatu tuo. PRODEST [78] Neque ego nunc de uulgari aut de mediocri, quae tamen ipsa et delectat et PRODEST, sed de uera et perfecta loquor, qualis eorum qui pauci nominantur fuit. PRODITUM [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae PRODITUM est. PROFECTA [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa PROFECTA alia causa. PROFECTAE [123] Sed quamquam utilitates multae et magnae consecutae sunt, non sunt tamen ab earum spe causae diligendi PROFECTAE. PROFECTO [6] Meministi enim PROFECTO, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent PROFECTO si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui PROFECTO cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur PROFECTO uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret PROFECTO, si a caritate uulgi abhorreret. [278] Quod est multo PROFECTO magis in ueris patribus certisque faciendum. PROFECTUM [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est PROFECTUM, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est PROFECTUM; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. PROFICISCI [117] Quam si qui putant ab imbecillitate PROFICISCI, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. PROFITENTUR [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista PROFITENTUR; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. PROFITERI [142] Illos autem qui quiduis ab amico auderent postulare, postulatione ipsa PROFITERI omnia se amici causa esse facturos. PROFUGIT [154] Itaque hac amentia quaestione noua perterritus in Asiam PROFUGIT, ad hostes se contulit, poenas rei publicae graues iustasque persoluit. PROGREDI [146] Quam ob rem id primum uideamus, si placet, quatenus amor in amicitia PROGREDI debeat. PROPENSI [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura PROPENSI ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. PROPENSIORESQUE [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales PROPENSIORESQUE ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. PROPINQUI [64] Itaque ciues potiores quam peregrini, PROPINQUI quam alieni; cum his enim amicitiam natura ipsa peperit; sed ea non satis habet firmitatis. [169] Hunc etiam post mortem secuti amici et PROPINQUI quid in P- Scipione effecerint, sine lacrimis non queo dicere. PROPINQUITATE [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex PROPINQUITATE beneuolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi PROPINQUITATE coniunctos atque natura. PROPINQUITATI [65] Namque hoc praestat amicitia PROPINQUITATI, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. PROPINQUITATIS [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, PROPINQUITATIS manet. PROPINQUOS [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si PROPINQUOS habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. PROPIUS [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et PROPIUS admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. PROPONENDAM [394] Nemo umquam animo aut spe maiora suscipiet, qui sibi non illius memoriam atque imaginem PROPONENDAM putet. PROPOSITA [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte PROPOSITA haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? PROPRIUM [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem PROPRIUM amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [193] Ergo hoc PROPRIUM est animi bene constituti, et laetari bonis rebus et dolere contrariis. [348] Ut igitur et monere et moneri PROPRIUM est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. PROPTER [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum PROPTER imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum PROPTER uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero PROPTER probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum PROPTER crudelitatem semper haec ciuitas oderit. [170] Nam Carbonem, quocumque modo potuimus, PROPTER recentem poenam Ti- Gracchi sustinuimus; de C- Gracchi autem tribunatu quid expectem, non libet augurari. [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas PROPTER eam suscipiamus molestias? [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae PROPTER indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu PROPTER ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; PROPTER dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et PROPTER se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, haec uis amicitiae et qualis et quanta sit. PROPTEREA [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; PROPTEREA quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. PROPTERQUE [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset PROPTERQUE inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. PRORSUS [229] Harum trium sententiarum nulli PRORSUS assentior. PROSEQUITUR [83] Quocirca et absentes adsunt et egentes abundant et imbecilli ualent et, quod difficilius dictu est, mortui uiuunt; tantus eos honos, memoria, desiderium PROSEQUITUR amicorum. PROSPERIS [76] Qui esset tantus fructus in PROSPERIS rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [223] Atque hoc quidem uidere licet, eos qui antea commodis fuerint moribus, imperio, potestate, PROSPERIS rebus immutari, sperni ab iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. PROSPICERE [165] Etenim eo loco, Fanni et Scaeuola, locati sumus ut nos longe PROSPICERE oporteat futuros casus rei publicae. PROUECTI [140] Quod si qui longius in amicitia PROUECTI essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. PROUERBIO [326] Sed cum multis in rebus neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod uetamur uetere PROUERBIO. PROUISA [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel PROUISA prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. PROUISIO [307] Omnino omnium horum uitiorum atque incommodorum una cautio est atque una PROUISIO, ut ne nimis cito diligere incipiant neue non dignos. PROXIME [63] Sic enim mihi perspicere uideor, ita natos esse nos ut inter omnes esset societas quaedam, maior autem ut quisque PROXIME accederet. [157] Ex hoc numero nobis exempla sumenda sunt, et eorum quidem maxime qui ad sapientiam PROXIME accedunt. PROXIMIS [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod PROXIMIS Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum PROXIMIS, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. PROXIMUM [279] Fructus enim ingenii et uirtutis omnisque praestantiae tum maximus capitur, cum in PROXIMUM quemque confertur. PRUDENS [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia PRUDENS esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. PRUDENTER [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo PRUDENTER disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa PRUDENTER uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. PRUDENTIA [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius PRUDENTIA doctior. PRUDENTIOR [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo fere senior temporibus illis, nemo PRUDENTIOR; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. PRUDENTIS [250] Est igitur PRUDENTIS sustinere ut cursum, sic impetum beneuolentiae, quo utamur quasi equis temptatis, sic amicitia ex aliqua parte periclitatis moribus amicorum. PUBLICA [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re PUBLICA; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de PUBLICA re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [97] Scaeuola: Tum magis id diceres, Fanni, si nuper in hortis Scipionis, cum est de re PUBLICA disputatum, adfuisses. [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re PUBLICA non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re PUBLICA peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [181] Mihi autem non minori curae est, qualis res PUBLICA post mortem meam futura, quam qualis hodie sit. [254] Itaque uerae amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui in honoribus reque PUBLICA uersantur; ubi enim istum inuenias qui honorem amici anteponat suo? [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re PUBLICA, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. [396] In hac mihi de re PUBLICA consensus, in hac rerum priuatarum consilium, in eadem requies plena oblectationis fuit. PUBLICAE [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei PUBLICAE paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [154] Itaque hac amentia quaestione noua perterritus in Asiam profugit, ad hostes se contulit, poenas rei PUBLICAE graues iustasque persoluit. [165] Etenim eo loco, Fanni et Scaeuola, locati sumus ut nos longe prospicere oporteat futuros casus rei PUBLICAE. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei PUBLICAE partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. PUBLICAM [148] Ti- quidem Gracchum rem PUBLICAM uexantem a Q- Tuberone aequalibusque amicis derelictum uidebamus. [159] Igitur ne suspicari quidem possumus quemquam horum ab amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra ius iurandum, contra rem PUBLICAM esset. [164] Turpis enim excusatio est et minime accipienda cum in ceteris peccatis, tum si quis contra rem PUBLICAM se amici causa fecisse fateatur. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem PUBLICAM se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. PUERIS [26] Quo modo, ut alia omittam, mortem filii tulit! memineram Paulum, uideram Galum, sed hi in PUERIS, Cato in perfecto et spectato uiro. PUERO [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam PUERO habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. PUERORUM [138] Atque earum rerum exemplum ex similitudine capiebat ineuntis aetatis, quod summi PUERORUM amores saepe una cum praetexta toga ponerentur. PULCHERRIMA [312] Ita PULCHERRIMA illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, haec uis amicitiae et qualis et quanta sit. PULCHERRIMAM [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et PULCHERRIMAM uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. PULCHRIOR [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et PULCHRIOR et magis a natura ipsa profecta alia causa. PULCHRITUDINEM [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et PULCHRITUDINEM siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. PUTABAT [33] Nisi enim, quod ille minime PUTABAT, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [242] Quin etiam si minus felices in diligendo fuissemus, ferendum id Scipio potius quam inimicitiarum tempus cogitandum PUTABAT. PUTABATUR [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili PUTABATUR, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. PUTABIT [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se PUTABIT inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. PUTAMUS [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam PUTAMUS. PUTANT [117] Quam si qui PUTANT ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere se PUTANT, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni PUTANT; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae PUTANT homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. [371] Hos delectat assentatio, his fictus ad ipsorum uoluntatem sermo cum adhibetur, orationem illam uanam testimonium esse laudum suarum PUTANT. PUTARET [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum PUTARET. PUTARETUR [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum PUTARETUR, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. PUTEMUS [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos PUTEMUS, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. PUTENT [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo PUTENT; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. PUTENTUR [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui PUTENTUR beati. PUTES [15] Tu uelim a me animum parumper auertas, Laelium loqui ipsum PUTES. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores PUTES. PUTET [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum PUTET amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [216] Quis enim aut eum diligat quem metuat, aut eum a quo se metui PUTET? [394] Nemo umquam animo aut spe maiora suscipiet, qui sibi non illius memoriam atque imaginem proponendam PUTET. PUTETIS [404] Vos autem hortor ut ita uirtutem locetis, sine qua amicitia esse non potest, ut ea excepta nihil amicitia praestabilius PUTETIS. PUTO [31] Nihil mali accidisse Scipioni PUTO, mihi accidit, si quid accidit; suis autem incommodis grauiter angi non amicum sed se ipsum amantis est. PYLADES [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, PYLADES Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. PYRRHO [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, PYRRHO et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem semper haec ciuitas oderit. Q [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. [148] Ti- quidem Gracchum rem publicam uexantem a Q- Tuberone aequalibusque amicis derelictum uidebamus. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. [386] Virtus, uirtus, inquam, C- Fanni, et tu, Q- Muci, et conciliat amicitias et conseruat. [389] Vicissim autem senes in adulescentium caritate acquiescimus, ut in uestra, ut in Q- Tuberonis; equidem etiam admodum adulescentis P- Rutili, A. QUA [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in QUA etiam nunc erat Scipio. [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; QUA quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [103] Quid enim refert QUA me ratione cogatis? cogitis certe. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, QUA frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [188] Solem enim e mundo tollere uidentur, qui amicitiam e uita tollunt, QUA nihil a dis immortalibus melius habemus, nihil iucundius. [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si QUA significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in QUA plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in QUA nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi QUA fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [304] Quam ob rem primum danda opera est ne QUA amicorum discidia fiant; sin tale aliquid euenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae uideantur. [323] Haec est, inquam, societas, in QUA omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine QUA nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt QUA debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine QUA nomen amicitiae ualere non potest. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in QUA rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in QUA nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [404] Vos autem hortor ut ita uirtutem locetis, sine QUA amicitia esse non potest, ut ea excepta nihil amicitia praestabilius putetis. QUADAM [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione QUADAM uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum QUADAM similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. QUAE [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona QUAE de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est QUAE de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret QUAE disputata ab eo meminisset Scaeuola. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, QUAE nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, QUAE se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, QUAE praecepta des. [54] Sed quis ego sum? aut QUAE est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [55] Quam ob rem QUAE disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea QUAE sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea QUAE finguntur aut optantur, spectare debemus. [74] Principio qui potest esse uita 'uitalis', ut ait Ennius, QUAE non in amici mutua beneuolentia conquiescit? [77] Denique ceterae res QUAE expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [78] Neque ego nunc de uulgari aut de mediocri, QUAE tamen ipsa et delectat et prodest, sed de uera et perfecta loquor, qualis eorum qui pauci nominantur fuit. [87] QUAE enim domus tam stabilis, quae tam firma ciuitas est, quae non odiis et discidiis funditus possit euerti? [87] Quae enim domus tam stabilis, QUAE tam firma ciuitas est, quae non odiis et discidiis funditus possit euerti? [87] Quae enim domus tam stabilis, quae tam firma ciuitas est, QUAE non odiis et discidiis funditus possit euerti? [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, QUAE in rerum natura totoque mundo constarent quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si QUAE praeterea sunt (credo autem esse multa), ab iis, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, QUAE ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate QUAE est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, QUAE dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [135] Laelius: Audite ergo, optimi uiri, ea QUAE saepissime inter me et Scipionem de amicitia disserebantur. [171] Serpit deinde res; QUAE procliuis ad perniciem, cum semel coepit, labitur. [189] QUAE est enim ista securitas? [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, QUAE necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, QUAE causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; QUAE quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, QUAE etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, QUAE parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, QUAE sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [231] Quam multa enim, QUAE nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, QUAE in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [232] Altera sententia est, QUAE definit amicitiam paribus officiis ac uoluntatibus. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, QUAE omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [261] Addendum eodem est, ut ne criminibus aut inferendis delectetur aut credat oblatis, QUAE pertinent omnia ad eam, quam iam dudum tracto, constantiam. [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, QUAE uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam QUAE sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. [283] Odiosum sane genus hominum officia exprobrantium; QUAE meminisse debet is in quem conlata sunt, non commemorare, qui contulit. [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, QUAE erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. [306] QUAE tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is in culpa sit qui faciat, non is qui patiatur iniuriam. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, QUAE summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [322] QUAE si quos inter societas aut est aut fuit aut futura est, eorum est habendus ad summum naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, QUAE putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, QUAE quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; QUAE iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. [339] Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec ea, QUAE ab ea monemur, audimus. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, QUAE non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [355] Contio, QUAE ex imperitissimis constat, tamen iudicare solet quid intersit inter popularem, id est assentatorem et leuem ciuem, et inter constantem et seuerum et grauem. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, QUAE tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, QUAE uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; QUAE cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; QUAE tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, QUAE exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. [403] Haec habui de amicitia QUAE dicerem. QUAEDAM [63] Sic enim mihi perspicere uideor, ita natos esse nos ut inter omnes esset societas QUAEDAM, maior autem ut quisque proxime accederet. [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum primum motum animi et amoris adhibitis admirabilis QUAEDAM exardescit beneuolentiae magnitudo. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia QUAEDAM (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa QUAEDAM et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [264] Accedat huc suauitas QUAEDAM oportet sermonum atque morum, haudquaquam mediocre condimentum amicitiae. [267] Exsistit autem hoc loco QUAEDAM quaestio subdifficilis, num quando amici noui, digni amicitia, ueteribus sint anteponendi, ut equis uetulis teneros anteponere solemus. [274] Saepe enim excellentiae QUAEDAM sunt, qualis erat Scipionis in nostro, ut ita dicam, grege. [293] Recte etiam praecipi potest in amicitiis, ne intemperata QUAEDAM beneuolentia, quod persaepe fit, impediat magnas utilitates amicorum. [298] Est etiam quasi QUAEDAM calamitas in amicitiis dimittendis non numquam necessaria; iam enim a sapientium familiaritatibus ad uulgares amicitias oratio nostra delabitur. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi QUAEDAM admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio QUAEDAM, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio QUAEDAM atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. QUAEQUE [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo constarent QUAEQUE mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima QUAEQUE, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, quales ipsi esse non possunt, QUAEQUE ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. QUAERANT [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia QUAERANT quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. QUAERERE [318] Par est autem primum ipsum esse uirum bonum, tum alterum similem sui QUAERERE. QUAERIMUS [259] Firmamentum autem stabilitatis constantiaeque eius, quam in amicitia QUAERIMUS, fides est; nihil est enim stabile quod infidum est. QUAERITOTE [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo autem esse multa), ab iis, si uidebitur, qui ista disputant, QUAERITOTE. QUAERUNT [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius QUAERUNT, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [22] Itaque ex me QUAERUNT, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [23] Scaeuola: QUAERUNT quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. QUAERUNTUR [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te QUAERUNTUR, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. QUAESITA [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate QUAESITA; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. QUAESIUI [96] Fannius: Nos autem a te potius; quamquam etiam ab istis saepe QUAESIUI et audiui non inuitus equidem; sed aliud quoddam filum orationis tuae. QUAESTIO [267] Exsistit autem hoc loco quaedam QUAESTIO subdifficilis, num quando amici noui, digni amicitia, ueteribus sint anteponendi, ut equis uetulis teneros anteponere solemus. QUAESTIONE [154] Itaque hac amentia QUAESTIONE noua perterritus in Asiam profugit, ad hostes se contulit, poenas rei publicae graues iustasque persoluit. QUALE [109] Quod quidem QUALE sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. QUALEM [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, QUALEM in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, QUALEM existimes, quae praecepta des. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, QUALEM fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. QUALES [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, QUALES ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. QUALIS [30] Moueor enim tali amico orbatus QUALIS, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [78] Neque ego nunc de uulgari aut de mediocri, quae tamen ipsa et delectat et prodest, sed de uera et perfecta loquor, QUALIS eorum qui pauci nominantur fuit. [98] QUALIS tum patronus iustitiae fuit contra accuratam orationem Phili! [181] Mihi autem non minori curae est, QUALIS res publica post mortem meam futura, quam qualis hodie sit. [181] Mihi autem non minori curae est, qualis res publica post mortem meam futura, quam QUALIS hodie sit. [237] Non est igitur amici talem esse in eum QUALIS ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [274] Saepe enim excellentiae quaedam sunt, QUALIS erat Scipionis in nostro, ut ita dicam, grege. [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, haec uis amicitiae et QUALIS et quanta sit. QUAM [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur QUAM eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, QUAM legens te ipse cognosces. [27] QUAM ob rem caue Catoni anteponas ne istum quidem ipsum, quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicauit; huius enim facta, illius dicta laudantur. [29] Ego si Scipionis desiderio me moueri negem, QUAM id recte faciam, uiderint sapientes; sed certe mentiar. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, QUAM de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [35] QUAM autem ciuitati carus fuerit, maerore funeris indicatum est. [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante QUAM est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. [38] QUAM ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie QUAM excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius QUAM ad inferos peruenisse. [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse QUAM Scipioni? [43] Quocirca maerere hoc eius euentu uereor ne inuidi magis QUAM amici sit. [45] QUAM ob rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius introieram, sic prius exire de uita. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, QUAM modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, QUAM quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [51] QUAM ob rem utrique nostrum gratum admodum feceris. [55] QUAM ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur QUAM adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [64] Itaque ciues potiores QUAM peregrini, propinqui quam alieni; cum his enim amicitiam natura ipsa peperit; sed ea non satis habet firmitatis. [64] Itaque ciues potiores quam peregrini, propinqui QUAM alieni; cum his enim amicitiam natura ipsa peperit; sed ea non satis habet firmitatis. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, QUAM conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [70] Beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris QUAM in fortunae temeritate. [75] Quid dulcius QUAM habere quicum omnia audeas sic loqui ut tecum? [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam QUAM tu ferret. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur QUAM amicitia. [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius QUAM ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi QUAM cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. [117] QUAM si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, QUAM ex inopia atque indigentia natam uolunt. [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, QUAM de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [126] QUAM ob rem hos quidem ab hoc sermone remoueamus, ipsi autem intellegamus natura gigni sensum diligendi et beneuolentiae caritatem facta significatione probitatis. [127] QUAM qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum QUAM ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. [128] Sic et utilitates ex amicitia maximae capientur et erit eius ortus a natura QUAM ab imbecillitate grauior et uerior. [133] QUAM ob rem audiamus. [136] Quamquam ille quidem nihil difficilius esse dicebat, QUAM amicitiam usque ad extremum uitae diem permanere. [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis QUAM in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [146] QUAM ob rem id primum uideamus, si placet, quatenus amor in amicitia progredi debeat. [152] Videtis, QUAM nefaria uox! [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam QUAM dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. [174] Plures enim discent quem ad modum haec fiant, QUAM quem ad modum iis resistatur. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, QUAM iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, QUAM ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. [181] Mihi autem non minori curae est, qualis res publica post mortem meam futura, QUAM qualis hodie sit. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse QUAM laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant QUAM uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes QUAM opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi QUAM ii qui putentur beati. [194] QUAM ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [197] QUAM ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus QUAM ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad QUAM se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. [200] Quid enim tam absurdum QUAM delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat QUAM ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [203] Nihil est enim appetentius similium sui nec rapacius QUAM natura. [204] QUAM ob rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae fons a natura constitutus. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum QUAM amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [213] Non ergo erunt homines deliciis diffluentes audiendi, si quando de amicitia, QUAM nec usu nec ratione habent cognitam, disputabunt. [218] Quod si forte, ut fit plerumque, ceciderunt, tum intellegitur QUAM fuerint inopes amicorum. [224] Quid autem stultius QUAM, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [231] QUAM multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius QUAM ipsi fruantur. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat QUAM acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri QUAM eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut QUAM saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [242] Quin etiam si minus felices in diligendo fuissemus, ferendum id Scipio potius QUAM inimicitiarum tempus cogitandum putabat. [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; QUAM blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, QUAM sequitur caritas, minime repudianda est. [251] Quidam saepe in parua pecunia perspiciuntur QUAM sint leues, quidam autem, quos parua mouere non potuit, cognoscuntur in magna. [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; QUAM etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna causa sit neglecta amicitia. [255] Quid? haec ut omittam, QUAM graues, quam difficiles plerisque uidentur calamitatum societates! ad quas non est facile inuentu qui descendant. [255] Quid? haec ut omittam, quam graues, QUAM difficiles plerisque uidentur calamitatum societates! ad quas non est facile inuentu qui descendant. [259] Firmamentum autem stabilitatis constantiaeque eius, QUAM in amicitia quaerimus, fides est; nihil est enim stabile quod infidum est. [261] Addendum eodem est, ut ne criminibus aut inferendis delectetur aut credat oblatis, quae pertinent omnia ad eam, QUAM iam dudum tracto, constantiam. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est QUAM fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [271] Quin in ipso equo, cuius modo feci mentionem, si nulla res impediat, nemo est, quin eo, quo consueuit, libentius utatur QUAM intractato et nouo. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si QUAM praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [284] QUAM ob rem ut ii qui superiores sunt submittere se debent in amicitia, sic quodam modo inferiores extollere. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis QUAM discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [302] Nihil est enim turpius QUAM cum eo bellum gerere quocum familiariter uixeris. [304] QUAM ob rem primum danda opera est ne qua amicorum discidia fiant; sin tale aliquid euenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae uideantur. [304] Quam ob rem primum danda opera est ne qua amicorum discidia fiant; sin tale aliquid euenerit, ut exstinctae potius amicitiae QUAM oppressae uideantur. [310] Et quidem omnia praeclara rara, nec quicquam difficilius QUAM reperire quod sit omni ex parte in suo genere perfectum. [319] In talibus ea, QUAM iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, QUAM multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [345] Scitum est enim illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri QUAM eos amicos qui dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, hos numquam. [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam QUAM debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem QUAM adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam deuium QUAM animus eius qui ad alterius non modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? [354] Secerni autem blandus amicus a uero et internosci tam potest adhibita diligentia QUAM omnia fucata et simulata a sinceris atque ueris. [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, QUAM popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. [363] Atque id actum est praetore me quinquennio ante QUAM consul sum factus; ita re magis quam summa auctoritate causa illa defensa est. [363] Atque id actum est praetore me quinquennio ante quam consul sum factus; ita re magis QUAM summa auctoritate causa illa defensa est. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id QUAM uere fiat, ignores. [370] Virtute enim ipsa non tam multi praediti esse QUAM uideri uolunt. [377] QUAM ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. [379] Quid autem turpius QUAM illudi? [384] QUAM ob rem ad illa prima redeamus eaque ipsa concludamus aliquando. QUAMQUAM [96] Fannius: Nos autem a te potius; QUAMQUAM etiam ab istis saepe quaesiui et audiui non inuitus equidem; sed aliud quoddam filum orationis tuae. [116] QUAMQUAM confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum primum motum animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. [123] Sed QUAMQUAM utilitates multae et magnae consecutae sunt, non sunt tamen ab earum spe causae diligendi profectae. [136] QUAMQUAM ille quidem nihil difficilius esse dicebat, quam amicitiam usque ad extremum uitae diem permanere. [220] QUAMQUAM miror, illa superbia et importunitate si quemquam amicum habere potuit. [256] QUAMQUAM Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. [331] QUAMQUAM a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [366] QUAMQUAM ista assentatio, quamuis perniciosa sit, nocere tamen nemini potest nisi ei qui eam recipit atque ea delectatur. [377] Quam ob rem, QUAMQUAM blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. [393] Mihi quidem Scipio, QUAMQUAM est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. QUAMQUE [368] Omnino est amans sui uirtus; optime enim se ipsa nouit, QUAMQUE amabilis sit, intellegit. QUAMUIS [37] Senectus enim QUAMUIS non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent QUAMUIS subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, QUAMUIS honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [287] Non enim neque tu possis, QUAMUIS excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; QUAMUIS enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [366] Quamquam ista assentatio, QUAMUIS perniciosa sit, nocere tamen nemini potest nisi ei qui eam recipit atque ea delectatur. QUANDAM [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse QUANDAM uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. QUANDO [91] Itaque si QUANDO aliquod officium exstitit amici in periculis aut adeundis aut communicandis, quis est qui id non maximis efferat laudibus? [213] Non ergo erunt homines deliciis diffluentes audiendi, si QUANDO de amicitia, quam nec usu nec ratione habent cognitam, disputabunt. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne QUANDO amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. [267] Exsistit autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, num QUANDO amici noui, digni amicitia, ueteribus sint anteponendi, ut equis uetulis teneros anteponere solemus. QUANTA [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, QUANTA esset hominum uel admiratio uel querella. [66] QUANTA autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [86] Id si minus intellegitur, QUANTA uis amicitiae concordiaeque sit, ex dissensionibus atque ex discordiis percipi potest. [172] Videtis in tabella iam ante QUANTA sit facta labes, primo Gabinia lege, biennio autem post Cassia. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, QUANTA maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, haec uis amicitiae et qualis et QUANTA sit. [358] QUANTA illi, di immortales, fuit grauitas, quanta in oratione maiestas! ut facile ducem populi Romani, non comitem diceres. [358] Quanta illi, di immortales, fuit grauitas, QUANTA in oratione maiestas! ut facile ducem populi Romani, non comitem diceres. QUANTAS [73] Talis igitur inter uiros amicitia tantas opportunitates habet QUANTAS uix queo dicere. QUANTI [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, QUANTI quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [235] Tertius uero ille finis deterrimus, ut, QUANTI quisque se ipse faciat, tanti fiat ab amicis. QUANTO [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, QUANTO id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. QUANTUM [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis QUANTUM ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, QUANTUM homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [88] Ex quo QUANTUM boni sit in amicitia iudicari potest. [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione QUANTUM illa res utilitatis esset habitura. [286] Tantum autem cuique tribuendum, primum QUANTUM ipse efficere possis, deinde etiam quantum ille quem diligas atque adiuues, sustinere. [286] Tantum autem cuique tribuendum, primum quantum ipse efficere possis, deinde etiam QUANTUM ille quem diligas atque adiuues, sustinere. QUAPROPTER [108] QUAPROPTER a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. QUARE [59] QUARE sibi habeant sapientiae nomen et inuidiosum et obscurum; concedant ut uiri boni fuerint. [180] QUARE talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [241] QUARE hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. QUARUM [228] De quibus tres uideo sententias ferri, QUARUM nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [399] QUARUM rerum recordatio et memoria si una cum illo occidisset, desiderium coniunctissimi atque amantissimi uiri ferre nullo modo possem. QUAS [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, QUAS hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, QUAS uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [255] Quid? haec ut omittam, quam graues, quam difficiles plerisque uidentur calamitatum societates! ad QUAS non est facile inuentu qui descendant. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; QUAS qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad QUAS se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, QUAS natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, QUAS tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [395] Equidem ex omnibus rebus QUAS mihi aut fortuna aut natura tribuit, nihil habeo quod cum amicitia Scipionis possim comparare. QUASI [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; QUASI enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea QUASI cognomen iam habebat in senectute sapientis. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, QUASI praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, QUASI natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo QUASI lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [144] Haec ita multa QUASI fata impendere amicitiis ut omnia subterfugere non modo sapientiae sed etiam felicitatis diceret sibi uideri. [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et QUASI ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici QUASI diffundatur et incommodis contrahatur. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi QUASI propinquitate coniunctos atque natura. [204] Quam ob rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis inter bonos QUASI necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae fons a natura constitutus. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt QUASI dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [227] Constituendi autem sunt qui sint in amicitia fines et QUASI termini diligendi. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere QUASI signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [250] Est igitur prudentis sustinere ut cursum, sic impetum beneuolentiae, quo utamur QUASI equis temptatis, sic amicitia ex aliqua parte periclitatis moribus amicorum. [298] Est etiam QUASI quaedam calamitas in amicitiis dimittendis non numquam necessaria; iam enim a sapientium familiaritatibus ad uulgares amicitias oratio nostra delabitur. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus QUASI animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? QUATENUS [146] Quam ob rem id primum uideamus, si placet, QUATENUS amor in amicitia progredi debeat. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim QUATENUS amicitiae dari uenia possit. QUATTUOR [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut QUATTUOR nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. QUEANT [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere se putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo factum QUEANT dicere. QUEM [3] Quo mortuo me ad pontificem Scaeuolam contuli, QUEM unum nostrae ciuitatis et ingenio et iustitia praestantissimum audeo dicere. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, QUEM acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [27] Quam ob rem caue Catoni anteponas ne istum quidem ipsum, QUEM Apollo, ut ais, sapientissimum iudicauit; huius enim facta, illius dicta laudantur. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, QUEM tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [45] Quam ob rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime est, mecum incommodius, QUEM fuerat aequius, ut prius introieram, sic prius exire de uita. [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si QUEM ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per QUEM adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, QUEM diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. [174] Plures enim discent QUEM ad modum haec fiant, quam quem ad modum iis resistatur. [174] Plures enim discent quem ad modum haec fiant, quam QUEM ad modum iis resistatur. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (QUEM locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [216] Quis enim aut eum diligat QUEM metuat, aut eum a quo se metui putet? [221] Atque ut huius, QUEM dixi, mores ueros amicos parare non potuerunt, sic multorum opes praepotentium excludunt amicitias fideles. [230] Nec enim illa prima uera est, ut, QUEM ad modum in se quisque sit, sic in amicum sit animatus. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, QUEM ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, QUEM aliquando odisse possemus. [263] Est enim boni uiri, QUEM eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [283] Odiosum sane genus hominum officia exprobrantium; quae meminisse debet is in QUEM conlata sunt, non commemorare, qui contulit. [286] Tantum autem cuique tribuendum, primum quantum ipse efficere possis, deinde etiam quantum ille QUEM diligas atque adiuues, sustinere. [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud QUEM erat educatus, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio QUEM accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud QUEM euomat uirus acerbitatis suae. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, QUEM ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. QUEMQUAM [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim QUEMQUAM esse uirum bonum nisi sapientem. [159] Igitur ne suspicari quidem possumus QUEMQUAM horum ab amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra ius iurandum, contra rem publicam esset. [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat QUEMQUAM nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? [220] Quamquam miror, illa superbia et importunitate si QUEMQUAM amicum habere potuit. QUEMQUE [279] Fructus enim ingenii et uirtutis omnisque praestantiae tum maximus capitur, cum in proximum QUEMQUE confertur. QUENDAM [89] Agrigentinum quidem doctum QUENDAM uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo constarent quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. QUEO [73] Talis igitur inter uiros amicitia tantas opportunitates habet quantas uix QUEO dicere. [169] Hunc etiam post mortem secuti amici et propinqui quid in P- Scipione effecerint, sine lacrimis non QUEO dicere. QUEREBATUR [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) QUEREBATUR, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. QUERELLA [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel QUERELLA. [143] Eorum QUERELLA inueterata non modo familiaritates exstingui solere sed odia etiam gigni sempiterna. QUERUNTUR [282] Quorum plerique aut QUERUNTUR semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere se putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. QUI [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere QUI tum forte multis erat in ore. [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, QUI tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. [11] Sed ut in Catone Maiore, QUI est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius QUI et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam QUI septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, QUI ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, QUI diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? QUI summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, QUI consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, QUI duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [40] Neque enim assentior iis QUI haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, QUI mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum QUI in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius QUI Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, QUI non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, QUI quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis QUI ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi QUI haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [62] QUI ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [71] QUI autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, QUI habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, QUI omnino nusquam reperiuntur. [74] Principio QUI potest esse uita 'uitalis', ut ait Ennius, quae non in amici mutua beneuolentia conquiescit? [76] QUI esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, QUI illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo QUI illas grauius etiam quam tu ferret. [78] Neque ego nunc de uulgari aut de mediocri, quae tamen ipsa et delectat et prodest, sed de uera et perfecta loquor, qualis eorum QUI pauci nominantur fuit. [82] Verum enim amicum QUI intuetur, tamquam exemplar aliquod intuetur sui. [91] Itaque si quando aliquod officium exstitit amici in periculis aut adeundis aut communicandis, quis est QUI id non maximis efferat laudibus? [92] QUI clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo autem esse multa), ab iis, si uidebitur, QUI ista disputant, quaeritote. [100] Scaeuola: Quid? amicitiam nonne facile ei QUI ob eam summa fide, constantia iustitiaque seruatam maximam gloriam ceperit? [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe QUI simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [112] Quis est QUI C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, QUI Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, QUI Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [117] Quam si QUI putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [125] Ab his QUI pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt QUI suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. [127] Quam QUI adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. [131] Fannius: Tu uero perge, Laeli; pro hoc enim, QUI minor est natu, meo iure respondeo. [140] Quod si QUI longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod QUI recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [142] Illos autem QUI quiduis ab amico auderent postulare, postulatione ipsa profiteri omnia se amici causa esse facturos. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis QUI ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [157] Ex hoc numero nobis exempla sumenda sunt, et eorum quidem maxime QUI ad sapientiam proxime accedunt. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis QUI secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis QUI ipsi fuerint impietatis duces. [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? QUI cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii QUI putentur beati. [188] Solem enim e mundo tollere uidentur, QUI amicitiam e uita tollunt, qua nihil a dis immortalibus melius habemus, nihil iucundius. [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, QUI profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [196] Neque enim sunt isti audiendi QUI uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [197] Quam ob rem angor iste, QUI pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo QUI uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [204] Quam ob rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, QUI est amicitiae fons a natura constitutus. [207] Atque etiam mihi quidem uidentur, QUI utilitatum causa fingunt amicitias, amabilissimum nodum amicitiae tollere. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii QUI opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! QUI uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? [223] Atque hoc quidem uidere licet, eos QUI antea commodis fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, QUI uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [227] Constituendi autem sunt QUI sint in amicitia fines et quasi termini diligendi. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, QUI dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, QUI sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos QUI ad amicitias essent idonei, iudicarent. [252] Sin uero erunt aliqui reperti QUI pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, QUI honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [254] Itaque uerae amicitiae difficillime reperiuntur in iis QUI in honoribus reque publica uersantur; ubi enim istum inuenias qui honorem amici anteponat suo? [254] Itaque uerae amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui in honoribus reque publica uersantur; ubi enim istum inuenias QUI honorem amici anteponat suo? [255] Quid? haec ut omittam, quam graues, quam difficiles plerisque uidentur calamitatum societates! ad quas non est facile inuentu QUI descendant. [258] QUI igitur utraque in re grauem, constantem, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc ex maxime raro genere hominum iudicare debemus et paene diuino. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est QUI rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, QUI non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [277] Ut in fabulis, QUI aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. [281] Ut igitur ii QUI sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [283] Odiosum sane genus hominum officia exprobrantium; quae meminisse debet is in quem conlata sunt, non commemorare, QUI contulit. [284] Quam ob rem ut ii QUI superiores sunt submittere se debent in amicitia, sic quodam modo inferiores extollere. [285] Sunt enim quidam QUI molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis QUI etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; QUI hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si QUI ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. [290] Isto enim modo nutrices et paedagogi iure uetustatis plurimum beneuolentiae postulabunt; QUI neglegendi quidem non sunt sed alio quodam modo aestimandi. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas QUI impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is in culpa sit QUI faciat, non is qui patiatur iniuriam. [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is in culpa sit qui faciat, non is QUI patiatur iniuriam. [314] Quod nisi idem in amicitiam transferetur, uerus amicus numquam reperietur; est enim is QUI est tamquam alter idem. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! QUI et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [320] Nam maximum ornamentum amicitiae tollit QUI ex ea tollit uerecundiam. [321] Itaque in iis perniciosus est error QUI existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta QUI se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt QUI pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii QUI ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii QUI rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii QUI suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii QUI se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [335] Quis tam esset ferreus QUI eam uitam ferre posset, cuique non auferret fructum uoluptatum omnium solitudo? [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, QUI et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. [345] Scitum est enim illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos QUI dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, hos numquam. [346] Atque illud absurdum, quod ii, QUI monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, QUI id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam deuium quam animus eius QUI ad alterius non modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? [366] Quamquam ista assentatio, quamuis perniciosa sit, nocere tamen nemini potest nisi ei QUI eam recipit atque ea delectatur. [367] Ita fit, ut is assentatoribus patefaciat aures suas maxime, QUI ipse sibi assentetur et se maxime ipse delectet. [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet QUI ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi QUI admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe QUI etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is QUI illusus sit plus uidisse uideatur. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, QUI illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. [394] Nemo umquam animo aut spe maiora suscipiet, QUI sibi non illius memoriam atque imaginem proponendam putet. QUIA [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, QUIA nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, QUIA prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, QUIA multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, QUIA cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, QUIA sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [129] Nam si utilitas amicitias conglutinaret, eadem commutata dissolueret; sed QUIA natura mutari non potest, idcirco uerae amicitiae sempiternae sunt. [176] QUIA sine sociis nemo quicquam tale conatur. [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, QUIA non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, QUIA non sine magna causa sit neglecta amicitia. QUIBUS [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, QUIBUS rebus ad illum primum motum animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis QUIBUS obsequi nollent. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de QUIBUS memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [228] De QUIBUS tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in QUIBUS de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in QUIBUS eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, QUIBUS eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in QUIBUS diutius commorati sumus. [305] Cauendum uero ne etiam in graues inimicitias conuertant se amicitiae; ex QUIBUS iurgia, maledicta, contumeliae gignuntur. [308] Digni autem sunt amicitia QUIBUS in ipsis inest causa cur diligantur. [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex QUIBUS sperant se maximum fructum esse capturos. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis QUIBUS ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [356] QUIBUS blanditiis C- Papirius nuper influebat in auris contionis, cum ferret legem de tribunis plebis reficiendis! [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a QUIBUS diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. [398] Nam quid ego de studiis dicam cognoscendi semper aliquid atque discendi? in QUIBUS remoti ab oculis populi omne otiosum tempus contriuimus. QUIBUSCUM [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, QUIBUSCUM usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, QUIBUSCUM tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. QUIBUSDAM [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis QUIBUSDAM animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. [185] Nam QUIBUSDAM, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [236] Saepe enim in QUIBUSDAM aut animus abiectior est aut spes amplificandae fortunae fractior. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae QUIBUSDAM admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [345] Scitum est enim illud Catonis, ut multa: 'melius de QUIBUSDAM acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, hos numquam. QUIBUSQUE [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis QUIBUSQUE honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. QUICQUAM [176] Quia sine sociis nemo QUICQUAM tale conatur. [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec QUICQUAM insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. [310] Et quidem omnia praeclara rara, nec QUICQUAM difficilius quam reperire quod sit omni ex parte in suo genere perfectum. [311] Sed plerique neque in rebus humanis QUICQUAM bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque QUICQUAM umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. QUICUM [75] Quid dulcius quam habere QUICUM omnia audeas sic loqui ut tecum? QUID [31] Nihil mali accidisse Scipioni puto, mihi accidit, si QUID accidit; suis autem incommodis grauiter angi non amicum sed se ipsum amantis est. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, QUID non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [34] QUID dicam de moribus facillimis, de pietate in matrem, liberalitate in sorores, bonitate in suos, iustitia in omnes? nota sunt uobis. [36] QUID igitur hunc paucorum annorum accessio iuuare potuisset? [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; QUID homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris QUID sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [75] QUID dulcius quam habere quicum omnia audeas sic loqui ut tecum? [93] Stantes plaudebant in re ficta; QUID arbitramur in uera facturos fuisse? [95] Hactenus mihi uideor de amicitia QUID sentirem potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo autem esse multa), ab iis, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. [100] Scaeuola: QUID? amicitiam nonne facile ei qui ob eam summa fide, constantia iustitiaque seruatam maximam gloriam ceperit? [103] QUID enim refert qua me ratione cogatis? cogitis certe. [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, QUID mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [120] QUID enim? [130] Ortum quidem amicitiae uidetis, nisi QUID ad haec forte uultis. [160] Nam hoc quidem in talibus uiris QUID attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. [168] Num QUID simile populus Romanus audierat aut uiderat? [169] Hunc etiam post mortem secuti amici et propinqui QUID in P- Scipione effecerint, sine lacrimis non queo dicere. [170] Nam Carbonem, quocumque modo potuimus, propter recentem poenam Ti- Gracchi sustinuimus; de C- Gracchi autem tribunatu QUID expectem, non libet augurari. [195] QUID enim interest motu animi sublato non dico inter pecudem et hominem, sed inter hominem et truncum aut saxum aut quiduis generis eiusdem? [200] QUID enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [202] QUID, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [224] QUID autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne QUID excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne QUID in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo QUID in amicitiam congeratur. [238] Alius igitur finis uerae amicitiae constituendus est, si prius, QUID maxime reprehendere Scipio solitus sit, dixero. [255] QUID? haec ut omittam, quam graues, quam difficiles plerisque uidentur calamitatum societates! ad quas non est facile inuentu qui descendant. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne QUID fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [288] Quod si etiam possis quiduis deferre ad alterum, uidendum est tamen, QUID ille possit sustinere. [296] Atque in omni re considerandum est et QUID postules ab amico et quid patiare a te impetrari. [296] Atque in omni re considerandum est et quid postules ab amico et QUID patiare a te impetrari. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si QUID tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. [339] Sed cum tot signis eadem natura declaret, QUID uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec ea, quae ab ea monemur, audimus. [351] QUID enim potest esse tam flexibile, tam deuium quam animus eius qui ad alterius non modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? [355] Contio, quae ex imperitissimis constat, tamen iudicare solet QUID intersit inter popularem, id est assentatorem et leuem ciuem, et inter constantem et seuerum et grauem. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, QUID in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [379] QUID autem turpius quam illudi? [398] Nam QUID ego de studiis dicam cognoscendi semper aliquid atque discendi? in quibus remoti ab oculis populi omne otiosum tempus contriuimus. QUIDAM [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut QUIDAM docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [251] QUIDAM saepe in parua pecunia perspiciuntur quam sint leues, quidam autem, quos parua mouere non potuit, cognoscuntur in magna. [251] Quidam saepe in parua pecunia perspiciuntur quam sint leues, QUIDAM autem, quos parua mouere non potuit, cognoscuntur in magna. [285] Sunt enim QUIDAM qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate QUIDAM inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. QUIDEM [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum QUIDEM etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [23] Scaeuola: Quaerunt QUIDEM, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [24] Laelius: Recte tu QUIDEM, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod QUIDEM magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [27] Quam ob rem caue Catoni anteponas ne istum QUIDEM ipsum, quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicauit; huius enim facta, illius dicta laudantur. [38] Quam ob rem uita QUIDEM talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc QUIDEM deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui QUIDEM, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [45] Quam ob rem cum illo QUIDEM, ut supra dixi, actum optime est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius introieram, sic prius exire de uita. [48] Fannius: Istuc QUIDEM, Laeli, ita necesse est. [60] Ne id QUIDEM facient, negabunt id nisi sapienti posse concedi. [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua QUIDEM haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [70] Beluarum hoc QUIDEM extremum, illa autem superiora caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris quam in fortunae temeritate. [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi QUIDEM, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. [85] Quod si exemeris ex rerum natura beneuolentiae coniunctionem, nec domus ulla nec urbs stare poterit, ne agri QUIDEM cultus permanebit. [89] Agrigentinum QUIDEM doctum quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo constarent quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. [90] Atque hoc QUIDEM omnes mortales et intellegunt et re probant. [99] Fannius: Facile id QUIDEM fuit iustitiam iustissimo uiro defendere. [102] Laelius: Vim hoc QUIDEM est adferre. [104] Studiis enim generorum, praesertim in re bona, cum difficile est, tum ne aequum QUIDEM obsistere. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc QUIDEM proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [107] Nam utilitates QUIDEM etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [109] Quod QUIDEM quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. [122] Minime hercule! ac ne ego QUIDEM illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [126] Quam ob rem hos QUIDEM ab hoc sermone remoueamus, ipsi autem intellegamus natura gigni sensum diligendi et beneuolentiae caritatem facta significatione probitatis. [130] Ortum QUIDEM amicitiae uidetis, nisi quid ad haec forte uultis. [132] Scaeuola: Recte tu QUIDEM. [136] Quamquam ille QUIDEM nihil difficilius esse dicebat, quam amicitiam usque ad extremum uitae diem permanere. [148] Ti- QUIDEM Gracchum rem publicam uexantem a Q- Tuberone aequalibusque amicis derelictum uidebamus. [151] Numquam' inquit 'uoluisset id QUIDEM; sed si uoluisset, paruissem. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta QUIDEM sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [157] Ex hoc numero nobis exempla sumenda sunt, et eorum QUIDEM maxime qui ad sapientiam proxime accedunt. [159] Igitur ne suspicari QUIDEM possumus quemquam horum ab amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra ius iurandum, contra rem publicam esset. [160] Nam hoc QUIDEM in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. [161] At uero Ti- Gracchum sequebantur C- Carbo, C- Cato, et minime tum QUIDEM C- frater, nunc idem acerrimus. [167] Ti- Gracchus regnum occupare conatus est, uel regnauit is QUIDEM paucos menses. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod QUIDEM, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus QUIDEM, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. [190] Specie QUIDEM blanda sed reapse multis locis repudianda. [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae QUIDEM est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [204] Quam ob rem hoc QUIDEM, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae fons a natura constitutus. [207] Atque etiam mihi QUIDEM uidentur, qui utilitatum causa fingunt amicitias, amabilissimum nodum amicitiae tollere. [209] Atque haud sciam an ne opus sit QUIDEM nihil umquam omnino deesse amicis. [223] Atque hoc QUIDEM uidere licet, eos qui antea commodis fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. [233] Hoc QUIDEM est nimis exigue et exiliter ad calculos uocare amicitiam, ut par sit ratio acceptorum et datorum. [241] Quare hoc QUIDEM praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis QUIDEM parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum QUIDEM esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [265] Tristitia autem et in omni re seueritas habet illa QUIDEM grauitatem, sed amicitia remissior esse debet et liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque procliuior. [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae QUIDEM repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. [290] Isto enim modo nutrices et paedagogi iure uetustatis plurimum beneuolentiae postulabunt; qui neglegendi QUIDEM non sunt sed alio quodam modo aestimandi. [310] Et QUIDEM omnia praeclara rara, nec quicquam difficilius quam reperire quod sit omni ex parte in suo genere perfectum. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero QUIDEM digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno QUIDEM quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare QUIDEM aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime QUIDEM optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. [393] Mihi QUIDEM Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. [397] Numquam illum ne minima QUIDEM re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod QUIDEM senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. QUIDQUE [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum QUIDQUE, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. QUIDQUID [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, QUIDQUID est, id est uerum et uoluntarium. [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, QUIDQUID ille uellet, sibi faciendum putaret. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, QUIDQUID uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, QUIDQUID uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. QUIDUIS [142] Illos autem qui QUIDUIS ab amico auderent postulare, postulatione ipsa profiteri omnia se amici causa esse facturos. [195] Quid enim interest motu animi sublato non dico inter pecudem et hominem, sed inter hominem et truncum aut saxum aut QUIDUIS generis eiusdem? [288] Quod si etiam possis QUIDUIS deferre ad alterum, uidendum est tamen, quid ille possit sustinere. QUIETE [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in QUIETE per uisum ex Africano audisse dicebat. QUIN [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? QUIN etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [242] QUIN etiam si minus felices in diligendo fuissemus, ferendum id Scipio potius quam inimicitiarum tempus cogitandum putabat. [271] QUIN in ipso equo, cuius modo feci mentionem, si nulla res impediat, nemo est, quin eo, quo consueuit, libentius utatur quam intractato et nouo. [271] Quin in ipso equo, cuius modo feci mentionem, si nulla res impediat, nemo est, QUIN eo, quo consueuit, libentius utatur quam intractato et nouo. [333] QUIN etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. QUINQUENNIO [363] Atque id actum est praetore me QUINQUENNIO ante quam consul sum factus; ita re magis quam summa auctoritate causa illa defensa est. QUIPPE [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, QUIPPE cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, QUIPPE qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. QUIPPIAM [159] Igitur ne suspicari quidem possumus quemquam horum ab amico QUIPPIAM contendisse, quod contra fidem, contra ius iurandum, contra rem publicam esset. QUIS [32] Cum illo uero QUIS neget actum esse praeclare? [54] Sed QUIS ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [91] Itaque si quando aliquod officium exstitit amici in periculis aut adeundis aut communicandis, QUIS est qui id non maximis efferat laudibus? [112] QUIS est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? QUIS autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [164] Turpis enim excusatio est et minime accipienda cum in ceteris peccatis, tum si QUIS contra rem publicam se amici causa fecisse fateatur. [178] QUIS clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, QUIS potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne QUIS concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [214] Nam QUIS est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? [216] QUIS enim aut eum diligat quem metuat, aut eum a quo se metui putet? [333] Quin etiam si QUIS asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. [335] QUIS tam esset ferreus qui eam uitam ferre posset, cuique non auferret fructum uoluptatum omnium solitudo? [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si QUIS in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. [352] Negat QUIS, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. QUISQUAM [18] Fannius: Sunt ista, Laeli; nec enim melior uir fuit Africano QUISQUAM nec clarior. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si QUISQUAM, ille sapiens fuit. [240] Quonam enim modo QUISQUAM amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. QUISQUE [63] Sic enim mihi perspicere uideor, ita natos esse nos ut inter omnes esset societas quaedam, maior autem ut QUISQUE proxime accederet. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod QUISQUE minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod QUISQUE desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [118] Quod si ita esset, ut QUISQUE minimum esse in se arbitraretur, ita ad amicitiam esset aptissimus; quod longe secus est. [119] Ut enim QUISQUE sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut QUISQUE maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut QUISQUE minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti QUISQUE se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [230] Nec enim illa prima uera est, ut, quem ad modum in se QUISQUE sit, sic in amicum sit animatus. [235] Tertius uero ille finis deterrimus, ut, quanti QUISQUE se ipse faciat, tanti fiat ab amicis. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot QUISQUE haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [313] Ipse enim se QUISQUE diligit, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi quisque carus est. [313] Ipse enim se quisque diligit, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi QUISQUE carus est. QUO [3] QUO mortuo me ad pontificem Scaeuolam contuli, quem unum nostrae ciuitatis et ingenio et iustitia praestantissimum audeo dicere. [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio QUO pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [14] Tum est Cato locutus, QUO erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. [26] QUO modo, ut alia omittam, mortem filii tulit! memineram Paulum, uideram Galum, sed hi in pueris, Cato in perfecto et spectato uiro. [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo QUO amicorum decessu plerique angi solent. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; QUO de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in QUO est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; QUO in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de QUO disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [84] Ex QUO illorum beata mors uidetur, horum uita laudabilis. [88] Ex QUO quantum boni sit in amicitia iudicari potest. [106] Amor enim, ex QUO amicitia nominata est, princeps est ad beneuolentiam coniungendam. [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex QUO inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [216] Quis enim aut eum diligat quem metuat, aut eum a QUO se metui putet? [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, QUO erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, QUO plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [250] Est igitur prudentis sustinere ut cursum, sic impetum beneuolentiae, QUO utamur quasi equis temptatis, sic amicitia ex aliqua parte periclitatis moribus amicorum. [271] Quin in ipso equo, cuius modo feci mentionem, si nulla res impediat, nemo est, quin eo, QUO consueuit, libentius utatur quam intractato et nouo. [329] QUO etiam magis uituperanda est rei maxime necessariae tanta incuria. [332] Serpit enim nescio QUO modo per omnium uitas amicitia nec ullam aetatis degendae rationem patitur esse expertem sui. [339] Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio QUO modo nec ea, quae ab ea monemur, audimus. [341] Sed nescio QUO modo uerum est, quod in Andria familiaris meus dicit: Obsequium amicos, ueritas odium parit. [383] Sed nescio QUO pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex QUO exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. QUOAD [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, QUOAD possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. QUOCIRCA [43] QUOCIRCA maerere hoc eius euentu uereor ne inuidi magis quam amici sit. [83] QUOCIRCA et absentes adsunt et egentes abundant et imbecilli ualent et, quod difficilius dictu est, mortui uiuunt; tantus eos honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum. [325] QUOCIRCA (dicendum est enim saepius), cum iudicaris, diligere oportet, non, cum dilexeris, iudicare. QUOCUM [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, QUOCUM coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, QUOCUM mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, QUOCUM et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [302] Nihil est enim turpius quam cum eo bellum gerere QUOCUM familiariter uixeris. QUOCUMQUE [170] Nam Carbonem, QUOCUMQUE modo potuimus, propter recentem poenam Ti- Gracchi sustinuimus; de C- Gracchi autem tribunatu quid expectem, non libet augurari. QUOD [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, QUOD P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis QUOD proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, QUOD animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; QUOD autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, QUOD semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [25] Tu autem, Fanni, QUOD mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, QUOD quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio QUOD eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [33] Nisi enim, QUOD ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est QUOD homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, QUOD non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [41] QUOD idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam QUOD amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, QUOD ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, QUOD ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, QUOD ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, QUOD bonam spem praelucet in posterum nec debilitari animos aut cadere patitur. [83] Quocirca et absentes adsunt et egentes abundant et imbecilli ualent et, QUOD difficilius dictu est, mortui uiuunt; tantus eos honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum. [85] QUOD si exemeris ex rerum natura beneuolentiae coniunctionem, nec domus ulla nec urbs stare poterit, ne agri quidem cultus permanebit. [94] Facile indicabat ipsa natura uim suam, cum homines, QUOD facere ipsi non possent, id recte fieri in altero iudicarent. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis QUOD quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [109] QUOD quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. [110] QUOD in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, QUOD in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil QUOD magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. [115] QUOD si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, QUOD maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur QUOD quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [118] QUOD si ita esset, ut quisque minimum esse in se arbitraretur, ita ad amicitiam esset aptissimus; quod longe secus est. [118] Quod si ita esset, ut quisque minimum esse in se arbitraretur, ita ad amicitiam esset aptissimus; QUOD longe secus est. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed QUOD omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [138] Atque earum rerum exemplum ex similitudine capiebat ineuntis aetatis, QUOD summi puerorum amores saepe una cum praetexta toga ponerentur. [139] Sin autem ad adulescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum contentione uel uxoriae condicionis uel commodi alicuius, QUOD idem adipisci uterque non posset. [140] QUOD si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis QUOD rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; QUOD qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, QUOD aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, QUOD tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [156] QUOD si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [159] Igitur ne suspicari quidem possumus quemquam horum ab amico quippiam contendisse, QUOD contra fidem, contra ius iurandum, contra rem publicam esset. [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, QUOD xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; QUOD quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est QUOD illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [192] QUOD si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [202] Quid, si illud etiam addimus, QUOD recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse QUOD ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; QUOD non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, QUOD ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [218] QUOD si forte, ut fit plerumque, ceciderunt, tum intellegitur quam fuerint inopes amicorum. [219] QUOD Tarquinium dixisse ferunt, tum exsulantem se intellexisse quos fidos amicos habuisset, quos infidos, cum iam neutris gratiam referre posset. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, QUOD omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [259] Firmamentum autem stabilitatis constantiaeque eius, quam in amicitia quaerimus, fides est; nihil est enim stabile QUOD infidum est. [262] Ita fit uerum illud, QUOD initio dixi, amicitiam nisi inter bonos esse non posse. [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, QUOD dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. [272] Nec uero in hoc QUOD est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, QUOD is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [276] QUOD faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [278] QUOD est multo profecto magis in ueris patribus certisque faciendum. [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere se putant, QUOD officiose et amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; QUOD non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [288] QUOD si etiam possis quiduis deferre ad alterum, uidendum est tamen, quid ille possit sustinere. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi QUOD tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [293] Recte etiam praecipi potest in amicitiis, ne intemperata quaedam beneuolentia, QUOD persaepe fit, impediat magnas utilitates amicorum. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, QUOD desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. [310] Et quidem omnia praeclara rara, nec quicquam difficilius quam reperire QUOD sit omni ex parte in suo genere perfectum. [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi QUOD fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. [313] Ipse enim se quisque diligit, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed QUOD per se sibi quisque carus est. [314] QUOD nisi idem in amicitiam transferetur, uerus amicus numquam reperietur; est enim is qui est tamquam alter idem. [315] QUOD si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [324] QUOD cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [326] Sed cum multis in rebus neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, QUOD uetamur uetere prouerbio. [336] Verum ergo illud est QUOD a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. [337] Sic natura solitarium nihil amat semperque ad aliquod tamquam adminiculum adnititur; QUOD in amicissimo quoque dulcissimum est. [341] Sed nescio quo modo uerum est, QUOD in Andria familiaris meus dicit: Obsequium amicos, ueritas odium parit. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, QUOD est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, QUOD peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. [346] Atque illud absurdum, QUOD ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; QUOD contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, QUOD amici genus adhibere omnino leuitatis est. [365] QUOD si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [376] Semper auget assentator id, QUOD is cuius ad uoluntatem dicitur uult esse magnum. [380] QUOD ut ne accidat, magis cauendum est. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, QUOD in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [395] Equidem ex omnibus rebus quas mihi aut fortuna aut natura tribuit, nihil habeo QUOD cum amicitia Scipionis possim comparare. [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, QUOD quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse QUOD nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. QUODAM [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio QUODAM modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [21] Te autem alio QUODAM modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum QUODAM sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, QUODAM modo diligamus. [284] Quam ob rem ut ii qui superiores sunt submittere se debent in amicitia, sic QUODAM modo inferiores extollere. [290] Isto enim modo nutrices et paedagogi iure uetustatis plurimum beneuolentiae postulabunt; qui neglegendi quidem non sunt sed alio QUODAM modo aestimandi. QUODDAM [96] Fannius: Nos autem a te potius; quamquam etiam ab istis saepe quaesiui et audiui non inuitus equidem; sed aliud QUODDAM filum orationis tuae. [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad QUODDAM tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. QUONAM [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, QUONAM pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [240] QUONAM enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. QUONIAM [49] Sed QUONIAM amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, QUONIAM solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, QUONIAM Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [392] Sed QUONIAM res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. QUONIAMQUE [391] QUONIAMQUE ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. QUOQUE [337] Sic natura solitarium nihil amat semperque ad aliquod tamquam adminiculum adnititur; quod in amicissimo QUOQUE dulcissimum est. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem QUOQUE unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? QUOQUO [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; QUOQUO te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. QUORSUM [175] QUORSUM haec? QUORUM [282] QUORUM plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere se putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, QUORUM dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [299] Erumpunt saepe uitia amicorum tum in ipsos amicos, tum in alienos, QUORUM tamen ad amicos redundet infamia. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, QUORUM cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. QUOS [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, QUOS in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [58] Numquam ego dicam C- Fabricium, M- Curium, Ti- Coruncanium, QUOS sapientes nostri maiores iudicabant, ad istorum normam fuisse sapientes. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo QUOS nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, QUOS numquam uidimus, quodam modo diligamus. [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, QUOS numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis QUOS numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, QUOS uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, QUOS nouit uita communis. [185] Nam quibusdam, QUOS audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [219] Quod Tarquinium dixisse ferunt, tum exsulantem se intellexisse QUOS fidos amicos habuisset, quos infidos, cum iam neutris gratiam referre posset. [219] Quod Tarquinium dixisse ferunt, tum exsulantem se intellexisse quos fidos amicos habuisset, QUOS infidos, cum iam neutris gratiam referre posset. [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos QUOS complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. [251] Quidam saepe in parua pecunia perspiciuntur quam sint leues, quidam autem, QUOS parua mouere non potuit, cognoscuntur in magna. [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, QUOS patres multos annos esse duxerunt. [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios QUOS tum eodem studio praeditos dilexerunt. [322] Quae si QUOS inter societas aut est aut fuit aut futura est, eorum est habendus ad summum naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, QUOS paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt QUOS diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. QUOT [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues QUOT quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos QUOT haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. RAPACIUS [203] Nihil est enim appetentius similium sui nec RAPACIUS quam natura. RARA [310] Et quidem omnia praeclara RARA, nec quicquam difficilius quam reperire quod sit omni ex parte in suo genere perfectum. RARO [258] Qui igitur utraque in re grauem, constantem, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc ex maxime RARO genere hominum iudicare debemus et paene diuino. RARUM [309] RARUM genus. RATIO [233] Hoc quidem est nimis exigue et exiliter ad calculos uocare amicitiam, ut par sit RATIO acceptorum et datorum. [343] Omni igitur hac in re habenda RATIO et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [391] Quoniamque ita RATIO comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. RATIONE [103] Quid enim refert qua me RATIONE cogatis? cogitis certe. [213] Non ergo erunt homines deliciis diffluentes audiendi, si quando de amicitia, quam nec usu nec RATIONE habent cognitam, disputabunt. RATIONEM [332] Serpit enim nescio quo modo per omnium uitas amicitia nec ullam aetatis degendae RATIONEM patitur esse expertem sui. RE [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de RE publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica RE et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [90] Atque hoc quidem omnes mortales et intellegunt et RE probant. [93] Stantes plaudebant in RE ficta; quid arbitramur in uera facturos fuisse? [97] Scaeuola: Tum magis id diceres, Fanni, si nuper in hortis Scipionis, cum est de RE publica disputatum, adfuisses. [104] Studiis enim generorum, praesertim in RE bona, cum difficile est, tum ne aequum quidem obsistere. [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de RE publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua RE publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in RE incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. [258] Qui igitur utraque in RE grauem, constantem, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc ex maxime raro genere hominum iudicare debemus et paene diuino. [265] Tristitia autem et in omni RE seueritas habet illa quidem grauitatem, sed amicitia remissior esse debet et liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque procliuior. [296] Atque in omni RE considerandum est et quid postules ab amico et quid patiare a te impetrari. [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in RE publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. [343] Omni igitur hac in RE habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [363] Atque id actum est praetore me quinquennio ante quam consul sum factus; ita RE magis quam summa auctoritate causa illa defensa est. [396] In hac mihi de RE publica consensus, in hac rerum priuatarum consilium, in eadem requies plena oblectationis fuit. [397] Numquam illum ne minima quidem RE offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. REAPSE [190] Specie quidem blanda sed REAPSE multis locis repudianda. REBUS [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris REBUS, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus REBUS humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [76] Qui esset tantus fructus in prosperis REBUS, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae REBUS fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et studio perspecto et consuetudine adiuncta, quibus REBUS ad illum primum motum animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis REBUS, alias aetate ingrauescente. [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas REBUS iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [193] Ergo hoc proprium est animi bene constituti, et laetari bonis REBUS et dolere contrariis. [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in REBUS, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis REBUS, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [223] Atque hoc quidem uidere licet, eos qui antea commodis fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis REBUS immutari, sperni ab iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris REBUS non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in REBUS homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis REBUS contemnunt aut in malis deserunt. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui REBUS isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem REBUS mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [311] Sed plerique neque in REBUS humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. [326] Sed cum multis in REBUS neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod uetamur uetere prouerbio. [330] Una est enim amicitia in REBUS humanis, de cuius utilitate omnes uno ore consentiunt. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua REBUS fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [395] Equidem ex omnibus REBUS quas mihi aut fortuna aut natura tribuit, nihil habeo quod cum amicitia Scipionis possim comparare. RECENTEM [170] Nam Carbonem, quocumque modo potuimus, propter RECENTEM poenam Ti- Gracchi sustinuimus; de C- Gracchi autem tribunatu quid expectem, non libet augurari. RECIPIENDISQUE [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis RECIPIENDISQUE meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. RECIPIT [366] Quamquam ista assentatio, quamuis perniciosa sit, nocere tamen nemini potest nisi ei qui eam RECIPIT atque ea delectatur. RECORDATIO [399] Quarum rerum RECORDATIO et memoria si una cum illo occidisset, desiderium coniunctissimi atque amantissimi uiri ferre nullo modo possem. RECORDATIONE [46] Sed tamen RECORDATIONE nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. RECTE [24] Laelius: RECTE tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non RECTE iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [29] Ego si Scipionis desiderio me moueri negem, quam id RECTE faciam, uiderint sapientes; sed certe mentiar. [94] Facile indicabat ipsa natura uim suam, cum homines, quod facere ipsi non possent, id RECTE fieri in altero iudicarent. [132] Scaeuola: RECTE tu quidem. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod RECTE addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem RECTE factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [256] Quamquam Ennius RECTE: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. [293] RECTE etiam praecipi potest in amicitiis, ne intemperata quaedam beneuolentia, quod persaepe fit, impediat magnas utilitates amicorum. RECTUM [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod RECTUM non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [156] Quod si RECTUM statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque RECTUM neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et RECTUM alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. RECUSARENT [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui RECUSARENT, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. REDAMARE [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, REDAMARE possit, non admodum delectari? REDDAT [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus REDDAT quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. REDDERET [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque REDDERET, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. REDEAM [294] Nec enim, ut ad fabulas REDEAM, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. [361] Atque, ut ad me REDEAM, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. REDEAMUS [384] Quam ob rem ad illa prima REDEAMUS eaque ipsa concludamus aliquando. REDEO [4] Sed de hoc alias; nunc REDEO ad augurem. [246] Sed (saepe enim REDEO ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. REDITUM [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, REDITUM in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. REDUCTUS [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum REDUCTUS ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. REDUNDET [299] Erumpunt saepe uitia amicorum tum in ipsos amicos, tum in alienos, quorum tamen ad amicos REDUNDET infamia. REFERRE [219] Quod Tarquinium dixisse ferunt, tum exsulantem se intellexisse quos fidos amicos habuisset, quos infidos, cum iam neutris gratiam REFERRE posset. REFERT [103] Quid enim REFERT qua me ratione cogatis? cogitis certe. REFERUNT [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia REFERUNT longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. REFICIENDIS [356] Quibus blanditiis C- Papirius nuper influebat in auris contionis, cum ferret legem de tribunis plebis REFICIENDIS! REGE [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante REGE, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. REGNAUIT [167] Ti- Gracchus regnum occupare conatus est, uel REGNAUIT is quidem paucos menses. REGNUM [147] Numne, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici REGNUM adpetentem, num Maelium debuerunt iuuare? [167] Ti- Gracchus REGNUM occupare conatus est, uel regnauit is quidem paucos menses. REGUM [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut REGUM filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. REI [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, REI publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [154] Itaque hac amentia quaestione noua perterritus in Asiam profugit, ad hostes se contulit, poenas REI publicae graues iustasque persoluit. [165] Etenim eo loco, Fanni et Scaeuola, locati sumus ut nos longe prospicere oporteat futuros casus REI publicae. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in REI publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [329] Quo etiam magis uituperanda est REI maxime necessariae tanta incuria. RELIGIO [362] Tamen illius uendibilem orationem RELIGIO deorum immortalium nobis defendentibus facile uincebat. RELIGIOSA [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam RELIGIOSA iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. RELINQUUNT [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane RELINQUUNT et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. RELIQUA [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in RELIQUA Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. REM [27] Quam ob REM caue Catoni anteponas ne istum quidem ipsum, quem Apollo, ut ais, sapientissimum iudicauit; huius enim facta, illius dicta laudantur. [38] Quam ob REM uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [45] Quam ob REM cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius introieram, sic prius exire de uita. [51] Quam ob REM utrique nostrum gratum admodum feceris. [55] Quam ob REM quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in REM tam humilem tamque contemptam. [126] Quam ob REM hos quidem ab hoc sermone remoueamus, ipsi autem intellegamus natura gigni sensum diligendi et beneuolentiae caritatem facta significatione probitatis. [133] Quam ob REM audiamus. [146] Quam ob REM id primum uideamus, si placet, quatenus amor in amicitia progredi debeat. [148] Ti- quidem Gracchum REM publicam uexantem a Q- Tuberone aequalibusque amicis derelictum uidebamus. [159] Igitur ne suspicari quidem possumus quemquam horum ab amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra ius iurandum, contra REM publicam esset. [164] Turpis enim excusatio est et minime accipienda cum in ceteris peccatis, tum si quis contra REM publicam se amici causa fecisse fateatur. [191] Neque enim est consentaneum ullam honestam REM actionemue, ne sollicitus sis, aut non suscipere aut susceptam deponere. [194] Quam ob REM si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [197] Quam ob REM angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se REM ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [204] Quam ob REM hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae fons a natura constitutus. [284] Quam ob REM ut ii qui superiores sunt submittere se debent in amicitia, sic quodam modo inferiores extollere. [304] Quam ob REM primum danda opera est ne qua amicorum discidia fiant; sin tale aliquid euenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae uideantur. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam REM expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad REM publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [377] Quam ob REM, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. [384] Quam ob REM ad illa prima redeamus eaque ipsa concludamus aliquando. REMISSIONE [300] Tales igitur amicitiae sunt REMISSIONE usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. REMISSIOR [265] Tristitia autem et in omni re seueritas habet illa quidem grauitatem, sed amicitia REMISSIOR esse debet et liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque procliuior. REMITTAS [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel REMITTAS; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. REMOTI [398] Nam quid ego de studiis dicam cognoscendi semper aliquid atque discendi? in quibus REMOTI ab oculis populi omne otiosum tempus contriuimus. REMOUEAMUS [126] Quam ob rem hos quidem ab hoc sermone REMOUEAMUS, ipsi autem intellegamus natura gigni sensum diligendi et beneuolentiae caritatem facta significatione probitatis. REMOUERAT [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se REMOUERAT, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. REMUNERATIONE [201] Nihil est enim REMUNERATIONE beneuolentiae, nihil uicissitudine studiorum officiorumque iucundius. REPELLERE [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes REPELLERE, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. REPENTE [327] Nam implicati ultro et citro uel usu diuturno uel etiam officiis REPENTE in medio cursu amicitias exorta aliqua offensione disrumpimus. REPERIETUR [314] Quod nisi idem in amicitiam transferetur, uerus amicus numquam REPERIETUR; est enim is qui est tamquam alter idem. REPERIRE [310] Et quidem omnia praeclara rara, nec quicquam difficilius quam REPERIRE quod sit omni ex parte in suo genere perfectum. REPERIRI [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse REPERIRI quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. REPERIUNTUR [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam REPERIUNTUR. [254] Itaque uerae amicitiae difficillime REPERIUNTUR in iis qui in honoribus reque publica uersantur; ubi enim istum inuenias qui honorem amici anteponat suo? REPERTI [252] Sin uero erunt aliqui REPERTI qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? REPOSCENDUM [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad REPOSCENDUM, atque haec inter eos sit honesta certatio. REPREHENDENDUM [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad REPREHENDENDUM; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. REPREHENDERE [238] Alius igitur finis uerae amicitiae constituendus est, si prius, quid maxime REPREHENDERE Scipio solitus sit, dixero. REPUDIANDA [190] Specie quidem blanda sed reapse multis locis REPUDIANDA. [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime REPUDIANDA est. REPUDIANDAE [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem REPUDIANDAE, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. REPUDIATA [360] Itaque lex popularis suffragiis populi REPUDIATA est. REPUDIENTUR [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, REPUDIENTUR. REPUGNANTER [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non REPUGNANTER, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. REPUGNAT [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae REPUGNAT maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. REQUE [254] Itaque uerae amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui in honoribus REQUE publica uersantur; ubi enim istum inuenias qui honorem amici anteponat suo? REQUIES [396] In hac mihi de re publica consensus, in hac rerum priuatarum consilium, in eadem REQUIES plena oblectationis fuit. REQUIRANT [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut REQUIRANT atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. RERUM [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum RERUM usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque RERUM cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [85] Quod si exemeris ex RERUM natura beneuolentiae coniunctionem, nec domus ulla nec urbs stare poterit, ne agri quidem cultus permanebit. [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae in RERUM natura totoque mundo constarent quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. [138] Atque earum RERUM exemplum ex similitudine capiebat ineuntis aetatis, quod summi puerorum amores saepe una cum praetexta toga ponerentur. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique RERUM, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium RERUM abundantia uiuere? [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium RERUM, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum RERUM satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui RERUM cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium RERUM, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. [349] Cum autem omnium RERUM simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. [387] In ea est enim conuenientia RERUM, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [396] In hac mihi de re publica consensus, in hac RERUM priuatarum consilium, in eadem requies plena oblectationis fuit. [399] Quarum RERUM recordatio et memoria si una cum illo occidisset, desiderium coniunctissimi atque amantissimi uiri ferre nullo modo possem. RES [9] Cum enim saepe mecum ageres ut de amicitia scriberem aliquid, digna mihi RES cum omnium cognitione tum nostra familiaritate uisa est. [53] Laelius: Ego uero non grauarer, si mihi ipse confiderem; nam et praeclara RES est et sumus, ut dixit Fannius, otiosi. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad RES uel secundas uel aduersas. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta RES est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [77] Denique ceterae RES quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia RES plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [79] Nam et secundas RES splendidiores facit amicitia et aduersas partiens communicansque leuiores. [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa RES utilitatis esset habitura. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat RES uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [163] Haec igitur lex in amicitia sanciatur, ut neque rogemus RES turpes nec faciamus rogati. [171] Serpit deinde RES; quae procliuis ad perniciem, cum semel coepit, labitur. [173] Videre iam uideor populum a senatu disiunctum, multitudinis arbitrio RES maximas agi. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut RES ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [181] Mihi autem non minori curae est, qualis RES publica post mortem meam futura, quam qualis hodie sit. [184] Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non modo aperte sed etiam acriter, si RES postulabit, et adhibitae pareatur. [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura RES sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque RES sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad RES gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. [271] Quin in ipso equo, cuius modo feci mentionem, si nulla RES impediat, nemo est, quin eo, quo consueuit, libentius utatur quam intractato et nouo. [295] Et saepe incidunt magnae RES, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. [392] Sed quoniam RES humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. RESECO [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum RESECO, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. RESISTATUR [174] Plures enim discent quem ad modum haec fiant, quam quem ad modum iis RESISTATUR. RESPONDEAT [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque RESPONDEAT, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. RESPONDEO [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id RESPONDEO, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem RESPONDEO causam, non maestitiam fuisse. [131] Fannius: Tu uero perge, Laeli; pro hoc enim, qui minor est natu, meo iure RESPONDEO. RESPONDERE [375] Satis erat RESPONDERE: 'magnas'; 'ingentes' inquit. RESPONDET [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, RESPONDET Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. RESPONSA [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel RESPONSA acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. RESTRICTE [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare RESTRICTE, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. RETINEATUR [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides RETINEATUR: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. RETINENT [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, RETINENT tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. REUOCANTIS [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam REUOCANTIS esse sententiam. RITU [125] Ab his qui pecudum RITU ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. ROGARE [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et ROGARE. ROGATI [163] Haec igitur lex in amicitia sanciatur, ut neque rogemus res turpes nec faciamus ROGATI. ROGATU [10] Itaque feci non inuitus ut prodessem multis ROGATU tuo. ROGATUM [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere ROGATUM et rogare. ROGEMUR [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum ROGEMUR; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. ROGEMUS [163] Haec igitur lex in amicitia sanciatur, ut neque ROGEMUS res turpes nec faciamus rogati. ROMANI [358] Quanta illi, di immortales, fuit grauitas, quanta in oratione maiestas! ut facile ducem populi ROMANI, non comitem diceres. ROMANO [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo ROMANO, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. ROMANUS [168] Num quid simile populus ROMANUS audierat aut uiderat? RUPILIO [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et RUPILIO consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [275] Numquam se ille Philo, numquam RUPILIO, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. RUPILIUM [287] Non enim neque tu possis, quamuis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- RUPILIUM potuit consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- RUPILIUM, Sp- Mummium. RURSUM [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; RURSUM autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. RUSTICATIONESQUE [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes RUSTICATIONESQUE communes. RUTILI [389] Vicissim autem senes in adulescentium caritate acquiescimus, ut in uestra, ut in Q- Tuberonis; equidem etiam admodum adulescentis P- RUTILI, A. SACERDOTIIS [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de SACERDOTIIS C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. SAECULIS [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus SAECULIS uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. SAEPE [5] Cum SAEPE multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. [9] Cum enim SAEPE mecum ageres ut de amicitia scriberem aliquid, digna mihi res cum omnium cognitione tum nostra familiaritate uisa est. [96] Fannius: Nos autem a te potius; quamquam etiam ab istis SAEPE quaesiui et audiui non inuitus equidem; sed aliud quoddam filum orationis tuae. [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur SAEPE qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere SAEPE, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum SAEPE dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. [138] Atque earum rerum exemplum ex similitudine capiebat ineuntis aetatis, quod summi puerorum amores SAEPE una cum praetexta toga ponerentur. [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen SAEPE labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas SAEPE inter amicissimos exstitisse. [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico SAEPE capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [236] SAEPE enim in quibusdam aut animus abiectior est aut spes amplificandae fortunae fractior. [246] Sed (SAEPE enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [251] Quidam SAEPE in parua pecunia perspiciuntur quam sint leues, quidam autem, quos parua mouere non potuit, cognoscuntur in magna. [274] SAEPE enim excellentiae quaedam sunt, qualis erat Scipionis in nostro, ut ita dicam, grege. [295] Et SAEPE incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. [299] Erumpunt SAEPE uitia amicorum tum in ipsos amicos, tum in alienos, quorum tamen ad amicos redundet infamia. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici SAEPE sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [345] Scitum est enim illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui dulces uideantur; illos uerum SAEPE dicere, hos numquam. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando SAEPE assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. SAEPISSIME [105] SAEPISSIME igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [135] Laelius: Audite ergo, optimi uiri, ea quae SAEPISSIME inter me et Scipionem de amicitia disserebantur. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam SAEPISSIME peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. SAEPIUS [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' SAEPIUS interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [325] Quocirca (dicendum est enim SAEPIUS), cum iudicaris, diligere oportet, non, cum dilexeris, iudicare. SALIS [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios SALIS simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. SALUS [344] Cuius autem aures clausae ueritati sunt, ut ab amico uerum audire nequeat, huius SALUS desperanda est. SANCIATUR [163] Haec igitur lex in amicitia SANCIATUR, ut neque rogemus res turpes nec faciamus rogati. [183] Haec igitur prima lex amicitiae SANCIATUR, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. SANCTISSIMI [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi SANCTISSIMI uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. SANE [57] Sit ita SANE; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem SANE relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [248] Et iudicare difficile est SANE nisi expertum; experiendum autem est in ipsa amicitia. [283] Odiosum SANE genus hominum officia exprobrantium; quae meminisse debet is in quem conlata sunt, non commemorare, qui contulit. SAPIENS [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et SAPIENS (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille SAPIENS fuit. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui SAPIENS habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. SAPIENTEM [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare SAPIENTEM; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [19] Sed existimare debes omnium oculos in te esse coniectos unum; te SAPIENTEM et appellant et existimant. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse SAPIENTEM; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse SAPIENTEM, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare SAPIENTEM, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi SAPIENTEM. [194] Quam ob rem si cadit in SAPIENTEM animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [263] Est enim boni uiri, quem eundem SAPIENTEM licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. SAPIENTES [29] Ego si Scipionis desiderio me moueri negem, quam id recte faciam, uiderint SAPIENTES; sed certe mentiar. [58] Numquam ego dicam C- Fabricium, M- Curium, Ti- Coruncanium, quos SAPIENTES nostri maiores iudicabant, ad istorum normam fuisse sapientes. [58] Numquam ego dicam C- Fabricium, M- Curium, Ti- Coruncanium, quos sapientes nostri maiores iudicabant, ad istorum normam fuisse SAPIENTES. [185] Nam quibusdam, quos audio SAPIENTES habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. SAPIENTI [60] Ne id quidem facient, negabunt id nisi SAPIENTI posse concedi. SAPIENTIA [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta SAPIENTIA nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et SAPIENTIA sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem SAPIENTIA si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico SAPIENTIA, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. SAPIENTIAE [47] Itaque non tam ista me SAPIENTIAE, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [59] Quare sibi habeant SAPIENTIAE nomen et inuidiosum et obscurum; concedant ut uiri boni fuerint. [144] Haec ita multa quasi fata impendere amicitiis ut omnia subterfugere non modo SAPIENTIAE sed etiam felicitatis diceret sibi uideri. SAPIENTIAM [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te SAPIENTIAM existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [57] Sit ita sane; sed eam SAPIENTIAM interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [157] Ex hoc numero nobis exempla sumenda sunt, et eorum quidem maxime qui ad SAPIENTIAM proxime accedunt. [187] O praeclaram SAPIENTIAM! SAPIENTIS [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute SAPIENTIS. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre SAPIENTIS est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. SAPIENTISSIMUM [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo SAPIENTISSIMUM iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [27] Quam ob rem caue Catoni anteponas ne istum quidem ipsum, quem Apollo, ut ais, SAPIENTISSIMUM iudicauit; huius enim facta, illius dicta laudantur. SAPIENTISSIMUS [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo SAPIENTISSIMUS est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. SAPIENTIUM [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero SAPIENTIUM non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [298] Est etiam quasi quaedam calamitas in amicitiis dimittendis non numquam necessaria; iam enim a SAPIENTIUM familiaritatibus ad uulgares amicitias oratio nostra delabitur. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de SAPIENTIUM sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est SAPIENTIUM (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. SATIETATES [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum SATIETATES; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. SATIS [64] Itaque ciues potiores quam peregrini, propinqui quam alieni; cum his enim amicitiam natura ipsa peperit; sed ea non SATIS habet firmitatis. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; SATIS superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non SATIS honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [375] SATIS erat respondere: 'magnas'; 'ingentes' inquit. SAXUM [195] Quid enim interest motu animi sublato non dico inter pecudem et hominem, sed inter hominem et truncum aut SAXUM aut quiduis generis eiusdem? SCAENA [365] Quod si in SCAENA, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. SCAEUOLA [7] Itaque tum SCAEUOLA cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset SCAEUOLA. [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item SCAEUOLA, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [23] SCAEUOLA: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [24] Laelius: Recte tu quidem, SCAEUOLA, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, SCAEUOLA, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [50] SCAEUOLA: Mihi uero erit gratum; atque id ipsum cum tecum agere conarer, Fannius anteuertit. [97] SCAEUOLA: Tum magis id diceres, Fanni, si nuper in hortis Scipionis, cum est de re publica disputatum, adfuisses. [100] SCAEUOLA: Quid? amicitiam nonne facile ei qui ob eam summa fide, constantia iustitiaque seruatam maximam gloriam ceperit? [132] SCAEUOLA: Recte tu quidem. [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, SCAEUOLA, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [165] Etenim eo loco, Fanni et SCAEUOLA, locati sumus ut nos longe prospicere oporteat futuros casus rei publicae. [204] Quam ob rem hoc quidem, Fanni et SCAEUOLA, constet, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae fons a natura constitutus. SCAEUOLAE [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item SCAEUOLAE, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. SCAEUOLAM [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad SCAEUOLAM sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [3] Quo mortuo me ad pontificem SCAEUOLAM contuli, quem unum nostrae ciuitatis et ingenio et iustitia praestantissimum audeo dicere. SCELERE [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili SCELERE non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. SCIAM [209] Atque haud SCIAM an ne opus sit quidem nihil umquam omnino deesse amicis. SCIMUS [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; SCIMUS L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. SCIO [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud SCIO an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud SCIO an aliquando futurum sit. SCIPIO [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat SCIPIO. [210] Ubi enim studia nostra uiguissent, si numquam consilio, numquam opera nostra nec domi nec militiae SCIPIO eguisset? [238] Alius igitur finis uerae amicitiae constituendus est, si prius, quid maxime reprehendere SCIPIO solitus sit, dixero. [242] Quin etiam si minus felices in diligendo fuissemus, ferendum id SCIPIO potius quam inimicitiarum tempus cogitandum putabat. [287] Non enim neque tu possis, quamuis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut SCIPIO P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, SCIPIO; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. [393] Mihi quidem SCIPIO, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. SCIPIONE [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum SCIPIONE disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum SCIPIONE uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [169] Hunc etiam post mortem secuti amici et propinqui quid in P- SCIPIONE effecerint, sine lacrimis non queo dicere. [357] Dissuasimus nos; sed nihil de me, de SCIPIONE dicam libentius. SCIPIONEM [135] Laelius: Audite ergo, optimi uiri, ea quae saepissime inter me et SCIPIONEM de amicitia disserebantur. [246] Sed (saepe enim redeo ad SCIPIONEM, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et SCIPIONEM, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. SCIPIONES [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, SCIPIONES, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. SCIPIONI [31] Nihil mali accidisse SCIPIONI puto, mihi accidit, si quid accidit; suis autem incommodis grauiter angi non amicum sed se ipsum amantis est. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- SCIPIONI ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [41] Quod idem SCIPIONI uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam SCIPIONI? SCIPIONIS [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- SCIPIONIS familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [29] Ego si SCIPIONIS desiderio me moueri negem, quam id recte faciam, uiderint sapientes; sed certe mentiar. [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor SCIPIONIS et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [97] Scaeuola: Tum magis id diceres, Fanni, si nuper in hortis SCIPIONIS, cum est de re publica disputatum, adfuisses. [274] Saepe enim excellentiae quaedam sunt, qualis erat SCIPIONIS in nostro, ut ita dicam, grege. [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre SCIPIONIS, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, SCIPIONIS nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. [395] Equidem ex omnibus rebus quas mihi aut fortuna aut natura tribuit, nihil habeo quod cum amicitia SCIPIONIS possim comparare. SCITIS [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut SCITIS, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. SCITUM [345] SCITUM est enim illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, hos numquam. SCRIBEREM [9] Cum enim saepe mecum ageres ut de amicitia SCRIBEREM aliquid, digna mihi res cum omnium cognitione tum nostra familiaritate uisa est. SCRIPSI [13] Sed ut tum ad senem senex de senectute, sic hoc libro ad amicum amicissimus SCRIPSI de amicitia. SCRIPTUS [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est SCRIPTUS ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. SE [31] Nihil mali accidisse Scipioni puto, mihi accidit, si quid accidit; suis autem incommodis grauiter angi non amicum sed SE ipsum amantis est. [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae SE in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [62] Qui ita SE gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem SE esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem SE esse perseueraret. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per SE ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex SE natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. [118] Quod si ita esset, ut quisque minimum esse in SE arbitraretur, ita ad amicitiam esset aptissimus; quod longe secus est. [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in SE ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant SE et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. [142] Illos autem qui quiduis ab amico auderent postulare, postulatione ipsa profiteri omnia SE amici causa esse facturos. [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec SE comitem illius furoris, sed ducem praebuit. [154] Itaque hac amentia quaestione noua perterritus in Asiam profugit, ad hostes SE contulit, poenas rei publicae graues iustasque persoluit. [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter SE coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. [164] Turpis enim excusatio est et minime accipienda cum in ceteris peccatis, tum si quis contra rem publicam SE amici causa fecisse fateatur. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita SE alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam SE similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad SE rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [216] Quis enim aut eum diligat quem metuat, aut eum a quo SE metui putet? [219] Quod Tarquinium dixisse ferunt, tum exsulantem SE intellexisse quos fidos amicos habuisset, quos infidos, cum iam neutris gratiam referre posset. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque SE ipse facit, tanti fiat ab amicis. [230] Nec enim illa prima uera est, ut, quem ad modum in SE quisque sit, sic in amicum sit animatus. [235] Tertius uero ille finis deterrimus, ut, quanti quisque SE ipse faciat, tanti fiat ab amicis. [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ille in SE est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero SE adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui SE putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [258] Qui igitur utraque in re grauem, constantem, stabilem SE in amicitia praestiterit, hunc ex maxime raro genere hominum iudicare debemus et paene diuino. [275] Numquam SE ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per SE posse esse ampliores uolebat. [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare SE cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere SE a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere SE putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. [284] Quam ob rem ut ii qui superiores sunt submittere SE debent in amicitia, sic quodam modo inferiores extollere. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi SE contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos SE arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine SE remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. [305] Cauendum uero ne etiam in graues inimicitias conuertant SE amicitiae; ex quibus iurgia, maledicta, contumeliae gignuntur. [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant SE maximum fructum esse capturos. [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per SE et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, haec uis amicitiae et qualis et quanta sit. [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter SE expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, haec uis amicitiae et qualis et quanta sit. [313] Ipse enim SE quisque diligit, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi quisque carus est. [313] Ipse enim se quisque diligit, non ut aliquam a SE ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi quisque carus est. [313] Ipse enim se quisque diligit, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per SE sibi quisque carus est. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut SE ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas SE applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et SE ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter SE ac diligent sed etiam uerebuntur. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui SE amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum SE denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam SE contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui SE totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent uacare; peccasse enim SE non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. [367] Ita fit, ut is assentatoribus patefaciat aures suas maxime, qui ipse sibi assentetur et SE maxime ipse delectet. [368] Omnino est amans sui uirtus; optime enim SE ipsa nouit, quamque amabilis sit, intellegit. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne SE insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare SE simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique SE patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum SE extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id SE admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. SECERNI [354] SECERNI autem blandus amicus a uero et internosci tam potest adhibita diligentia quam omnia fucata et simulata a sinceris atque ueris. SECUM [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo SECUM et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. SECUNDAS [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel SECUNDAS uel aduersas. [79] Nam et SECUNDAS res splendidiores facit amicitia et aduersas partiens communicansque leuiores. SECURITAS [189] Quae est enim ista SECURITAS? SECURITATEM [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum SECURITATEM, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. SECUS [118] Quod si ita esset, ut quisque minimum esse in se arbitraretur, ita ad amicitiam esset aptissimus; quod longe SECUS est. SECUTA [211] Non igitur utilitatem amicitia, sed utilitas amicitiam SECUTA est. SECUTI [169] Hunc etiam post mortem SECUTI amici et propinqui quid in P- Scipione effecerint, sine lacrimis non queo dicere. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui SECUTI erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. SECUTUS [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus SECUTUS sis. SED [4] SED de hoc alias; nunc redeo ad augurem. [11] SED ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [13] SED ut tum ad senem senex de senectute, sic hoc libro ad amicum amicissimus scripsi de amicitia. [19] SED existimare debes omnium oculos in te esse coniectos unum; te sapientem et appellant et existimant. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; SED uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, SED ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, SED ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; SED, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [26] Quo modo, ut alia omittam, mortem filii tulit! memineram Paulum, uideram Galum, SED hi in pueris, Cato in perfecto et spectato uiro. [29] Ego si Scipionis desiderio me moueri negem, quam id recte faciam, uiderint sapientes; SED certe mentiar. [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; SED non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [31] Nihil mali accidisse Scipioni puto, mihi accidit, si quid accidit; suis autem incommodis grauiter angi non amicum SED se ipsum amantis est. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, SED idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [46] SED tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [49] SED quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [54] SED quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [56] SED hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, SED ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [57] Sit ita sane; SED eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [64] Itaque ciues potiores quam peregrini, propinqui quam alieni; cum his enim amicitiam natura ipsa peperit; SED ea non satis habet firmitatis. [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, SED haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. [78] Neque ego nunc de uulgari aut de mediocri, quae tamen ipsa et delectat et prodest, SED de uera et perfecta loquor, qualis eorum qui pauci nominantur fuit. [96] Fannius: Nos autem a te potius; quamquam etiam ab istis saepe quaesiui et audiui non inuitus equidem; SED aliud quoddam filum orationis tuae. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, SED antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; SED ego admiratione quadam uirtutis eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [123] SED quamquam utilitates multae et magnae consecutae sunt, non sunt tamen ab earum spe causae diligendi profectae. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur SED natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti SED quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [129] Nam si utilitas amicitias conglutinaret, eadem commutata dissolueret; SED quia natura mutari non potest, idcirco uerae amicitiae sempiternae sunt. [143] Eorum querella inueterata non modo familiaritates exstingui solere SED odia etiam gigni sempiterna. [144] Haec ita multa quasi fata impendere amicitiis ut omnia subterfugere non modo sapientiae SED etiam felicitatis diceret sibi uideri. [151] Numquam' inquit 'uoluisset id quidem; SED si uoluisset, paruissem. [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati SED praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, SED ducem praebuit. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; SED loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est SED potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [184] Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non modo aperte SED etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (SED nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [190] Specie quidem blanda SED reapse multis locis repudianda. [195] Quid enim interest motu animi sublato non dico inter pecudem et hominem, SED inter hominem et truncum aut saxum aut quiduis generis eiusdem? [205] SED eadem bonitas etiam ad multitudinem pertinet. [211] Non igitur utilitatem amicitia, SED utilitas amicitiam secuta est. [222] Non enim solum ipsa Fortuna caeca est SED eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. [225] SED haec hactenus. [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ille in se est, SED potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [246] SED (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, SED ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [265] Tristitia autem et in omni re seueritas habet illa quidem grauitatem, SED amicitia remissior esse debet et liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque procliuior. [272] Nec uero in hoc quod est animal, SED in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. [273] SED maximum est in amicitia parem esse inferiori. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis SED etiam opere leuandi sunt. [290] Isto enim modo nutrices et paedagogi iure uetustatis plurimum beneuolentiae postulabunt; qui neglegendi quidem non sunt SED alio quodam modo aestimandi. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium SED de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, SED etiam inimicitiae susceptae uideantur. [311] SED plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. [313] Ipse enim se quisque diligit, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, SED quod per se sibi quisque carus est. [317] SED plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent SED etiam uerebuntur. [326] SED cum multis in rebus neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod uetamur uetere prouerbio. [339] SED cum tot signis eadem natura declaret, quid uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec ea, quae ab ea monemur, audimus. [341] SED nescio quo modo uerum est, quod in Andria familiaris meus dicit: Obsequium amicos, ueritas odium parit. [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, SED obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, SED ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, SED uarius, commutabilis, multiplex? [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam deuium quam animus eius qui ad alterius non modo sensum ac uoluntatem SED etiam uultum atque nutum conuertitur? [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem Terentius, SED ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. [357] Dissuasimus nos; SED nihil de me, de Scipione dicam libentius. [359] SED adfuistis, et est in manibus oratio. [369] Ego autem non de uirtute nunc loquor SED de uirtutis opinione. [383] SED nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. [392] SED quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, SED etiam posteris erit clara et insignis. [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, SED etiam peregrinationes rusticationesque communes. [400] SED nec illa exstincta sunt alunturque potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis plane orbatus essem, magnum tamen adfert mihi aetas ipsa solacium. SEDENTEM [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio SEDENTEM, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. SEMEL [171] Serpit deinde res; quae procliuis ad perniciem, cum SEMEL coepit, labitur. SEMPER [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime SEMPER illum diem et illud munus solitus esses obire. [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod SEMPER usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem SEMPER, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [113] Cum duobus ducibus de imperio in Italia est decertatum, Pyrrho et Hannibale; ab altero propter probitatem eius non nimis alienos animos habemus, alterum propter crudelitatem SEMPER haec ciuitas oderit. [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium SEMPER adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia SEMPER suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, SEMPER aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [282] Quorum plerique aut queruntur SEMPER aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere se putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque SEMPER, sed uarius, commutabilis, multiplex? [376] SEMPER auget assentator id, quod is cuius ad uoluntatem dicitur uult esse magnum. [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, SEMPER aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam SEMPER in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. [398] Nam quid ego de studiis dicam cognoscendi SEMPER aliquid atque discendi? in quibus remoti ab oculis populi omne otiosum tempus contriuimus. SEMPERQUE [337] Sic natura solitarium nihil amat SEMPERQUE ad aliquod tamquam adminiculum adnititur; quod in amicissimo quoque dulcissimum est. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen SEMPERQUE uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. SEMPITERNA [143] Eorum querella inueterata non modo familiaritates exstingui solere sed odia etiam gigni SEMPITERNA. SEMPITERNAE [129] Nam si utilitas amicitias conglutinaret, eadem commutata dissolueret; sed quia natura mutari non potest, idcirco uerae amicitiae SEMPITERNAE sunt. SEMPITERNAM [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero SEMPITERNAM fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. SENATU [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in SENATU et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum SENATU dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [173] Videre iam uideor populum a SENATU disiunctum, multitudinis arbitrio res maximas agi. SENECTUS [37] SENECTUS enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. SENECTUTE [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de SENECTUTE, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa SENECTUTE praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [13] Sed ut tum ad senem senex de SENECTUTE, sic hoc libro ad amicum amicissimus scripsi de amicitia. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in SENECTUTE sapientis. SENEM [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi SENEM disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [13] Sed ut tum ad SENEM senex de senectute, sic hoc libro ad amicum amicissimus scripsi de amicitia. SENES [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros SENES commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. [381] Ut me hodie ante omnes comicos stultos SENES Versaris atque inlusseris lautissume. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia SENES illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. [389] Vicissim autem SENES in adulescentium caritate acquiescimus, ut in uestra, ut in Q- Tuberonis; equidem etiam admodum adulescentis P- Rutili, A. SENEX [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime SENEX fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [13] Sed ut tum ad senem SENEX de senectute, sic hoc libro ad amicum amicissimus scripsi de amicitia. SENIBUS [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis SENIBUS auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. SENIOR [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo fere SENIOR temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. SENIS [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a SENIS latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. SENSERIM [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem SENSERIM, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. SENSU [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; SENSU enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam SENSU amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. SENSUM [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem SENSUM celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [126] Quam ob rem hos quidem ab hoc sermone remoueamus, ipsi autem intellegamus natura gigni SENSUM diligendi et beneuolentiae caritatem facta significatione probitatis. [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam deuium quam animus eius qui ad alterius non modo SENSUM ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? SENSUS [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus SENSUS maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum SENSUS appareat. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis SENSUS exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. SENTENTIA [232] Altera SENTENTIA est, quae definit amicitiam paribus officiis ac uoluntatibus. SENTENTIAM [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse SENTENTIAM. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare SENTENTIAM; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. SENTENTIARUM [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, SENTENTIARUM summa consensio. [229] Harum trium SENTENTIARUM nulli prorsus assentior. SENTENTIAS [8] Eius disputationis SENTENTIAS memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [228] De quibus tres uideo SENTENTIAS ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. SENTIAS [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid SENTIAS, qualem existimes, quae praecepta des. SENTIO [56] Sed hoc primum SENTIO, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. SENTIREM [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid SENTIREM potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo autem esse multa), ab iis, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. SENTIRETUR [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem SENTIRETUR; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. SENTIUNT [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse SENTIUNT, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem SENTIUNT, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. SENUM [382] Haec enim etiam in fabulis stultissima persona est improuidorum et credulorum SENUM. SEPTEM [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui SEPTEM appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e SEPTEM; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. SEQUANTUR [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia SEQUANTUR, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. SEQUATUR [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo SEQUATUR; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. SEQUEBANTUR [161] At uero Ti- Gracchum SEQUEBANTUR C- Carbo, C- Cato, et minime tum quidem C- frater, nunc idem acerrimus. SEQUI [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem SEQUI; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. SEQUITUR [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam SEQUITUR caritas, minime repudianda est. SEQUUNTUR [292] Dispares enim mores disparia studia SEQUUNTUR, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. SERMO [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi SERMO uideretur. [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab his SERMO oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis SERMO erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi signa quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. [371] Hos delectat assentatio, his fictus ad ipsorum uoluntatem SERMO cum adhibetur, orationem illam uanam testimonium esse laudum suarum putant. SERMONE [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni SERMONE appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [126] Quam ob rem hos quidem ab hoc SERMONE remoueamus, ipsi autem intellegamus natura gigni sensum diligendi et beneuolentiae caritatem facta significatione probitatis. SERMONEM [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum SERMONEM illum incidere qui tum forte multis erat in ore. [7] Itaque tum Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis SERMONEM Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. SERMONISQUE [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae SERMONISQUE nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. SERMONUM [12] Genus autem hoc SERMONUM positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [264] Accedat huc suauitas quaedam oportet SERMONUM atque morum, haudquaquam mediocre condimentum amicitiae. SERO [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene SERO, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. SERPIT [171] SERPIT deinde res; quae procliuis ad perniciem, cum semel coepit, labitur. [332] SERPIT enim nescio quo modo per omnium uitas amicitia nec ullam aetatis degendae rationem patitur esse expertem sui. SERUATAM [100] Scaeuola: Quid? amicitiam nonne facile ei qui ob eam summa fide, constantia iustitiaque SERUATAM maximam gloriam ceperit? SERUITUTE [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico SERUITUTE Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. SERUIUNT [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri SERUIUNT imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. SEUERITAS [265] Tristitia autem et in omni re SEUERITAS habet illa quidem grauitatem, sed amicitia remissior esse debet et liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque procliuior. SEUERUM [355] Contio, quae ex imperitissimis constat, tamen iudicare solet quid intersit inter popularem, id est assentatorem et leuem ciuem, et inter constantem et SEUERUM et grauem. SI [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut SI quisquam, ille sapiens fuit. [29] Ego SI Scipionis desiderio me moueri negem, quam id recte faciam, uiderint sapientes; sed certe mentiar. [31] Nihil mali accidisse Scipioni puto, mihi accidit, SI quid accidit; suis autem incommodis grauiter angi non amicum sed se ipsum amantis est. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto SI nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [42] Id SI ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, SI quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [53] Laelius: Ego uero non grauarer, SI mihi ipse confiderem; nam et praeclara res est et sumus, ut dixit Fannius, otiosi. [85] Quod SI exemeris ex rerum natura beneuolentiae coniunctionem, nec domus ulla nec urbs stare poterit, ne agri quidem cultus permanebit. [86] Id SI minus intellegitur, quanta uis amicitiae concordiaeque sit, ex dissensionibus atque ex discordiis percipi potest. [91] Itaque SI quando aliquod officium exstitit amici in periculis aut adeundis aut communicandis, quis est qui id non maximis efferat laudibus? [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; SI quae praeterea sunt (credo autem esse multa), ab iis, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo autem esse multa), ab iis, SI uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. [97] Scaeuola: Tum magis id diceres, Fanni, SI nuper in hortis Scipionis, cum est de re publica disputatum, adfuisses. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, SI aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [115] Quod SI tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, SI animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [117] Quam SI qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [118] Quod SI ita esset, ut quisque minimum esse in se arbitraretur, ita ad amicitiam esset aptissimus; quod longe secus est. [129] Nam SI utilitas amicitias conglutinaret, eadem commutata dissolueret; sed quia natura mutari non potest, idcirco uerae amicitiae sempiternae sunt. [140] Quod SI qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, tamen saepe labefactari, SI in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [146] Quam ob rem id primum uideamus, SI placet, quatenus amor in amicitia progredi debeat. [147] Numne, SI Coriolanus habuit amicos, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano debuerunt? num Vecellinum amici regnum adpetentem, num Maelium debuerunt iuuare? [150] Tum ego: 'Etiamne, SI te in Capitolium faces ferre uellet? [151] Numquam' inquit 'uoluisset id quidem; sed SI uoluisset, paruissem. [155] Nulla est igitur excusatio peccati, SI amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris. [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, SI a uirtute defeceris. [156] Quod SI rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia SI simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, SI contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. [164] Turpis enim excusatio est et minime accipienda cum in ceteris peccatis, tum SI quis contra rem publicam se amici causa fecisse fateatur. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, SI in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [184] Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non modo aperte sed etiam acriter, SI res postulabit, et adhibitae pareatur. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, SI tamquam parturiat unus pro pluribus. [192] Quod SI curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [194] Quam ob rem SI cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, SI qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. [202] Quid, SI illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, SI a caritate uulgi abhorreret. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, SI cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [210] Ubi enim studia nostra uiguissent, SI numquam consilio, numquam opera nostra nec domi nec militiae Scipio eguisset? [213] Non ergo erunt homines deliciis diffluentes audiendi, SI quando de amicitia, quam nec usu nec ratione habent cognitam, disputabunt. [218] Quod SI forte, ut fit plerumque, ceciderunt, tum intellegitur quam fuerint inopes amicorum. [220] Quamquam miror, illa superbia et importunitate SI quemquam amicum habere potuit. [238] Alius igitur finis uerae amicitiae constituendus est, SI prius, quid maxime reprehendere Scipio solitus sit, dixero. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut SI aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [242] Quin etiam SI minus felices in diligendo fuissemus, ferendum id Scipio potius quam inimicitiarum tempus cogitandum putabat. [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, tamen haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut SI in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. [270] Nouitates autem SI spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. [271] Quin in ipso equo, cuius modo feci mentionem, SI nulla res impediat, nemo est, quin eo, quo consueuit, libentius utatur quam intractato et nouo. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, SI quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, SI parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, SI propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, SI habere se putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo suo factum queant dicere. [288] Quod SI etiam possis quiduis deferre ad alterum, uidendum est tamen, quid ille possit sustinere. [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec SI qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, SI Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. [306] Quae tamen SI tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is in culpa sit qui faciat, non is qui patiatur iniuriam. [315] Quod SI hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [322] Quae SI quos inter societas aut est aut fuit aut futura est, eorum est habendus ad summum naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. [324] Quod cum optimum maximumque sit, SI id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, SI modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [333] Quin etiam SI quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, SI quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'SI quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, SI aliquem, cui narraret, habuisset. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, SI ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [365] Quod SI in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, SI modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [399] Quarum rerum recordatio et memoria SI una cum illo occidisset, desiderium coniunctissimi atque amantissimi uiri ferre nullo modo possem. [400] Sed nec illa exstincta sunt alunturque potius et augentur cogitatione et memoria mea, et SI illis plane orbatus essem, magnum tamen adfert mihi aetas ipsa solacium. SIBI [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum SIBI suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [59] Quare SIBI habeant sapientiae nomen et inuidiosum et obscurum; concedant ut uiri boni fuerint. [119] Ut enim quisque SIBI plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [144] Haec ita multa quasi fata impendere amicitiis ut omnia subterfugere non modo sapientiae sed etiam felicitatis diceret SIBI uideri. [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut SIBI ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, SIBI faciendum putaret. [179] His adiutor contra patriam inuentus est nemo; itaque mortem SIBI uterque consciuit. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse SIBI suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res SIBI contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque SIBI quasi propinquitate coniunctos atque natura. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det SIBI tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, SIBI nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter se expetita nec ipsi SIBI exemplo sunt, haec uis amicitiae et qualis et quanta sit. [313] Ipse enim se quisque diligit, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se SIBI quisque carus est. [367] Ita fit, ut is assentatoribus patefaciat aures suas maxime, qui ipse SIBI assentetur et se maxime ipse delectet. [394] Nemo umquam animo aut spe maiora suscipiet, qui SIBI non illius memoriam atque imaginem proponendam putet. SIC [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, SIC cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens SIC afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [13] Sed ut tum ad senem senex de senectute, SIC hoc libro ad amicum amicissimus scripsi de amicitia. [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (SIC enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. [28] De me autem, ut iam cum utroque uestrum loquar, SIC habetote: <3> III. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, SIC certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [45] Quam ob rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius introieram, SIC prius exire de uita. [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae SIC fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, SIC de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, SIC etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [63] SIC enim mihi perspicere uideor, ita natos esse nos ut inter omnes esset societas quaedam, maior autem ut quisque proxime accederet. [75] Quid dulcius quam habere quicum omnia audeas SIC loqui ut tecum? [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia SIC munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), SIC amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [128] SIC et utilitates ex amicitia maximae capientur et erit eius ortus a natura quam ab imbecillitate grauior et uerior. [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (SIC a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. [221] Atque ut huius, quem dixi, mores ueros amicos parare non potuerunt, SIC multorum opes praepotentium excludunt amicitias fideles. [230] Nec enim illa prima uera est, ut, quem ad modum in se quisque sit, SIC in amicum sit animatus. [250] Est igitur prudentis sustinere ut cursum, SIC impetum beneuolentiae, quo utamur quasi equis temptatis, sic amicitia ex aliqua parte periclitatis moribus amicorum. [250] Est igitur prudentis sustinere ut cursum, sic impetum beneuolentiae, quo utamur quasi equis temptatis, SIC amicitia ex aliqua parte periclitatis moribus amicorum. [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, SIC inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [284] Quam ob rem ut ii qui superiores sunt submittere se debent in amicitia, SIC quodam modo inferiores extollere. [337] SIC natura solitarium nihil amat semperque ad aliquod tamquam adminiculum adnititur; quod in amicissimo quoque dulcissimum est. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, SIC habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. SICUT [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec SICUT uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [269] Non enim debent esse amicitiarum SICUT aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. SIDERUM [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem SIDERUM perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. SIGNA [246] Sed (saepe enim redeo ad Scipionem, cuius omnis sermo erat de amicitia) querebatur, quod omnibus in rebus homines diligentiores essent; capras et oues quot quisque haberet, dicere posse, amicos quot haberet, non posse dicere et in illis quidem parandis adhibere curam, in amicis eligendis neglegentis esse nec habere quasi SIGNA quaedam et notas, quibus eos qui ad amicitias essent idonei, iudicarent. SIGNIFICATIO [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua SIGNIFICATIO uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. SIGNIFICATIONE [126] Quam ob rem hos quidem ab hoc sermone remoueamus, ipsi autem intellegamus natura gigni sensum diligendi et beneuolentiae caritatem facta SIGNIFICATIONE probitatis. SIGNIS [339] Sed cum tot SIGNIS eadem natura declaret, quid uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec ea, quae ab ea monemur, audimus. SILUESTRIBUS [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et SILUESTRIBUS, in quibus diutius commorati sumus. SIMILE [168] Num quid SIMILE populus Romanus audierat aut uiderat? SIMILEM [318] Par est autem primum ipsum esse uirum bonum, tum alterum SIMILEM sui quaerere. SIMILES [353] Multi autem Gnathonum SIMILES cum sint loco, fortuna, fama superiores, horum est assentatio molesta, cum ad uanitatem accessit auctoritas. SIMILIS [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum SIMILIS sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se SIMILIS animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. SIMILITUDINE [138] Atque earum rerum exemplum ex SIMILITUDINE capiebat ineuntis aetatis, quod summi puerorum amores saepe una cum praetexta toga ponerentur. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam SIMILITUDINE amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. SIMILITUDO [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam SIMILITUDO? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. SIMILIUM [203] Nihil est enim appetentius SIMILIUM sui nec rapacius quam natura. SIMPLICEM [260] SIMPLICEM praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. SIMUL [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus SIMUL animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis SIMUL edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. SIMULANS [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se SIMULANS blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. SIMULATA [354] Secerni autem blandus amicus a uero et internosci tam potest adhibita diligentia quam omnia fucata et SIMULATA a sinceris atque ueris. SIMULATIO [349] Cum autem omnium rerum SIMULATIO uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. SIMULATIONE [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui SIMULATIONE amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [217] Coluntur tamen SIMULATIONE dumtaxat ad tempus. SIMULATUM [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil SIMULATUM et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue SIMULATUM; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. SIMUS [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si SIMUS, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti SIMUS, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. SIN [44] SIN autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [139] SIN autem ad adulescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum contentione uel uxoriae condicionis uel commodi alicuius, quod idem adipisci uterque non posset. [252] SIN uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [301] SIN autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [304] Quam ob rem primum danda opera est ne qua amicorum discidia fiant; SIN tale aliquid euenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae uideantur. SINCERIS [354] Secerni autem blandus amicus a uero et internosci tam potest adhibita diligentia quam omnia fucata et simulata a SINCERIS atque ueris. SINE [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec SINE uirtute amicitia esse ullo pacto potest. [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset SINE eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [169] Hunc etiam post mortem secuti amici et propinqui quid in P- Scipione effecerint, SINE lacrimis non queo dicere. [176] Quia SINE sociis nemo quicquam tale conatur. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum SINE ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non SINE magna causa sit neglecta amicitia. [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et SINE his esse non possit. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, SINE qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, SINE amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, SINE qua nomen amicitiae ualere non potest. [404] Vos autem hortor ut ita uirtutem locetis, SINE qua amicitia esse non potest, ut ea excepta nihil amicitia praestabilius putetis. SINGULAE [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt SINGULAE rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. SINGULIS [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere SINGULIS, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. SINIT [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri SINIT; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. SINT [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi SINT et beneficentissimi. [227] Constituendi autem sunt qui SINT in amicitia fines et quasi termini diligendi. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum SINT, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae SINT, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [251] Quidam saepe in parua pecunia perspiciuntur quam SINT leues, quidam autem, quos parua mouere non potuit, cognoscuntur in magna. [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec SINT, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti SINT, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna causa sit neglecta amicitia. [267] Exsistit autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, num quando amici noui, digni amicitia, ueteribus SINT anteponendi, ut equis uetulis teneros anteponere solemus. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti SINT, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati SINT humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori SINT et dignitati. [353] Multi autem Gnathonum similes cum SINT loco, fortuna, fama superiores, horum est assentatio molesta, cum ad uanitatem accessit auctoritas. SINTQUE [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, SINTQUE magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus SINTQUE pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. SIQUIDEM [342] Molesta ueritas, SIQUIDEM ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. SIS [191] Neque enim est consentaneum ullam honestam rem actionemue, ne sollicitus SIS, aut non suscipere aut susceptam deponere. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus SIS. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus SIS, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. SIT [37] Senectus enim quamuis non SIT grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. [43] Quocirca maerere hoc eius euentu uereor ne inuidi magis quam amici SIT. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus SIT animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [57] SIT ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec SIT in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [66] Quanta autem uis amicitiae SIT, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [68] Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini SIT a dis immortalibus datum. [86] Id si minus intellegitur, quanta uis amicitiae concordiaeque SIT, ex dissensionibus atque ex discordiis percipi potest. [88] Ex quo quantum boni SIT in amicitia iudicari potest. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata SIT amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [109] Quod quidem quale SIT, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut SIT per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos SIT honesta certatio. [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas SIT tale aliquid et facere rogatum et rogare. [172] Videtis in tabella iam ante quanta SIT facta labes, primo Gabinia lege, biennio autem post Cassia. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum SIT. [181] Mihi autem non minori curae est, qualis res publica post mortem meam futura, quam qualis hodie SIT. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse SIT unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [209] Atque haud sciam an ne opus SIT quidem nihil umquam omnino deesse amicis. [230] Nec enim illa prima uera est, ut, quem ad modum in se quisque SIT, sic in amicum sit animatus. [230] Nec enim illa prima uera est, ut, quem ad modum in se quisque sit, sic in amicum SIT animatus. [233] Hoc quidem est nimis exigue et exiliter ad calculos uocare amicitiam, ut par SIT ratio acceptorum et datorum. [238] Alius igitur finis uerae amicitiae constituendus est, si prius, quid maxime reprehendere Scipio solitus SIT, dixero. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum SIT inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia SIT, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [253] Imbecilla enim est natura ad contemnendam potentiam; quam etiamsi neglecta amicitia consecuti sint, obscuratum iri arbitrantur, quia non sine magna causa SIT neglecta amicitia. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum SIT neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum SIT. [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum SIT ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum SIT nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda SIT. [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is in culpa SIT qui faciat, non is qui patiatur iniuriam. [310] Et quidem omnia praeclara rara, nec quicquam difficilius quam reperire quod SIT omni ex parte in suo genere perfectum. [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum SIT, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, haec uis amicitiae et qualis et quanta SIT. [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita SIT et sine his esse non possit. [324] Quod cum optimum maximumque SIT, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [350] Nam cum amicitiae uis SIT in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [366] Quamquam ista assentatio, quamuis perniciosa SIT, nocere tamen nemini potest nisi ei qui eam recipit atque ea delectatur. [368] Omnino est amans sui uirtus; optime enim se ipsa nouit, quamque amabilis SIT, intellegit. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus SIT plus uidisse uideatur. SIUE [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit SIUE amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor SIUE amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. SOCERO [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio SOCERO suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. SOCERUM [16] C- Fannius et Q- Mucius ad SOCERUM ueniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri SOCERUM, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. SOCIETAS [63] Sic enim mihi perspicere uideor, ita natos esse nos ut inter omnes esset SOCIETAS quaedam, maior autem ut quisque proxime accederet. [322] Quae si quos inter SOCIETAS aut est aut fuit aut futura est, eorum est habendus ad summum naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. [323] Haec est, inquam, SOCIETAS, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. SOCIETATE [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita SOCIETATE generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. SOCIETATES [255] Quid? haec ut omittam, quam graues, quam difficiles plerisque uidentur calamitatum SOCIETATES! ad quas non est facile inuentu qui descendant. SOCIIS [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, SOCIIS et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [176] Quia sine SOCIIS nemo quicquam tale conatur. SOLACIO [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo SOLACIO quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. SOLACIUM [400] Sed nec illa exstincta sunt alunturque potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis plane orbatus essem, magnum tamen adfert mihi aetas ipsa SOLACIUM. SOLEAT [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere SOLEAT; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. SOLEBAT [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde SOLEBAT nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut SOLEBAT, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. SOLEM [188] SOLEM enim e mundo tollere uidentur, qui amicitiam e uita tollunt, qua nihil a dis immortalibus melius habemus, nihil iucundius. SOLEMUS [267] Exsistit autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, num quando amici noui, digni amicitia, ueteribus sint anteponendi, ut equis uetulis teneros anteponere SOLEMUS. SOLENT [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi SOLENT appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi SOLENT. SOLERE [143] Eorum querella inueterata non modo familiaritates exstingui SOLERE sed odia etiam gigni sempiterna. SOLES [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum SOLES de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. SOLET [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri SOLET, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri SOLET, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [355] Contio, quae ex imperitissimis constat, tamen iudicare SOLET quid intersit inter popularem, id est assentatorem et leuem ciuem, et inter constantem et seuerum et grauem. SOLI [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi SOLI uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. SOLITARIA [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam SOLITARIA non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. SOLITARIUM [337] Sic natura SOLITARIUM nihil amat semperque ad aliquod tamquam adminiculum adnititur; quod in amicissimo quoque dulcissimum est. SOLITUDINE [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in SOLITUDINE uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. SOLITUDO [335] Quis tam esset ferreus qui eam uitam ferre posset, cuique non auferret fructum uoluptatum omnium SOLITUDO? SOLITUM [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici SOLITUM nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. SOLITUS [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus SOLITUS esses obire. [238] Alius igitur finis uerae amicitiae constituendus est, si prius, quid maxime reprehendere Scipio SOLITUS sit, dixero. SOLLICITA [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque SOLLICITA, nullus locus amicitiae. SOLLICITUM [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum SOLLICITUM esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. SOLLICITUS [191] Neque enim est consentaneum ullam honestam rem actionemue, ne SOLLICITUS sis, aut non suscipere aut susceptam deponere. SOLUM [21] Te autem alio quodam modo non SOLUM natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [222] Non enim SOLUM ipsa Fortuna caeca est sed eos etiam plerumque efficit caecos quos complexa est; itaque efferuntur fere fastidio et contumacia nec quicquam insipiente fortunato intolerabilius fieri potest. [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non SOLUM ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non SOLUM amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque SOLUM colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem uictus, isque communis, neque SOLUM militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. SORDIDUM [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae SORDIDUM existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? SORORES [34] Quid dicam de moribus facillimis, de pietate in matrem, liberalitate in SORORES, bonitate in suos, iustitia in omnes? nota sunt uobis. SP [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui SP- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, SP- Maelium non oderit? [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, SP- Mummium. SPATIO [166] Deflexit iam aliquantum de SPATIO curriculoque consuetudo maiorum. SPE [123] Sed quamquam utilitates multae et magnae consecutae sunt, non sunt tamen ab earum SPE causae diligendi profectae. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non SPE mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [394] Nemo umquam animo aut SPE maiora suscipiet, qui sibi non illius memoriam atque imaginem proponendam putet. SPECIE [190] SPECIE quidem blanda sed reapse multis locis repudianda. SPECTARE [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, SPECTARE debemus. SPECTATO [26] Quo modo, ut alia omittam, mortem filii tulit! memineram Paulum, uideram Galum, sed hi in pueris, Cato in perfecto et SPECTATO uiro. SPEM [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam SPEM ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bonam SPEM praelucet in posterum nec debilitari animos aut cadere patitur. [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in SPEM cogitationemque meliorem. [270] Nouitates autem si SPEM adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. SPERANT [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt ex quibus SPERANT se maximum fructum esse capturos. SPERARE [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere SPERARE uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. SPERNI [223] Atque hoc quidem uidere licet, eos qui antea commodis fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, SPERNI ab iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. SPERO [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam SPERO sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, SPERO item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. SPES [236] Saepe enim in quibusdam aut animus abiectior est aut SPES amplificandae fortunae fractior. SPLENDIDIORES [79] Nam et secundas res SPLENDIDIORES facit amicitia et aduersas partiens communicansque leuiores. STABILE [259] Firmamentum autem stabilitatis constantiaeque eius, quam in amicitia quaerimus, fides est; nihil est enim STABILE quod infidum est. STABILEM [258] Qui igitur utraque in re grauem, constantem, STABILEM se in amicitia praestiterit, hunc ex maxime raro genere hominum iudicare debemus et paene diuino. STABILES [247] Sunt igitur firmi et STABILES et constantes eligendi; cuius generis est magna penuria. [291] Aliter amicitiae STABILES permanere non possunt. STABILIS [87] Quae enim domus tam STABILIS, quae tam firma ciuitas est, quae non odiis et discidiis funditus possit euerti? [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla STABILIS beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet STABILIS et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut STABILIS potest esse. STABILITAS [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, STABILITAS amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea STABILITAS, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. STABILITATIS [259] Firmamentum autem STABILITATIS constantiaeque eius, quam in amicitia quaerimus, fides est; nihil est enim stabile quod infidum est. STANTES [93] STANTES plaudebant in re ficta; quid arbitramur in uera facturos fuisse? STARE [85] Quod si exemeris ex rerum natura beneuolentiae coniunctionem, nec domus ulla nec urbs STARE poterit, ne agri quidem cultus permanebit. STATIM [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non STATIM alienatio disiunctioque faciunda sit. STATUENDA [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena STATUENDA est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. STATUERIMUS [156] Quod si rectum STATUERIMUS uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. STIRPIS [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem STIRPIS et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. STUDEBAM [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique STUDEBAM eius prudentia doctior. STUDIA [210] Ubi enim STUDIA nostra uiguissent, si numquam consilio, numquam opera nostra nec domi nec militiae Scipio eguisset? [292] Dispares enim mores disparia STUDIA sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. STUDIIS [104] STUDIIS enim generorum, praesertim in re bona, cum difficile est, tum ne aequum quidem obsistere. [398] Nam quid ego de STUDIIS dicam cognoscendi semper aliquid atque discendi? in quibus remoti ab oculis populi omne otiosum tempus contriuimus. STUDIO [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam STUDIO et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [116] Quamquam confirmatur amor et beneficio accepto et STUDIO perspecto et consuetudine adiuncta, quibus rebus ad illum primum motum animi et amoris adhibitis admirabilis quaedam exardescit beneuolentiae magnitudo. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum STUDIO est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem STUDIO praeditos dilexerunt. STUDIORUM [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, STUDIORUM, sententiarum summa consensio. [201] Nihil est enim remuneratione beneuolentiae, nihil uicissitudine STUDIORUM officiorumque iucundius. [301] Sin autem aut morum aut STUDIORUM commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. STUDIORUMQUE [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum STUDIORUMQUE distantia. STUDIOSE [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, STUDIOSE cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. STUDIOSI [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae STUDIOSI fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. STUDIUM [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; STUDIUM semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. STULTISSIMA [382] Haec enim etiam in fabulis STULTISSIMA persona est improuidorum et credulorum senum. STULTIUS [224] Quid autem STULTIUS quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. STULTOS [381] Ut me hodie ante omnes comicos STULTOS senes Versaris atque inlusseris lautissume. SUA [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum SUA cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. SUADENTIUM [184] Plurimum in amicitia amicorum bene SUADENTIUM ualeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non modo aperte sed etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur. SUAE [313] Ipse enim se quisque diligit, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis SUAE, sed quod per se sibi quisque carus est. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis SUAE. SUAM [94] Facile indicabat ipsa natura uim SUAM, cum homines, quod facere ipsi non possent, id recte fieri in altero iudicarent. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad SUAM potentiam reuocantis esse sententiam. SUAQUE [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat SUAQUE omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. SUARUM [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi SUARUM cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [371] Hos delectat assentatio, his fictus ad ipsorum uoluntatem sermo cum adhibetur, orationem illam uanam testimonium esse laudum SUARUM putant. SUAS [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui SUAS omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. [367] Ita fit, ut is assentatoribus patefaciat aures SUAS maxime, qui ipse sibi assentetur et se maxime ipse delectet. SUAUISSIMA [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet SUAUISSIMA; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. SUAUITAS [264] Accedat huc SUAUITAS quaedam oportet sermonum atque morum, haudquaquam mediocre condimentum amicitiae. SUBDIFFICILIS [267] Exsistit autem hoc loco quaedam quaestio SUBDIFFICILIS, num quando amici noui, digni amicitia, ueteribus sint anteponendi, ut equis uetulis teneros anteponere solemus. SUBITO [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis SUBITO; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est SUBITO ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. SUBLATA [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia non potest; SUBLATA enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque SUBLATA omnis est e uita sublata iucunditas. [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita SUBLATA iucunditas. SUBLATO [195] Quid enim interest motu animi SUBLATO non dico inter pecudem et hominem, sed inter hominem et truncum aut saxum aut quiduis generis eiusdem? SUBLEUANDA [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa SUBLEUANDA offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. SUBMITTERE [284] Quam ob rem ut ii qui superiores sunt SUBMITTERE se debent in amicitia, sic quodam modo inferiores extollere. SUBTERFUGERE [144] Haec ita multa quasi fata impendere amicitiis ut omnia SUBTERFUGERE non modo sapientiae sed etiam felicitatis diceret sibi uideri. SUBTILIUS [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista SUBTILIUS quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec SUBTILIUS disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. SUFFRAGIIS [360] Itaque lex popularis SUFFRAGIIS populi repudiata est. SUI [82] Verum enim amicum qui intuetur, tamquam exemplar aliquod intuetur SUI. [203] Nihil est enim appetentius similium SUI nec rapacius quam natura. [318] Par est autem primum ipsum esse uirum bonum, tum alterum similem SUI quaerere. [332] Serpit enim nescio quo modo per omnium uitas amicitia nec ullam aetatis degendae rationem patitur esse expertem SUI. [368] Omnino est amans SUI uirtus; optime enim se ipsa nouit, quamque amabilis sit, intellegit. SUIS [31] Nihil mali accidisse Scipioni puto, mihi accidit, si quid accidit; SUIS autem incommodis grauiter angi non amicum sed se ipsum amantis est. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis SUIS erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de SUIS commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea SUIS communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a SUIS aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. SULPICIO [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- SULPICIO utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. SUM [54] Sed quis ego SUM? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, ut iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [363] Atque id actum est praetore me quinquennio ante quam consul SUM factus; ita re magis quam summa auctoritate causa illa defensa est. SUMENDA [157] Ex hoc numero nobis exempla SUMENDA sunt, et eorum quidem maxime qui ad sapientiam proxime accedunt. SUMMA [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum SUMMA consensio. [100] Scaeuola: Quid? amicitiam nonne facile ei qui ob eam SUMMA fide, constantia iustitiaque seruatam maximam gloriam ceperit? [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne SUMMA turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae SUMMA sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [363] Atque id actum est praetore me quinquennio ante quam consul sum factus; ita re magis quam SUMMA auctoritate causa illa defensa est. SUMMAM [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui SUMMAM spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. SUMMI [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum SUMMI uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [138] Atque earum rerum exemplum ex similitudine capiebat ineuntis aetatis, quod SUMMI puerorum amores saepe una cum praetexta toga ponerentur. SUMMUM [71] Qui autem in uirtute SUMMUM bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. [322] Quae si quos inter societas aut est aut fuit aut futura est, eorum est habendus ad SUMMUM naturae bonum optumus beatissimusque comitatus. SUMPTA [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam SUMPTA uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. SUMUS [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et SUMUS otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex te quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [53] Laelius: Ego uero non grauarer, si mihi ipse confiderem; nam et praeclara res est et SUMUS, ut dixit Fannius, otiosi. [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti SUMUS cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere uideamur. [124] Ut enim benefici liberalesque SUMUS, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem SUMUS), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [165] Etenim eo loco, Fanni et Scaeuola, locati SUMUS ut nos longe prospicere oporteat futuros casus rei publicae. [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati SUMUS. SUNT [18] Fannius: SUNT ista, Laeli; nec enim melior uir fuit Africano quisquam nec clarior. [34] Quid dicam de moribus facillimis, de pietate in matrem, liberalitate in sorores, bonitate in suos, iustitia in omnes? nota SUNT uobis. [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae SUNT in usu uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti SUNT, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae SUNT singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si quae praeterea SUNT (credo autem esse multa), ab iis, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. [123] Sed quamquam utilitates multae et magnae consecutae SUNT, non sunt tamen ab earum spe causae diligendi profectae. [123] Sed quamquam utilitates multae et magnae consecutae sunt, non SUNT tamen ab earum spe causae diligendi profectae. [129] Nam si utilitas amicitias conglutinaret, eadem commutata dissolueret; sed quia natura mutari non potest, idcirco uerae amicitiae sempiternae SUNT. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos SUNT, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [157] Ex hoc numero nobis exempla sumenda SUNT, et eorum quidem maxime qui ad sapientiam proxime accedunt. [196] Neque enim SUNT isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae SUNT quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [227] Constituendi autem SUNT qui sint in amicitia fines et quasi termini diligendi. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res SUNT in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [247] SUNT igitur firmi et stabiles et constantes eligendi; cuius generis est magna penuria. [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non SUNT illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae SUNT inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. [274] Saepe enim excellentiae quaedam SUNT, qualis erat Scipionis in nostro, ut ita dicam, grege. [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti SUNT et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. [281] Ut igitur ii qui SUNT in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [283] Odiosum sane genus hominum officia exprobrantium; quae meminisse debet is in quem conlata SUNT, non commemorare, qui contulit. [284] Quam ob rem ut ii qui superiores SUNT submittere se debent in amicitia, sic quodam modo inferiores extollere. [285] SUNT enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi sunt. [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo uerbis sed etiam opere leuandi SUNT. [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae SUNT, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. [290] Isto enim modo nutrices et paedagogi iure uetustatis plurimum beneuolentiae postulabunt; qui neglegendi quidem non SUNT sed alio quodam modo aestimandi. [300] Tales igitur amicitiae SUNT remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae SUNT, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is in culpa sit qui faciat, non is qui patiatur iniuriam. [308] Digni autem SUNT amicitia quibus in ipsis inest causa cur diligantur. [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo SUNT, haec uis amicitiae et qualis et quanta sit. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa SUNT, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti SUNT qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe SUNT et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [344] Cuius autem aures clausae ueritati SUNT, ut ab amico uerum audire nequeat, huius salus desperanda est. [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi SUNT, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque SUNT, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi SUNT quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e uita sublata iucunditas. [400] Sed nec illa exstincta SUNT alunturque potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis plane orbatus essem, magnum tamen adfert mihi aetas ipsa solacium. [402] Omnia autem breuia tolerabilia esse debent, etiamsi magna SUNT. SUO [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero SUO memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi SUO tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [254] Itaque uerae amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui in honoribus reque publica uersantur; ubi enim istum inuenias qui honorem amici anteponat SUO? [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen SUO loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. [282] Quorum plerique aut queruntur semper aliquid aut etiam exprobrant, eoque magis, si habere se putant, quod officiose et amice et cum labore aliquo SUO factum queant dicere. [310] Et quidem omnia praeclara rara, nec quicquam difficilius quam reperire quod sit omni ex parte in SUO genere perfectum. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum SUO misceat ut efficiat paene unum ex duobus. SUOS [34] Quid dicam de moribus facillimis, de pietate in matrem, liberalitate in sorores, bonitate in SUOS, iustitia in omnes? nota sunt uobis. SUOSQUE [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat SUOSQUE omnes per se posse esse ampliores uolebat. SUPELLECTILEM [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, SUPELLECTILEM? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. SUPERARI [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate SUPERARI. SUPERAUIT [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute SUPERAUIT, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. SUPERBA [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque SUPERBA, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. SUPERBIA [220] Quamquam miror, illa SUPERBIA et importunitate si quemquam amicum habere potuit. SUPERBUM [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium SUPERBUM, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? SUPERIORA [70] Beluarum hoc quidem extremum, illa autem SUPERIORA caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris quam in fortunae temeritate. SUPERIOREM [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam SUPERIOREM colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. SUPERIORES [281] Ut igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine SUPERIORES, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [284] Quam ob rem ut ii qui SUPERIORES sunt submittere se debent in amicitia, sic quodam modo inferiores extollere. [353] Multi autem Gnathonum similes cum sint loco, fortuna, fama SUPERIORES, horum est assentatio molesta, cum ad uanitatem accessit auctoritas. SUPEROS [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad SUPEROS uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. SUPERQUE [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis SUPERQUE esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. SUPPEDITANS [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi SUPPEDITANS omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. SUPPLICARE [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, SUPPLICARE, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. SUPPLICIO [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius SUPPLICIO omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. SUPRA [45] Quam ob rem cum illo quidem, ut SUPRA dixi, actum optime est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius introieram, sic prius exire de uita. [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut SUPRA dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. SUSCEPTAE [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae SUSCEPTAE uideantur. SUSCEPTAM [191] Neque enim est consentaneum ullam honestam rem actionemue, ne sollicitus sis, aut non suscipere aut SUSCEPTAM deponere. SUSCIPERE [191] Neque enim est consentaneum ullam honestam rem actionemue, ne sollicitus sis, aut non SUSCIPERE aut susceptam deponere. SUSCIPIAMUS [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e uita, ne aliquas propter eam SUSCIPIAMUS molestias? SUSCIPIET [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero SUSCIPIET, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [394] Nemo umquam animo aut spe maiora SUSCIPIET, qui sibi non illius memoriam atque imaginem proponendam putet. SUSPECTA [215] Haec enim est tyrannorum uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper SUSPECTA atque sollicita, nullus locus amicitiae. SUSPICARI [159] Igitur ne SUSPICARI quidem possumus quemquam horum ab amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra ius iurandum, contra rem publicam esset. SUSPICENTUR [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines SUSPICENTUR, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. SUSPICERE [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum SUSPICERE possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. SUSPICIONUM [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae SUSPICIONUM offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. SUSPICIOSUM [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse SUSPICIOSUM, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. SUSTINERE [250] Est igitur prudentis SUSTINERE ut cursum, sic impetum beneuolentiae, quo utamur quasi equis temptatis, sic amicitia ex aliqua parte periclitatis moribus amicorum. [286] Tantum autem cuique tribuendum, primum quantum ipse efficere possis, deinde etiam quantum ille quem diligas atque adiuues, SUSTINERE. [288] Quod si etiam possis quiduis deferre ad alterum, uidendum est tamen, quid ille possit SUSTINERE. SUSTINUIMUS [170] Nam Carbonem, quocumque modo potuimus, propter recentem poenam Ti- Gracchi SUSTINUIMUS; de C- Gracchi autem tribunatu quid expectem, non libet augurari. SUUM [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis iter SUUM impedientem audire uoluisset. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui SUUM negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit SUUM lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. TABELLA [172] Videtis in TABELLA iam ante quanta sit facta labes, primo Gabinia lege, biennio autem post Cassia. TALE [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit TALE aliquid et facere rogatum et rogare. [176] Quia sine sociis nemo quicquam TALE conatur. [304] Quam ob rem primum danda opera est ne qua amicorum discidia fiant; sin TALE aliquid euenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae uideantur. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid TALE posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. TALEM [237] Non est igitur amici TALEM esse in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere ut amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere TALEM amicum uolunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. TALES [300] TALES igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. TALI [30] Moueor enim TALI amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. TALIBUS [160] Nam hoc quidem in TALIBUS uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. [319] In TALIBUS ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. TALIS [38] Quam ob rem uita quidem TALIS fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [73] TALIS igitur inter uiros amicitia tantas opportunitates habet quantas uix queo dicere. [180] Quare TALIS improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. TAM [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex TAM alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis TAM religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [47] Itaque non TAM ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim TAM naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, TAM conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [70] Beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca et incerta, posita non TAM in consiliis nostris quam in fortunae temeritate. [87] Quae enim domus TAM stabilis, quae tam firma ciuitas est, quae non odiis et discidiis funditus possit euerti? [87] Quae enim domus tam stabilis, quae TAM firma ciuitas est, quae non odiis et discidiis funditus possit euerti? [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem TAM humilem tamque contemptam. [200] Quid enim TAM absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam TAM alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [208] Non enim TAM utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [335] Quis TAM esset ferreus qui eam uitam ferre posset, cuique non auferret fructum uoluptatum omnium solitudo? [351] Quid enim potest esse TAM flexibile, tam deuium quam animus eius qui ad alterius non modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? [351] Quid enim potest esse tam flexibile, TAM deuium quam animus eius qui ad alterius non modo sensum ac uoluntatem sed etiam uultum atque nutum conuertitur? [354] Secerni autem blandus amicus a uero et internosci TAM potest adhibita diligentia quam omnia fucata et simulata a sinceris atque ueris. [370] Virtute enim ipsa non TAM multi praediti esse quam uideri uolunt. TAMEN [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, TAMEN aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere TAMEN licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem TAMEN esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [46] Sed TAMEN recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [78] Neque ego nunc de uulgari aut de mediocri, quae TAMEN ipsa et delectat et prodest, sed de uera et perfecta loquor, qualis eorum qui pauci nominantur fuit. [123] Sed quamquam utilitates multae et magnae consecutae sunt, non sunt TAMEN ab earum spe causae diligendi profectae. [139] Sin autem ad adulescentiam perduxissent, dirimi TAMEN interdum contentione uel uxoriae condicionis uel commodi alicuius, quod idem adipisci uterque non posset. [140] Quod si qui longius in amicitia prouecti essent, TAMEN saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent; pestem enim nullam maiorem esse amicitiis quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae; ex quo inimicitias maximas saepe inter amicissimos exstitisse. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, ut aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius TAMEN amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [217] Coluntur TAMEN simulatione dumtaxat ad tempus. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, TAMEN uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [256] Quamquam Ennius recte: Amicus certus in re incerta cernitur, TAMEN haec duo leuitatis et infirmitatis plerosque conuincunt, aut si in bonis rebus contemnunt aut in malis deserunt. [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas TAMEN suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. [277] Ut in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent TAMEN caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. [288] Quod si etiam possis quiduis deferre ad alterum, uidendum est TAMEN, quid ille possit sustinere. [299] Erumpunt saepe uitia amicorum tum in ipsos amicos, tum in alienos, quorum TAMEN ad amicos redundet infamia. [306] Quae TAMEN si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is in culpa sit qui faciat, non is qui patiatur iniuriam. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, TAMEN is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. [339] Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid uelit, anquirat, desideret, TAMEN obsurdescimus nescio quo modo nec ea, quae ab ea monemur, audimus. [355] Contio, quae ex imperitissimis constat, TAMEN iudicare solet quid intersit inter popularem, id est assentatorem et leuem ciuem, et inter constantem et seuerum et grauem. [362] TAMEN illius uendibilem orationem religio deorum immortalium nobis defendentibus facile uincebat. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, TAMEN uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [366] Quamquam ista assentatio, quamuis perniciosa sit, nocere TAMEN nemini potest nisi ei qui eam recipit atque ea delectatur. [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, TAMEN etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae TAMEN ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit TAMEN semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. [400] Sed nec illa exstincta sunt alunturque potius et augentur cogitatione et memoria mea, et si illis plane orbatus essem, magnum TAMEN adfert mihi aetas ipsa solacium. TAMQUAM [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut TAMQUAM a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet TAMQUAM e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? [82] Verum enim amicum qui intuetur, TAMQUAM exemplar aliquod intuetur sui. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si TAMQUAM parturiat unus pro pluribus. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, ut quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi TAMQUAM ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut TAMQUAM in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, TAMQUAM superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [311] Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos TAMQUAM pecudes eos potissimum diligunt ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos. [314] Quod nisi idem in amicitiam transferetur, uerus amicus numquam reperietur; est enim is qui est TAMQUAM alter idem. [337] Sic natura solitarium nihil amat semperque ad aliquod TAMQUAM adminiculum adnititur; quod in amicissimo quoque dulcissimum est. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum TAMQUAM e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. TAMQUE [125] Ab his qui pecudum ritu ad uoluptatem omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem TAMQUE contemptam. TANTA [115] Quod si TANTA uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod TANTA est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [329] Quo etiam magis uituperanda est rei maxime necessariae TANTA incuria. TANTAS [73] Talis igitur inter uiros amicitia TANTAS opportunitates habet quantas uix queo dicere. TANTI [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod TANTI Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, TANTI fiat ab amicis. [235] Tertius uero ille finis deterrimus, ut, quanti quisque se ipse faciat, TANTI fiat ab amicis. TANTUM [25] Tu autem, Fanni, quod mihi TANTUM tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari TANTUM possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non TANTUM ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [286] TANTUM autem cuique tribuendum, primum quantum ipse efficere possis, deinde etiam quantum ille quem diligas atque adiuues, sustinere. TANTUMQUE [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; TANTUMQUE abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. TANTUS [76] Qui esset TANTUS fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [83] Quocirca et absentes adsunt et egentes abundant et imbecilli ualent et, quod difficilius dictu est, mortui uiuunt; TANTUS eos honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum. TARENTINO [336] Verum ergo illud est quod a TARENTINO Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. TARQUINIUM [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam uiderit? quis autem est, qui TARQUINIUM Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? [219] Quod TARQUINIUM dixisse ferunt, tum exsulantem se intellexisse quos fidos amicos habuisset, quos infidos, cum iam neutris gratiam referre posset. TE [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad TE de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens TE ipse cognosces. [19] Sed existimare debes omnium oculos in TE esse coniectos unum; te sapientem et appellant et existimant. [19] Sed existimare debes omnium oculos in te esse coniectos unum; TE sapientem et appellant et existimant. [21] TE autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in TE sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in TE posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, TE dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [49] Sed quoniam amicitiae mentionem fecisti et sumus otiosi, pergratum mihi feceris, spero item Scaeuolae, si quem ad modum soles de ceteris rebus, cum ex TE quaeruntur, sic de amicitia disputaris quid sentias, qualem existimes, quae praecepta des. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo TE uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [96] Fannius: Nos autem a TE potius; quamquam etiam ab istis saepe quaesiui et audiui non inuitus equidem; sed aliud quoddam filum orationis tuae. [150] Tum ego: 'Etiamne, si TE in Capitolium faces ferre uellet? [296] Atque in omni re considerandum est et quid postules ab amico et quid patiare a TE impetrari. TECUM [50] Scaeuola: Mihi uero erit gratum; atque id ipsum cum TECUM agere conarer, Fannius anteuertit. [75] Quid dulcius quam habere quicum omnia audeas sic loqui ut TECUM? TEGENDA [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae TEGENDA non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. TELUM [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre TELUM ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. TEMERITATE [70] Beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris quam in fortunae TEMERITATE. TEMERITATI [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi TEMERITATI sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. TEMPERANTIA [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, TEMPERANTIA libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. TEMPORE [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo TEMPORE, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. TEMPORIBUS [14] Tum est Cato locutus, quo erat nemo fere senior TEMPORIBUS illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. TEMPORIS [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur TEMPORIS causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. TEMPTATIS [250] Est igitur prudentis sustinere ut cursum, sic impetum beneuolentiae, quo utamur quasi equis TEMPTATIS, sic amicitia ex aliqua parte periclitatis moribus amicorum. TEMPUS [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante TEMPUS, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam TEMPUS et ab eis ita amantur ut facile earum sensus appareat. [217] Coluntur tamen simulatione dumtaxat ad TEMPUS. [242] Quin etiam si minus felices in diligendo fuissemus, ferendum id Scipio potius quam inimicitiarum TEMPUS cogitandum putabat. [398] Nam quid ego de studiis dicam cognoscendi semper aliquid atque discendi? in quibus remoti ab oculis populi omne otiosum TEMPUS contriuimus. TENERA [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia TENERA atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. TENERE [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo TENERE in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. TENEROS [267] Exsistit autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, num quando amici noui, digni amicitia, ueteribus sint anteponendi, ut equis uetulis TENEROS anteponere solemus. TENUIS [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos TENUIS uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. TERENTIANO [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam TERENTIANO uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. TERENTIUS [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, ut ait idem TERENTIUS, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. TERMINI [227] Constituendi autem sunt qui sint in amicitia fines et quasi TERMINI diligendi. TERRA [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac TERRA fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. TERRAM [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in TERRAM defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. TERTIAM [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, TERTIAM, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. TERTIUS [235] TERTIUS uero ille finis deterrimus, ut, quanti quisque se ipse faciat, tanti fiat ab amicis. TESTIMONIUM [371] Hos delectat assentatio, his fictus ad ipsorum uoluntatem sermo cum adhibetur, orationem illam uanam TESTIMONIUM esse laudum suarum putant. THAIS [374] Magnas uero agere gratias THAIS mihi? THEMISTOCLE [178] Quis clarior in Graecia THEMISTOCLE, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. TI [58] Numquam ego dicam C- Fabricium, M- Curium, TI- Coruncanium, quos sapientes nostri maiores iudicabant, ad istorum normam fuisse sapientes. [148] TI- quidem Gracchum rem publicam uexantem a Q- Tuberone aequalibusque amicis derelictum uidebamus. [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti TI- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [153] Et hercule ita fecit uel plus etiam quam dixit; non enim paruit ille TI- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, TI- Coruncanium memoriae proditum est. [161] At uero TI- Gracchum sequebantur C- Carbo, C- Cato, et minime tum quidem C- frater, nunc idem acerrimus. [167] TI- Gracchus regnum occupare conatus est, uel regnauit is quidem paucos menses. [170] Nam Carbonem, quocumque modo potuimus, propter recentem poenam TI- Gracchi sustinuimus; de C- Gracchi autem tribunatu quid expectem, non libet augurari. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, TI- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. TIMONEM [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis TIMONEM nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. TOGA [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili TOGA, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [138] Atque earum rerum exemplum ex similitudine capiebat ineuntis aetatis, quod summi puerorum amores saepe una cum praetexta TOGA ponerentur. TOLERABILES [306] Quae tamen si TOLERABILES erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, ut is in culpa sit qui faciat, non is qui patiatur iniuriam. TOLERABILIA [402] Omnia autem breuia TOLERABILIA esse debent, etiamsi magna sunt. TOLLAMUS [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus TOLLAMUS e uita, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? TOLLAT [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut TOLLAT e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. TOLLENDAM [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad TOLLENDAM amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. TOLLERE [188] Solem enim e mundo TOLLERE uidentur, qui amicitiam e uita tollunt, qua nihil a dis immortalibus melius habemus, nihil iucundius. [207] Atque etiam mihi quidem uidentur, qui utilitatum causa fingunt amicitias, amabilissimum nodum amicitiae TOLLERE. TOLLERET [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia TOLLERET et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. TOLLI [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia TOLLI potest, ex amicitia non potest; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. TOLLIT [320] Nam maximum ornamentum amicitiae TOLLIT qui ex ea tollit uerecundiam. [320] Nam maximum ornamentum amicitiae tollit qui ex ea TOLLIT uerecundiam. [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (TOLLIT enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. TOLLITQUE [249] Ita praecurrit amicitia iudicium TOLLITQUE experiendi potestatem. TOLLITUR [65] Namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim beneuolentia amicitiae nomen TOLLITUR, propinquitatis manet. TOLLUNT [188] Solem enim e mundo tollere uidentur, qui amicitiam e uita TOLLUNT, qua nihil a dis immortalibus melius habemus, nihil iucundius. TORTUOSUM [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et TORTUOSUM, neque uero, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. TOT [339] Sed cum TOT signis eadem natura declaret, quid uelit, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec ea, quae ab ea monemur, audimus. TOTA [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum ueniunt post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius TOTA disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. [92] Qui clamores TOTA cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae TOTA ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. TOTOQUE [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae in rerum natura TOTOQUE mundo constarent quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. TOTOS [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se TOTOS tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. TRACTABILIS [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque TRACTABILIS, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. TRACTAMUS [319] In talibus ea, quam iam dudum TRACTAMUS, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. TRACTO [261] Addendum eodem est, ut ne criminibus aut inferendis delectetur aut credat oblatis, quae pertinent omnia ad eam, quam iam dudum TRACTO, constantiam. TRADIDERUNT [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos TRADIDERUNT uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. TRANQUILLITAS [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, TRANQUILLITAS animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. TRANSFEREBATUR [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium TRANSFEREBATUR; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. TRANSFERETUR [314] Quod nisi idem in amicitiam TRANSFERETUR, uerus amicus numquam reperietur; est enim is qui est tamquam alter idem. TRES [228] De quibus TRES uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. TRIA [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix TRIA aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. TRIBUEBATUR [20] TRIBUEBATUR hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. TRIBUENDUM [286] Tantum autem cuique TRIBUENDUM, primum quantum ipse efficere possis, deinde etiam quantum ille quem diligas atque adiuues, sustinere. TRIBUENDUS [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae TRIBUENDUS, ut is in culpa sit qui faciat, non is qui patiatur iniuriam. TRIBUERUNT [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura TRIBUERUNT, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. TRIBUI [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum TRIBUI dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. TRIBUIT [395] Equidem ex omnibus rebus quas mihi aut fortuna aut natura TRIBUIT, nihil habeo quod cum amicitia Scipionis possim comparare. TRIBUNATU [170] Nam Carbonem, quocumque modo potuimus, propter recentem poenam Ti- Gracchi sustinuimus; de C- Gracchi autem TRIBUNATU quid expectem, non libet augurari. TRIBUNIS [356] Quibus blanditiis C- Papirius nuper influebat in auris contionis, cum ferret legem de TRIBUNIS plebis reficiendis! TRIBUNUS [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is TRIBUNUS plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. TRIBUUNT [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere talem amicum uolunt, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non TRIBUUNT amicis, haec ab iis desiderant. TRIDUUM [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, TRIDUUM disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. TRISTITIA [265] TRISTITIA autem et in omni re seueritas habet illa quidem grauitatem, sed amicitia remissior esse debet et liberior et dulcior et ad omnem comitatem facilitatemque procliuior. TRIUM [229] Harum TRIUM sententiarum nulli prorsus assentior. TROIAM [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, TROIAM Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. TRUNCUM [195] Quid enim interest motu animi sublato non dico inter pecudem et hominem, sed inter hominem et TRUNCUM aut saxum aut quiduis generis eiusdem? TU [15] TU uelim a me animum parumper auertas, Laelium loqui ipsum putes. [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, uenissemus, TU non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [24] Laelius: Recte TU quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [25] TU autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac TU ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas uero ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam TU ferret. [131] Fannius: TU uero perge, Laeli; pro hoc enim, qui minor est natu, meo iure respondeo. [132] Scaeuola: Recte TU quidem. [287] Non enim neque TU possis, quamuis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. [386] Virtus, uirtus, inquam, C- Fanni, et TU, Q- Muci, et conciliat amicitias et conseruat. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi TU eam minus secutus sis. TUA [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia TUA in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. TUAE [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis TUAE; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [96] Fannius: Nos autem a te potius; quamquam etiam ab istis saepe quaesiui et audiui non inuitus equidem; sed aliud quoddam filum orationis TUAE. TUBERONE [148] Ti- quidem Gracchum rem publicam uexantem a Q- TUBERONE aequalibusque amicis derelictum uidebamus. TUBERONIS [389] Vicissim autem senes in adulescentium caritate acquiescimus, ut in uestra, ut in Q- TUBERONIS; equidem etiam admodum adulescentis P- Rutili, A. TUERI [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos TUERI iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. TULIT [26] Quo modo, ut alia omittam, mortem filii TULIT! memineram Paulum, uideram Galum, sed hi in pueris, Cato in perfecto et spectato uiro. [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non TULIT, quam ferre debuit, fecit idem, quod xx annis ante apud nos fecerat Coriolanus. TUM [5] Cum saepe multa, TUM memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui TUM forte multis erat in ore. [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui TUM erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. [7] Itaque TUM Scaeuola cum in eam ipsam mentionem incidisset, euit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum et cum altero genero, C- Fannio Marci filio, paucis diebus post mortem Africani. [9] Cum enim saepe mecum ageres ut de amicitia scriberem aliquid, digna mihi res cum omnium cognitione TUM nostra familiaritate uisa est. [13] Sed ut TUM ad senem senex de senectute, sic hoc libro ad amicum amicissimus scripsi de amicitia. [14] TUM est Cato locutus, quo erat nemo fere senior temporibus illis, nemo prudentior; nunc Laelius et sapiens (sic enim est habitus) et amicitiae gloria excellens de amicitia loquetur. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri TUM amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, TUM florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non TUM hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, TUM illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [81] Cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, TUM illa nimirum praestat omnibus, quod bonam spem praelucet in posterum nec debilitari animos aut cadere patitur. [97] Scaeuola: TUM magis id diceres, Fanni, si nuper in hortis Scipionis, cum est de re publica disputatum, adfuisses. [98] Qualis TUM patronus iustitiae fuit contra accuratam orationem Phili! [104] Studiis enim generorum, praesertim in re bona, cum difficile est, TUM ne aequum quidem obsistere. [150] TUM ego: 'Etiamne, si te in Capitolium faces ferre uellet? [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; TUM et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. [161] At uero Ti- Gracchum sequebantur C- Carbo, C- Cato, et minime TUM quidem C- frater, nunc idem acerrimus. [164] Turpis enim excusatio est et minime accipienda cum in ceteris peccatis, TUM si quis contra rem publicam se amici causa fecisse fateatur. [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, TUM in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [218] Quod si forte, ut fit plerumque, ceciderunt, TUM intellegitur quam fuerint inopes amicorum. [219] Quod Tarquinium dixisse ferunt, TUM exsulantem se intellexisse quos fidos amicos habuisset, quos infidos, cum iam neutris gratiam referre posset. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, TUM acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, TUM sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [279] Fructus enim ingenii et uirtutis omnisque praestantiae TUM maximus capitur, cum in proximum quemque confertur. [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate uenandi aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos TUM eodem studio praeditos dilexerunt. [299] Erumpunt saepe uitia amicorum TUM in ipsos amicos, tum in alienos, quorum tamen ad amicos redundet infamia. [299] Erumpunt saepe uitia amicorum tum in ipsos amicos, TUM in alienos, quorum tamen ad amicos redundet infamia. [318] Par est autem primum ipsum esse uirum bonum, TUM alterum similem sui quaerere. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, TUM se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [326] Sed cum multis in rebus neglegentia plectimur, TUM maxime in amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod uetamur uetere prouerbio. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas TUM euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, TUM eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, TUM ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), TUM amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. TUMQUE [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, TUMQUE illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. TUO [10] Itaque feci non inuitus ut prodessem multis rogatu TUO. TUOS [287] Non enim neque tu possis, quamuis excellas, omnes TUOS ad honores amplissimos perducere, ut Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. TUQUE [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, TUQUE etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. TURPE [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere TURPE est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. TURPES [163] Haec igitur lex in amicitia sanciatur, ut neque rogemus res TURPES nec faciamus rogati. TURPIS [164] TURPIS enim excusatio est et minime accipienda cum in ceteris peccatis, tum si quis contra rem publicam se amici causa fecisse fateatur. TURPITUDO [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa TURPITUDO sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. TURPIUS [302] Nihil est enim TURPIUS quam cum eo bellum gerere quocum familiariter uixeris. [379] Quid autem TURPIUS quam illudi? TUUMQUE [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas TUUMQUE ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. TYRANNO [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum TYRANNO, aliter cum amico uiuitur. TYRANNORUM [215] Haec enim est TYRANNORUM uita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. UACARE [346] Atque illud absurdum, quod ii, qui monentur, eam molestiam quam debent capere non capiunt, eam capiunt qua debent UACARE; peccasse enim se non anguntur, obiurgari moleste ferunt; quod contra oportebat, delicto dolere, correctione gaudere. UALEAT [184] Plurimum in amicitia amicorum bene suadentium UALEAT auctoritas, eaque et adhibeatur ad monendum non modo aperte sed etiam acriter, si res postulabit, et adhibitae pareatur. UALENT [83] Quocirca et absentes adsunt et egentes abundant et imbecilli UALENT et, quod difficilius dictu est, mortui uiuunt; tantus eos honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum. UALERE [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae UALERE non potest. UALEREM [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum UALEREM, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. UALET [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas UALET, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum UALET ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam UALET; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. [272] Nec uero in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo UALET, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum UALET, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos UALET qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. UALETUDINEM [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, UALETUDINEM respondeo causam, non maestitiam fuisse. [69] Diuitias alii praeponunt, bonam alii UALETUDINEM, alii potentiam, alii honores, multi etiam uoluptates. UALETUDO [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, UALETUDO, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. UANAM [371] Hos delectat assentatio, his fictus ad ipsorum uoluntatem sermo cum adhibetur, orationem illam UANAM testimonium esse laudum suarum putant. UANITAS [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista UANITAS apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, ut animaduertant, ne callida assentatione capiantur. UANITATEM [353] Multi autem Gnathonum similes cum sint loco, fortuna, fama superiores, horum est assentatio molesta, cum ad UANITATEM accessit auctoritas. UARIUS [340] Est enim UARIUS et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed UARIUS, commutabilis, multiplex? UASA [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, UASA pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. UATICINATUM [89] Agrigentinum quidem doctum quendam uirum carminibus Graecis UATICINATUM ferunt, quae in rerum natura totoque mundo constarent quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. UBI [210] UBI enim studia nostra uiguissent, si numquam consilio, numquam opera nostra nec domi nec militiae Scipio eguisset? [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, UBI eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [254] Itaque uerae amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui in honoribus reque publica uersantur; UBI enim istum inuenias qui honorem amici anteponat suo? UEHEMENTIUS [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique UEHEMENTIUS, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. UEL [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum UEL admiratio uel querella. [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio UEL querella. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro UEL prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter UEL acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter UEL responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit UEL fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna UEL gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, UEL nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, UEL eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, UEL eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, ut in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res UEL secundas uel aduersas. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas UEL aduersas. [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam UEL in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, UEL, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [137] Nam UEL ut non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, UEL ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. [139] Sin autem ad adulescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum contentione UEL uxoriae condicionis uel commodi alicuius, quod idem adipisci uterque non posset. [139] Sin autem ad adulescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum contentione uel uxoriae condicionis UEL commodi alicuius, quod idem adipisci uterque non posset. [153] Et hercule ita fecit UEL plus etiam quam dixit; non enim paruit ille Ti- Gracchi temeritati sed praefuit, nec se comitem illius furoris, sed ducem praebuit. [156] Quod si rectum statuerimus UEL concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, UEL impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [167] Ti- Gracchus regnum occupare conatus est, UEL regnauit is quidem paucos menses. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum UEL bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas UEL adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, UEL remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui UEL amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare UEL, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim UEL odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore UEL animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo UEL fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [327] Nam implicati ultro et citro UEL usu diuturno uel etiam officiis repente in medio cursu amicitias exorta aliqua offensione disrumpimus. [327] Nam implicati ultro et citro uel usu diuturno UEL etiam officiis repente in medio cursu amicitias exorta aliqua offensione disrumpimus. UELIM [15] Tu UELIM a me animum parumper auertas, Laelium loqui ipsum putes. UELIMUS [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid UELIMUS, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. UELINT [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid UELINT, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo UELINT aliqua ex parte liberaliter uiuere. UELIS [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum UELIS, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. UELIT [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui UELIT, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? [339] Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid UELIT, anquirat, desideret, tamen obsurdescimus nescio quo modo nec ea, quae ab ea monemur, audimus. UELLET [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare UELLET, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille UELLET, sibi faciendum putaret. [150] Tum ego: 'Etiamne, si te in Capitolium faces ferre UELLET? UENANDI [289] Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatisque et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt, nec si qui ineunte aetate UENANDI aut pilae studiosi fuerunt, eos habere necessarios quos tum eodem studio praeditos dilexerunt. UENDIBILEM [362] Tamen illius UENDIBILEM orationem religio deorum immortalium nobis defendentibus facile uincebat. UENDITATIO [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et UENDITATIO quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. UENENUM [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est UENENUM amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. UENIA [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari UENIA possit. UENISSEMUS [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, ut adsolet, UENISSEMUS, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. UENISSES [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum UENISSES, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. UENISSET [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum UENISSET, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. UENIUNT [16] C- Fannius et Q- Mucius ad socerum UENIUNT post mortem Africani; ab his sermo oritur, respondet Laelius, cuius tota disputatio est de amicitia, quam legens te ipse cognosces. UERA [78] Neque ego nunc de uulgari aut de mediocri, quae tamen ipsa et delectat et prodest, sed de UERA et perfecta loquor, qualis eorum qui pauci nominantur fuit. [93] Stantes plaudebant in re ficta; quid arbitramur in UERA facturos fuisse? [230] Nec enim illa prima UERA est, ut, quem ad modum in se quisque sit, sic in amicum sit animatus. [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse UERA amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. UERAE [129] Nam si utilitas amicitias conglutinaret, eadem commutata dissolueret; sed quia natura mutari non potest, idcirco UERAE amicitiae sempiternae sunt. [238] Alius igitur finis UERAE amicitiae constituendus est, si prius, quid maxime reprehendere Scipio solitus sit, dixero. [254] Itaque UERAE amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui in honoribus reque publica uersantur; ubi enim istum inuenias qui honorem amici anteponat suo? [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est UERAE amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. UERBIS [285] Sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt, cum ipsi se contemni putant; quod non fere contingit nisi iis qui etiam contemnendos se arbitrantur; qui hac opinione non modo UERBIS sed etiam opere leuandi sunt. UERBO [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano UERBO libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. UERBORUM [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, UERBORUM magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. UERE [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et UERE; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc UERE tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse UERE, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam UERE fiat, ignores. UEREBUNTUR [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam umquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam UEREBUNTUR. UERECUNDIAM [320] Nam maximum ornamentum amicitiae tollit qui ex ea tollit UERECUNDIAM. UERENDUM [234] Diuitior mihi et affluentior uidetur esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim UERENDUM est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. UEREOR [43] Quocirca maerere hoc eius euentu UEREOR ne inuidi magis quam amici sit. UERI [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium UERI idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. UERIOR [128] Sic et utilitates ex amicitia maximae capientur et erit eius ortus a natura quam ab imbecillitate grauior et UERIOR. UERIORA [44] Sin autem illa UERIORA, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. UERIS [278] Quod est multo profecto magis in UERIS patribus certisque faciendum. [354] Secerni autem blandus amicus a uero et internosci tam potest adhibita diligentia quam omnia fucata et simulata a sinceris atque UERIS. UERITAS [341] Sed nescio quo modo uerum est, quod in Andria familiaris meus dicit: Obsequium amicos, UERITAS odium parit. [342] Molesta UERITAS, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et ueritatem aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. UERITATE [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota UERITATE perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. UERITATEM [342] Molesta ueritas, siquidem ex ea nascitur odium, quod est uenenum amicitiae, sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit; maxima autem culpa in eo, qui et UERITATEM aspernatur et in fraudem obsequio impellitur. [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad UERITATEM. [349] Cum autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim UERITATEM, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. UERITATI [344] Cuius autem aures clausae UERITATI sunt, ut ab amico uerum audire nequeat, huius salus desperanda est. UERO [32] Cum illo UERO quis neget actum esse praeclare? [50] Scaeuola: Mihi UERO erit gratum; atque id ipsum cum tecum agere conarer, Fannius anteuertit. [53] Laelius: Ego UERO non grauarer, si mihi ipse confiderem; nam et praeclara res est et sumus, ut dixit Fannius, otiosi. [76] Qui esset tantus fructus in prosperis rebus, nisi haberes, qui illis aeque ac tu ipse gauderet? aduersas UERO ferre difficile esset sine eo qui illas grauius etiam quam tu ferret. [131] Fannius: Tu UERO perge, Laeli; pro hoc enim, qui minor est natu, meo iure respondeo. [161] At UERO Ti- Gracchum sequebantur C- Carbo, C- Cato, et minime tum quidem C- frater, nunc idem acerrimus. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec UERO minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, ut ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium UERO dare audeamus libere. [235] Tertius UERO ille finis deterrimus, ut, quanti quisque se ipse faciat, tanti fiat ab amicis. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec UERO se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [245] Nec UERO neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; uirtus, quam sequitur caritas, minime repudianda est. [252] Sin UERO erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, ut, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [260] Simplicem praeterea et communem et consentientem, id est qui rebus isdem moueatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fidum potest esse multiplex ingenium et tortuosum, neque UERO, qui non isdem rebus mouetur naturaque consentit, aut fidus aut stabilis potest esse. [272] Nec UERO in hoc quod est animal, sed in iis etiam quae sunt inanima, consuetudo ualet, cum locis ipsis delectemur, montuosis etiam et siluestribus, in quibus diutius commorati sumus. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- UERO Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [305] Cauendum UERO ne etiam in graues inimicitias conuertant se amicitiae; ex quibus iurgia, maledicta, contumeliae gignuntur. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea UERO neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores UERO, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [354] Secerni autem blandus amicus a UERO et internosci tam potest adhibita diligentia quam omnia fucata et simulata a sinceris atque ueris. [374] Magnas UERO agere gratias Thais mihi? UEROS [221] Atque ut huius, quem dixi, mores UEROS amicos parare non potuerunt, sic multorum opes praepotentium excludunt amicitias fideles. UERSANTUR [254] Itaque uerae amicitiae difficillime reperiuntur in iis qui in honoribus reque publica UERSANTUR; ubi enim istum inuenias qui honorem amici anteponat suo? UERSATUR [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli UERSATUR ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. UERSUS [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum UERSUS agere cum populo. UERTERIS [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te UERTERIS, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. UERUM [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, UERUM etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia UERUM etiam futura bella deleuit. [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est UERUM et uoluntarium. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto UERUM esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [262] Ita fit UERUM illud, quod initio dixi, amicitiam nisi inter bonos esse non posse. [341] Sed nescio quo modo UERUM est, quod in Andria familiaris meus dicit: Obsequium amicos, ueritas odium parit. [344] Cuius autem aures clausae ueritati sunt, ut ab amico UERUM audire nequeat, huius salus desperanda est. [345] Scitum est enim illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui dulces uideantur; illos UERUM saepe dicere, hos numquam. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen UERUM ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [372] Nulla est igitur haec amicitia, cum alter UERUM audire non uult, alter ad mentiendum paratus est. UERUMQUE [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; UERUMQUE illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. UERUS [314] Quod nisi idem in amicitiam transferetur, UERUS amicus numquam reperietur; est enim is qui est tamquam alter idem. UESPERUM [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad UESPERUM est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. UESTEM [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, UESTEM egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. UESTITU [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut UESTITU cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? UESTRA [389] Vicissim autem senes in adulescentium caritate acquiescimus, ut in UESTRA, ut in Q- Tuberonis; equidem etiam admodum adulescentis P- Rutili, A. UESTRAE [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae UESTRAE, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. UESTRUM [28] De me autem, ut iam cum utroque UESTRUM loquar, sic habetote: <3> III. UETAMUR [326] Sed cum multis in rebus neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod UETAMUR uetere prouerbio. UETERE [326] Sed cum multis in rebus neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod uetamur UETERE prouerbio. UETERES [223] Atque hoc quidem uidere licet, eos qui antea commodis fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab iis UETERES amicitias, indulgeri nouis. UETERI [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos UETERI amicitiae tribuendus, ut is in culpa sit qui faciat, non is qui patiatur iniuriam. UETERIBUS [267] Exsistit autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, num quando amici noui, digni amicitia, UETERIBUS sint anteponendi, ut equis uetulis teneros anteponere solemus. UETERRIMA [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; UETERRIMA quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. UETERUM [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum UETERUM auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. UETULIS [267] Exsistit autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, num quando amici noui, digni amicitia, ueteribus sint anteponendi, ut equis UETULIS teneros anteponere solemus. UETUSTAS [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, UETUSTAS tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. UETUSTATEM [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae UETUSTATEM ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. UETUSTATIS [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis UETUSTATIS et consuetudinis. [290] Isto enim modo nutrices et paedagogi iure UETUSTATIS plurimum beneuolentiae postulabunt; qui neglegendi quidem non sunt sed alio quodam modo aestimandi. UEXANTEM [148] Ti- quidem Gracchum rem publicam UEXANTEM a Q- Tuberone aequalibusque amicis derelictum uidebamus. UIA [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de UIA sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. UICISSIM [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam uirtutis eius, ille UICISSIM opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. UICISSIMQUE [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio UICISSIMQUE redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet UICISSIMQUE accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. UICISSITUDINE [201] Nihil est enim remuneratione beneuolentiae, nihil UICISSITUDINE studiorum officiorumque iucundius. UICIT [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui UICIT uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. UICTUS [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis UICTUS cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; una domus erat, idem UICTUS, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. UIDEAMUR [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et uirtutis perspicere UIDEAMUR. UIDEAMUS [146] Quam ob rem id primum UIDEAMUS, si placet, quatenus amor in amicitia progredi debeat. UIDEANTUR [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere UIDEANTUR? [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae UIDEANTUR. [304] Quam ob rem primum danda opera est ne qua amicorum discidia fiant; sin tale aliquid euenerit, ut exstinctae potius amicitiae quam oppressae UIDEANTUR. [345] Scitum est enim illud Catonis, ut multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui dulces UIDEANTUR; illos uerum saepe dicere, hos numquam. UIDEAR [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse UIDEAR, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. UIDEAS [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque UIDEAS rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus UIDEAS tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. UIDEATUR [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos UIDEATUR deos potius quam ad inferos peruenisse. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse UIDEATUR. UIDEBAMUS [148] Ti- quidem Gracchum rem publicam uexantem a Q- Tuberone aequalibusque amicis derelictum UIDEBAMUS. UIDEBATUR [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla UIDEBATUR aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [41] Quod idem Scipioni UIDEBATUR, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per uisum ex Africano audisse dicebat. [361] Atque, ut ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi UIDEBATUR! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. UIDEBITUR [95] Hactenus mihi uideor de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo autem esse multa), ab iis, si UIDEBITUR, qui ista disputant, quaeritote. UIDENDUM [288] Quod si etiam possis quiduis deferre ad alterum, UIDENDUM est tamen, quid ille possit sustinere. UIDENTUR [188] Solem enim e mundo tollere UIDENTUR, qui amicitiam e uita tollunt, qua nihil a dis immortalibus melius habemus, nihil iucundius. [207] Atque etiam mihi quidem UIDENTUR, qui utilitatum causa fingunt amicitias, amabilissimum nodum amicitiae tollere. [255] Quid? haec ut omittam, quam graues, quam difficiles plerisque UIDENTUR calamitatum societates! ad quas non est facile inuentu qui descendant. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia UIDENTUR, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. UIDEO [228] De quibus tres UIDEO sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. UIDEOR [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis uix tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare UIDEOR Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [63] Sic enim mihi perspicere UIDEOR, ita natos esse nos ut inter omnes esset societas quaedam, maior autem ut quisque proxime accederet. [95] Hactenus mihi UIDEOR de amicitia quid sentirem potuisse dicere; si quae praeterea sunt (credo autem esse multa), ab iis, si uidebitur, qui ista disputant, quaeritote. [173] Videre iam UIDEOR populum a senatu disiunctum, multitudinis arbitrio res maximas agi. UIDERAM [26] Quo modo, ut alia omittam, mortem filii tulit! memineram Paulum, UIDERAM Galum, sed hi in pueris, Cato in perfecto et spectato uiro. UIDERAT [168] Num quid simile populus Romanus audierat aut UIDERAT? UIDERE [223] Atque hoc quidem UIDERE licet, eos qui antea commodis fuerint moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutari, sperni ab iis ueteres amicitias, indulgeri nouis. UIDERETUR [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque ut tamquam a praesentibus coram haberi sermo UIDERETUR. [373] Nec parasitorum in comoediis assentatio faceta nobis UIDERETUR, nisi essent milites gloriosi. UIDERI [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum UIDERI solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [144] Haec ita multa quasi fata impendere amicitiis ut omnia subterfugere non modo sapientiae sed etiam felicitatis diceret sibi UIDERI. [370] Virtute enim ipsa non tam multi praediti esse quam UIDERI uolunt. UIDERINT [29] Ego si Scipionis desiderio me moueri negem, quam id recte faciam, UIDERINT sapientes; sed certe mentiar. UIDERIS [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, ut mihi UIDERIS, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. UIDERIT [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque UIDERIT, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam usurpet, quos numquam UIDERIT? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? UIDET [378] Aperte enim adulantem nemo non UIDET, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. UIDETIS [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, UIDETIS; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [130] Ortum quidem amicitiae UIDETIS, nisi quid ad haec forte uultis. UIDETUR [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto UIDETUR habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum ut Catonem, non me loqui existimem. [84] Ex quo illorum beata mors UIDETUR, horum uita laudabilis. [108] Quapropter a natura mihi UIDETUR potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res utilitatis esset habitura. [234] Diuitior mihi et affluentior UIDETUR esse uera amicitia nec obseruare restricte, ne plus reddat quam acceperit; neque enim uerendum est, ne quid excidat, aut ne quid in terram defluat, aut ne plus aequo quid in amicitiam congeratur. [383] Sed nescio quo pacto ab amicitiis perfectorum hominum, id est sapientium (de hac dico sapientia, quae UIDETUR in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. UIDIMUS [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam UIDIMUS, quodam modo diligamus. [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam UIDIMUS, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos UIDIMUS aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. UIDISSE [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, ut is qui illusus sit plus UIDISSE uideatur. UIGUISSENT [210] Ubi enim studia nostra UIGUISSENT, si numquam consilio, numquam opera nostra nec domi nec militiae Scipio eguisset? UIM [94] Facile indicabat ipsa natura UIM suam, cum homines, quod facere ipsi non possent, id recte fieri in altero iudicarent. UINA [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea UINA, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. UINCEBAT [362] Tamen illius uendibilem orationem religio deorum immortalium nobis defendentibus facile UINCEBAT. UINCIQUE [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus UINCIQUE se patiatur, ut is qui illusus sit plus uidisse uideatur. UINCLISQUE [42] Id si ita est, ut optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e custodia UINCLISQUE corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? UINDICANDA [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni UINDICANDA est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. UIOLATUM [263] Est enim boni uiri, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse UIOLATUM. UIR [18] Fannius: Sunt ista, Laeli; nec enim melior UIR fuit Africano quisquam nec clarior. UIRI [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, ut est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi UIRI tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [59] Quare sibi habeant sapientiae nomen et inuidiosum et obscurum; concedant ut UIRI boni fuerint. [135] Laelius: Audite ergo, optimi UIRI, ea quae saepissime inter me et Scipionem de amicitia disserebantur. [160] Nam hoc quidem in talibus uiris quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi UIRI fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam UIRI et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis UIRI boni multa detrahunt detrahique patiuntur, ut iis amici potius quam ipsi fruantur. [263] Est enim boni UIRI, quem eundem sapientem licet dicere, haec duo tenere in amicitia: primum ne quid fictum sit neue simulatum; aperte enim uel odisse magis ingenui est quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum, semper aliquid existimantem ab amico esse uiolatum. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius UIRI, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. [399] Quarum rerum recordatio et memoria si una cum illo occidisset, desiderium coniunctissimi atque amantissimi UIRI ferre nullo modo possem. UIRIBUS [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit UIRIBUS), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. UIRIDITATEM [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, ut memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam UIRIDITATEM in qua etiam nunc erat Scipio. UIRILI [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta UIRILI toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. UIRIS [160] Nam hoc quidem in talibus UIRIS quid attinet dicere, si contendisset, impetraturum non fuisse? cum illi sanctissimi uiri fuerint, aeque autem nefas sit tale aliquid et facere rogatum et rogare. UIRIUM [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque UIRIUM, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. UIRO [26] Quo modo, ut alia omittam, mortem filii tulit! memineram Paulum, uideram Galum, sed hi in pueris, Cato in perfecto et spectato UIRO. [99] Fannius: Facile id quidem fuit iustitiam iustissimo UIRO defendere. UIROS [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos UIROS bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [73] Talis igitur inter UIROS amicitia tantas opportunitates habet quantas uix queo dicere. UIROSQUE [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur UIROSQUE bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. UIRTUS [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa UIRTUS amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. [192] Quod si curam fugimus, UIRTUS fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [206] Non enim est inhumana UIRTUS neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. [245] Nec uero neglegenda est fama nec mediocre telum ad res gerendas existimare oportet beneuolentiam ciuium; quam blanditiis et assentando colligere turpe est; UIRTUS, quam sequitur caritas, minime repudianda est. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset UIRTUS ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [331] Quamquam a multis UIRTUS ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [368] Omnino est amans sui UIRTUS; optime enim se ipsa nouit, quamque amabilis sit, intellegit. [386] Virtus, UIRTUS, inquam, C- Fanni, et tu, Q- Muci, et conciliat amicitias et conseruat. UIRTUTE [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus UIRTUTE inferiores putes. [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili UIRTUTE superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus urbibus euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. [71] Qui autem in UIRTUTE summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine UIRTUTE amicitia esse ullo pacto potest. [111] Nihil est enim UIRTUTE amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter uirtutem et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime UIRTUTE et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae uirtutis opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a UIRTUTE defeceris. [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante UIRTUTE praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque UIRTUTE, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [369] Ego autem non de UIRTUTE nunc loquor sed de uirtutis opinione. UIRTUTEM [72] Iam UIRTUTEM ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [111] Nihil est enim uirtute amabilius, nihil quod magis adliciat ad diligendum, quippe cum propter UIRTUTEM et probitatem etiam eos, quos numquam uidimus, quodam modo diligamus. [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, UIRTUTEM et bonitatem perspicere uideantur? [196] Neque enim sunt isti audiendi qui UIRTUTEM duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; UIRTUTEM enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. [404] Vos autem hortor ut ita UIRTUTEM locetis, sine qua amicitia esse non potest, ut ea excepta nihil amicitia praestabilius putetis. UIRTUTES [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam ut UIRTUTES, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. UIRTUTI [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, UIRTUTI opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. UIRTUTIS [110] Quod in homine multo est euidentius, primum ex ea caritate quae est inter natos et parentes, quae dirimi nisi detestabili scelere non potest; deinde cum similis sensus exstitit amoris, si aliquem nacti sumus cuius cum moribus et natura congruamus, quod in eo quasi lumen aliquod probitatis et UIRTUTIS perspicere uideamur. [122] Minime hercule! ac ne ego quidem illius; sed ego admiratione quadam UIRTUTIS eius, ille uicissim opinione fortasse non nulla, quam de meis moribus habebat, me dilexit; auxit beneuolentiam consuetudo. [155] Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaueris; nam cum conciliatrix amicitiae UIRTUTIS opinio fuerit, difficile est amicitiam manere, si a uirtute defeceris. [199] Cum autem contrahat amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio UIRTUTIS eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam UIRTUTIS, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [279] Fructus enim ingenii et UIRTUTIS omnisque praestantiae tum maximus capitur, cum in proximum quemque confertur. [369] Ego autem non de uirtute nunc loquor sed de UIRTUTIS opinione. UIRTUTUM [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; UIRTUTUM amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. UIRUM [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse UIRUM bonum nisi sapientem. [89] Agrigentinum quidem doctum quendam UIRUM carminibus Graecis uaticinatum ferunt, quae in rerum natura totoque mundo constarent quaeque mouerentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium UIRUM omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores uolebat. [318] Par est autem primum ipsum esse UIRUM bonum, tum alterum similem sui quaerere. UIRUS [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat UIRUS acerbitatis suae. UIS [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis UIS amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [66] Quanta autem UIS amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [86] Id si minus intellegitur, quanta UIS amicitiae concordiaeque sit, ex dissensionibus atque ex discordiis percipi potest. [115] Quod si tanta UIS probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [270] Nouitates autem si spem adferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim UIS uetustatis et consuetudinis. [312] Ita pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, haec UIS amicitiae et qualis et quanta sit. [350] Nam cum amicitiae UIS sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? UISA [9] Cum enim saepe mecum ageres ut de amicitia scriberem aliquid, digna mihi res cum omnium cognitione tum nostra familiaritate UISA est. [11] Sed ut in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona UISA est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. UISUM [41] Quod idem Scipioni uidebatur, qui quidem, quasi praesagiret, perpaucis ante mortem diebus, cum et Philus et Manilius adesset et alii plures, tuque etiam, Scaeuola, mecum uenisses, triduum disseruit de re publica; cuius disputationis fuit extremum fere de immortalitate animorum, quae se in quiete per UISUM ex Africano audisse dicebat. UITA [38] Quam ob rem UITA quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in UITA celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e UITA, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [45] Quam ob rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius introieram, sic prius exire de UITA. [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis UITA contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [74] Principio qui potest esse UITA 'uitalis', ut ait Ennius, quae non in amici mutua beneuolentia conquiescit? [84] Ex quo illorum beata mors uidetur, horum UITA laudabilis. [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res uitii; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit UITA communis. [188] Solem enim e mundo tollere uidentur, qui amicitiam e UITA tollunt, qua nihil a dis immortalibus melius habemus, nihil iucundius. [194] Quam ob rem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exstirpatam humanitatem arbitramur, quae causa est cur amicitiam funditus tollamus e UITA, ne aliquas propter eam suscipiamus molestias? [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e UITA amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [215] Haec enim est tyrannorum UITA nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis beneuolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen UITA inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, ut et, cum haec adsint, beata UITA sit et sine his esse non possit. [392] Sed quoniam res humanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata omnis est e UITA sublata iucunditas. UITAE [72] Iam uirtutem ex consuetudine UITAE sermonisque nostri interpretemur nec eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [136] Quamquam ille quidem nihil difficilius esse dicebat, quam amicitiam usque ad extremum UITAE diem permanere. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam UITAE, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [391] Quoniamque ita ratio comparata est UITAE naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. UITALIS [74] Principio qui potest esse uita 'UITALIS', ut ait Ennius, quae non in amici mutua beneuolentia conquiescit? UITAM [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia UITAM esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [335] Quis tam esset ferreus qui eam UITAM ferre posset, cuique non auferret fructum uoluptatum omnium solitudo? UITAQUE [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in usu UITAQUE communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. UITAS [332] Serpit enim nescio quo modo per omnium UITAS amicitia nec ullam aetatis degendae rationem patitur esse expertem sui. UITIA [299] Erumpunt saepe UITIA amicorum tum in ipsos amicos, tum in alienos, quorum tamen ad amicos redundet infamia. UITII [156] Quod si rectum statuerimus uel concedere amicis, quidquid uelint, uel impetrare ab iis, quidquid uelimus, perfecta quidem sapientia si simus, nihil habeat res UITII; sed loquimur de iis amicis qui ante oculos sunt, quos uidimus aut de quibus memoriam accepimus, quos nouit uita communis. UITIORUM [307] Omnino omnium horum UITIORUM atque incommodorum una cautio est atque una prouisio, ut ne nimis cito diligere incipiant neue non dignos. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non UITIORUM comes, ut, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, UITIORUM adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. UITIOSA [349] Cum autem omnium rerum simulatio UITIOSA est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxime; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. UITIUM [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc UITIUM notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. UITUPERANDA [329] Quo etiam magis UITUPERANDA est rei maxime necessariae tanta incuria. UIUENDI [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene UIUENDI ducem. UIUENDUM [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate UIUENDUM securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. UIUERE [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia UIUERE? [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter UIUERE. UIUET [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque UIUET; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. UIUIT [393] Mihi quidem Scipio, quamquam est subito ereptus, UIUIT tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nec mihi soli uersatur ante oculos, qui illam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. UIUITUR [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico UIUITUR. UIUUM [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad UIUUM reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. UIUUNT [62] Qui ita se gerunt, ita UIUUNT ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [83] Quocirca et absentes adsunt et egentes abundant et imbecilli ualent et, quod difficilius dictu est, mortui UIUUNT; tantus eos honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum. UIX [47] Itaque non tam ista me sapientiae, quam modo Fannius commemorauit, fama delectat, falsa praesertim, quam quod amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore, idque eo mihi magis est cordi, quod ex omnibus saeculis UIX tria aut quattuor nominantur paria amicorum; quo in genere sperare uideor Scipionis et Laeli amicitiam notam posteritati fore. [73] Talis igitur inter uiros amicitia tantas opportunitates habet quantas UIX queo dicere. UIXERAT [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio utebare multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime UIXERAT, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. UIXERIM [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione UIXERIM, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. UIXERIS [302] Nihil est enim turpius quam cum eo bellum gerere quocum familiariter UIXERIS. UIXISSE [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate UIXISSE uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. ULLA [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ULLA intermissio fiat officii. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ULLA cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [85] Quod si exemeris ex rerum natura beneuolentiae coniunctionem, nec domus ULLA nec urbs stare poterit, ne agri quidem cultus permanebit. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ULLA exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. ULLAM [191] Neque enim est consentaneum ULLAM honestam rem actionemue, ne sollicitus sis, aut non suscipere aut susceptam deponere. [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ULLAM tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, ut bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [239] Negabat ULLAM uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [292] Dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias; nec ob aliam causam ULLAM boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia. [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id uolumus adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ULLAM rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. [332] Serpit enim nescio quo modo per omnium uitas amicitia nec ULLAM aetatis degendae rationem patitur esse expertem sui. ULLO [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ULLO casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. [71] Qui autem in uirtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet nec sine uirtute amicitia esse ULLO pacto potest. [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, ut neque diligat quemquam nec ipse ab ULLO diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? ULLUS [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ULLUS sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. ULTRO [327] Nam implicati ULTRO et citro uel usu diuturno uel etiam officiis repente in medio cursu amicitias exorta aliqua offensione disrumpimus. UMQUAM [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo UMQUAM erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [209] Atque haud sciam an ne opus sit quidem nihil UMQUAM omnino deesse amicis. [319] In talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum homines beneuolentia coniuncti primum cupiditatibus iis quibus ceteri seruiunt imperabunt, deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam UMQUAM nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit, neque solum colent inter se ac diligent sed etiam uerebuntur. [394] Nemo UMQUAM animo aut spe maiora suscipiet, qui sibi non illius memoriam atque imaginem proponendam putet. UNA [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, ut solebat, cum et ego essem UNA et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. [138] Atque earum rerum exemplum ex similitudine capiebat ineuntis aetatis, quod summi puerorum amores saepe UNA cum praetexta toga ponerentur. [158] Videmus Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis UNA consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. [307] Omnino omnium horum uitiorum atque incommodorum UNA cautio est atque una prouisio, ut ne nimis cito diligere incipiant neue non dignos. [307] Omnino omnium horum uitiorum atque incommodorum una cautio est atque UNA prouisio, ut ne nimis cito diligere incipiant neue non dignos. [330] UNA est enim amicitia in rebus humanis, de cuius utilitate omnes uno ore consentiunt. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; UNA illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [397] Numquam illum ne minima quidem re offendi, quod quidem senserim, nihil audiui ex eo ipse quod nollem; UNA domus erat, idem uictus, isque communis, neque solum militia, sed etiam peregrinationes rusticationesque communes. [399] Quarum rerum recordatio et memoria si UNA cum illo occidisset, desiderium coniunctissimi atque amantissimi uiri ferre nullo modo possem. UNAM [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, UNAM, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. UNIUERSOS [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos UNIUERSOS tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate uulgi abhorreret. UNO [330] Una est enim amicitia in rebus humanis, de cuius utilitate omnes UNO ore consentiunt. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in UNO quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? UNUM [3] Quo mortuo me ad pontificem Scaeuolam contuli, quem UNUM nostrae ciuitatis et ingenio et iustitia praestantissimum audeo dicere. [19] Sed existimare debes omnium oculos in te esse coniectos UNUM; te sapientem et appellant et existimant. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis UNUM accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit UNUM sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat unus pro pluribus. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene UNUM ex duobus. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad UNUM idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. UNUS [185] Nam quibusdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam (sed nihil est quod illi non persequantur argutiis): partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit unum sollicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuique rerum, alienis nimis implicari molestum esse; commodissimum esse quam laxissimas habenas habere amicitiae, quas uel adducas, cum uelis, uel remittas; caput enim esse ad beate uiuendum securitatem, qua frui non possit animus, si tamquam parturiat UNUS pro pluribus. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset UNUS e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut UNUS quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque UNUS animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? UOBIS [34] Quid dicam de moribus facillimis, de pietate in matrem, liberalitate in sorores, bonitate in suos, iustitia in omnes? nota sunt UOBIS. UOCARE [233] Hoc quidem est nimis exigue et exiliter ad calculos UOCARE amicitiam, ut par sit ratio acceptorum et datorum. UOCEM [239] Negabat ullam UOCEM inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. UOLEBAT [275] Numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis, Q- uero Maximum fratrem, egregium uirum omnino, sibi nequaquam parem, quod is anteibat aetate, tamquam superiorem colebat suosque omnes per se posse esse ampliores UOLEBAT. UOLUCRIBUS [315] Quod si hoc apparet in bestiis, UOLUCRIBUS, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. UOLUISSET [151] Numquam' inquit 'UOLUISSET id quidem; sed si uoluisset, paruissem. [151] Numquam' inquit 'uoluisset id quidem; sed si UOLUISSET, paruissem. [294] Nec enim, ut ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire UOLUISSET. UOLUMUS [324] Quod cum optimum maximumque sit, si id UOLUMUS adipisci, uirtuti opera danda est, sine qua nec amicitiam neque ullam rem expetendam consequi possumus; ea uero neglecta qui se amicos habere arbitrantur, tum se denique errasse sentiunt, cum eos grauis aliquis casus experiri cogit. UOLUNT [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam UOLUNT. [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam UOLUNT; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, ut et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [317] Sed plerique peruerse, ne dicam impudenter, habere talem amicum UOLUNT, quales ipsi esse non possunt, quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant. [370] Virtute enim ipsa non tam multi praediti esse quam uideri UOLUNT. UOLUNTARIUM [107] Nam utilitates quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et UOLUNTARIUM. UOLUNTATEM [348] Ut igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad UOLUNTATEM loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam deuium quam animus eius qui ad alterius non modo sensum ac UOLUNTATEM sed etiam uultum atque nutum conuertitur? [371] Hos delectat assentatio, his fictus ad ipsorum UOLUNTATEM sermo cum adhibetur, orationem illam uanam testimonium esse laudum suarum putant. [376] Semper auget assentator id, quod is cuius ad UOLUNTATEM dicitur uult esse magnum. UOLUNTATES [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum UOLUNTATES adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. UOLUNTATIBUS [232] Altera sententia est, quae definit amicitiam paribus officiis ac UOLUNTATIBUS. UOLUNTATUM [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor ut beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, UOLUNTATUM, studiorum, sententiarum summa consensio. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, UOLUNTATUM sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. UOLUPTATEM [125] Ab his qui pecudum ritu ad UOLUPTATEM omnia referunt longe dissentiunt, nec mirum; nihil enim altum, nihil magnificum ac diuinum suspicere possunt qui suas omnes cogitationes abiecerunt in rem tam humilem tamque contemptam. UOLUPTATES [69] Diuitias alii praeponunt, bonam alii ualetudinem, alii potentiam, alii honores, multi etiam UOLUPTATES. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, UOLUPTATES, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. UOLUPTATIBUS [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, ut nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt UOLUPTATIBUS, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. UOLUPTATUM [335] Quis tam esset ferreus qui eam uitam ferre posset, cuique non auferret fructum UOLUPTATUM omnium solitudo? UOS [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego UOS hortari tantum possum ut amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. UOX [152] Videtis, quam nefaria UOX! URBIBUS [33] Nisi enim, quod ille minime putabat, immortalitatem optare uellet, quid non adeptus est quod homini fas esset optare? qui summam spem ciuium, quam de eo iam puero habuerant, continuo adulescens incredibili uirtute superauit, qui consulatum petiuit numquam, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero, qui duabus URBIBUS euersis inimicissimis huic imperio non modo praesentia uerum etiam futura bella deleuit. URBS [85] Quod si exemeris ex rerum natura beneuolentiae coniunctionem, nec domus ulla nec URBS stare poterit, ne agri quidem cultus permanebit. USPIAM [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine USPIAM collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. USQUE [136] Quamquam ille quidem nihil difficilius esse dicebat, quam amicitiam USQUE ad extremum uitae diem permanere. USU [57] Sit ita sane; sed eam sapientiam interpretantur quam adhuc mortalis nemo est consecutus, nos autem ea quae sunt in USU uitaque communi, non ea quae finguntur aut optantur, spectare debemus. [115] Quod si tanta uis probitatis est ut eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum USU coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent ut et USU eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. [213] Non ergo erunt homines deliciis diffluentes audiendi, si quando de amicitia, quam nec USU nec ratione habent cognitam, disputabunt. [327] Nam implicati ultro et citro uel USU diuturno uel etiam officiis repente in medio cursu amicitias exorta aliqua offensione disrumpimus. USUM [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed uterque alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum USUM habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. USURPAUI [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper USURPAUI, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, ut ulla intermissio fiat officii. USURPET [112] Quis est qui C- Fabrici, M- Curi non cum caritate aliqua beneuola memoriam USURPET, quos numquam uiderit? quis autem est, qui Tarquinium Superbum, qui Sp- Cassium, Sp- Maelium non oderit? USUS [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione USUS eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [340] Est enim uarius et multiplex USUS amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. UT [2] Q- Mucius augur multa narrare de C- Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaeuolam sumpta uirili toga, UT, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breuiter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. [5] Cum saepe multa, tum memini domi in hemicyclio sedentem, UT solebat, cum et ego essem una et pauci admodum familiares, in eum sermonem illum incidere qui tum forte multis erat in ore. [8] Eius disputationis sententias memoriae mandaui, quas hoc libro eui arbitratu meo; quasi enim ipsos induxi loquentes, ne 'inquam' et 'inquit' saepius interponeretur, atque UT tamquam a praesentibus coram haberi sermo uideretur. [9] Cum enim saepe mecum ageres UT de amicitia scriberem aliquid, digna mihi res cum omnium cognitione tum nostra familiaritate uisa est. [10] Itaque feci non inuitus UT prodessem multis rogatu tuo. [11] Sed UT in Catone Maiore, qui est scriptus ad te de senectute, Catonem induxi senem disputantem, quia nulla uidebatur aptior persona quae de illa aetate loqueretur quam eius qui et diutissime senex fuisset et in ipsa senectute praeter ceteros floruisset, sic cum accepissemus a patribus maxime memorabilem C- Laeli et P- Scipionis familiaritatem fuisse, idonea mihi Laeli persona uisa est quae de amicitia ea ipsa dissereret quae disputata ab eo meminisset Scaeuola. [12] Genus autem hoc sermonum positum in hominum ueterum auctoritate, et eorum inlustrium, plus nescio quo pacto uidetur habere grauitatis; itaque ipse mea legens sic afficior interdum UT Catonem, non me loqui existimem. [13] Sed UT tum ad senem senex de senectute, sic hoc libro ad amicum amicissimus scripsi de amicitia. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed UT eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut uulgus, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, UT omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. [22] Itaque ex me quaerunt, credo ex hoc item Scaeuola, quonam pacto mortem Africani feras, eoque magis quod proximis Nonis cum in hortos D- Bruti auguris commentandi causa, UT adsolet, uenissemus, tu non adfuisti, qui diligentissime semper illum diem et illud munus solitus esses obire. [23] Scaeuola: Quaerunt quidem, C- Laeli, multi, UT est a Fannio dictum, sed ego id respondeo, quod animum aduerti, te dolorem, quem acceperis cum summi uiri tum amicissimi morte, ferre moderate nec potuisse non commoueri nec fuisse id humanitatis tuae; quod autem Nonis in collegio nostro non adfuisses, ualetudinem respondeo causam, non maestitiam fuisse. [24] Laelius: Recte tu quidem, Scaeuola, et uere; nec enim ab isto officio, quod semper usurpaui, cum ualerem, abduci incommodo meo debui, nec ullo casu arbitror hoc constanti homini posse contingere, UT ulla intermissio fiat officii. [25] Tu autem, Fanni, quod mihi tantum tribui dicis quantum ego nec adgnosco nec postulo, facis amice; sed, UT mihi uideris, non recte iudicas de Catone; aut enim nemo, quod quidem magis credo, aut si quisquam, ille sapiens fuit. [26] Quo modo, UT alia omittam, mortem filii tulit! memineram Paulum, uideram Galum, sed hi in pueris, Cato in perfecto et spectato uiro. [27] Quam ob rem caue Catoni anteponas ne istum quidem ipsum, quem Apollo, UT ais, sapientissimum iudicauit; huius enim facta, illius dicta laudantur. [28] De me autem, UT iam cum utroque uestrum loquar, sic habetote: <3> III. [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, UT arbitror, nemo umquam erit, ut confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [30] Moueor enim tali amico orbatus qualis, ut arbitror, nemo umquam erit, UT confirmare possum, nemo certe fuit; sed non egeo medicina, me ipse consolor et maxime illo solacio quod eo errore careo quo amicorum decessu plerique angi solent. [37] Senectus enim quamuis non sit grauis, UT memini Catonem anno ante quam est mortuus mecum et cum Scipione disserere, tamen aufert eam uiriditatem in qua etiam nunc erat Scipio. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, UT nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, ut ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [38] Quam ob rem uita quidem talis fuit uel fortuna uel gloria, ut nihil posset accedere, moriendi autem sensum celeritas abstulit; quo de genere mortis difficile dictu est; quid homines suspicentur, uidetis; hoc uere tamen licet dicere, P- Scipioni ex multis diebus, quos in uita celeberrimos laetissimosque uiderit, illum diem clarissimum fuisse, cum senatu dimisso domum reductus ad uesperum est a patribus conscriptis, populo Romano, sociis et Latinis, pridie quam excessit e uita, UT ex tam alto dignitatis gradu ad superos uideatur deos potius quam ad inferos peruenisse. [40] Neque enim assentior iis qui haec nuper disserere coeperunt, cum corporibus simul animos interire atque omnia morte deleri; plus apud me antiquorum auctoritas ualet, uel nostrorum maiorum, qui mortuis tam religiosa iura tribuerunt, quod non fecissent profecto si nihil ad eos pertinere arbitrarentur, uel eorum qui in hac terra fuerunt magnamque Graeciam, quae nunc quidem deleta est, tum florebat, institutis et praeceptis suis erudierunt, uel eius qui Apollinis oraculo sapientissimus est iudicatus, qui non tum hoc, tum illud, UT in plerisque, sed idem semper, animos hominum esse diuinos, iisque, cum ex corpore excessissent, reditum in caelum patere, optimoque et iustissimo cuique expeditissimum. [42] Id si ita est, UT optimi cuiusque animus in morte facillime euolet tamquam e custodia uinclisque corporis, cui censemus cursum ad deos faciliorem fuisse quam Scipioni? [44] Sin autem illa ueriora, UT idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, ut nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [44] Sin autem illa ueriora, ut idem interitus sit animorum et corporum nec ullus sensus maneat, UT nihil boni est in morte, sic certe nihil mali; sensu enim amisso fit idem, quasi natus non esset omnino, quem tamen esse natum et nos gaudemus et haec ciuitas dum erit laetabitur. [45] Quam ob rem cum illo quidem, UT supra dixi, actum optime est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, ut prius introieram, sic prius exire de uita. [45] Quam ob rem cum illo quidem, ut supra dixi, actum optime est, mecum incommodius, quem fuerat aequius, UT prius introieram, sic prius exire de uita. [46] Sed tamen recordatione nostrae amicitiae sic fruor UT beate uixisse uidear, quia cum Scipione uixerim, quocum mihi coniuncta cura de publica re et de priuata fuit, quocum et domus fuit et militia communis et, id in quo est omnis uis amicitiae, uoluntatum, studiorum, sententiarum summa consensio. [53] Laelius: Ego uero non grauarer, si mihi ipse confiderem; nam et praeclara res est et sumus, UT dixit Fannius, otiosi. [54] Sed quis ego sum? aut quae est in me facultas? doctorum est ista consuetudo, eaque Graecorum, UT iis ponatur de quo disputent quamuis subito; magnum opus est egetque exercitatione non parua. [55] Quam ob rem quae disputari de amicitia possunt, ab eis censeo petatis qui ista profitentur; ego uos hortari tantum possum UT amicitiam omnibus rebus humanis anteponatis; nihil est enim tam naturae aptum, tam conueniens ad res uel secundas uel aduersas. [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, UT illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem utilitatem parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [59] Quare sibi habeant sapientiae nomen et inuidiosum et obscurum; concedant UT uiri boni fuerint. [61] Agamus igitur pingui, UT aiunt, Minerua. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt UT eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, UT ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [62] Qui ita se gerunt, ita uiuunt ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, UT habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum homines possunt, naturam optimam bene uiuendi ducem. [63] Sic enim mihi perspicere uideor, ita natos esse nos UT inter omnes esset societas quaedam, maior autem ut quisque proxime accederet. [63] Sic enim mihi perspicere uideor, ita natos esse nos ut inter omnes esset societas quaedam, maior autem UT quisque proxime accederet. [66] Quanta autem uis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum UT omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. [72] Iam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nec eam, UT quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paulos, Catones, Galos, Scipiones, Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui omnino nusquam reperiuntur. [74] Principio qui potest esse uita 'uitalis', UT ait Ennius, quae non in amici mutua beneuolentia conquiescit? [75] Quid dulcius quam habere quicum omnia audeas sic loqui UT tecum? [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, UT utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, UT colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, UT laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, UT gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, UT dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, UT aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, UT pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, uter Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita UT erat, Orestem se esse perseueraret. [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, utrum propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, UT dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. [109] Quod quidem quale sit, etiam in bestiis quibusdam animaduerti potest, quae ex se natos ita amant ad quoddam tempus et ab eis ita amantur UT facile earum sensus appareat. [115] Quod si tanta uis probitatis est UT eam uel in iis quos numquam uidimus, uel, quod maius est, in hoste etiam diligamus, quid mirum est, si animi hominum moueantur, cum eorum, quibuscum usu coniuncti esse possunt, uirtutem et bonitatem perspicere uideantur? [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, UT sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, ut ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [117] Quam si qui putant ab imbecillitate proficisci, ut sit per quem adsequatur quod quisque desideret, humilem sane relinquunt et minime generosum, UT ita dicam, ortum amicitiae, quam ex inopia atque indigentia natam uolunt. [118] Quod si ita esset, UT quisque minimum esse in se arbitraretur, ita ad amicitiam esset aptissimus; quod longe secus est. [119] UT enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et UT quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, ut nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [119] Ut enim quisque sibi plurimum confidit et ut quisque maxime uirtute et sapientia sic munitus est, UT nullo egeat suaque omnia in se ipso posita iudicet, ita in amicitiis expetendis colendisque maxime excellit. [124] UT enim benefici liberalesque sumus, non ut exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [124] Ut enim benefici liberalesque sumus, non UT exigamus gratiam (neque enim beneficium faeneramur sed natura propensi ad liberalitatem sumus), sic amicitiam non spe mercedis adducti sed quod omnis eius fructus in ipso amore inest, expetendam putamus. [127] Quam qui adpetiuerunt, applicant se et propius admouent UT et usu eius, quem diligere coeperunt, fruantur et moribus sintque pares in amore et aequales propensioresque ad bene merendum quam ad reposcendum, atque haec inter eos sit honesta certatio. [137] Nam uel UT non idem expediret, incidere saepe, uel ut de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. [137] Nam uel ut non idem expediret, incidere saepe, uel UT de re publica non idem sentiretur; mutari etiam mores hominum saepe dicebat, alias aduersis rebus, alias aetate ingrauescente. [141] Magna etiam discidia et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis quod rectum non esset postularetur, UT aut libidinis ministri aut adiutores essent ad iniuriam; quod qui recusarent, quamuis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis quibus obsequi nollent. [144] Haec ita multa quasi fata impendere amicitiis UT omnia subterfugere non modo sapientiae sed etiam felicitatis diceret sibi uideri. [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc UT sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset ut, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [149] At C- Blossius Cumanus, hospes familiae uestrae, Scaeuola, cum ad me, quod aderam Laenati et Rupilio consulibus in consilio, deprecatum uenisset, hanc ut sibi ignoscerem, causam adferebat, quod tanti Ti- Gracchum fecisset UT, quidquid ille uellet, sibi faciendum putaret. [163] Haec igitur lex in amicitia sanciatur, UT neque rogemus res turpes nec faciamus rogati. [165] Etenim eo loco, Fanni et Scaeuola, locati sumus UT nos longe prospicere oporteat futuros casus rei publicae. [177] Praecipiendum est igitur bonis UT, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos ut ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [177] Praecipiendum est igitur bonis ut, si in eius modi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos UT ab amicis in magna aliqua re publica peccantibus non discedant; improbis autem poena statuenda est, nec uero minor iis qui secuti erunt alterum, quam iis qui ipsi fuerint impietatis duces. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, UT ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, ut res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [180] Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est sed potius supplicio omni uindicanda est, ut ne quis concessum putet amicum uel bellum patriae inferentem sequi; quod quidem, UT res ire coepit, haud scio an aliquando futurum sit. [183] Haec igitur prima lex amicitiae sanciatur, UT ab amicis honesta petamus, amicorum causa honesta faciamus, ne exspectemus quidem, dum rogemur; studium semper adsit, cunctatio absit; consilium uero dare audeamus libere. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, UT quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [186] Alios autem dicere aiunt multo etiam inhumanius (quem locum breuiter paulo ante perstrinxi) praesidii adiumentique causa, non beneuolentiae neque caritatis, amicitias esse expetendas; itaque, ut quisque minimum firmitatis haberet minimumque uirium, ita amicitias appetere maxime; ex eo fieri UT mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant quam uiri et inopes quam opulenti et calamitosi quam ii qui putentur beati. [192] Quod si curam fugimus, uirtus fugienda est, quae necesse est cum aliqua cura res sibi contrarias aspernetur atque oderit, UT bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignauiam fortitudo; itaque uideas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbellibus fortes, flagitiosis modestos. [196] Neque enim sunt isti audiendi qui uirtutem duram et quasi ferream esse quandam uolunt; quae quidem est cum multis in rebus, tum in amicitia tenera atque tractabilis, UT et bonis amici quasi diffundatur et incommodis contrahatur. [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet UT tollat e uita amicitiam, non plus quam ut uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [197] Quam ob rem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum ualet ut tollat e uita amicitiam, non plus quam UT uirtutes, quia non nullas curas et molestias adferunt, repudientur. [199] Cum autem contrahat amicitiam, UT supra dixi, si qua significatio uirtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet et adiungat, id cum contigit, amor exoriatur necesse est. [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, UT honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, UT gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, UT aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, UT uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, ut ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [200] Quid enim tam absurdum quam delectari multis inanimis rebus, ut honore, ut gloria, ut aedificio, ut uestitu cultuque corporis, animante uirtute praedito, eo qui uel amare uel, UT ita dicam, redamare possit, non admodum delectari? [202] Quid, si illud etiam addimus, quod recte addi potest, nihil esse quod ad se rem ullam tam alliciat et attrahat quam ad amicitiam similitudo? concedetur profecto uerum esse, UT bonos boni diligant adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos atque natura. [204] Quam ob rem hoc quidem, Fanni et Scaeuola, constet, UT opinor, bonis inter bonos quasi necessariam beneuolentiam, qui est amicitiae fons a natura constitutus. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, UT amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [208] Non enim tam utilitas parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, UT ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [214] Nam quis est, pro deorum fidem atque hominum! qui uelit, UT neque diligat quemquam nec ipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis atque in omnium rerum abundantia uiuere? [218] Quod si forte, UT fit plerumque, ceciderunt, tum intellegitur quam fuerint inopes amicorum. [221] Atque UT huius, quem dixi, mores ueros amicos parare non potuerunt, sic multorum opes praepotentium excludunt amicitias fideles. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, UT ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [224] Quid autem stultius quam, cum plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare, quae parantur pecunia, equos, famulos, uestem egregiam, uasa pretiosa, amicos non parare, optimam et pulcherrimam uitae, ut ita dicam, supellectilem? etenim cetera cum parant, cui parent, nesciunt, nec cuius causa laborent (eius enim est istorum quidque, qui uicit uiribus), amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; UT, etiamsi illa maneant, quae sunt quasi dona Fortunae, tamen uita inculta et deserta ab amicis non possit esse iucunda. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, UT eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, UT nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, ut, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [228] De quibus tres uideo sententias ferri, quarum nullam probo, unam, ut eodem modo erga amicum adfecti simus, quo erga nosmet ipsos, alteram, ut nostra in amicos beneuolentia illorum erga nos beneuolentiae pariter aequaliterque respondeat, tertiam, UT, quanti quisque se ipse facit, tanti fiat ab amicis. [230] Nec enim illa prima uera est, UT, quem ad modum in se quisque sit, sic in amicum sit animatus. [231] Quam multa enim, quae nostra causa numquam faceremus, facimus causa amicorum! precari ab indigno, supplicare, tum acerbius in aliquem inuehi insectarique uehementius, quae in nostris rebus non satis honeste, in amicorum fiunt honestissime; multaeque res sunt in quibus de suis commodis uiri boni multa detrahunt detrahique patiuntur, UT iis amici potius quam ipsi fruantur. [233] Hoc quidem est nimis exigue et exiliter ad calculos uocare amicitiam, UT par sit ratio acceptorum et datorum. [235] Tertius uero ille finis deterrimus, UT, quanti quisque se ipse faciat, tanti fiat ab amicis. [237] Non est igitur amici talem esse in eum qualis ille in se est, sed potius eniti et efficere UT amici iacentem animum excitet inducatque in spem cogitationemque meliorem. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, UT si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, ut hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [239] Negabat ullam uocem inimiciorem amicitiae potuisse reperiri quam eius, qui dixisset ita amare oportere, ut si aliquando esset osurus; nec uero se adduci posse, UT hoc, quem ad modum putaretur, a Biante esse dictum crederet, qui sapiens habitus esset unus e septem; impuri cuiusdam aut ambitiosi aut omnia ad suam potentiam reuocantis esse sententiam. [240] Quonam enim modo quisquam amicus esse poterit ei, cui se putabit inimicum esse posse? quin etiam necesse erit cupere et optare, UT quam saepissime peccet amicus, quo plures det sibi tamquam ansas ad reprehendendum; rursum autem recte factis commodisque amicorum necesse erit angi, dolere, inuidere. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, UT eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. [241] Quare hoc quidem praeceptum, cuiuscumque est, ad tollendam amicitiam ualet; illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, UT ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus. [244] His igitur finibus utendum arbitror, UT, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, UT, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [244] His igitur finibus utendum arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit UT minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. [250] Est igitur prudentis sustinere UT cursum, sic impetum beneuolentiae, quo utamur quasi equis temptatis, sic amicitia ex aliqua parte periclitatis moribus amicorum. [252] Sin uero erunt aliqui reperti qui pecuniam praeferre amicitiae sordidum existiment, ubi eos inueniemus, qui honores, magistratus, imperia, potestates, opes amicitiae non anteponant, UT, cum ex altera parte proposita haec sint, ex altera ius amicitiae, non multo illa malint? [255] Quid? haec UT omittam, quam graues, quam difficiles plerisque uidentur calamitatum societates! ad quas non est facile inuentu qui descendant. [261] Addendum eodem est, UT ne criminibus aut inferendis delectetur aut credat oblatis, quae pertinent omnia ad eam, quam iam dudum tracto, constantiam. [267] Exsistit autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis, num quando amici noui, digni amicitia, ueteribus sint anteponendi, UT equis uetulis teneros anteponere solemus. [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, UT ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, ut amicitiae munus expletum sit. [269] Non enim debent esse amicitiarum sicut aliarum rerum satietates; ueterrima quaeque, ut ea uina, quae uetustatem ferunt, esse debet suauissima; uerumque illud est, quod dicitur, multos modios salis simul edendos esse, UT amicitiae munus expletum sit. [270] Nouitates autem si spem adferunt, UT tamquam in herbis non fallacibus fructus appareat, non sunt illae quidem repudiandae, uetustas tamen suo loco conseruanda; maxima est enim uis uetustatis et consuetudinis. [274] Saepe enim excellentiae quaedam sunt, qualis erat Scipionis in nostro, UT ita dicam, grege. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, UT, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, ut, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [276] Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut, si quam praestantiam uirtutis, ingenii, fortunae consecuti sint, impertiant ea suis communicentque cum proximis, UT, si parentibus nati sint humilibus, si propinquos habeant imbecilliore uel animo uel fortuna, eorum augeant opes eisque honori sint et dignitati. [277] UT in fabulis, qui aliquamdiu propter ignorationem stirpis et generis in famulatu fuerunt, cum cogniti sunt et aut deorum aut regum filii inuenti, retinent tamen caritatem in pastores, quos patres multos annos esse duxerunt. [281] UT igitur ii qui sunt in amicitiae coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent, sic inferiores non dolere se a suis aut ingenio aut fortuna aut dignitate superari. [284] Quam ob rem UT ii qui superiores sunt submittere se debent in amicitia, sic quodam modo inferiores extollere. [287] Non enim neque tu possis, quamuis excellas, omnes tuos ad honores amplissimos perducere, UT Scipio P- Rupilium potuit consulem efficere, fratrem eius L- non potuit. [294] Nec enim, UT ad fabulas redeam, Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis iter suum impedientem audire uoluisset. [295] Et saepe incidunt magnae res, UT discedendum sit ab amicis; quas qui impedire uult, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, UT Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, UT neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, ut non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [300] Tales igitur amicitiae sunt remissione usus eluendae et, ut Catonem dicere audiui, dissuendae magis quam discindendae, nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit, ut neque rectum neque honestum sit nec fieri possit, UT non statim alienatio disiunctioque faciunda sit. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, UT fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, ut paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [301] Sin autem aut morum aut studiorum commutatio quaedam, ut fieri solet, facta erit aut in rei publicae partibus dissensio intercesserit (loquor enim iam, UT paulo ante dixi, non de sapientium sed de communibus amicitiis), cauendum erit, ne non solum amicitiae depositae, sed etiam inimicitiae susceptae uideantur. [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, UT scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; utrumque egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. [304] Quam ob rem primum danda opera est ne qua amicorum discidia fiant; sin tale aliquid euenerit, UT exstinctae potius amicitiae quam oppressae uideantur. [306] Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hic honos ueteri amicitiae tribuendus, UT is in culpa sit qui faciat, non is qui patiatur iniuriam. [307] Omnino omnium horum uitiorum atque incommodorum una cautio est atque una prouisio, UT ne nimis cito diligere incipiant neue non dignos. [313] Ipse enim se quisque diligit, non UT aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi quisque carus est. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum UT se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde UT requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat ut efficiat paene unum ex duobus. [315] Quod si hoc apparet in bestiis, uolucribus, nantibus, agrestibus, cicuribus, feris, primum ut se ipsae diligant (id enim pariter cum omni animante nascitur), deinde ut requirant atque appetant ad quas se applicent eiusdem generis animantis, idque faciunt cum desiderio et cum quadam similitudine amoris humani, quanto id magis in homine fit natura! qui et se ipse diligit et alterum anquirit, cuius animum ita cum suo misceat UT efficiat paene unum ex duobus. [321] Itaque in iis perniciosus est error qui existimant libidinum peccatorumque omnium patere in amicitia licentiam; uirtutum amicitia adiutrix a natura data est, non uitiorum comes, UT, quoniam solitaria non posset uirtus ad ea, quae summa sunt, peruenire, coniuncta et consociata cum altera perueniret. [323] Haec est, inquam, societas, in qua omnia insunt, quae putant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi atque iucunditas, UT et, cum haec adsint, beata uita sit et sine his esse non possit. [331] Quamquam a multis uirtus ipsa contemnitur et uenditatio quaedam atque ostentatio esse dicitur; multi diuitias despiciunt, quos paruo contentos tenuis uictus cultusque delectat; honores uero, quorum cupiditate quidam inflammantur, quam multi ita contemnunt, UT nihil inanius, nihil esse leuius existiment! itemque cetera, quae quibusdam admirabilia uidentur, permulti sunt qui pro nihilo putent; de amicitia omnes ad unum idem sentiunt, et ii qui ad rem publicam se contulerunt, et ii qui rerum cognitione doctrinaque delectantur, et ii qui suum negotium gerunt otiosi, postremo ii qui se totos tradiderunt uoluptatibus, sine amicitia uitam esse nullam, si modo uelint aliqua ex parte liberaliter uiuere. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus UT hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, ut non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. [333] Quin etiam si quis asperitate ea est et immanitate naturae, congressus ut hominum fugiat atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus, tamen is pati non possit, UT non anquirat aliquem, apud quem euomat uirus acerbitatis suae. [334] Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, UT aliquis nos deus ex hac hominum frequentia tolleret et in solitudine uspiam collocaret atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat, abundantiam et copiam hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet. [336] Verum ergo illud est quod a Tarentino Archyta, UT opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, UT et utilitas in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum UT monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde UT obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter utimur, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. [344] Cuius autem aures clausae ueritati sunt, UT ab amico uerum audire nequeat, huius salus desperanda est. [345] Scitum est enim illud Catonis, UT multa: 'melius de quibusdam acerbos inimicos mereri quam eos amicos qui dulces uideantur; illos uerum saepe dicere, hos numquam. [348] UT igitur et monere et moneri proprium est uerae amicitiae et alterum libere facere, non aspere, alterum patienter accipere, non repugnanter, sic habendum est nullam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem, blanditiam, assentationem; quamuis enim multis nominibus est hoc uitium notandum leuium hominum atque fallacium ad uoluntatem loquentium omnia, nihil ad ueritatem. [350] Nam cum amicitiae uis sit in eo, UT unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quidem quoque unus animus erit idemque semper, sed uarius, commutabilis, multiplex? [352] Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui egomet mihi Omnia adsentari, UT ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona, quod amici genus adhibere omnino leuitatis est. [358] Quanta illi, di immortales, fuit grauitas, quanta in oratione maiestas! UT facile ducem populi Romani, non comitem diceres. [361] Atque, UT ad me redeam, meministis, Q- Maximo, fratre Scipionis, et L- Mancino consulibus, quam popularis lex de sacerdotiis C- Licini Crassi uidebatur! cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur; atque is primus instituit in forum uersus agere cum populo. [365] Quod si in scaena, id est in contione, in qua rebus fictis et adumbratis loci plurimum est, tamen uerum ualet, si modo id patefactum et illustratum est, quid in amicitia fieri oportet, quae tota ueritate perpenditur? in qua nisi, UT dicitur, apertum pectus uideas tuumque ostendas, nihil fidum, nihil exploratum habeas, ne amare quidem aut amari, cum, id quam uere fiat, ignores. [367] Ita fit, UT is assentatoribus patefaciat aures suas maxime, qui ipse sibi assentetur et se maxime ipse delectet. [377] Quam ob rem, quamquam blanda ista uanitas apud eos ualet qui ipsi illam allectant et inuitant, tamen etiam grauiores constantioresque admonendi sunt, UT animaduertant, ne callida assentatione capiantur. [378] Aperte enim adulantem nemo non uidet, nisi qui admodum est excors; callidus ille et occultus ne se insinuet, studiose cauendum est; nec enim facillime agnoscitur, quippe qui etiam aduersando saepe assentetur et litigare se simulans blandiatur atque ad extremum det manus uincique se patiatur, UT is qui illusus sit plus uidisse uideatur. [380] Quod UT ne accidat, magis cauendum est. [381] UT me hodie ante omnes comicos stultos senes Versaris atque inlusseris lautissume. [388] Hac nos adulescentes beneuolentia senes illos, L- Paulum, M- Catonem, C- Galum, P- Nasicam, Ti- Gracchum, Scipionis nostri socerum, dileximus, haec etiam magis elucet inter aequales, UT inter me et Scipionem, L- Furium, P- Rupilium, Sp- Mummium. [389] Vicissim autem senes in adulescentium caritate acquiescimus, UT in uestra, ut in Q- Tuberonis; equidem etiam admodum adulescentis P- Rutili, A. [389] Vicissim autem senes in adulescentium caritate acquiescimus, ut in uestra, UT in Q- Tuberonis; equidem etiam admodum adulescentis P- Rutili, A. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, UT alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, UT cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. [391] Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae, ut alia ex alia aetas oriatur, maxime quidem optandum est, ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, cum isdem ad calcem, UT dicitur, peruenire. [404] Vos autem hortor UT ita uirtutem locetis, sine qua amicitia esse non potest, ut ea excepta nihil amicitia praestabilius putetis. [404] Vos autem hortor ut ita uirtutem locetis, sine qua amicitia esse non potest, UT ea excepta nihil amicitia praestabilius putetis. UTAMUR [250] Est igitur prudentis sustinere ut cursum, sic impetum beneuolentiae, quo UTAMUR quasi equis temptatis, sic amicitia ex aliqua parte periclitatis moribus amicorum. UTARE [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut UTARE, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus utimur quam amicitia. UTATUR [271] Quin in ipso equo, cuius modo feci mentionem, si nulla res impediat, nemo est, quin eo, quo consueuit, libentius UTATUR quam intractato et nouo. UTEBARE [6] Meministi enim profecto, Attice, et eo magis, quod P- Sulpicio UTEBARE multum, cum is tribunus plebis capitali odio a Q- Pompeio, qui tum erat consul, dissideret, quocum coniunctissime et amantissime uixerat, quanta esset hominum uel admiratio uel querella. UTENDUM [244] His igitur finibus UTENDUM arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum, uoluntatum sine ulla exceptione communitas, ut, etiamsi qua fortuna acciderit ut minus iustae amicorum uoluntates adiuuandae sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de uia sit, modo ne summa turpitudo sequatur; est enim quatenus amicitiae dari uenia possit. UTER [92] Qui clamores tota cauea nuper in hospitis et amici mei M- Pacuui noua fabula! cum ignorante rege, UTER Orestes esset, Pylades Orestem se esse diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseueraret. UTERQUE [20] Tribuebatur hoc modo M- Catoni; scimus L- Acilium apud patres nostros appellatum esse sapientem; sed UTERQUE alio quodam modo, Acilius, quia prudens esse in iure ciuili putabatur, Cato, quia multarum rerum usum habebat; multa eius et in senatu et in foro uel prouisa prudenter uel acta constanter uel responsa acute ferebantur; propterea quasi cognomen iam habebat in senectute sapientis. [139] Sin autem ad adulescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum contentione uel uxoriae condicionis uel commodi alicuius, quod idem adipisci UTERQUE non posset. [179] His adiutor contra patriam inuentus est nemo; itaque mortem sibi UTERQUE consciuit. UTILITAS [129] Nam si UTILITAS amicitias conglutinaret, eadem commutata dissolueret; sed quia natura mutari non potest, idcirco uerae amicitiae sempiternae sunt. [208] Non enim tam UTILITAS parta per amicum quam amici amor ipse delectat, tumque illud fit, quod ab amico est profectum, iucundum, si cum studio est profectum; tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii qui opibus et copiis maximeque uirtute, in qua plurimum est praesidii, minime alterius indigeant, liberalissimi sint et beneficentissimi. [211] Non igitur utilitatem amicitia, sed UTILITAS amicitiam secuta est. [340] Est enim uarius et multiplex usus amicitiae, multaeque causae suspicionum offensionumque dantur, quas tum euitare, tum eleuare, tum ferre sapientis est; una illa subleuanda offensio est, ut et UTILITAS in amicitia et fides retineatur: nam et monendi amici saepe sunt et obiurgandi, et haec accipienda amice, cum beneuole fiunt. UTILITATE [330] Una est enim amicitia in rebus humanis, de cuius UTILITATE omnes uno ore consentiunt. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; utrumque enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla UTILITATE quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. UTILITATEM [56] Sed hoc primum sentio, nisi in bonis amicitiam esse non posse; neque id ad uiuum reseco, ut illi qui haec subtilius disserunt, fortasse uere, sed ad communem UTILITATEM parum; negant enim quemquam esse uirum bonum nisi sapientem. [211] Non igitur UTILITATEM amicitia, sed utilitas amicitiam secuta est. UTILITATES [107] Nam UTILITATES quidem etiam ab iis percipiuntur saepe qui simulatione amicitiae coluntur et obseruantur temporis causa, in amicitia autem nihil fictum est, nihil simulatum et, quidquid est, id est uerum et uoluntarium. [123] Sed quamquam UTILITATES multae et magnae consecutae sunt, non sunt tamen ab earum spe causae diligendi profectae. [128] Sic et UTILITATES ex amicitia maximae capientur et erit eius ortus a natura quam ab imbecillitate grauior et uerior. [293] Recte etiam praecipi potest in amicitiis, ne intemperata quaedam beneuolentia, quod persaepe fit, impediat magnas UTILITATES amicorum. UTILITATIS [108] Quapropter a natura mihi uidetur potius quam ab indigentia orta amicitia, applicatione magis animi cum quodam sensu amandi quam cogitatione quantum illa res UTILITATIS esset habitura. UTILITATUM [207] Atque etiam mihi quidem uidentur, qui UTILITATUM causa fingunt amicitias, amabilissimum nodum amicitiae tollere. UTIMUR [77] Denique ceterae res quae expetuntur opportunae sunt singulae rebus fere singulis, diuitiae, ut utare, opes, ut colare, honores, ut laudere, uoluptates, ut gaudeas, ualetudo, ut dolore careas et muneribus fungare corporis; amicitia res plurimas continet; quoquo te uerteris, praesto est, nullo loco excluditur, numquam intempestiua, numquam molesta est; itaque non aqua, non igni, ut aiunt, locis pluribus UTIMUR quam amicitia. [326] Sed cum multis in rebus neglegentia plectimur, tum maxime in amicis et diligendis et colendis; praeposteris enim UTIMUR consiliis et acta agimus, quod uetamur uetere prouerbio. [343] Omni igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde ut obiurgatio contumelia careat; in obsequio autem, quoniam Terentiano uerbo libenter UTIMUR, comitas adsit, assentatio, uitiorum adiutrix, procul amoueatur, quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est; aliter enim cum tyranno, aliter cum amico uiuitur. UTRAQUE [258] Qui igitur UTRAQUE in re grauem, constantem, stabilem se in amicitia praestiterit, hunc ex maxime raro genere hominum iudicare debemus et paene diuino. UTRIQUE [51] Quam ob rem UTRIQUE nostrum gratum admodum feceris. UTROQUE [28] De me autem, ut iam cum UTROQUE uestrum loquar, sic habetote: <3> III. UTRUM [105] Saepissime igitur mihi de amicitia cogitanti maxime illud considerandum uideri solet, UTRUM propter imbecillitatem atque inopiam desiderata sit amicitia, ut dandis recipiendisque meritis quod quisque minus per se ipse posset, id acciperet ab alio uicissimque redderet, an esset hoc quidem proprium amicitiae, sed antiquior et pulchrior et magis a natura ipsa profecta alia causa. UTRUMQUE [303] Ab amicitia Q- Pompei meo nomine se remouerat, ut scitis, Scipio; propter dissensionem autem, quae erat in re publica, alienatus est a collega nostro Metello; UTRUMQUE egit grauiter, auctoritate et offensione animi non acerba. [387] In ea est enim conuenientia rerum, in ea stabilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud, quod in altero est; ex quo exardescit siue amor siue amicitia; UTRUMQUE enim dictum est ab amando; amare autem nihil est aliud nisi eum ipsum diligere, quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa efflorescit ex amicitia, etiamsi tu eam minus secutus sis. UULGARES [298] Est etiam quasi quaedam calamitas in amicitiis dimittendis non numquam necessaria; iam enim a sapientium familiaritatibus ad UULGARES amicitias oratio nostra delabitur. UULGARI [78] Neque ego nunc de UULGARI aut de mediocri, quae tamen ipsa et delectat et prodest, sed de uera et perfecta loquor, qualis eorum qui pauci nominantur fuit. UULGI [206] Non enim est inhumana uirtus neque immunis neque superba, quae etiam populos uniuersos tueri iisque optime consulere soleat; quod non faceret profecto, si a caritate UULGI abhorreret. UULGUS [21] Te autem alio quodam modo non solum natura et moribus, uerum etiam studio et doctrina esse sapientem, nec sicut UULGUS, sed ut eruditi solent appellare sapientem, qualem in reliqua Graecia neminem (nam qui septem appellantur, eos, qui ista subtilius quaerunt, in numero sapientium non habent), Athenis unum accepimus, et eum quidem etiam Apollinis oraculo sapientissimum iudicatum; hanc esse in te sapientiam existimant, ut omnia tua in te posita esse ducas humanosque casus uirtute inferiores putes. UULT [295] Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis; quas qui impedire UULT, quod desiderium non facile ferat, is et infirmus est mollisque natura et ob eam ipsam causam in amicitia parum iustus. [372] Nulla est igitur haec amicitia, cum alter uerum audire non UULT, alter ad mentiendum paratus est. [376] Semper auget assentator id, quod is cuius ad uoluntatem dicitur UULT esse magnum. UULTIS [130] Ortum quidem amicitiae uidetis, nisi quid ad haec forte UULTIS. UULTUM [351] Quid enim potest esse tam flexibile, tam deuium quam animus eius qui ad alterius non modo sensum ac uoluntatem sed etiam UULTUM atque nutum conuertitur? UXORIAE [139] Sin autem ad adulescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum contentione uel UXORIAE condicionis uel commodi alicuius, quod idem adipisci uterque non posset. V [52] V. VECELLINUM [147] Numne, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra patriam arma illi cum Coriolano debuerunt? num VECELLINUM amici regnum adpetentem, num Maelium debuerunt iuuare? VERGINI [390] VERGINI familiaritate delector. VERSARIS [381] Ut me hodie ante omnes comicos stultos senes VERSARIS atque inlusseris lautissume. VERUM [82] VERUM enim amicum qui intuetur, tamquam exemplar aliquod intuetur sui. [336] VERUM ergo illud est quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum nostros senes commemorare audiui ab aliis senibus auditum: 'si quis in caelum ascendisset naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuauem illam admirationem ei fore; quae iucundissima fuisset, si aliquem, cui narraret, habuisset. VI [67] VI. VICISSIM [389] VICISSIM autem senes in adulescentium caritate acquiescimus, ut in uestra, ut in Q- Tuberonis; equidem etiam admodum adulescentis P- Rutili, A. VIDEMUS [158] VIDEMUS Papum Aemilium Luscino familiarem fuisse (sic a patribus accepimus), bis una consules, collegas in censura; tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M- Curium, Ti- Coruncanium memoriae proditum est. VIDERE [173] VIDERE iam uideor populum a senatu disiunctum, multitudinis arbitrio res maximas agi. VIDETIS [152] VIDETIS, quam nefaria uox! [172] VIDETIS in tabella iam ante quanta sit facta labes, primo Gabinia lege, biennio autem post Cassia. VII [80] VII. VIII [101] VIII. VIM [102] Laelius: VIM hoc quidem est adferre. VIRTUS [386] VIRTUS, uirtus, inquam, C- Fanni, et tu, Q- Muci, et conciliat amicitias et conseruat. VIRTUTE [370] VIRTUTE enim ipsa non tam multi praediti esse quam uideri uolunt. VOS [404] VOS autem hortor ut ita uirtutem locetis, sine qua amicitia esse non potest, ut ea excepta nihil amicitia praestabilius putetis. X [134] X. XI [145] XI. XII [162] XII. XIII [182] XIII. XIV [198] XIV. XIX [266] XIX. XV [212] XV. XVI [226] XVI. XVII [243] XVII. XVIII [257] XVIII. XX [178] Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui cum imperator bello Persico seruitute Graeciam liberauisset propterque inuidiam in exsilium expulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit, fecit idem, quod XX annis ante apud nos fecerat Coriolanus. [280] XX. XXI [297] XXI. XXII [316] XXII. XXIII [328] XXIII. XXIV [338] XXIV. XXV [347] XXV. XXVI [364] XXVI. XXVII [385] XXVII.