[11,1] DVLCE BELLVM INEXPERTIS.

[2] Et elegans cum primis et multorum literis celebratum adagium est:  g-Glukus
 g-apeiroh g-polemos, id est "Dulce bellum inexperto".
[3] Id ita reddit Vegetius  

[12,3] (5) libro "De re militari" III, capite XIIII:
 "Nec confidas satis, si tyro praelium cupit; inexpertis  enim dulcis est pugna".
[4] Citatur ex Pindaro: g-Gluku g-de g-polemos g-apeiroisin,  g-empeirohn g-de
 g-tis g-tarbei g-prosionta g-nin g-kardia g-perissohs, id est "Dulce bellum
  inexpertis, ast expertus quispiam horret, si accesserit cordi supra modum".
[5] Sunt quaedam in rebus mortalium quae quantum habeant discriminis ac  (10)
 malorum non intelligas, nisi facto periculo.
[6] "Dulcis inexpertis cultura potentis amici,  Expertus metuit".
[7] Bella res et splendida uidetur inter aulicos obambulare proceres, in regiis
 uersari  negociis; at senes, quibus usu penitus cognita res est, ab ea felicitate
 libenter  (15) abstinent.
[8] Suaue uidetur amare puellas, sed iis qui nondum senserunt quantum  amori
 insit amari.
[9] Ad eundem item modum accommodari poterit ad quoduis  negocium multo cum
 periculo multisque coniunctum malis, quod nemo uelit  capessere nisi iuuenis
 et rerum imperitus.
[10] Siquidem Aristoteles in Rhetoricis  hanc adfert causam cur iuuenta sit
 audacior, contra senecta timidior, quod illis  (20) imperitia rerum confidentiam
 pariat, his multorum experientia malorum timiditatem  et contationem.
[11] Quod si quicquam est in rebus mortalium quod contanter aggredi conueniat,
  imo quod oporteat modis omnibus fugere, deprecari, propellere, certe bel-
 lum est, quo non alia res uel magis impia uel calamitosior uel latius perniciosa
 uel  (25) haerens tenacius uel tetrior et in totum homme indignior, ut ne dicam
 Christiano.
[12] At dictu mirum quam hodie passim, quam temere, quam quauis de causa  suscipitur,
 quam immaniter ac barbarice geritur, non tantum ab ethnicis, uerum etiam a
 Christianis; nec prophanis modo, uerum etiam a sacerdotibus et episcopis; 
 nec solum a iuuenibus et imperitis, uerum etiam a senibus et toties expertis;
  (30) nec a plebeis tantum et uulgo natura mobili, sed potissimum a principibus,
 quorum  officium erat temerarios stultae multitudinis motus sapientia rationeque
  componere.
[13] Neque desunt iureconsulti ac theologi qui ad ista tam nefaria faces  admouent
 et frigidam, quod aiunt, suffundunt.
[14] Quibus rebus fit ut nunc bellum  adeo recepta res sit, ut demirentur hommes
 esse cui non placeat; adeo probata,  (35) ut impium ac pene dixerim haereticum
 sit improbasse rem unam omnium, ut  sceleratissimam, ita miserrimam quoque.
[15] At quanto iustius erat illud demirari,  quis malus genius, quae pestis,
 quae intemperia, quae Furia primum in hominis  mentem immiserit rem usqueadeo
 beluinam ut placidum illud animal, quod  natura paci beneuolentiaeque genuit,
 quod unum omnium saluti prodidit, tam  (40) ferina uesania, tam insanis tumultibus
 in mutuam rueret perniciem.
[16] Id quod  magis etiam admirabitur quisquis animum a uulgo receptis opinionibus
 ad  ipsam rerum uim ac naturam perspiciendam conuerterit ac seorsum hinc hominis
  imaginem, hinc belli simulacrum uere philosophicis oculis aliquantisper contempletur.

[14,17]  (45) Primum igitur, si quis habitum modo figuramque corporis humani
 consideret, an non protinus intellecturus est naturam - uel potius Deum - animal
 hoc  non belle, sed amicitiae, non exitio sed saluti, non iniuriae sed beneficentiae genuisse?
[18] Nam caeterorum animantium unumquodque suis instruxit armis: taurorum  impetus
 armauit cornibus, leonum rabies unguibus, apris fulmineos affixit  (50) dentes,
 elephantos praeter cutem et molem promuscide quoque tutatus est,  crocodilum
 crustis uelut laminis communiuit, delphinis teli uice pinnas addidit, histricem
  spinis, raiam aculeis defendit, gallis calcar affixit; alia testis, alia corio,
 alia  cortice communiuit.
[19] Sunt quorum incolumitati pernicitate prospexit, ueluti  columbis; sunt
 rursum quibus uenenum teli uice tribuit.
[20] Addidit his speciem  (55) tetram ac beluinam, addidit oculos truces, uocis
 stridorem; inseuit natiua quaedam  dissidia.
[21] Solum hominem nudum produxit, imbecillem, tenerum, inermem,  mollissima
 carne, cute leui.
[22] Nihil usquam in membris quod ad pugnam aut uiolentiam  datum uideri possit;
 ut ne dicam interim quod caetera fere statim ut nata  sunt sibi sufficiunt
 ad uitam tuendam, solus homo sic prodit ut multo tempore  (60) totus a subsidio
 pendeat alieno.
[23] Nec fari nouit nec ingredi nec cibum capere,  uagitu tantum implorat opem,
 ut uel hinc coniici possit solum hoc animal totum  amicitiae nasci, quae mutuis
 officiis et coit et cohaeret potissimum.
[24] Proinde  natura uoluit hominem uitae munus non tam sibi quam beneuolentiae
 acceptum  ferre, quo uidelicet intelligeret sese gratiis esse dicatum ac necessitudini.
[25] Tum speciem (65) dedit non tetram et horridam, uti caeteris, sed mitem
 ac placidam, amoris  ac beneuolentiae notas prae se ferentem.
[26] Tribuit oculos amicos et in his animi  signa.
[27] Dedit brachiorum sinus ad complexum.
[28] Dedit osculi sensum, quo ceu copularentur et sese contingerent animi.
[29] Vni risum attribuit, alacritatis indicium;  uni lachrymas, clementiae et
 misericordiae symbolum.
[30] Quin et uocem dedit, non  (70) minacem et horrendam sicuti beluis, sed
 amicam et blandam.
[31] Nec his contenta  natura sermonis et rationis usum uni tribuit, quae quidem
 res ad parandam et  alendam beneuolentiam in primis ualet, ne quid omnino per
 uim inter homines  gereretur.
[32] Inseuit odium solitudinis, amorem sodalitatis; indidit penitus beneuolentiae semina.
[33] Fecit ut quod est saluberrimum, idem sit et suauissimum.
[34] Quid  (75) enim amico iucundius?
[35] At rursum, quid aeque necessarium?
[36] Proinde, si maxime  liceret absque mutuo commercio commode uitam agere,
 nihil tamen iucundum  uideri possit absque socio, nisi si quis prorsus hominem
 exuerit et in feram degenerarit.
[37] Addidit insuper liberalium disciplinarum studium et cognitionis ardorem,
  quae res, ut potissimum abducit hominis ingenium ab omni feritate, ita ad
 conciliandas (80) necessitudines praecipuam uim habet.
[38] Siquidem nec affinitas nec sanguinis  propinquitas arctioribus aut firmioribus
 amicitiae uinculis astringit animos, quam  societas honestorum studiorum.
[39] Super haec admirabili quadam uarietate dotes  tum animorum tum corporum
 inter mortales partita est, nimirum ut singuli in  singulis inuenirent quod
 uel amarent ac suspicerent ob excellentiam, uel ob usum  (85) et necessitatem
 ambirent et amplecterentur.
[40] Denique indidit diuinae mentis scintillulam,  ut nullo etiam ostenso praemio
 tamen per se iuuet benemereri de omnibus;  id enim Deo maxime proprium ac naturale
 sue, beneficio consulere uniuersis.

[15,41] Alioqui, quid illud est quod haud uulgarem animo sentimus uoluptatem,
 ubi  quempiam per nos seruatum intelligimus?
[42] Et ob hoc ipsum homo charus est  (90) homini quod insigni quopiam beneficio
 obstrictus est.
[43] Proinde Deus in hoc  mundo uelut simulacrum quoddam sui constituit hominem,
 ut ceu terrenum  quoddam numen saluti prospiceret omnium.
[44] Sentiunt hoc ipsa etiam bruta, cum uideamus non mitia solum, uerum etiam
 pardos et leones et his immitiores bestias  in magnis periculis ad hominis
 opem confugere.
[45] Hoc extremum omnibus  (95) asylum, haec ara est sanctissima uniuersis,
 haec nulli non sacra est ancora.
[46] Hominis effigiem utcunque depinximus; nunc belli simulacrum ex  aduerso
 cum hac, si uidetur, componamus.
[47] Iam igitur uidere te puta barbaras  cohortes ipso uultu sonoque uocis horrendas,
 hinc atque hinc instructas ferratas  acies, formidabilem armorum crepitum simul
 et fulgorem, inamabilem tantae  (100) multitudinis fremitum, oculos minaces,
 rauca cornua, terrificum taratantarae  cantum, bombardarum tonitrua - non minus
 formidolosa ueris, sed magis noxia,  - clamorem insanum, concursum furiosum,
 immanem laniationem, cadentium  et occidentium crudeles uices, congestas strages,
 undantes cruore campos, fluuios  humano tinctos sanguine.
[48] Fit interea nonnunquam ut frater incidat in fratrem,  (105) affinis in
 affinem, amicus in amicum, et communi furore iam debacchante in  eius uiscera
 stringat ferrum, a quo ne uerbo quidem unquam fuerat laesus.
[49] Denique tantum malorum habet illa tragoedia, ut a commemoratione quoque
 pectus humanum abhorreat.
[50] Vt interim non referam illa uulgaria prae his  leuiaque: protritas passim
 segetes, exustas uillas, incensos pagos, abacta pecora,  (110) constupratas
 uirgines, tractos in captiuitatem senes, direpta phana, latrociniis,  

[16,50] praedationibus, uiolentia plena confusaque omnia.
[51] Vtque taceam illa quae felicissimum  etiam ac iustissimum bellum consequi
 solent: expilatam plebem, oneratos  proceres, tot senes orbos et simul in caede
 liberorum infelicius occisos  quam si hostis mali sensum una cum uita sustulisset,
 tot anus destitutas et  (115) crudelius quam ferro peremptas, tot matronas
 uiduas, tot liberos orphanos, tot  domus funestas, tot opulentos ad inopiam
 redactos.
[52] Nam  de morum pernicie  quid attinet loqui, cum nemo nesciat uniuersam
 uitae pestem semel e bello proficisci?
[53] Hinc pietatis contemptus, hinc legum neglectus, hinc ad quiduis audendum
  sceleris promptus animus.
[54] Hoc fonte nobis tam ingens latronum, raptorum,  (120) sacrilegorum, percussorum
 turba scatet.
[55] Et quod est omnium grauissimum, haec  tam exitialis pestilentia nescit
 se suis continere spaciis, sed in uno quopiam  angulo nata non solum finitimas
 regiones ueluti contagio peruadit, uerum etiam  procul semotas uel mercede
 uel per affinitatis aut foederis occasionem in communem  tumultum ac rerum
 tempestatem pertrahit.
[56] Quin etiam bellum e bello  (125) seritur, e simulato uerum, e pusillo maximum
 exoritur, neque raro solet in his  accidere quod de Lernaeo monstro fabulis
 proditum est.
[57] Hisce de causis, opinor,  ueteres illi poetae, qui rerum uim ac naturam
 et sagacissime perspexerunt et aptissimis  figmentis adumbrarunt, tradidere
 bellum ab inferis immitti, idque Furiarum  ministerio; neque quamlibet Furiam
 ad hoc negocii conficiendum esse idoneam.
[58] (130) Deligitur omnium pestilentissima, "Cui nomina mille, mille nocendi
 artes";  haec innumeris armata colubris tartarea buccina praecinit.
[59] Pan insano tumultu  complet uniuersa; Bellona furiosum quatit flagellum;
 "Furor impius", ruptis omnibus  uinculorum nodis, euolat "horridus ore cruento".
[60] Neque non uiderunt haec  grammatici, quorum alii bellum g-kat' g-antiphrasin
 dictum uolunt, quod nihil  (135) habeat neque bonum neque bellum, nec alia
 ratione bellum esse bellum quam  Furiae sunt Eumenides; alii malunt a belua
 deductum, quod beluarum sit, non  hominum, in mutuum exitium congredi.
[61] At mihi sane plus quam ferinum, plus  quam beluinum esse uidetur armis
 confligere.
[62] Primum enim pleraque brutorum  animantium in suo quodque genere concorditer
 et ciuiliter degunt, gregatim  (140) incedunt, ope mutua sese tuentur.
[63] Ne ferae quidem omnes dimicant (sunt enim  et innoxiae, sicut damae et
 lepores), sed omnium efferatissimae, ueluti leones,  lupi, tigrides.
[64] Quanquam nec hae belligerantur inter sese, quemadmodum nos: "canis caninam
 non est, leonum inter se feritas non dimicat", draconi cum dracone  pax est,
 inter uenena conuenit; at homini nulla fera perniciosior quam homo.
[65] (145) Rursum illae, cum pugnant, suis pugnant armis; nos praeter naturam
 arte  cacodaemonum excogitatis instruimur homines in hominum perniciem.
[66] Nec illae  quibuslibet de causis saeuiunt, uerum ubi uel fames stimulat
 in rabiem uel se peti  sentiunt uel foetui suo timent.
[67] Nos, Deum immortalem, quam friuolis de causis  quas bellorum tragoedias
 excitamus!
[68] Ob inanissimos ditionum titulos, ob puerilem (150) iram, ob interceptam
 mulierculam, ob causas his quoque multo magis ridiculas.
[69] Ad haec inter feras uni cum una bellum est idque perbreue; et ut cruentissima
  pugna sit, una aut altera uulnerata discedit.
[70] Quando auditum est - id quod  passim faciunt homines - centum milia beluarum
 mutuo laniatu concidisse?
[71] Adde  

[17,71] quod, ut feris quibusdam naturale dissidium est cum aliis diuersi generis, 
ita rursum (155) habent cum quibus genuina firmaque cohaerent amicitia.
[72] At homini cum  homine et cuilibet cum quolibet iugis pugna est nec ullum
 sans firmum foedus  inter ullos mortalium.
[73] Adeo quicquid a sua recessit natura in peiorem degenerat  speciem quam
 si natura malitiam ingenuisset.
[74] Vis scire quam ferina, quam foeda,  quam non digna homine res sit bellum?
[75] Spectastine aliquando leonem cum urso  (160) commissum?
[76] Qui rictus, qui rugitus, qui fremitus, quae immanitas, quae laniatio!
[77] Inhorrescit qui spectat etiam in tuto.
[78] At quanto foedius spectaculum, quanto  immanius, uidere hominem cum homine
 tot armis, tot telis instructum confligere!
[79] Quaeso te, quis homines crederet, nisi consuetudo mali sustulisset admirationem?
[80] Ardent oculi, pallent ora, furorem praefert incessus, frendet uox, clamor

[18,80] (165) insanus, totus homo ferreus est, crepant arma, fulminant bombardae.
[81] Mitius erat  si cibi causa homo hominem deuoraret, si sanguinem hauriret;
 quanquam huc  quoque uentum est a quibusdam, ut id odii gratia faciant, quod
 excusatius faceret usus aut necessitas.
[82] At nunc idem fit crudelius telis ueneno tinctis,  tartareis machinis.
[83] Nullum usquam hominis uestigium.
[84] An credas hic ipsam  (170) naturam agnituram quod condidit?
[85] Et si quis admoneat, an non merito huiusmodi  uerbis sit execratura facinus impium?
[86] "Quod nouum spectaculum  ego uideo?
[87] Quis Tartarus hoc nobis portentum aedidit?
[88] Sunt qui me nouercam  appellent, quod in tam immensa rerum summa uenena
 quaedam genuerim,  quanquam et haec in hominis commodum cessura; quod aliquot
 animantia  (175) parum mitia finxerim, etiamsi nulla fera tam immitis est quin
 arte et officiis possit  cicurari: hominis cura mansuescunt leones, mitescunt
 dracones, seruiunt ursi.
[89] Quae tandem est ista plus quam nouerca, quae nouam hanc beluam, totius mundi
 pestem, nobis dedit?
[90] Vnum animal totum genui beneuolentiae, placidum, amicum,  salutare.
[91] Quid accidit ut in huiusmodi feram degenerarit?
[92] Nihil agnosco (180) hominis illius quem finxi.
[93] Quis malus genius uitiauit opus meum?
[94] Quae saga  mentem humanam excantauit et incantauit beluinam?
[95] Quae Circe natiuam uertit  formam?
[96] Iuberem ut ad speculum sese contemplaretur infelix; sed quid cernant  oculi,
 cum mens absit?
[97] Tamen aspice te ipsum, si potes, furiose bellator, si quo  pacto contingat
 resipiscere.
[98] Vnde tibi minax crista uerticis? unde fulgens galea?  (185) unde ferrea
 cornua? unde pinnati cubiti? unde squamae? unde dentes aerei? unde  laminae?
 unde tela letifera? unde uox plus quam ferina? unde uultus iste plus  quam
 beluinus? unde tonitru et fulmen, ipso Iouis fulmine tum formidabilius  tum
 nocentius?
[99] Ego te diuinum quoddam animal finxi; quid uenit in mentem, ut  teipsum
 in tam immanem beluam transformares, ut nulla iam belua futura sit (190) belua,
 si cum homine componatur"?
[100] Haec atque id genus alla permulta diceret, opinor, architectrix illa
 rerum natura.
[101] Proinde, cum sic conditus sit homo quemadmodum ostensum est, cum huiusmodi
  res sit bellum, quemadmodum nimium crebro sentimus, haud mediocriter  admirandum
 uidetur quis deus, qui morbus ait qui casus primum in humanum  (195) pectus
 immiserit ut letale ferrum in hominis stringeret uiscera.
[102] Multis gradibus ad  tam insignem uesaniam uentum sit oportet.
[103] "Nemo" siquidem "repente fuit turpissimus",  ut inquit poeta Satyricus.
[104] Semperque malorum maxima sub umbra ac specie boni subrepserunt in uitam
 hominum.
[105] Olim igitur, cum rudes illi priscique mortales,  nudi, sine moenibus,
 absque tecto uitam in syluis agerent, euenit aliquoties  (200) ut a feris ac
 beluis offenderentur.
[106] Cura his igitur primum homini bellum susceptum  est, et uir fortis habebatur
 ac dux qui ferarum uim ab hominum genere  depulisset.
[107] Quin et aequissimum uidebatur iugulare iugulantes, trucidare trucidantes,
  praesertim cum nulla lacessitae iniuria ultro nos impeterent.
[108] Ea res cum  summae laudi duceretur - hinc enim deus factus est Hercules,
 - coepit animosa  (205) iuuentus passim uenari bestias, exuuium ceu tropheum ostentare.
[109] Deinde non  contenti iugulasse, pellibus illarum sese munierunt aduersus
 rigorem hyemis.
[110] Haec erant prima homicidia, haec spolia.
[111] Post haec longius progressi rem ausi  

[19,111] sunt quam Pythagoras uehementer
 impiam arbitratus est et nobis poterat prodigiosa  uideri, nisi uetaret consuetudo,
 quae tantam ubique uim habet ut apud  (210) nationes quasdam pium fuerit habitum
 parentem grandaeuum plagis obrutum in  fossam depellere et eripere uitam illi
 per quem uitae munus contigerat; sanctum  haberetur carnibus affinium amicorum
 uesci; pulchrum existimaretur uirginem in  Veneris phano prostare populo; multaque
 iis absurdiora, quae si quis nunc referat  tantum, nemo non sit abominaturus.
[112] Adeo nihil est tam scelerosum, nihil  (215) tam atrox quod et non probetur,
 si id commendet assuetudo.
[113] Ergo quod ausi  sunt facinus?
[114] Non ueriti sunt uesci ferarum extinctarum cadaueribus, dentibus  laniare
 carnem exanimem, haurire sanguinem, exugere saniem et "uiscera", ut ait Ouidius,
 "in uiscera condere".
[115] Id facinus tametsi mitioribus ingeniis tum immane  uideretur, tamen commendauit
 usus et commoditas.
[116] Placuit et in delitiis  (220) cadaueris species.
[117] Carnes insepeliuntur crustis, condiuntur aromatibus, inscribitur  titulus
 "Hic situs est aper, hic sepultus est ursus".
[118] O cadauerosas uoluptates!
[119] Processum est longius.
[120] A noxiis feris itum est ad pecudes innoxias.
[121] Seuitum  

[20,121] est passim in oues, "animal sine fraude doloque", saeuitum
 in leporem, non ob aliud  crimen nisi quod esculentus esset.
[122] Nec temperatum a boue domestico, qui suo  (225) sudore diu familiam aluerat
 ingratam; nulli uolucrum, nulli piscium generi parcitum  est, et eo processit
 gulae tyrannis ut nullum animal usquam tutum esset ab  hominis crudelitate.
[123] Verum hoc quoque persuasit consuetudo ut saeuitia non  uideretur in ullum
 animantis genus, modo ab hominis caede temperaretur.
[124] Sed in  nobis fortasse situm est uitia quemadmodum mare non admittere;
 uerum ut  (230) admisso limitem praescribamus, id non est cuiquam in manu.
[125] Semel receptum  utrumuis haud nostro ducitur arbitrio, sed suo fertur impetu.
[126] Posteaquam his  rudimentis essent ad caedem exercitati, persuasit ira
 ut homo hominem fuste saxoue aut pugno peteret.
[127] Siquidem iis adhuc armis tum pugnabatur, opinor, et  iam occidendis pecudibus
 didicerant hominem quoque minimo negocio posse  (235) perimi.
[128] Verum ista crudelitas diu constitit intra monomachias; unius iactura 
 bellum dirimebatur; nonnunquam uterque cadebat, sed uterque uita indignus.
[129] Ad haec nonnullam etiam aequi speciem habebat sustulisse inimicum; laudi
  quoque coeptum est dari, si quis uiolentum et pestilentem hominem - cuiusmodi
  ferunt fuisse Cacum et Busiridem - confecisset orbemque monstris istiusmodi
  (240) liberasset; siquidem uidemus hos etiam titulos in Herculis extare laudibus.
[130] Deinde concursum est a pluribus, ut quosque uel affinitas uel uicinia uel
 necessitudo  coniunxerat.
[131] Et quod nunc latrocinium est, tum bellum erat.
[132] Saxis et sudibus  praeustis etiamnum res gerebatur.
[133] Riuulus occurrens aut rupes aut simile  quippiam obuium praelia dirimebat.
[134] Interea, dum crescit usu feritas, dum gliscunt (245) irae, dum magis ardescit
 ambitio, furorem suum armant ingenio.
[135] Excogitantur  arma qualiacunque, quibus se communirent, et excogitantur
 tela, quibus  hostem perderent.
[136] Iam passim, iam frequentiore manu, iam armati conflictari coeperunt.
[137] Nec huic manifesto furori suus defuit honos.
[138] Bellum appellarunt et  uirtutem esse uoluerunt si quis sui capitis periculo
 uim hostium a liberis, ab  (250) uxore, a pecore, a domesticis latebris propelleret.
[139] Atque ita paulatim una cum  rerum cultu crescente malitia, bellum indicere
 coepit ciuitas ciuitati, regio regioni,  regnum regno.
[140] Quanquam in re per se crudelissima, tamen remanebant adhuc  humanitatis
 pristinae uestigia.
[141] Repetebantur res per fecialem, citabantur testes  Superi, uelitatione
 praeludebatur ad pugnam.
[142] Telis uulgaribus et uirtute, non  (255) dolo, res agebatur.
[143] Nefas erat ferire hostem, nisi signo dato; non licebat pugnare,  ubi receptui
 cecinisset imperator; denique uirtutis et gloriae certamen erat magis  quam
 occidendi cupiditas.
[144] Necdum arma mouebantur nisi in exteros, quos ob id hosres, uelut hospites,
 appellabant.
[145] Hinc nata sunt imperia, quorum nullum  unquam fuit in ulla natione quod
 non fuerit multo generis humani sanguine  (260) paratum.
[146] Deinceps assiduae bellorum uices, dum uicissim alius alium ab imperio 
 depellit et sibi uindicat.
[147] Post haec, cum imperia quoque ad sceleratissimos mortales  deuenissent,
 iam in quoslibet pro libidine mota sunt arma; neque male  meriti, sed bene
 fortunati coeperunt maxime belli periculis esse obnoxii, et iam  praelii scopus
 non laus esse sed sordidum lucrum aut hoc etiam sceleratius aliquid.
[148] (265) Non dubito quin haec prospexerit sapientissimus ille Pythagoras,
 cum philosophico  

[21,148] commento multitudinem hominum imperitam a laniandis
 pecudibus  deterreret.
[149] Videbat futurum ut, qui nulla lacessitus iniuria pecudis innoxiae sanguinem
  fundere consueuisset, idem commotus ira et iniuria prouocatus non  metueret
 hominem interimere.
[150] Porro bellum quid aliud est quam multorum  (270) commune homicidium et
 latrocinium, hoc sceleratius quo latius patens?
[151] Sed  ridentur haec ceu deliramenta scholasticorum a crassis proceribus
 nostri temporis,  qui cum praeter figuram nihil habeant hominis, tamen ipsi
 sibi plane dii uidentur.
[152] Et tamen ab iis initiis huc uidemus esse peruentum insaniae, ut tota uita
(275) nihil aliud agatur.
[153] Belligeramur assidue, gens cum gente colliditur, regnum cum  regno, ciuitas
 cum ciuitate, princeps cum principe, populus cum populo, et -  quod ethnici
 quoque fatentur impium - affinis cum affini, cognatus cum  cognato, frater
 cum fratre, filius cum patre; denique - quod ego sane puto his  omnibus atrocius
 - Christianus cum homine; addam inuitus - quod est atrocissimum  (280) - Christianus
 cum Christiano.
[154] Et, o caecitatem mentis humanae, haec  nemo miratur, nemo detestatur.
[155] Sunt qui applaudant, qui uehant laudibus, qui  rem plus quam tartaream
 sanctam appellent, ac principes ultro furientes instigant,  "oleum" quod aiunt
 "addentes camino".
[156] Alius e sacro suggesto promittit  omnium admissorum condonationem, qui
 sub eius principis signis pugnarint.

[22,157] (285) Alius clamat: "Inuictissime princeps, tu modo serua mentem
 istam religioni  fauentem, Deus pugnabit pro te".
[158] Alius promittit certam uictoriam, prophetarum  uoces ad rem impiam detorquens,
 interpretans illa: "Non timebis a timore nocturno, a sagitta uolante in die,
 a daemonio meridiano", et "Cadent a latere tuo mille et decem  milia a dextris
 tuis" et "Super aspidem et basiliscum ambulabis et conculcabis leonem  (290)
 et draconem".
[159] Denique totus hic mysticus Psalmus ad res prophanas, ad hos et illos 
 principes detorquebatur.
[160] Nec deerant utrique parti tales prophetae, nec deerant  talibus prophetis
 applausores.
[161] Tam bellaces audiuimus conciones monachorum,  theologorum, episcoporum.
[162] Itaque bellatur a decrepitis, bellatur a sacerdotibus,  bellatur a monachis,
 et cum te tam diabolica Christum miscemus.
[163] Concurrunt (295) acies utrinque crucis insigne praeferentes, quae uel
 ipsa poterat admonere  quo pacto conueniat uincere Christianos.
[164] A sacro illo coelesti, quo perfecta illa et  ineffabilis Christianorum
 coniunctio repraesentatur, curritur ad mutuam caedem  et rei tam impiae Christum
 facimus et spectatorem et autorem.
[165] Vbinam diaboli  regnum est, si in bello non est?
[166] Cur huc pertrahimus Christum, cui citius cum  (300) quouis lupanari conueniat
 quam cum bello?
[167] Indignatur Paulus Apostolus ullam  esse controuersiam inter Christianos,
 ut iudex sit adeundus qui litem dirimat.
[168] Quid si conspiceret nos toto orbe belligerantes et quamlibet leui de causa,
 immanius  quam ulli bellarint ethnici, crudelius quam ulli barbari? idque fieri
 autoribus,  hortatoribus, adiutoribus his qui pacificum illum et omnia conglutinantem
 pontificem (305) repraesentant quique pacis omine salutant populum?
[169] Neque me clam est  quid iamdudum mihi reclament Cares isti, quorum messis
 est e malis publicis.
[170] "Bellum suscipimus inuiti, aliorum coacti malefactis; ius nostrum persequimur.
[171] Quicquid malorum habet bellum, illis feratur acceptum qui belli dedere causas".
[172] Sed quiescant interim paulisper et horum causationes suo loco refellemus
(310) ac fucum hunc, quo morbum nostrum praeteximus, detrahemus.
[173] Iam sicut hominem cum bello - hoc est animal placidissimum cum te longe
  immanissima - composuimus, quo magis perspicua fieret atrocitas, sic bellum
  cum pace - rem miserrimam pariter et sceleratissimam cum re felicissima simul
  et optima - comparemus, atque ita demum apparebit quantae dementiae sit 
 (315) tanto tumultu, tantis laboribus, tanto sumptu, tanto discrimine, tot calamitatibus
  affectare bellum, cum multo minoris emi possit concordia.
[174] Principio, quid in  rerum natura dulcius aut melius amicitia?
[175] Nihil profecto.
[176] Atqui, quid aliud est pax quam multorum inter ipsos amicitia?
[177] Sicuti contra bellum nihil aliud est  quam plurium simultas.
[178] Bonorum autem ea ratio est ut, quo latius pateant, hoc (320) plus adferant
 commoditatis.
[179] Proinde, cum unius cum uno necessitudo res sit adeo  suauis et salutaris,
 quam ingens erit felicitas, si regnum cum regno, si natio cum  natione necessitudinis
 uinculo copuletur!
[180] E diuerso, malarum rerum ea est natura  ut, quo latius manarint, hoc magis
 sint suo dignae uocabulo.
[181] Itaque, si miserum,  si sceleratum est hominem cum homine ferro congredi,
 quanto calamitosius  (325) quantoque sceleratius est idem a tot hominum milibus fieri!
[182] "Concordia res paruae  crescunt, discordia dilabuntur et magnae".
[183] Pax omnium bonarum rerum et parens  est et nutrix.
[184] Bellum repente semelque quicquid est laetum, quicquid est pulchrum  

[23,184] obruit, extinguit, abolet omniumque malorum Lernam quandam in  uitam 
mortalium effundit.
[185] Pacis tempore, non secus ac si nouum quoddam uer  (330) rebus humanis
 adfulserit, coluntur agri, uernant horti, pascuntur laetae pecudes,  aedificantur
 uillae, extruuntur oppida, instaurantur collapsa, ornantur et augentur  extructa,
 crescunt opes, aluntur uoluptares, uigent leges, floret reipublicae disciplina,
  feruet religio, ualet aequitas, pollet humanitas, calent artes opificum, uberior
  est quaestus pauperum, splendidior opulentia diuitum.
[186] Efflorescunt  (335) honestissimarum disciplinarum studia, eruditur iuuentus,
 tranquillo fruuntur  ocio senes, bonis auspiciis nubunt uirgines, "Laudantur
 simili prole puerperae", florent boni, minus peccant mali.
[187] At simul atque belli saeua tempestas  ingruerit, Deum immortalem, quam
 ingens malorum pelagus occupat, inundat,  (340) obruit uniuersa.
[188] Abiguntur armenta, proteruntur segeres, trucidantur agricolae,  exuruntur
 uillae, tot seculis extructae florentissimae ciuitates una procella subuertuntur.
[189] Adeo procliuius erat laedere quam benefacere.
[190] Ciuium opes ad execrandos  latrones ac sicarios transferuntur; moerent
 domus metu, luctu et querimoniis, lamentis complentur omnia; frigent artes
 opificum; pauperibus aut  (345) ieiunandum aut ad impias confugiendum artes.
[191] Diuites aut ereptas deplorant  

[24,191] facultates aut timent relictis, utroque modo miserrimi.
[192] Virginum aut nullae aut  tristes et funestae nuptiae; desolatae matronae
 domi sterilescunt.
[193] "Silent leges", ridetur  humanitas, nullum habet locum aequitas; religio
 ludibrio est, sacri et prophani  nullum omnino discrimen.
[194] Corrumpitur omni uitiorum genere iuuentus,  (350) damnant longaeuitatem
 suam luctuosi senes.
[195] Nullus honos honestis literarum  studiis.
[196] In summa, plus malorum sentimus in bello quam ullius sermo possit assequi,
  nedum meus.
[197] Forte tolerari poterat, si bella calamitosos modo nos facerent, non etiam
 nocentes et impios; si pax feliciores tantum redderet, non meliores  quoque.
[198] Impius autem est quisquis bellum accersit.
[199] Nimium, heu  (355) nimium malorum erat quibus assidue, uelit nolit, uexatur,
 atteritur, absorbetur  erumnosa mortalitas.
[200] Ante bis mille ferme annos trecenta morborum nomina  medicis sunt animaduersa,
 praeter species iam et quotidie subnascentes nouos et  senectutem ipsam, morbum
 immedicabilem.
[201] Legimus alibi totas urbes terrae  quassatione subrutas, alibi conflagrasse
 fulmine, alibi solidas etiam hiatu terrarum  (360) absorptas regiones, oppida
 suffossione cuniculorum corruisse, ut ne commemorem  quantam hominum multitudinem
 iam ob assuetudinem contempti casus  absumant, exundatio maris et fluminum,
 ruinae montium et aedificiorum, uenena, lapsus, ferae, cibus, potus, somnus.
[202] Alium haustus in potu lactis pilus,  alium acinum uuae, alium os piscis
 inhaerens gutturi praefocauit.
[203] Sunt quos subitum (365) exanimarit gaudium, nam de uehementi dolore minus
 est mirum.
[204] Adde  nunc fatales pestilentias non raro passim saeuientes.
[205] Nulla pars orbis est unde  non immineat periculum humanae uitae, alioqui
 per se quoque fugacissimae.
[206] Tantum undique malorum obturbat ut non sine causa Homerus hominem animantium
  miserrimum pronunciauerit.
[207] Verum haec mala, quoniam nec uitari  (370) facile possunt nec nostro accidunt
 uitio, calamitosos tantum faciunt, non item  facinorosos.
[208] Quid iuuat tam innumeris obnoxios calamitatibus ultro sibi malum,  perinde
 quasi desit, accersere?
[209] Et accersere non quoduis malum, sed malum omnium multo teterrimum, tam
 perniciosum ut unum uincat omnia, tam foecundum  ut unum in se complectatur
 uniuersa, tam pestilens ut non minus impios  (375) efficiat quam erumnosos,
 ut miserrimo reddat nec tamen miserandos, nisi  hos qui minime uolunt et maxime sentiunt?
[210] Adiice iam his omnibus quod  pacis commoda latissime sese diffundunt et
 ad plurimos pertinent.
[211] In bello, si  quid feliciter cecidit, - quanquam, o superi, quid hic potest
 dici felix? - id ad  paucos pertinet et eos indignos.
[212] Alterius salus alterius est exitium, alterius opes  (380) alterius sunt
 spolia, huius triumphus illius est luctus, ut acerba sit infelicitas,  immanis
 et cruenta felicitas.
[213] Quanquam plerunque fit ut iuxta Cadmeam, quam  uocant, uictoriam utraque
 pars ploret.
[214] Et haud scio an unquam bellum adeo cesserit  feliciter, ut cordatum uictorem
 suscepti non poenituerit.
[215] Ergo, cum pax res  sit omnium tum optima, tum iucundissima, bellum contra
 res omnium miserrima, (385) simul et sceleratissima, num hos sanae mentis arbitrabimur
 qui, cum illam  mediocri negocio parare queant, hoc malint summis etiam difficultatibus
 accersere?
[216] Primum quam insuauis res primus ille belli rumor, deinde quantum inuidiae
  subeundum principi, dum crebris decimationibus expilat suos.
[217] Quantum  

[25,217] negocii in adiungendis aut retinendis auxiliis, quantum
 in accersendis barbaricis  (390) cohortibus et mercennario milite.
[218] Quantum impendii simul et curarum in  apparandis classibus, in extruendis
 aut sarciendis arcibus et praesidiis, in adornandis  tentoriis, in fabricandis
 et comportandis machinis, armis, telis, sarcinis, uehiculis,  commeatu.
[219] Quantum laboris exhauriendum in compingendis uallis, in euacuandis  fossis,
 in suffodiendis cuniculis, in excubiis, in stationibus, in exercitamentis.
[220] (395) Omitto iam metus, omitto pericula.
[221] (Quid enim non metuendum in bello?
[222] Quis enumerare ualeat incommoda uitae, quae stultissimi milites in castris
 perferunt  et ob id maioribus digni quod sponte perferant?
[223] Victum quem bos quoque fastidiat Cyprius, cubile quod aspernetur scarabeus,
 somnos raros  nec hos tuo datos arbitrio.
[224] Tentorium undique uentis peruium, ac ne tentorium  (400) quidem.
[225] Durandum sub dio, cubitandum humi, standum in armis, ferenda  inedia,
 frigus, aestus, puluis, imber; seruiendum ducibus, uapulandum ferulis;  quandoquidem
 nulla est ullius mancipii seruitus indignior quam militum.
[226] Ad  haec ad triste signum eundum in mortem, ut aut occidas immaniter aut
 cadas  infeliciter.
[227] Tantum malorum suscipitur ut ad rem omnium miserrimam liceat  (405) peruenire.
[228] Tam immensis malis nos ipsos prius affligimus ut alios possimus  affligere.
[229] Quod si uelimus rem ad calculum uocare et ueris rationibus expendere 
 quanti bellum constet, quanti pax, profecto comperiemus hanc uel decima parte
  curarum, laborum, molestiarum, periculorum, sumptuum, denique sanguinis 
 posse comparari, quibus bellum accersitur.
[230] Tantam hominum turbam educis in  

[26,230] (410) periculum, ut oppidum aliquod  euertas; at harum opera, uel citra periculum,  
aliud extrui poterat multo praeclarius oppidum.
[231] Sed nocere uis hosti.
[232] Iam hoc  ipsum inhumanum; attamen illud expende, num illi nocere non possis,
 nisi prius  noceas tuis.
[233] Et furiosi uidetur hominis tantum certi mali sumere, cum incertum  sit
 quo sit alea belli casura.
[234] (415) Verum esto rapuerit ad hanc uesaniam ethnicos uel stultitia uel ira
 uel ambitio  uel auaritia uel immanitas siue - quod magis arbitror - ab inferis
 immissae  Furiae; unde hoc nobis in mentem uenit ut Christianus in Christianum
 cruentum stringat ferrum?
[235] Parricidium uocatur, si frater occidat fratrem; at Christianus  coniunctior
 Christiano quam ullus germanus germano, nisi firmiora sunt naturae  (420) uincula
 quam Christi.
[236] Quam absurdum est eos pene continenter inter se belligerari,  quos una
 domus habet Ecclesia, qui eiusdem corporis membra communi  capite gloriantur,
 nempe Christo, communem habent patrem in coelis, communi  uegetantur spiritu,
 iisdem initiati sunt mysteriis, eodem redempti sanguine,  eodem renati fonte,
 iisdem aluntur sacramentis, eidem militant imperatori,  (425) eodem uescuntur
 pane, eiusdem participes sunt calicis, communem habent hostem  diabolum, postremo
 ad eandem omnes uocati sunt haereditatem.
[237] Vbi sunt  tam multa perfectae concordiae sacramenta, ubi tam innumera
 pacis documenta? unum praeceptum Christus appellauit suum, nempe charitatis.
[238] Cum hac quid  aeque pugnat atque bellum?
[239] Felici pacis omine salutat suos; discipulis praeter  (430) pacem nihil
 donat, praeter pacem nihil relinquit.
[240] In sacris illis precibus illud  praecipue patrem orat ut, quemadmodum
 ipse idem erat cum eo, ita et sui, hoc  est Christiani, idem essent secum.
[241] Iam plus audis quam pacem, plus quam amicitiam,  plus quam concordiam.
[242] Christi typum habebat Solomon, quod Hebraeis  "pacificum" sonat; ab hoc
 sibi templum extrui uoluit.
[243] Dauid, alioqui diuersis  (435) uirtutibus egregie charum, lumen hoc elogio
 submouit ab extructione templi  quod sanguinarius esset.
[244] Et tamen is autore Deo bella fere gessit aduersus impios,  atque id sane
 eo seculo quo nondum docuerat ille Mosaicae legis absolutor etiam  inimicos
 esse diligendos.
[245] Nato Christo, non bellum neque triumphos sed  pacem canunt angeli.
[246] De nondum nato praecinuit uates ille mysticus: "Et factus est  (440) in
 pace locus eius".
[247] Vniuersam illius doctrinam excute: nihil usquam reperies quod  non spiret
 pacem, quod non sonet amicitiam, quod non sapiat charitatem.
[248] Et  quoniam intelligebat pacem aliter non posse constare, nisi penitus
 contemptis his pro quibus mundus hic digladiatur, iussit ut ab ipso disceremus
 esse mites.
[249] Beatos  uocauit qui diuitias et harum filiam, superbiam, pro nihilo ducerent,
 (445) nam hos uocat pauperes spiritu; beatos, qui uoluptares huius mundi
 spernerent, -  quos lugentes appellat -; <beatos>, qui se paterentur suis exturbari
 possessionibus,  scientes hic nihil aliud esse quam exilium, ueram patriam,
 ueram possessionem in  coelo sitam esse piis; beatos, qui benemerentes de omnibus
 impune et male audirent  et malis afficerentur.
[250] Vetuit ne quis malo resisteret.
[251] Breuiter, ut omnes illius  (450) doctrina tolerantiam et amorem praecipit,
 ita tota uita nihil aliud docet quam  mansuetudinem.
[252] Sic ille regnauit, sic bellauit, sic uicit, sic triumphauit.
[253] Nec aliud  inculcant Apostoli, qui purum adhuc Christi spiritum imbiberant
 et musto illo  

[27,253] feliciter erant temulenti.
[254] Quid undique sonant omnes Pauli literae, nisi pacem,  nisi lenitatem, nisi charitatem?
[255] Quid Ioannes loquitur, quid iterat nisi dilectionem?
[256] (455) Quid aliud Petrus?
[257] Quid aliud omnes uere Christiani scriptores?
[258] Vnde tantus  bellorum tumultus inter filios pacis?
[259] An fabula est quod Christus se uitem  appellat, suos palmites?
[260] Quis unquam uidit palmitem pugnare cum palmite?
[261] An  uanum est quod non semel scripsit Paulus: Ecclesiam nihil aliud esse
 quam unum  corpus e diuersis membris connexum, adhaerens uni capiti, Christo?
[262] Quis uidit  (460) oculum pugnare cum manu aut uentrem cum pede?
[263] In hoc uniuerso rerum  omnium tam dissimilium harmonia est.
[264] In animalis corpore pax est membro  cum membro; quod quaeque pars dotis
 habet, non uni sibi habet, sed in commune  omnibus.
[265] Si quid accidit unicuilibet, opitulatur uniuersum corpus.
[266] An plus  porest in perituro corpore naturae connexio quam in mystico et
 immortali  (465) copula spiritus?
[267] An frustra precamur illud ex praescripto Christi: "Fiat uoluntas  

[28,267] tua quemadmodum in coelo, sic et in terra"?
[268] In illa ciuitate summa concordia est.
[269] At  Christus nihil aliud esse uoluit suam Ecclesiam quam coelestem quendam
 populum  in terris ad illius imaginem, quoad fieri potest, uiuentem, illo properantem,
  ab illa pendentem.
[270] Age, finge iam mihi nunc nouum aliquem hospitem, uel e  (470) lunaribus
 illis ciuitatibus quas inhabitat Empedocles uel ex uno quopiam mundo  eorum
 quos innumerabiles fabricatus est Democritus, in hunc nostrum uenisse,  quid
 rerum agatur cupientem cognoscere.
[271] Cumque de singulis edoctus audierit esse unum quoddam animal mire commixtum
 ex corpore, quod cum brutis  habeat commune, ex animo, quo diuinae mentis referat
 imaginem, id adeo esse  (475) generosum ut, quanquam hic exulet, tamen caeteris
 omnibus imperet animantibus,  quod ob coelestem originem semper ad coelestia
 nitatur et immortalia, quod  in tantum curae fuerit aeterno numini ut, quoniam
 neque naturae uiribus neque  philosophiae rationibus assequi poterat quod affectabat,
 unicum filium suum huc  delegarit, qui nouum doctrinae genus inueheret.
[272] Deinde, simulatque totam  (480) Christi uitam ac decreta perdidicerit,
 cupiat ex aedita quadam specula uidere  quod audisset.
[273] Vbi conspexerit caetera animantia probe in suo genere degere ac  naturae
 legibus duci, nihil appetere nisi quod dictet natura, unum animal inter se 
 cauponari, negociari, rixari, belligerari, nonne quoduis animal potius suspicabitur
  hominem esse, de quo audierat, quam ipsum hominem?
[274] Deinde admonitus ab  (485) indice quis sit homo, iam dispiciat ubi sit
 grex ille Christianorum, qui coelestis  illius doctoris institutum sequentes
 angelicae ciuitatis simulacrum exhibeant, an  non ubiuis potius iudicabit habitare
 Christianos quam in hisce regionibus, in quibus  tantam uideret opulentiam,
 luxum, libidinem, fastum, tyrannidem, ambitionem,  fraudem, inuidiam, iracundiam,
 discordiam, rixas, pugnas, bella, tumultus,  (490) breuiter omnium rerum quas
 Christus damnat maiorem pene Lernam quam  apud ullos Turcas aut Saracenos?
[275] Vnde igitur pestis haec irrepsit in populum Christianum?
[276] Nimirum paulatim  hoc quoque malum, sicuti caetera pleraque, receptum
 est ab incautis: siquidem  omne malum aut sensim obrepit in hominum uitam aut
 sub praetextu boni sese  (495) insinuat.
[277] Primum igitur irrepsit eruditio, uelut idonea res ad confutandos haereticos,
  philosophorum, poetarum et oratorum literis armatos.
[278] Et initio quidem  non ista discebantur a Christianis, sed quibus forte
 contigerant ante Christum  cognitum, hi quod iam partum erat in pios conferebant
 usus; eloquentia quoque,  dissimulata magis quam spreta primum, deinde palam
 etiam comprobata.
[279] (500) Proinde sub praetextu profligandi haereticos subrepsit ambitiosa
 rixandi libido,  quae non mediocrem Ecclesiae pestem inuexit.
[280] Tandem huc processum est ut in  mediam theologiam totus sit receptus Aristoteles,
 et ita receptus ut huius autoritas  pene sanctior sit quam Christi.
[281] Nam si quid ille dixit parum accommodum  ad uitam nostram, licet interpretamento
 detorquere; caeterum exploditur ilico  (505) qui uel leuiter ausit Aristotelicis oraculis refragari.
[282] Ab hoc didicimus non esse  perfectam hominis felicitatem, nisi corporis
 et fortunae bona accesserint; ab hoc  didicimus non posse florere rempublicam
 in qua sint omnia communia.
[283] Huius  omnia decreta cum Christi doctrina conamur adglutinare, hoc est
 "aquam flammis  

[29,283] miscere".
[284] Recepimus nonnihil et a Caesareis legibus propter aequitatem quam prae
 (510) se ferunt; et, quo magis conuenirent, Euangelicam doctrinam ad eas quoad
 licuit  detorsimus.
[285] At hae permittunt "uim ui repellere", suum quenque ius persequi; probant
  negociationem, recipiunt usuram, modo moderatam; bellum ceu rem praeclaram
  efferunt, modo iustum.
[286] Iustum autem esse definiunt quod indictum  sit a principe, quamlibet puero aut stulto.
[287] Denique tota iam Christi doctrina  (515) dialecticorum, sophistarum, mathematicorum,
 oratorum, poetarum, philosophorum  et iureconsultorum ethnicorum literis ira
 contaminata est ut maxima pars  aeui consumenda sit, priusquam uacet arcanas
 scrutari literas, ad quas ut aliquando  uenias, tot tamen opinionibus mundanis
 infectus accedas oportet, ut  Christi iam decreta aut prorsus offendant aut
 ad illorum dogmata torqueantur.
[288] (520) Atque haec res adeo non improbatur, ut nefas sit eum de Christianis
 loqui literis,  qui sese nugis Aristotelicis uel potius sophisticis totum "ad
 ambas usque", quod  aiunt, "aures" non expleuerit.
[289] Quasi uero Christi doctrina sit eiusmodi ut non uel  maxime possit esse
 communis omnium uel ullo pacto cum philosophorum  sapientia consentiat.
[290] Post haec recepimus honoris nonnihil, sed ultro delatum,  (525) quem deinde
 ueluti debitum coepimus exigere; id uisum est non iniquum.
[291] Deinde recepimus opes, sed in pauperum subsidium distribuendas, post 
 etiam in usus nostros.
[292] Quidni, posteaquam didicimus hunc esse charitatis ordinem,  ut sibi quisque
 sit proximus?
[293] Neque deerant praetextus huic malo: pium  consulere liberis, aequum prospicere
 uenturae senectuti.
[294] Postremo, "cur reiiciam  (530) opes", inquiunt, "si citra fraudem contingant"?
[295] His gradibus paulatim eo uentum  

[30,295] est ut is optimus habeatur qui sit locupletissimus; nec unquam maior fuerat  
honos diuitiis apud ethnicos quam hodie sit apud Christianos.
[296] Quid est enim  omnino uel sacrum uel prophanum quod non harum geratur arbitrio?
[297] Videbatur  his ornamentis conuenire nonnihil imperii; neque defuit qui
 uoluerit cedere.
[298] (535) Receptum est hoc quoque, sed grauatim et parce; demum ira ut solo
 titulo  contenti rem libenter in alios reiicerent.
[299] Postremo paulatim huc itum est ut episcopus  sibi non uideatur episcopus,
 nisi mundanae aliquid ditionis accesserit; parum honestus abbas, si nusquam
 possit quod possunt tyranni.
[300] Tandem perfricta  facie pudorem omnem abstersimus, omnia uerecundiae repagula
 discussimus.
[301] (540) Quicquid unquam apud ethnicos fuit auaritiae, quicquid ambitionis,
 quicquid  luxus, quicquid fastus, quicquid tyrannidis, id imitamur, aequamus,
 uincimus.
[302] Et ut de leuioribus interim sileam, an unquam apud ethnicos bellatum est
 aut  aeque perpetuo aut crudelius quam inter Christianos?
[303] Quas tempestates, quos  (545) bellorum aestus, quoties discissa foedera,
 quas strages his paucis annis conspeximus?
[304] Quae natio cum qua non conflictata est ferro?
[305] Et postea Turcam execramur,  quasi possit ullum spectaculum esse Turcis
 iucundius quam quod illis quotidie  mutuis cladibus exhibemus ipsi.
[306] Insaniebat Xerxes, cum ingentem illam multitudinem  Graeciam inuasurus
 educeret.
[307] An tibi constitisse animo uidetur qui  (550) Atho monti minaces scripserit
 epistolas, ni cederet; qui mari Hellesponto, quod  parum commodum fuisset nauigare
 uolenti, plagas iusserit infligi?
[308] Furebat  Alexander ille magnus; quis negat?
[309] Optabat semideus ille plureis mundos, quos deuinceret; tanta gloriae febris
 iuuenilem obsederat animum.
[310] Et tamen isti, quos  Seneca non dubitat furiosos appellare latrones, bellabant
 humanius nobis, bellabant (555) maiore fide nec similibus machinis nec similibus
 artibus nec tam friuolis  titulis quam bellamus Christiani.
[311] Si reuolues ethnicorum historias, quam  multos reperies duces qui miris
 artibus bellum declinarint, qui hostem officiis  deuincire quam armis deuincere
 maluerint!
[312] Quidam etiam cedere principatum  prius habuerunt quam experiri Martem.
[313] Nos pseudochristiani nihil non rapimus  (560) ad occasionem belli.
[314] Ethnici bellatores, priusquam uenirent ad arma, ueniebant in  colloquium.
[315] Apud Romanos omnibus tentatis mittebatur fecialis cum patre  patrato,
 peragebantur ceremoniae; nimirum morae quaerebantur, quae bellandi furorem
 temperarent.
[316] Atque his quoque peractis, non licebat manum conserere  cum hoste nisi
 signo dato, quod ita dabatur ut miles nesciret quando dandum  (565) esset.
[317] Ac ne hoc quidem dato licebat cuiquam hostem uel lacessere uel ferire,
 qui  quanquam in castris uersaretur, tamen sacramento militari non esset obstrictus,
  adeo ut Cato senior filium in castris cessantem per literas admonuerit, ut
 Romam  redeat aut, si mallet in exercitu manere, ueniam petat a duce ut sibi
 cum hoste  congredi liceat.
[318] Iam ut belli signum non faciebat potestatem pugnandi nisi sacramento 
 (570) astrictis, ita signum quo canebatur receptui omnibus adimebat occidendi
  facultatem, adeo ut a Cyro laudatus sit miles quidam qui, quum sublato gladio
  fuerat hostem interfecturus, mox ut sensit cani receptui, dimiserit hostem.
[319] Haec  eo pertinebant ne quis crederet sibi licere occidere hominem, nisi
 necessitas eo  

[31,319] compelleret.
[320] Nunc inter Christianos uit fortis habetur, si quis eius gentis quicum 
 (575) bellum est hominem forte obuium in nemore, non armatum sed pecuniis onus-
 tum, nec bellum molientem sed aliquo fugientem ne bellet, occiderit, occisum
 spoliauerit, spoliatum defoderit.
[321] Et milites uocantur qui spe lucelli ultro prouolant  ad pugnam et in utraque
 acie ceu gladiatores pugnant, germani aduersus germanos,  ad eiusdem principis
 ditionem pertinentes.
[322] Et hi, cum a talibus praeliis  (580) redeunt domum, ueluti milites narrant
 sua facinora, nec interim ut praedones ac  patriae perduelles ac principis
 sui desertores puniuntur.
[323] Carnificem abominamur,  quod conductus ex legum autoritate nocentes damnatosque
 iugulat; et qui, relictis  parentibus, uxoribus ac liberis, ultro procurrunt
 in bellum, non conducti sed  ambientes ut ad impiam lanienam conducantur, ubi
 domum redierint, gratiosiores (585) pene sunt quam si nusquam abfuissent.
[324] Ex facinoribus aliquid nobilitatis  putant accedere.
[325] Infamis est qui uestem furto sustulit; qui et proficiscens in militiam
  et militans et rediens a militia tot immeritos spoliauit, inter probos ciues
  habetur.
[326] Ex militibus autem qui sese gessit immanissime dignus habetur qui  proximo
 bello ducem agat.
[327] Itaque, si ueteris militiae disciplinam contempleris,  (590) Christianorum
 militia latrocinium fere est, non militia.
[328] Quod si monarchas  

[32,328] Christianos cum ethnicis conferas, quanto nostra causa deterior.
[329] Illi praeter  gloriam nihil ambiebant.
[330] Gaudebant florentiores reddere prouincias, quas bello  subegissent; populos
 agrestes, sine literis, sine legibus ritu ferarum uiuentes ciuilibus  artibus
 expoliebant; regiones incultas extructis oppidis reddebant celebres;  (595)
 parum tuta communiebant; pontibus, littoribus, aggeribus milleque id genus 
 commoditatibus uitam hominum adiuuabant, ut tum expedierit deuinci.
[331] Quin in  mediis etiam bellis quam multa feruntur ab his uel dicta sapienter
 uel gesta temperate.
[332] Caeterum, quae geruntur in bellis Christianorum et obscoeniora sunt et
  atrociora quam ut sint hic commemoranda.
[333] Proinde, quod in illis erat pessimum  (600) id solum exprimimus, imo,
 superamus.
[334] Sed iam operae precium fuerit audire quibus modis hanc tantam insaniam
  nostram tueamur.
[335] "Si nullo", inquiunt, "pacto fas esset bellare, Deus non fuisset  Iudaeis
 autor bellandi aduersus hostes".
[336] Audio, sed illud addas oportet Iudaeos uix  unquam bellasse inter se,
 uerum aduersus alienigenas et impios.
[337] Nos Christiani  (605) pugnamus cum Christianis.
[338] Illis diuersa religio et non eadem numina dissidii  causa fuit; nos aut
 puerilis ira aut pecuniae fames aut gloriae sitis, saepenumero  foeda merces
 huc adducit.
[339] Illi iussu diuino pugnabant; nobis animi perturbatio ferrum dat in manum.
[340] Quanquam si usqueadeo placet exemplum Iudaeorum,  quin eadem opera praeputium
 recidimus? quin immolamus pecudes? quin abstinemus (610) a carne suilla? cur
 non ducimus singuli plures uxores?
[341] Cum haec execremur,  cur solum bellandi placet exemplum?
[342] Cur hic denique "literam" sequimur  "occidentem"?
[343] Iudaeis permissum est bellum, sed ita quemadmodum et repudium,  nimirum
 ob duritiam ingenii.
[344] At posteaquam Christus iussit recondi gladium,  non decet pugnare Christianos,
 nisi pulcherrimum illud praelium cum teterrimis  (615) hostibus Ecclesiae,
 cum studio pecuniae, cum iracundia, cum ambitione, cum  metu mortis.
[345] Hi sunt Philistei nostri, hi Nabughodonosores, hi Moabitae et  Ammonitae,
 cum quibus nullas nobis inducias esse oportet; assidue conserendae manus, donec
 excisis funditus hostibus succedat tranquillitas.
[346] Quos nisi subegerimus,  neque cuiquam secum neque cum alio uera pax constare
 poterit.
[347] Solum  (620) hoc bellum ueram gignit pacem; hic qui uicerit, cum nemine
 mortalium belligerari  uelit.
[348] Nihil enim me mouet quod quidam duos gladios interpretantur  utranque
 potestatem, ciuilem et ecclesiasticam, quam utranque uindicant  Petri successoribus,
 cum Christus in hoc ipsum passus sit Petrum errare, ut  posteaquam iussus esset
 gladium recondere, nemini dubium relinqueretur quin  (625) uetitum esset bellum,
 quod antea uidebatur esse licitum.
[349] "Sed Petrus", inquiunt,  "pugnauit".
[350] Pugnauit, sed Iudaeus adhuc, nondum accepto spiritu uere Christiano.
[351] Pugnauit non pro suis titulis aut praediis, uti nos, ne pro sua quidem
 uita, sed pro uita Magistri.
[352] Denique pugnauit is, qui paulo post abnegauit.
[353] Si placet  exemplum pugnantis, placeat et inficiantis.
[354] Et cum simplici laberetur affectu,  (630) tamen reprehensus est.
[355] Alioqui, si probabat huiusmodi defensionem Christus,  sicut quidam insulsissime
 interpretantur, cur omnis illius et uita et doctrina nihil  aliud quam tolerantiam praedicat?
[356] Cur suos baculo tantum et pera armatos  tyrannis obiicit?
[357] Si gladius ille, quem diuenditis omnibus iubet emi Christus, est  

[33,357] moderata aduersus persecutores defensio, quemadmodum impie quidam 
interpretantur, (635) non tantum inerudite, cur hac nunquam usi sunt martyres?
[358] Hic  proferuntur illae rabinicae definitiones: "Licet bellare militi conducto, non aliter  

[34,358] quam licet lanioni ex arte sua parare uictum; siquidem hic
 didicit laniare  pecudes, ille homines.
[359] Licet et ciuibus bellare, sed bello iusto"; iustum autem  quodcunque,
 quomodocunque, quibuscunque indixit princeps qualiscunque.
[360] (640) "Sacerdotibus et monachis uibrare ferrum non licet, interesse tamen
 et praeesse  bello licet.
[361] Nec fas est animo uindicandi bellare, sed studio iustitiae".
[362] Cui autem  sua causa non uidetur iusta?
[363] "Christus absque praesidiis emisit suos, sed donec aderat ipse, non egebant
 praesidiis.
[364] Quum instaret tempus abitus, admonuit illos  ut peram pararent et gladium,
 peram aduersus inopiam commeatus, gladium  (645) aduersus hostes.
[365] Caeterum illa "Nolite esse solliciti de crastino, Benefacite iis qui 
 oderunt uos" atque id genus alia usque ad tempus discessus ualent.
[366] Porro, sicubi similia  docet Paulus aut Petrus, consilii sunt, non praecepti.
[367] Huiusmodi praeclaris  dogmatibus alimus principum cupiditates ac porrigimus
 quo sibi blandiantur.
[368] Et  perinde quasi periculum sit, ne quando mundus conquiescat a bellis,
 ex Christi  (650) uerbis bellum asserimus; et perinde quasi metuamus ne relanguescat
 in congerendis  opibus mortalium auaritia, Christum facimus autorem congerendae
 rei,  huc detorquentes illius uerba, quasi praeceperit, non permiserit, ea
 quae prius  interdixerat.
[369] Mundus habebat suas leges antequam exoriretur Euangelium: puniebat,  bellabat,
 congerebat in aerarium ac penum.
[370] Non ideo uenerat Dominus ut  (655) admoneret quid esset nobis permissum,
 hoc est ad quam usque lineam liceret a  perfectione discedere, sed ad quem
 scopum esset pro uiribus enitendum.
[371] Haereseos  suspectus est qui uehementer dehortatur a bello; et qui talibus
 commentis  diluunt uigorem Euangelicae doctrinae principibusque suggerunt occasiones
 per  quas suis cupiditatibus blandiantur, orthodoxi sunt et pietatis Christianae doctores.
[372] (660) Doctor uere Christianus nunquam bellum probat; fortassis alicubi
 permitrit,  sed inuitus ac dolens.
[373] "At dictat hoc", inquiunt, "ius naturae, legibus comprobatum  est, consuetudine
 receptum, ut uim ui propellamus et uitam quisque suam tueamur, tum et "pecuniam,
 quandoquidem animae loco est", ut inquit Hesiodus.
[374] Fateor.
[375] At his omnibus efficacior Euangelica gratia dictat ne remaledicamus  (665)
 maledicentibus, ut de malemerentibus benemereamur, ut tollenti partem possessionum
 totam concedamus, ut deprecemur pro his quoque qui mortem intentant.
[376] "Ad Apostolos", inquiunt, "ista pertinent".
[377] Imo, ad uniuersum Christi populum  et corpus, ut diximus, quod totum absolutum
 esse oportet, etiam si in  dotibus aliud membrum alio sit insignius.
[378] Ad eos nihil pertineat doctrina Christi,  (670) qui non sperant praemium cum Christo.
[379] Illi pro pecunia praediisque et imperio  digladientur, qui rident quod
 dixit Christus: "Beatos pauperes spiritu", hoc  est eos diuites qui nihil in
 hoc mundo concupiscerent diuitiarum aut honorum.
[380] Qui felicitatis summam in his collocarunt opibus dimicant pro tuenda 
 uita, sed ii qui non intelligunt hanc mortem esse potius quam uitam et piis
  (675) immortalitatem esse paratam.
[381] Iam obiiciunt nobis Romanos aliquot pontifices,  qui bellandi fuerint
 autores simul et adiutores.
[382] Obiiciunt decreta patrum, in quibus  bellum approbari uidetur.
[383] Sunt quidem huiusmodi quaedam, sed apud recendores,  Christi uigore iam
 relanguescente, sed ea perpauca, cum sint innumera  apud probatae sanctitatis
 scriptores, quae a bello deterreant.
[384] Cur haec paucula  

[35,384] (680) nobis potissimum in mentem ueniunt?
[385] Cur a Christo ad homines deflectimus  oculos et incerta exempla quam indubitatum
 autorem sequi malumus?
[386] Romani  pontifices primum homines fuerunt; deinde fieri potest ut fuerint
 male persuasi, ut fuerint parum attenti, denique ut parum prudentes aut pii.
[387] Quanquam ne in  istis quidem comperies hoc genus bellorum, quo nos assidue
 conflictamur,  (685) approbatum fuisse; id quod clarissimis euincerem argumentis,
 ni fugerem digressioni  longius immorari.
[388] Laudauit diuus Bernardus bellatores, sed ita laudauit ut  nostram omnem
 damnet militiam.
[389] Quanquam, cur me moueat potius Bernardi  scriptum aut Thomae disputatio
 quam Christi dogma, qui in totum uetuit ne  malo resistamus, nimirum eo more
 quo uulgus resistit?
[390] "Sed licet", inquiunt,  (690) "unum maleficum afficere supplicio, licet
 igitur et ciuitatem ulcisci bello".
[391] Quid  hoc loco responderi possit, prolixius est quam ut sit replicandum.
[392] Illud modo  dicam: hoc interesse, quod in iudiciis conuictus dat poenas
 legibus, in bello utraque pars alteram ream agit.
[393] Illic ad eum modo redit malum qui laesit, exemplum  ad omneis peruenit;
 hic maxima pars malorum in eos redundat qui minime  (695) digni sunt malo,
 nempe ad agricolas, ad senes, ad matronas, ad pupillos, ad  uirgines.
[394] Caeterum, si ex re omnium pessima quicquam omnino commodi potest  colligi,
 id totum ad sceleratissimos aliquot latrones deriuatur, ad militem mercenarium,
  ad strennuos praedones, ad pauculos forte duces, quorum artificio bellum 
 in hoc ipsum fuerat excitatum et quibuscum nunquam melius agitur quam  
(700)  in summo reipublicae naufragio.
[395] Illic uni non parcitur, ut omnium consulatur  

[36,395] saluti; hic ut paucorum aut unius fortassis uicem ulciscamur, tot hominum milia  
nihil commeritorum crudeliter affligimus.
[396] Praestat paucorum admissum impunitum  omitti quam, dum unum aut alterum
 in poenam deposcimus incertam,  nostros pariter et finitimos et innocentes
 hosres - sic enim uocamus - in certum  (705) adducere discrimen.
[397] Satius est relinqui uulnus cui sine graui totius corporis pernicie  mederi
 non queas.
[398] Quod si quis clamet iniquum non dare poenas qui peccarit,  respondeo multo
 esse iniquius tot innocentum millia citra meritum in  extremum uocari calamitatem.
[399] Quanquam his temporibus omne fere bellum e titulis nescio quibus nasci
  (710) uidemus et ex principum ambitiosis foederibus, dum, ut unum aliquod
 oppidulum  suae uindicent ditioni, totum imperium adducunt in extremum discrimen.
[400] Deinde hoc ipsum quod tanto sanguine uindicatum est, rursum aut reuendunt
  aut donant.
[401] Dixerit aliquis: "Non uis igitur principes suum ius persequi"?
[402] Scio  non esse mei similium de principum negociis audacius disputare;
 quod ut tutum  (715) sit, prolixius tamen est quam ut huic loco conueniat.
[403] Tantum illud dicam; si  titulus qualiscunque uidebitur idonea suscipiendi
 belli causa, in tantis rerum huma- narum uicibus, tantis commutationibus, nulli
 posse titulum deesse.
[404] Quae gens non aliquando suis sedibus et pulsa fuit et pepulix?
[405] Quoties aliunde demigratum  est alio?
[406] Quoties huc et illuc uel casu uel ex foedere translata imperia?
[407] Repetant  (720) scilicet hodie Patauini Troianum solum, quod Antenor olim
 fuerit Troianus;  repetant Africam et Hispaniam Romani, quod hae prouinciae
 quondam fuerint  Romanorum.
[408] Ad haec dominium uocamus quod est administratio; non  est idem ius in
 hommes natura liberos et in pecudes.
[409] Hoc ipsum ius quod habes,  populi consensus dedit; eiusdem autem, ni fallor,
 est tollere qui contulit.
[410] Vide  (725) porro quam non magna res agitur: non illud decertatur ut haec
 aut illa ciuitas  bono principi pareat potius quam tyranno seruiat, sed utrum
 Ferdinandi censeatur  titulo an Sigismundi, Philippo censum pendat an Lodouico.
[411] Hoc est illud egregium ius ob quod uniuersus orbis bellis caedibusque
 miscetur.
[412] Sed esto ualeat  quantumlibet hoc ius, nihil intersit inter priuatum agrum
 et ciuitatem, nihil inter  (730) pecudes tuo aere emptas et homines non solum
 ingenuos, uerum etiam Christianos;  attamen prudentis est expendere num tanti
 sit ut tam immensis tuorum  malis persequaris.
[413] Si principis animum praestare non potes, at saltem negociatoris  adhibe.
[414] Contemnit ille dispendium, si perspexerit uitari non posse nisi  grauiore
 iactura, et lucri loco ducit quod paululo damno cum fortuna deciderit.
[415] (735) Saltem illud priuatum exemplum in reipublicae periculo imiteris,
 de quo  uulgo non infestiua fabula celebratur.
[416] Parum conueniebat inter duos quosdam  cognatos de re diuidenda.
[417] Cumque neuter alteri uellet concedere, res eo spectabat ut iretur in ius
 et iudicum sententiis controuersia finiretur.
[418] Adibantur aduocati,  parabantur dicae, res erat cum iuereconsultis.
[419] Aditi indices, conrestata lis, coepit  (740) agi causa, hoc est bellum
 susceptum est.
[420] Ibi alter mature resipiscens aduersarium  priuatim accersitum his uerbis
 alloquitur: "Principio parum decorum est ut, quos  natura copulauit, pecunia
 dissociet; deinde incertus est litis euentus, haud minus  quam belli.
[421] Suscipere nobis in manu est, finire non est.
[422] De centum aureis tota lis  

[37,422] est; eius summae duplum in notarios, in promotores, in aduocatos, in 
iureconsultos, (745) in iudices, in iudicum amicos expendetur, si legibus experiamur.
[423] His erit  inseruiendum, adulandum, dandum; interim taceo curas, ambiendi
 cursitandique  labores; denique, ut maxime uincam, plus tamen est incommodi
 quam  commodi.
[424] Quin potius ipsi nobis sapimus quam istis praedonibus et in hos male 
 collocandam pecuniam inter nos partimur?
[425] Concede dimidium de tuo, ego tantundem  (750) de meo concedam; ita et
 amicitiam nostram, alioqui perituram, lucrifaciemus  et tantam molestiam effugiemus.
[426] Quod si recusas quicquam concedere,  ego uel uniuersum negocium tuo permitto
 arbitratui; malo penes amicum sit  haec pecunia quam penes insatiabiles illos praedones.
[427] Abunde magnum fecero  lucrum, si et famae pepercero et amicum seruauero
 et tantum effugero molestiarum".
[428] (755) Mouit aduersarium tum rei ueritas tum cognati festiuitas.
[429] Rem inter se  transegerunt, iratis aduocatis et iudicibus, quos "coruos
 deluserant hiantes".
[430] Vel  horum igitur prudentiam in re tanto periculosiore studeas imitari;
 neque solum spectes quid uelis assequi, sed quanta bonarum rerum iactura, quantis
 periculis,  quantis calamitatibus sis assecuturus ut assequaris.
[431] Quod si ceu lancibus hinc  (760) atque hinc expensis commodis et incommodis,
 comperis multo potiorem esse  pacem iniquam quam bellum .
[432] aequum, cur mauis Martis aleam experiri?
[433] Quis  enim nisi demens "aureo piscetur hamo"?
[434] Si uides multo plus impendii quam lucri,

[38,434] etiamsi feliciter cadant omnia, nonne praestat aliquid de tuo iure concedere,  
quam paululum commodi tam innumeris mercari malis?
[435] Malo penes quemcunque (765) sit titulus, si mihi tanta Christiani sanguinis
 iactura uindicandus est.
[436] Ille  quisquis est multis iam annis possedit, assueuit habenis, agnoscitur
 a suis, fungitur  munere principis; et exorietur aliquis qui, ueteri quopiam
 titulo ex annalibus  aut obliteratis monumentis reperto, bene compositum rerum
 statum sursum ac  deorsum misceat.
[437] Praesertim cum uideamus in rebus mortalium nihil diu suo  (770) loco consistere,
 sed ludibrio fortunae uelut aestu quodam affluere ac defluere,  quorsum attinet
 tanto tumultu uindicare quod mox quolibet casu sit alio demigraturum?
[438] Postremo, si ista tam leuicula non possunt contemnere Christiani, quorsum
 opus est protinus ad arma rapi?
[439] Tot habet mundus episcopos graues et  eruditos, tot habet uenerabiles
 abbates, tot optimates grandaeuos et longo rerum  (775) usu sapientes, tot
 concilia, tot senatus non frustra a maioribus institutos.
[440] Quur non potius horum arbitrio pueriles istiusmodi principum querimoniae
  componuntur?
[441] Sed honestior est illorum oratio, qui praetexunt Ecclesiae defensionem;
 quasi  uero populus non sit Ecclesia aut quasi tota Ecclesiae dignitas in sacerdotum
 opibus (780) sita sit; aut quasi bellis ac stragibus orta, prouecta, constabilita
 sit Ecclesia ac  non potius sanguine, tolerantia uitaeque contemptu.
[442] Mihi sane ne hoc quidem  adeo probandum uidetur, quod subinde bellum molimur
 in Turcas; male profecto  agitur cum religione Christiana, si illius incolumitas
 a talibus pendet praesidiis.
[443] Neque consentaneum est his initiis bonos gigni Christianos; quod ferro
(785) paratum est, ferro uicissim amittitur.
[444] Vis Turcas ad Christum adducere?
[445] Ne  ostentemus opes, ne militum manum, ne uires; uideant in nobis non
 titulum tantum,  sed certas illas hominis Christiani notas: uitam innoxiam,
 studium benemerendi etiam de hostibus, inuictam omnium iniuriarum tolerantiam,
 pecuniae contemptum,  gloriae neglectum, uitam uilem; audiant coelestem illam
 doctrinam cum  (790) huiusmodi uita congruentem.
[446] His armis optime subiguntur Turcae.
[447] Nunc  saepenumero mali pugnamus cum malis.
[448] Dicam aliud, et utinam audacius quam  uerius: si titulum crucisque tollas
 insigne, Turcae cum Turcas digladiamur.
[449] Si  militum manu constituta est religio, si ferro confirmata, si bellis
 aucta, tueamur  eam iisdem praesidiis; quod si diuersis rationibus peracta
 sunt omnia, cur ueluti  (795) Christi praesidio diffisi ad ethnicas confugimus
 suppetias?
[450] "At cur non iugulem",  inquiunt, "eos qui nos iugulant"?
[451] Itane putas indignum, si quis sit te sceleratior?
[452] "Cur non spolias spoliantem?
[453] Cur non conuiciaris conuicianti?
[454] Cur non odisti odio habentem"?
[455] An Christianum facinus esse putas si, trucidatis impiis quidem,  ut nos
 arbitramur, sed tamen hominibus, pro quibus seruandis mortuus  (800) est Christus,
 gratissimam diabolo uictimam mactes bisque delectes hostem, et  quod occiditur
 homo et quod occidit Christianus?
[456] Plerique, dum uolunt uideri  ualde Christiani, student Turcis quam plurimum
 facere mali; et quod facere non  possunt, execrantes imprecantur, cum hoc ipso
 argumento parum Christianum  liceat deprehendere.
[457] Ita nonnulli, dum uideri uolunt uehementer orthodoxi,  (805) diris execrationibus
 deuouent quos uocant haereticos, ipsi fortassis digniores hoc  

[39,457] uocabulo.
[458] Qui uult orthodoxus uideri, mansuetis rationibus adnitatur ut qui errat resipiscat.
[459] In Turcas expuimus et ita nobis uidemur pulchre Christiani, fortassis 
 abominabiliores apud Deum quam ipsi Turcae.
[460] Quod si ueteres Euangelii praecones  hoc animo fuissent in nos, quo nos
 sumus in Turcas, ubi nos nunc essemus,  (810) qui illorum tolerantia sumus Christiani?
[461] Succurre Turcis; ex impiis, si potes,  reddito pios; si non potes, opta;
 et agnoscam mentem Christianam.
[462] Tam multi sunt in orbe monachorum mendicato uiuentium ordines, qui se
 columnas Ecclesiae uideri uolunt; ex tot millibus quotusquisque est, qui pro
 religione  Christi propaganda uitam suam uilem habeat?
[463] "Sed spes non est", inquiunt.
[464] Imo  (815) summa spes esset, si mores adferrent maiorum suorum Dominici
 et Francisci, in  quibus uiris summum mundi huius contemptum fuisse arbitror,
 ne quid interim  commemorem de moribus apostolicis.
[465] Ne miracula quidem nos destitutura sint,  siquidem id postularet Christi gloria.
[466] Nunc qui se Petri, principis Ecclesiae, qui  caeterorum Apostolorum uicarios
 ac successores gloriantur, plerunque totam fiduciam  (820) in humanis praesidiis
 constituunt.
[467] Illi uero rigidi ac uerae religionis professores  uersantur in urbibus
 opulentis ac luxu perditis, ubi citius corrumpantur ipsi  quam alios reddant
 emendatiores, et ubi est affatim pastorum qui populum doceant ac sacerdotum
 qui laudes Deo canant.
[468] Versantur in aulis principum, ubi  quid agant in praesentia non referam.
[469] Vtinam ne quid peius quam canis in  (825) balneo!
[470] Inhiant testamentis, uenantur lucrum, subseruiunt principum tyrannidi;
  et ne nihil agere uideantur, notant articulos erroneos, suspectos, scandalosos,
  irreuerentiales, haereticos, schismaticos; malunt enim ipsi regnare malo 
 populi Christiani quam suo periculo Christi regnum propagare.
[471] Atqui, quos nos  uocamus Turcas, magna ex parte semichristiani sunt et
 fortassis propriores uero  (830) Christianismo quam plerique nostrum sunt.
[472] Quot enim sunt apud nos, qui nec  resurrectionem corporum credunt nec
 animam credunt corpori superstitem?
[473] Et  interim per istos saeuitur in haereticulos, qui dubitant an Romanus
 Pontifex  habeat ius in animas igne purgatorio cruciatas.
[474] Eiiciamus primum trabem ex  

[40,474] oculo nostro, mox eiecturi festucam ex oculo fratris.
[475] Euangelicae fidei finis sunt  (835) mores Christo digni.
[476] Quur urgemus ea quae nihil ad mores faciunt, his neglectis  quibus ceu
 columnis subductis tota fides semel collabitur?
[477] Postremo, quis credet  nobis praetexentibus crucem et Euangelii titulum,
 si tota uita nihil aliud undique  prae se fert quam mundum?
[478] Ad haec Christus, in quo nihil erat imperfectum,  tamen "linum fumigans
 non extinguit" et baculum confractum non comminuit,  (840) iuxta prophetiam,
 sed quod imperfectum est fouet ac tolerat, donec proficiat in  melius.
[479] Nos totam Asiam et Africam ferro paramus extinguere, quum plurimi  sint
 illic uel Christiani uel semichristiani.
[480] Quur non illos agnoscimus potius, hos fouemus et clementer emendamus?
[481] Quod si studemus imperio propagando, si  inhiamus illorum opibus, quur
 rei tam prophanae Christi titulum praeteximus?
[482] (845) Quid quod interim, dum humanis opibus tantum adorimur illos, hoc
 ipsum  quod superest nobis ex orbe totum in manifestum discrimen adducimus?
[483] Quantulus  orbis angulus nobis reliquus est!
[484] Quantam barbarorum multitudinem  quam pauci prouocamus!
[485] At dicet quispiam: "Si Deus pro nobis, quis contra nos"?
[486] Istuc merito dicet qui solius Dei praesidiis fretus est; caeterum his,
 qui diuersis  (850) nituntur praesidiis, quid dicit imperator noster Christus Iesus?
[487] "Qui gladio  percutit, gladio peribit".
[488] Si uolumus Christo uincere, accingamur gladio sermonis  Euangelici, assumamus
 galeam salutis et scutum fidei reliquamque ueram apostolicam panopliam; ita
 fiet ut tum maxime uincamus, quum uincemur.
[489] Sed finge  nobis feliciter cadere Martis aleam; quis unquam uidit ferro,
 caede, incendiis,  (855) praedationibus reddi uere Christianos?
[490] Minus mali est palam esse Turcam aut  Iudaeum quam hypocritam Christianum.
[491] "Sed depellenda est illorum uis a  capitibus nostris".
[492] Quur igitur illorum uim mutuis dissidiis in nostra capita prouocamus?
[493] Certe concordes nos non facile impetent et nostris officiis citius ad 
 fidem conuertentur, si seruentur quam si perimantur.
[494] Malo Turcam ingenuum  (860) quam fucatum Christianum.
[495] Nostrum est seminare semen Euangelicum; Christus  dabit prouentum.
[496] Messis est copiosa, si non desint operarii.
[497] Et tamen, ut ex  Turcis reddamus aliquot male ficteque Christianos, quot
 ex bonis Christianis reddemus  malos, ex malis peiores?
[498] Quid enim aliud gignet tantus belli tumultus?
[499] Nolim enim hic suspicari - quod tamen heu nimium saepe compertum est -
 (865) praetexi belli Turcici rumorem, ut hoc titulo spolietur populus Christianus,
 ut  omnibus modis pressus fractusque seruilius ferat principum utriusque generis
 tyrannidem.
[500] Non haec dixerim quod in totum damnem expeditionem in Turcas, si nos ultro
 impetant, sed ut bellum cui Christum autorem praeteximus, animis  Christianis
 Christique praesidiis geramus.
[501] Sentiant sese ad salutem inuitari, non  (870) peti ad praedam; adferamus
 ad illos mores Euangelio dignos; si lingua deerit,  quibuscum illis congrediamur,
 magnam habebit eloquentiam et ipsa uita.
[502] Adferamus  fidei professionem simplicem uereque apostolicam, non tot articulis
 humanitus  additis oneratam.
[503] Ea potissimum exigamus ab illis, quae nobis aperte sacris  uoluminibus
 et apostolorum literis tradita sunt.
[504] In paucis facilior erit consensus  (875) et facilius constabit concordia,
 si in plerisque liberum erit in suo cuique sensu  abundare, tantum ut absit contentio.
[505] Verum hisce de rebus omnibus aliquanto 

[41,505] copiosius audietur, cum aedemus librum cui titulum fecimus Antipolemo,  
quem olim Romae uitam agentes ad Iulium secundum, Romanum Pontificem,  conscripsimus 
eo tempore quo de bello in uenetos suscipiendo consultabatur.
[506] (880) Illud deplorandum potius quam refellendum.
[507] Si quis exactius rem excutiat,  reperiet omnia fere Christianorum bella
 uel e stultitia uel e malitia nasci.
[508] Nonnulli  iuuenes et rerum imperiti maiorum malis exemplis, historiarum
 quas de stultis prodidere stulti monumentis, ad hoc inflammati, dehinc instigantibus
 adulatorum  hortatibus, extimulantibus iuereconsultis ac theologis, assentantibus
 aut  (885) conniuentibus episcopis, fortassis et exigentibus, temere magis
 quam malitiose  bellum suscipiunt et tanto totius orbis malo discunt bellum
 rem esse modis  omnibus fugiendam.
[509] Alios occultum odium, alios ambitio, alios animi feritas in  bellum impellit.
[510] Quandoquidem ne nostra quidem Ilias quicquam praeterquam  "Stultorum regum
 et populorum continet aestus".
[511] (890) Sunt qui non aliam ob causam bellum mouent, nisi ut hac uia facilius
 in suos  tyrannidem exerceant.
[512] Nam pacis temporibus senatus autoritas, magistratuum  dignitas, regum
 uigor nonnihil obstant quominus liceat principi quicquid libet.
[513] At bello suscepto, iam omnis rerum summa ad paucorum libidinem deuoluta est.
[514] Euehuntur quibus bene uult princeps, deiiciuntur quibus infensus est; exigitur
(895) pecuniae quantumlibet.
[515] Quid multis?
[516] Tum demum sentiunt se uere monarchas  esse; colludunt interim duces, donec
 infelicem populum usque ad radicem arroserint.
[517] Hoc animo qui sint, an eos putas grauatim arrepturos oblatam quamcunque
  belli occasionem?
[518] Deinde morbum nostrum honestis titulis praeteximus:  inhio Turcarum opibus
 et obtendo religionis defensionem; obsequor odio meo et  

[42,518] (900) praetexo ius Ecclesiae; seruio ambitioni, sequor iram, rapit animus ferox 
et impotens et ruptum foedus, uiolatam amicitiam, omissum nescio quid de sponsalium 
legibus aut simile quippiam causor.
[519] Iam dictu mirum est quam non assequantur  hoc ipsum quod affectant; et
 dum stulte uitant hoc aut illud malum, in aliud  aut etiam in idem multo grauius
 incidunt.
[520] Etenim, si gloria ducuntur, non paulo  (905) magnificentius est seruare
 quam perdere, multo pulchrius extruere ciuitatem  quam demoliri.
[521] Deinde, ut prosperrimo Marte res geratur, quantula gloriae portio  redibit
 ad principem, unde magnum partem sibi uindicat populus, cuius pecunia  res
 confecta est, maiorem miles exterus - ut plerunque fit - et conductitius, 
 nonnullam duces, maximam fortuna, quae cum in omni negocio, tum in bello  (910)
 ualet plurimum.
[522] Si sublimitas animi stimulat in bellum, uide, quaeso, quam non  recte
 tibi consulis ista ratione.
[523] Dum uni non uis cedere, puta uicino principi, forrassis  affini, forsitan
 olim bene merito, quanto abiectius te supplicem facis, dum  suppetias imploras
 barbarorum, et, quod est indignius, omni facinorum  genere contaminatorum hominum,
 si modo homines oportet uocare huiusmodi  (915) beluas; dum incestis, homicidis,
 praedonibus - per hos enim potissimum bellum  geritur - polliceris, adularis, palparis.
[524] Et dum in aequalem feroculus esse  studes, infimae mortalium feci teipsum
 cogeris submittere.
[525] Dumque paras qualemcunque  finitimum suis sedibus deiicere, pestilentissimam
 nebulonum colluuiem  in tuas sedes admittas oportet.
[526] Non fidis affini et armatae multitudini  (920) credis teipsum?
[527] Quanto tutiorem poterat reddere concordia!
[528] Si lucro traheris,  calculos adhibe.
[529] Placeat bellum, nisi uideris non aestimandis dispendiis compendium  peti,
 non solum longe minus, sed etiam incertum.
[530] At consulis reipublicae;  imo, non alia uia citius ac perditius pereunt
 respublicae quam bello.
[531] Priusquam  incipias, iam plus nocuisti patriae quam sis profuturus uictor.
[532] Exhauris ciuium  (925) opes, luctu funestas domos, omnia latronibus, furibus,
 stupratoribus imples; has  enim reliquias parit bellum.
[533] Et cum ante licuisset uniuersa frui Gallia, a multis  regionibus teipsum excludis.
[534] Si uere tuos amas, quin tibi illa ueniunt in mentem?
[535] "Cur ego hanc tam floridam iuuentutem omnibus malis obiiciam?
[536] Cur tot matronas  suis maritis, tot liberos suis orbabo parentibus?
[537] Cur titulum nescio quem et  (930) anceps ius meorum asseram sanguine"?
[538] Vidimus, cum praetextu defendendae  Ecclesiae bellum esset susceptum,
 crebris decimationibus sic expilari sacerdotes, ut  nullus hostis potuerit hostilius.
[539] Itaque, dum stulte uitamus foueam, ultro nos  ipsos in foueam praeecipitamus;
 dum leuem iniuriam pati non possumus, ipsi  nos summis afficimus contumeliis;
 dum pudet morigerum uideri principi, supplices (935) reddimur infimis; dum
 libertatem imprudenter affectamus, grauissimae  seruituti nosmet irretimus;
 dum paululum uenamur lucri, damnis immensis nos  ac nostros afficimus.
[540] Prudentis erat haec secum expendere, Christiani - si modo  uere Christianus
 sit - rem tam tartaream, tam alienam a uita simul et doctrina Christi modis
 omnibus fugere, deprecari, propellere.
[541] Quod si uitari nullo pacto  (940) potest ob multorum improbitatem, ubi
 nihil intentatum reliqueris, posteaquam  pacis studio omnem moueris lapidem,
 tum proximum erit dare operam ut mala  res per malos geratur et quam minimo
 dispendio humani sanguinis conficiatur.

[43,542] Nam si damus operam ut re simus id quod audimus, hoc est nihil admiremur,
  nihil ambiamus quod est huius mundi; si tantum hoc agimus ut hinc quam  (945)
 maxime expediti euolemus; si toto nisu rapimur ad caelestia; si felicitatis
 nostrae  summam in uno Christo collocamus; si quicquid est uere bonum, uere
 splendidum,  uere iucundum, in hoc uno situm esse credimus; si persuasum habemus
  hominem pium a nemine laedi posse; si perpendimus quam inania sint, quam 
 fugacia rerum humanarum ludibria; si penitus intuemur quam ardua res sit 
 (950) hominem quodammodo transformari in deum, et hic ira meditatione quadam
 infatigabili repurgari ab huius mundi contagiis, ut mox abiecto corporis exuuio
 in angelorum demigret consortium; in summa, si praestamus haec tria sine quibus
 nemo Christiani cognomen promeretur: innocentiam, ut puri simus a uitiis,
 charitatem,  ut bene mereamur quantum fieri potest de omnibus, patientiam,
 ut (955) malefacientes toleremus et, si licet, iniuriam beneficiis obruamus,
 quaeso, quod  bellum possit inter nos de nugis existere?
[543] Si fabula est Christus, cur non explodimus  ingenue?
[544] Cur illius titulo gloriamur?
[545] Sin is uere est et "uia et ueritas et uita", cur omnes nostrae rationes
 ab hoc exemplari tantopere dissident?
[546] Si Christum  autorem agnoscimus, qui charitas est et nihil docuit, nihil
 tradidit nisi charitatem  (960) et pacem, agedum non titulis et insignibus,
 sed factis hunc exprimamus et uita.
[547] Amplectamur pacis studium, ut Christus uicissim agnoscat suos.
[548] In hoc pontifices,  in hoc principes, in hoc ciuitates consilia sua conferant.
[549] Satis hactenus  fusum Christiani sanguinis, satis uoluptatum exhibuimus
 Christiani nominis hostibus.
[550] Quod si quid suo more tumultuatur populus, a principibus cohibeatur, 
 (965) quos hoc oportet esse in re publica, quod oculus est in corpore, quod
 in anima  ratio.
[551] Rursum si quid turbant principes, certe pontificum est sua prudentia 
 suaque autoritate rerum motus componere.
[552] Vel tandem satiati bellis tam diutinis, pacis tangamur desiderio.
[553] Trahit huc  ipsa calamitas, efflagitat orbis defessus malis, inuitat Christus, adhortatur  

[44,553] (970) Pontifex Maximus Leo nominis huius Decimus, qui uere pacifici
 Solomonis  Iesu Christi uices gerit in terris, agnus ad nocendum, leo rugiens
  aduersus ea quae sunt aduersa pietati, cuius omnia uota, omnia consilia, 
 omnes conatus huc tendunt, ut quos communis copulat fides, eos et communis 
 iungat concordia.
[554] Hoc molitur ut Ecclesia non opibus aut imperio, sed suis ac  (975) propriis
 dotibus efflorescat.
[555] Pulcherrimum profecto munus ac prorsum tali  dignum heroe, clarissimis
 illis Medicibus prognato, quorum ciuili prudentia factum  est ut inclyta Florentinorum
 ciuitas diutina pace fuerit florentissima, quorum  domus omnium bonarum disciplinarum
 fuit praesidium.
[556] Ipse placidum ac  mite sortitus ingenium a teneris, ut aiunt, unguiculis
 humanis literis ac mansuetioribus (980) Musis est initiatus; inter eruditissimos
 uiros ac uelut in Musarum gremio  educatus uitam ac famam inculpatam et ne
 in liberrima quidem ciuitate Roma  ulla unquam sinistri rumoris aspersam macula,
 ad summum pontificium attulit.
[557] Ad quod hic non ingessit sese, sed nihil minus quam hoc expectans, ueluti
 diuina  uoce nominatim ascitus est, quo rebus humanis longa bellorum tempestate
 fessis  (985) succurreret.
[558] Sit penes Iulium belli gloria, habeat ille sibi suas uictorias, habeat
 sibi  magnificos triumphos.
[559] Quae quam deceant Christianum Pontificem, haud est  mei similium pronunciare;
 dicam hoc modo: gloriam illius, qualiscunque fuit, cum plurimorum exitio doloreque
 coniunctam fuisse.
[560] Longe plus uerae gloriae  pariet Leoni nostro pax orbi reddita, quam Iulio
 pepererunt tot bella per uniuersum (990) orbem uel excitata fortiter uel gesta feliciter.
[561] Sed longius quam par est huic digressioni uidebimur immorati his qui de
  prouerbiis quam de pace belloque malunt audire.