[2,0] AENEIS - Liber II. Conticuere omnes, intentique ora tenebant. Inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto: Infandum, regina, iubes renouare dolorem, Troianas ut opes et lamentabile regnum 5 eruerint Danai; quaeque ipse miserrima uidi, et quorum pars magna fui. Quis talia fando Myrmidonum Dolopumue aut duri miles Ulixi temperet a lacrimis? Et iam nox umida caelo praecipitat, suadentque cadentia sidera somnos. [2,10] Sed si tantus amor casus cognoscere nostros et breuiter Troiae supremum audire laborem, quamquam animus meminisse horret, luctuque refugit, incipiam. Fracti bello fatisque repulsi ductores Danaum, tot iam labentibus annis, 15 instar montis equum diuina Palladis arte aedificant, sectaque intexunt abiete costas: uotum pro reditu simulant; ea fama uagatur. Huc delecta uirum sortiti corpora furtim includunt caeco lateri, penitusque cauernas [2,20] ingentis uterumque armato milite complent. Est in conspectu Tenedos, notissima fama insula, diues opum, Priami dum regna manebant, nunc tantum sinus et statio male fida carinis: huc se prouecti deserto in litore condunt. 25 Nos abiisse rati et uento petiisse Mycenas: ergo omnis longo soluit se Teucria luctu; panduntur portae; iuuat ire et Dorica castra desertosque uidere locos litusque relictum. Hic Dolopum manus, hic saeuus tendebat Achilles; [2,30] classibus hic locus; hic acie certare solebant. Pars stupet innuptae donum exitiale Mineruae, et molem mirantur equi; primusque Thymoetes duci intra muros hortatur et arce locari, siue dolo, seu iam Troiae sic fata ferebant. 35 At Capys, et quorum melior sententia menti, aut pelago Danaum insidias suspectaque dona praecipitare iubent, subiectisque urere flammis, aut terebrare cauas uteri et temptare latebras. Scinditur incertum studia in contraria uolgus. [2,40] Primus ibi ante omnis, magna comitante caterua, Laocoon ardens summa decurrit ab arce, et procul: 'O miseri, quae tanta insania, ciues? Creditis auectos hostis? Aut ulla putatis dona carere dolis Danaum? Sic notus Ulixes? 45 aut hoc inclusi ligno occultantur Achiui, aut haec in nostros fabricata est machina muros inspectura domos uenturaque desuper urbi, aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri. Quicquid id est, timeo Danaos et dona ferentis.' [2,50] Sic fatus, ualidis ingentem uiribus hastam in latus inque feri curuam compagibus aluum contorsit: stetit illa tremens, uteroque recusso insonuere cauae gemitumque dedere cauernae. Et, si fata deum, si mens non laeua fuisset, 55 impulerat ferro Argolicas foedare latebras, Troiaque, nunc stares, Priamique arx alta, maneres. Ecce, manus iuuenem interea post terga reuinctum pastores magno ad regem clamore trahebant Dardanidae, qui se ignotum uenientibus ultro, [2,60] hoc ipsum ut strueret Troiamque aperiret Achiuis, obtulerat, fidens animi atque in utrumque paratus, seu uersare dolos, seu certae occumbere morti. Undique uisendi studio Troiana iuuentus circumfusa ruit, certantque inludere capto. 65 Accipe nunc Danaum insidias, et crimine ab uno disce omnes. Namque ut conspectu in medio turbatus, inermis constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit: 'Heu, quae nunc tellus' inquit 'quae me aequora possunt [2,70] accipere? Aut quid iam misero mihi denique restat, cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt?' Quo gemitu conuersi animi, compressus et omnis impetus. Hortamur fari; quo sanguine cretus, 75 quidue ferat, memoret, quae sit fiducia capto. Ille haec, deposita tandem formidine, fatur: 'Cuncta equidem tibi, Rex, fuerit quodcumque, fatebor uera, inquit; neque me Argolica de gente negabo: hoc primum; nec, si miserum Fortuna Sinonem [2,80] finxit, uanum etiam mendacemque improba finget. Fando aliquod si forte tuas peruenit ad auris Belidae nomen Palamedis et incluta fama gloria, quem falsa sub proditione Pelasgi insontem infando indicio, quia bella uetabat, 85 demisere neci, nunc cassum lumine lugent. Illi me comitem et consanguinitate propinquum pauper in arma pater primis huc misit ab annis, dum stabat regno incolumis regumque uigebat consiliis, et nos aliquod nomenque decusque [2,90] gessimus. Inuidia postquam pellacis Ulixi -- haud ignota loquor -- superis concessit ab oris, adflictus uitam in tenebris luctuque trahebam, et casum insontis mecum indignabar amici. Nec tacui demens, et me, fors si qua tulisset, 95 si patrios umquam remeassem uictor ad Argos, promisi ultorem, et uerbis odia aspera moui. Hinc mihi prima mali labes, hinc semper Ulixes criminibus terrere nouis, hinc spargere uoces in uolgum ambiguas, et quaerere conscius arma. [2,100] Nec requieuit enim, donec, Calchante ministro -- sed quid ego haec autem nequiquam ingrata reuoluo? Quidue moror, si omnis uno ordine habetis Achiuos, idque audire sat est? Iamdudum sumite poenas, hoc Ithacus uelit, et magno mercentur Atridae.' 105 Tum uero ardemus scitari et quaerere causas, ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae. Prosequitur pauitans, et ficto pectore fatur: 'Saepe fugam Danai Troia cupiere relicta moliri, et longo fessi discedere bello; [2,110] fecissentque utinam! Saepe illos aspera ponti interclusit hiemps, et terruit Auster euntis. Praecipue, cum iam hic trabibus contextus acernis staret equus, toto sonuerunt aethere nimbi. Suspensi Eurypylum scitantem oracula Phoebi 115 mittimus, isque adytis haec tristia dicta reportat: ''Sanguine placastis uentos et uirgine caesa, cum primum Iliacas, Danai, uenistis ad oras; sanguine quaerendi reditus, animaque litandum Argolica.'' Volgi quae uox ut uenit ad auris, [2,120] obstipuere animi, gelidusque per ima cucurrit ossa tremor, cui fata parent, quem poscat Apollo. 'Hic Ithacus uatem magno Calchanta tumultu protrahit in medios; quae sint ea numina diuom, flagitat; et mihi iam multi crudele canebant 125 artificis scelus, et taciti uentura uidebant. Bis quinos silet ille dies, tectusque recusat prodere uoce sua quemquam aut opponere morti. Vix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus, composito rumpit uocem, et me destinat arae. [2,130] Adsensere omnes, et, quae sibi quisque timebat, unius in miseri exitium conuersa tulere. Iamque dies infanda aderat; mihi sacra parari, et salsae fruges, et circum tempora uittae: eripui, fateor, leto me, et uincula rupi, 135 limosoque lacu per noctem obscurus in ulua delitui, dum uela darent, si forte dedissent. Nec mihi iam patriam antiquam spes ulla uidendi, nec dulcis natos exoptatumque parentem; quos illi fors et poenas ob nostra reposcent [2,140] effugia, et culpam hanc miserorum morte piabunt. Quod te per superos et conscia numina ueri, per si qua est quae restet adhuc mortalibus usquam intemerata fides, oro, miserere laborum tantorum, miserere animi non digna ferentis.' 145 His lacrimis uitam damus, et miserescimus ultro. Ipse uiro primus manicas atque arta leuari uincla iubet Priamus, dictisque ita fatur amicis: 'Quisquis es, amissos hinc iam obliuiscere Graios; noster eris, mihique haec edissere uera roganti: [2,150] Quo molem hanc immanis equi statuere? Quis auctor? Quidue petunt? Quae religio, aut quae machina belli?' Dixerat. Ille, dolis instructus et arte Pelasga, sustulit exutas uinclis ad sidera palmas: 'Vos, aeterni ignes, et non uiolabile uestrum 155 testor numen' ait 'uos arae ensesque nefandi, quos fugi, uittaeque deum, quas hostia gessi: fas mihi Graiorum sacrata resoluere iura, fas odisse uiros, atque omnia ferre sub auras, si qua tegunt; teneor patriae nec legibus ullis. [2,160] Tu modo promissis maneas, seruataque serues Troia fidem, si uera feram, si magna rependam. 'Omnis spes Danaum et coepti fiducia belli Palladis auxiliis semper stetit. Impius ex quo Tydides sed enim scelerumque inuentor Ulixes, 165 fatale adgressi sacrato auellere templo Palladium, caesis summae custodibus arcis, corripuere sacram effigiem, manibusque cruentis uirgineas ausi diuae contingere uittas; ex illo fluere ac retro sublapsa referri [2,170] spes Danaum, fractae uires, auersa deae mens. Nec dubiis ea signa dedit Tritonia monstris. Vix positum castris simulacrum, arsere coruscae luminibus flammae arrectis, salsusque per artus sudor iit, terque ipsa solo -- mirabile dictu -- 175 emicuit, parmamque ferens hastamque trementem. 'Extemplo temptanda fuga canit aequora Calchas, nec posse Argolicis exscindi Pergama telis, omina ni repetant Argis, numenque reducant, quod pelago et curuis secum auexere carinis. [2,180] Et nunc, quod patrias uento petiere Mycenas, arma deosque parant comites, pelagoque remenso improuisi aderunt: ita digerit omina Calchas. Hanc pro Palladio moniti, pro numine laeso effigiem statuere, nefas quae triste piaret. 185 Hanc tamen immensam Calchas attollere molem roboribus textis caeloque educere iussit, ne recipi portis, aut duci in moenia possit, neu populum antiqua sub religione tueri. Nam si uestra manus uiolasset dona Mineruae, [2,190] tum magnum exitium quod di prius omen in ipsum conuertant! Priami imperio Phrygibusque futurum; sin manibus uestris uestram ascendisset in urbem, ultro Asiam magno Pelopea ad moenia bello uenturam, et nostros ea fata manere nepotes.' 195 Talibus insidiis periurique arte Sinonis credita res, captique dolis lacrimisque coactis, quos neque Tydides, nec Larisaeus Achilles, non anni domuere decem, non mille carinae. Hic aliud maius miseris multoque tremendum [2,200] obicitur magis, atque improuida pectora turbat. Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos, sollemnis taurum ingentem mactabat ad aras. Ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta -- horresco referens -- immensis orbibus angues 205 incumbunt pelago, pariterque ad litora tendunt; pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque sanguineae superant undas; pars cetera pontum pone legit, sinuatque immensa uolumine terga. Fit sonitus spumante salo; iamque arua tenebant, [2,210] ardentisque oculos suffecti sanguine et igni, sibila lambebant linguis uibrantibus ora. Diffugimus uisu exsangues: illi agmine certo Laocoonta petunt; et primum parua duorum corpora natorum serpens amplexus uterque 215 implicat, et miseros morsu depascitur artus; post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem corripiunt, spirisque ligant ingentibus; et iam bis medium amplexi, bis collo squamea circum terga dati, superant capite et ceruicibus altis. [2,220] Ille simul manibus tendit diuellere nodos, perfusus sanie uittas atroque ueneno, clamores simul horrendos ad sidera tollit: quales mugitus, fugit cum saucius aram taurus, et incertam excussit ceruice securim. 225 At gemini lapsu delubra ad summa dracones effugiunt saeuaeque petunt Tritonidis arcem, sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur. Tum uero tremefacta nouus per pectora cunctis insinuat pauor, et scelus expendisse merentem [2,230] Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur laeserit, et tergo sceleratam intorserit hastam. Ducendum ad sedes simulacrum orandaque diuae numina conclamant. Diuidimus muros et moenia pandimus urbis. 235 Accingunt omnes operi, pedibusque rotarum subiciunt lapsus, et stuppea uincula collo intendunt: scandit fatalis machina muros, feta armis. Pueri circum innuptaeque puellae sacra canunt, funemque manu contingere gaudent. [2,240] Illa subit, mediaeque minans inlabitur urbi. O patria, O diuom domus Ilium, et incluta bello moenia Dardanidum, quater ipso in limine portae substitit, atque utero sonitum quater arma dedere: instamus tamen inmemores caecique furore, 245 et monstrum infelix sacrata sistimus arce. Tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris ora, dei iussu non umquam credita Teucris. Nos delubra deum miseri, quibus ultimus esset ille dies, festa uelamus fronde per urbem. [2,250] 'Vertitur interea caelum et ruit oceano nox, inuoluens umbra magna terramque polumque Myrmidonumque dolos; fusi per moenia Teucri conticuere, sopor fessos complectitur artus: et iam Argiua phalanx instructis nauibus ibat 255 a Tenedo tacitae per amica silentia lunae litora nota petens, flammas cum regia puppis extulerat, fatisque deum defensus iniquis inclusos utero Danaos et pinea furtim laxat claustra Sinon. Illos patefactus ad auras [2,260] reddit equus, laetique cauo se robore promunt Thessandrus Sthenelusque duces, et dirus Ulixes, demissum lapsi per funem, Acamasque, Thoasque, Pelidesque Neoptolemus, primusque Machaon, et Menelaus, et ipse doli fabricator Epeos. 265 Inuadunt urbem somno uinoque sepultam; caeduntur uigiles, portisque patentibus omnis accipiunt socios atque agmina conscia iungunt. Tempus erat, quo prima quies mortalibus aegris incipit, et dono diuom gratissima serpit. [2,270] In somnis, ecce, ante oculos maestissimus Hector uisus adesse mihi, largosque effundere fletus, raptatus bigis, ut quondam, aterque cruento puluere, perque pedes traiectus lora tumentis. Ei mihi, qualis erat, quantum mutatus ab illo 275 Hectore, qui redit exuuias indutus Achilli, uel Danaum Phrygios iaculatus puppibus ignis, squalentem barbam et concretos sanguine crinis uolneraque illa gerens, quae circum plurima muros accepit patrios. Ultro flens ipse uidebar [2,280] Compellare uirum et maestas expromere uoces: 'O lux Dardaniae, spes O fidissima Teucrum, quae tantae tenuere morae? Quibus Hector ab oris exspectate uenis? Ut te post multa tuorum funera, post uarios hominumque urbisque labores 285 defessi aspicimus! Quae causa indigna serenos foedauit uoltus? Aut cur haec uolnera cerno?' Ille nihil, nec me quaerentem uana moratur, sed grauiter gemitus imo de pectore ducens, 'Heu fuge, nate dea, teque his, ait, eripe flammis. [2,290] Hostis habet muros; ruit alto a culmine Troia. Sat patriae Priamoque datum: si Pergama dextra defendi possent, etiam hac defensa fuissent. Sacra suosque tibi commendat Troia penatis: hos cape fatorum comites, his moenia quaere 295 magna, pererrato statues quae denique ponto.' Sic ait, et manibus uittas Vestamque potentem aeternumque adytis effert penetralibus ignem. Diuerso interea miscentur moenia luctu, et magis atque magis, quamquam secreta parentis [2,300] Anchisae domus arboribusque obtecta recessit, clarescunt sonitus, armorumque ingruit horror. Excutior somno, et summi fastigia tecti ascensu supero, atque arrectis auribus adsto: in segetem ueluti cum flamma furentibus austris 305 incidit, aut rapidus montano flumine torrens sternit agros, sternit sata laeta boumque labores, praecipitisque trahit siluas, stupet inscius alto accipiens sonitum saxi de uertice pastor. Tum uero manifesta fides, Danaumque patescunt [2,310] insidiae. Iam Deiphobi dedit ampla ruinam Volcano superante domus; iam proxumus ardet Ucalegon; Sigea igni freta lata relucent. Exoritur clamorque uirum clangorque tubarum. Arma amens capio; nec sat rationis in armis, 315 sed glomerare manum bello et concurrere in arcem cum sociis ardent animi; furor iraque mentem praecipitant, pulchrumque mori succurrit in armis. Ecce autem telis Panthus elapsus Achiuom, Panthus Othryades, arcis Phoebique sacerdos, [2,320] sacra manu uictosque deos paruumque nepotem ipse trahit, cursuque amens ad limina tendit. 'Quo res summa, loco, Panthu? Quam prendimus arcem?' Vix ea fatus eram, gemitu cum talia reddit: 'Venit summa dies et ineluctabile tempus 325 Dardaniae: fuimus Troes, fuit Ilium et ingens gloria Teucrorum; ferus omnia Iuppiter Argos transtulit; incensa Danai dominantur in urbe. Arduus armatos mediis in moenibus adstans fundit equus, uictorque Sinon incendia miscet [2,330] insultans; portis alii bipatentibus adsunt, milia quot magnis umquam uenere Mycenis; obsedere alii telis angusta uiarum oppositi; stat ferri acies mucrone corusco stricta, parata neci; uix primi proelia temptant 335 portarum uigiles, et caeco Marte resistunt.' Talibus Othryadae dictis et numine diuom in flammas et in arma feror, quo tristis Erinys, ullo fremitus uocat et sublatus ad aethera clamor. Addunt se socios Rhipeus et maximus armis [2,340] Epytus oblati per lunam Hypanisque Dymasque, et lateri adglomerant nostro, iuuenisque Coroebus, Mygdonides: illis ad Troiam forte diebus uenerat, insano Cassandrae incensus amore, et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat, 345 infelix, qui non sponsae praecepta furentis audierit. Quos ubi confertos audere in proelia uidi, incipio super his: 'Iuuenes, fortissima frustra pectora, si uobis audentem extrema cupido [2,350] certa sequi, quae sit rebus fortuna uidetis: excessere omnes, adytis arisque relictis, di, quibus imperium hoc steterat; succurritis urbi incensae; moriamur et in media arma ruamus. Una salus uictis, nullam sperare salutem.' 355 Sic animis iuuenum furor additus: inde, lupi ceu raptores atra in nebula, quos improba uentris exegit caecos rabies, catulique relicti faucibus exspectant siccis, per tela, per hostis uadimus haud dubiam in mortem, mediaeque tenemus [2,360] urbis iter; nox atra caua circumuolat umbra. Quis cladem illius noctis, quis funera fando explicet, aut possit lacrimis aequare labores? Urbs antiqua ruit, multos dominata per annos; plurima perque uias sternuntur inertia passim 365 corpora, perque domos et religiosa deorum limina. Nec soli poenas dant sanguine Teucri; quondam etiam uictis redit in praecordia uirtus uictoresque cadunt Danai: crudelis ubique luctus, ubique pauor, et plurima mortis imago. [2,370] Primus se, Danaum magna comitante caterua, Androgeos offert nobis, socia agmina credens inscius, atque ultro uerbis compellat amicis: 'Festinate, uiri: nam quae tam sera moratur segnities? Alii rapiunt incensa feruntque 375 Pergama; uos celsis nunc primum a nauibus itis.' Dixit, et extemplo, neque enim responsa dabantur fida satis, sensit medios delapsus in hostis. Obstipuit, retroque pedem cum uoce repressit: inprouisum aspris ueluti qui sentibus anguem [2,380] pressit humi nitens, trepidusque repente refugit attollentem iras et caerula colla tumentem; haud secus Androgeos uisu tremefactus abibat. Inruimus, densis et circumfundimur armis, ignarosque loci passim et formidine captos 385 sternimus: adspirat primo fortuna labori. Atque hic successu exsultans animisque Coroebus, 'O socii, qua prima' inquit 'fortuna salutis monstrat iter, quoque ostendit se dextra, sequamur mutemus clipeos, Danaumque insignia nobis [2,390] aptemus: dolus an uirtus, quis in hoste requirat? Arma dabunt ipsi.' Sic fatus, deinde comantem Androgei galeam clipeique insigne decorum induitur, laterique Argiuum accommodat ensem. Hoc Rhipeus, hoc ipse Dymas omnisque iuuentus 395 laeta facit; spoliis se quisque recentibus armat. Vadimus immixti Danais haud numine nostro, multaque per caecam congressi proelia noctem conserimus, multos Danaum demittimus Orco. Diffugiunt alii ad nauis, et litora cursu [2,400] fida petunt: pars ingentem formidine turpi scandunt rursus equum et nota conduntur in aluo. Heu nihil inuitis fas quemquam fidere diuis! Ecce trahebatur passis Priameia uirgo crinibus a templo Cassandra adytisque Mineruae, 405 ad caelum tendens ardentia lumina frustra, -- lumina, nam teneras arcebant uincula palmas. Non tulit hanc speciem furiata mente Coroebus, et sese medium iniecit periturus in agmen. Consequimur cuncti et densis incurrimus armis. [2,410] Hic primum ex alto delubri culmine telis nostrorum obruimur, oriturque miserrima caedes armorum facie et Graiarum errore iubarum. Tum Danai gemitu atque ereptae uirginis ira undique collecti inuadunt, acerrimus Aiax, 415 et gemini Atridae, Dolopumque exercitus omnis; aduersi rupto ceu quondam turbine uenti confligunt, Zephyrusque Notusque et laetus Eois Eurus equis; stridunt siluae, saeuitque tridenti spumeus atque imo Nereus ciet aequora fundo. [2,420] Illi etiam, si quos obscura nocte per umbram fudimus insidiis totaque agitauimus urbe, apparent; primi clipeos mentitaque tela adgnoscunt, atque ora sono discordia signant. Ilicet obruimur numero; primusque Coroebus 425 Penelei dextra diuae armipotentis ad aram procumbit; cadit et Rhipeus, iustissimus unus qui fuit in Teucris et seruantissimus aequi: dis aliter uisum; pereunt Hypanisque Dymasque confixi a sociis; nec te tua plurima, Panthu, [2,430] labentem pietas nec Apollinis infula texit. Iliaci cineres et flamma extrema meorum, testor, in occasu uestro nec tela nec ullas uitauisse uices Danaum, et, si fata fuissent ut caderem, meruisse manu. Diuellimur inde, 435 Iphitus et Pelias mecum, quorum Iphitus aeuo iam grauior, Pelias et uolnere tardus Ulixi; protinus ad sedes Priami clamore uocati. Hic uero ingentem pugnam, ceu cetera nusquam bella forent, nulli tota morerentur in urbe. [2,440] Sic Martem indomitum, Danaosque ad tecta ruentis cernimus, obsessumque acta testudine limen. Haerent parietibus scalae, postisque sub ipsos nituntur gradibus, clipeosque ad tela sinistris protecti obiciunt, prensant fastigia dextris. 445 Dardanidae contra turris ac tota domorum culmina conuellunt; his se, quando ultima cernunt, extrema iam in morte parant defendere telis; auratasque trabes, ueterum decora alta parentum, deuoluunt; alii strictis mucronibus imas [2,450] obsedere fores; has seruant agmine denso. Instaurati animi, regis succurrere tectis, auxilioque leuare uiros, uimque addere uictis. Limen erat caecaeque fores et peruius usus tectorum inter se Priami, postesque relicti 455 a tergo, infelix qua se, dum regna manebant, saepius Andromache ferre incomitata solebat ad soceros, et auo puerum Astyanacta trahebat. Euado ad summi fastigia culminis, unde tela manu miseri iactabant inrita Teucri. [2,460] Turrim in praecipiti stantem summisque sub astra eductam tectis, unde omnis Troia uideri et Danaum solitae naues et Achaia castra, adgressi ferro circum, qua summa labantis iuncturas tabulata dabant, conuellimus altis 465 sedibus, impulimusque; ea lapsa repente ruinam cum sonitu trahit et Danaum super agmina late incidit: ast alii subeunt, nec saxa, nec ullum telorum interea cessat genus. Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus [2,470] exsultat, telis et luce coruscus aena; qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat, nunc, positis nouus exuuiis nitidusque iuuenta, lubrica conuoluit sublato pectore terga 475 arduus ad solem, et linguis micat ore trisulcis. Una ingens Periphas et equorum agitator Achillis, armiger Automedon, una omnis Scyria pubes succedunt tecto, et flammas ad culmina iactant. Ipse inter primos correpta dura bipenni [2,480] limina perrumpit, postisque a cardine uellit aeratos; iamque excisa trabe firma cauauit robora, et ingentem lato dedit ore fenestram. Adparet domus intus, et atria longa patescunt; adparent Priami et ueterum penetralia regum, 485 armatosque uident stantis in limine primo. At domus interior gemitu miseroque tumultu miscetur, penitusque cauae plangoribus aedes femineis ululant; ferit aurea sidera clamor. Tum pauidae tectis matres ingentibus errant; [2,490] amplexaeque tenent postis atque oscula figunt. Instat ui patria Pyrrhus; nec claustra, neque ipsi custodes sufferre ualent; labat ariete crebro ianua, et emoti procumbunt cardine postes. Fit uia ui; rumpunt aditus, primosque trucidant 495 immissi Danai, et late loca milite complent. Non sic, aggeribus ruptis cum spumeus amnis exiit, oppositasque euicit gurgite moles, fertur in arua furens cumulo, camposque per omnis cum stabulis armenta trahit. Vidi ipse furentem [2,500] caede Neoptolemum geminosque in limine Atridas; uidi Hecubam centumque nurus, Priamumque per aras sanguine foedantem, quos ipse sacrauerat, ignis. Quinquaginta illi thalami, spes tanta nepotum, barbarico postes auro spoliisque superbi, 505 procubuere; tenent Danai, qua deficit ignis. Forsitan et Priami fuerint quae fata requiras. Urbis uti captae casum conuolsaque uidit limina tectorum et medium in penetralibus hostem, arma diu senior desueta trementibus aeuo [2,510] circumdat nequiquam umeris, et inutile ferrum cingitur, ac densos fertur moriturus in hostis. Aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe ingens ara fuit iuxtaque ueterrima laurus, incumbens arae atque umbra complexa Penatis. 515 Hic Hecuba et natae nequiquam altaria circum, praecipites atra ceu tempestate columbae, condensae et diuom amplexae simulacra sedebant. Ipsum autem sumptis Priamum iuuenalibus armis ut uidit, 'Quae mens tam dira, miserrime coniunx, [2,520] impulit his cingi telis? Aut quo ruis?' inquit; 'Non tali auxilio nec defensoribus istis tempus eget, non, si ipse meus nunc adforet Hector. Huc tandem concede; haec ara tuebitur omnis, aut moriere simul.' Sic ore effata recepit 525 ad sese et sacra longaeuum in sede locauit. Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites, unus natorum Priami, per tela, per hostis porticibus longis fugit, et uacua atria lustrat saucius: illum ardens infesto uolnere Pyrrhus [2,530] insequitur, iam iamque manu tenet et premit hasta. Ut tandem ante oculos euasit et ora parentum, concidit, ac multo uitam cum sanguine fudit. Hic Priamus, quamquam in media iam morte tenetur, non tamen abstinuit, nec uoci iraeque pepercit: 535 'At tibi pro scelere,' exclamat, 'pro talibus ausis, di, si qua est caelo pietas, quae talia curet, persoluant grates dignas et praemia reddant debita, qui nati coram me cernere letum fecisti et patrios foedasti funere uoltus. [2,540] At non ille, satum quo te mentiris, Achilles talis in hoste fuit Priamo; sed iura fidemque supplicis erubuit, corpusque exsangue sepulchro reddidit Hectoreum, meque in mea regna remisit.' Sic fatus senior, telumque imbelle sine ictu 545 coniecit, rauco quod protinus aere repulsum e summo clipei nequiquam umbone pependit. Cui Pyrrhus: 'Referes ergo haec et nuntius ibis Pelidae genitori; illi mea tristia facta degeneremque Neoptolemum narrare memento. [2,550] Nunc morere.' Hoc dicens altaria ad ipsa trementem traxit et in multo lapsantem sanguine nati, implicuitque comam laeua, dextraque coruscum extulit, ac lateri capulo tenus abdidit ensem. Haec finis Priami fatorum; hic exitus illum 555 sorte tulit, Troiam incensam et prolapsa uidentem Pergama, tot quondam populis terrisque superbum regnatorem Asiae. Iacet ingens litore truncus, auolsumque umeris caput, et sine nomine corpus. At me tum primum saeuus circumstetit horror [2,560] Obstipui; subiit cari genitoris imago, ut regem aequaeuum crudeli uolnere uidi uitam exhalantem; subiit deserta Creusa, et direpta domus, et parui casus Iuli. Respicio, et quae sit me circum copia lustro. 565 Deseruere omnes defessi, et corpora saltu ad terram misere aut ignibus aegra dedere. Iamque adeo super unus eram, cum limina Vestae seruantem et tacitam secreta in sede latentem Tyndarida aspicio: dant clara incendia lucem [2,570] erranti passimque oculos per cuncta ferenti. Illa sibi infestos euersa ob Pergama Teucros et poenas Danaum et deserti coniugis iras praemetuens, Troiae et patriae communis Erinys, abdiderat sese atque aris inuisa sedebat. 575 Exarsere ignes animo; subit ira cadentem ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas. 'Scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas aspiciet, partoque ibit regina triumpho, coniugiumque, domumque, patres, natosque uidebit, [2,580] Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris? Occiderit ferro Priamus, Troia arserit igni? Dardanium totiens sudarit sanguine litus? Non ita: namque etsi nullum memorabile nomen feminea in poena est, nec habet uictoria laudem, 585 extinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis laudabor poenas, animumque explesse iuuabit ultricis flammae, et cineres satiasse meorum.' Talia iactabam, et furiata mente ferebar : cum mihi se, non ante oculis tam clara, uidendam [2,590] obtulit et pura per noctem in luce refulsit alma parens, confessa deam, qualisque uideri caelicolis et quanta solet, dextraque prehensum continuit, roseoque haec insuper addidit ore: 'Nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras? 595 Quid furis, aut quonam nostri tibi cura recessit? Non prius aspicies, ubi fessum aetate parentem liqueris Anchisen; superet coniunxne Creusa, Ascaniusque puer? Quos omnes undique Graiae circum errant acies, et, ni mea cura resistat, [2,600] iam flammae tulerint inimicus et hauserit ensis. Non tibi Tyndaridis facies inuisa Lacaenae culpatusue Paris: diuom inclementia, diuom, has euertit opes sternitque a culmine Troiam. Aspice -- namque omnem, quae nunc obducta tuenti 605 mortalis hebetat uisus tibi et umida circum caligat, nubem eripiam; tu ne qua parentis iussa time, neu praeceptis parere recusa: -- hic, ubi disiectas moles auolsaque saxis saxa uides mixtoque undantem puluere fumum. [2,610] Neptunus muros magnoque emota tridenti fundamenta quatit, totamque a sedibus urbem eruit; hic Iuno Scaeas saeuissima portas prima tenet, sociumque furens a nauibus agmen ferro accincta uocat. 615 Iam summas arces Tritonia, respice, Pallas insedit, nimbo effulgens et Gorgone saeua. Ipse pater Danais animos uiresque secundas sufficit, ipse deos in Dardana suscitat arma. Eripe, nate, fugam, finemque impone labori. [2,620] Nusquam abero, et tutum patrio te limine sistam.' Dixerat, et spissis noctis se condidit umbris. Adparent dirae facies inimicaque Troiae numina magna deum. Tum uero omne mihi uisum considere in ignis 625 Ilium et ex imo uerti Neptunia Troia; ac ueluti summis antiquam in montibus ornum cum ferro accisam crebrisque bipennibus instant eruere agricolae certatim, -- illa usque minatur et tremefacta comam concusso uertice nutat, [2,630] uolneribus donec paulatim euicta, supremum congemuit, traxitque iugis auolsa ruinam. Descendo, ac ducente deo flammam inter et hostis expedior; dant tela locum, flammaeque recedunt. Atque ubi iam patriae peruentum ad limina sedis 635 antiquasque domos, genitor, quem tollere in altos optabam primum montis primumque petebam, abnegat excisa uitam producere Troia exsiliumque pati. 'Vos O, quibus integer aeui sanguis,' ait 'solidaeque suo stant robore uires, [2,640] uos agitate fugam: me si caelicolae uoluissent ducere uitam, has mihi seruassent sedes. Satis una superque uidimus exscidia et captae superauimus urbi. Sic O, sic positum adfati discedite corpus. 645 Ipse manu mortem inueniam; miserebitur hostis exuuiasque petet; facilis iactura sepulcri. Iam pridem inuisus diuis et inutilis annos demoror, ex quo me diuom pater atque hominum rex fulminis adflauit uentis et contigit igni.' [2,650] Talia perstabat memorans, fixusque manebat. Nos contra effusi lacrimis, coniunxque Creusa Ascaniusque omnisque domus, ne uertere secum cuncta pater fatoque urguenti incumbere uellet. Abnegat, inceptoque et sedibus haeret in isdem. 655 Rursus in arma feror, mortemque miserrimus opto: nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur? 'Mene efferre pedem, genitor, te posse relicto sperasti, tantumque nefas patrio excidit ore? Si nihil ex tanta Superis placet urbe relinqui, [2,660] et sedet hoc animo, perituraeque addere Troiae teque tuosque iuuat, patet isti ianua leto, iamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus, natum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras. Hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignis 665 eripis, ut mediis hostem in penetralibus, utque Ascanium patremque meum iuxtaque Creusam alterum in alterius mactatos sanguine cernam? Arma, uiri, ferte arma; uocat lux ultima uictos. Reddite me Danais; sinite instaurata reuisam [2,670] proelia: Numquam omnes hodie moriemur inulti.' Hinc ferro accingor rursus clipeoque sinistram insertabam aptans, meque extra tecta ferebam. Ecce autem complexa pedes in limine coniunx haerebat, paruumque patri tendebat Iulum: 675 'Si periturus abis, et nos rape in omnia tecum; sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis, hanc primum tutare domum. Cui paruus Iulus, cui pater et coniunx quondam tua dicta relinquor?' Talia uociferans gemitu tectum omne replebat, [2,680] cum subitum dictuque oritur mirabile monstrum. Namque manus inter maestorumque ora parentum ecce leuis summo de uertice uisus Iuli fundere lumen apex, tactuque innoxia mollis lambere flamma comas et circum tempora pasci. 685 Nos pauidi trepidare metu, crinemque flagrantem excutere et sanctos restinguere fontibus ignis. At pater Anchises oculos ad sidera laetus extulit, et caelo palmas cum uoce tetendit: 'Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis, [2,690] aspice nos; hoc tantum, et, si pietate meremur, da deinde auxilium, pater, atque haec omina firma.' Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore intonuit laeuum, et de caelo lapsa per umbras stella facem ducens multa cum luce cucurrit. 695 Illam, summa super labentem culmina tecti, cernimus Idaea claram se condere silua signantemque uias; tum longo limite sulcus dat lucem, et late circum loca sulphure fumant. Hic uero uictus genitor se tollit ad auras, [2,700] adfaturque deos et sanctum sidus adorat. 'Iam iam nulla mora est; sequor et qua ducitis adsum. Di patrii, seruate domum, seruate nepotem. Vestrum hoc augurium, uestroque in numine Troia est. Cedo equidem, nec, nate, tibi comes ire recuso.' 705 Dixerat ille; et iam per moenia clarior ignis auditur, propiusque aestus incendia uoluunt. 'Ergo age, care pater, ceruici imponere nostrae; ipse subibo umeris, nec me labor iste grauabit: quo res cumque cadent, unum et commune periclum, [2,710] una salus ambobus erit. Mihi paruus Iulus sit comes, et longe seruet uestigia coniunx: uos, famuli, quae dicam, animis aduertite uestris. Est urbe egressis tumulus templumque uetustum desertae Cereris, iuxtaque antiqua cupressus 715 religione patrum multos seruata per annos. Hanc ex diuerso sedem ueniemus in unam. Tu, genitor, cape sacra manu patriosque Penatis; me, bello e tanto digressum et caede recenti, attrectare nefas, donec me flumine uiuo [2,720] abluero.' Haec fatus, latos umeros subiectaque colla ueste super fuluique insternor pelle leonis, succedoque oneri; dextrae se paruus Iulus implicuit sequiturque patrem non passibus aequis; 725 pone subit coniunx: ferimur per opaca locorum; et me, quem dudum non ulla iniecta mouebant tela neque aduerso glomerati ex agmine Grai, nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis suspensum et pariter comitique onerique timentem. [2,730] Iamque propinquabam portis, omnemque uidebar euasisse uiam, subito cum creber ad auris uisus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram prospiciens; 'Nate' exclamat, 'fuge nate, propinquant. Ardentis clipeos atque aera micantia cerno!' -- 735 Hic mihi nescio quod trepido male numen amicum confusam eripuit mentem. Namque auia cursu dum sequor, et nota excedo regione uiarum, heu, misero coniunx fatone erepta Creusa substitit, errauitne uia, seu lassa resedit, [2,740] incertum; nec post oculis est reddita nostris. Nec prius amissam respexi animumque reflexi, quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam uenimus; hic demum collectis omnibus una defuit, et comites natumque uirumque fefellit. 745 Quem non incusaui amens hominumque deorumque, aut quid in euersa uidi crudelius urbe? Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque Penatis commendo sociis et curua ualle recondo; ipse urbem repeto et cingor fulgentibus armis. [2,750] Stat casus renouare omnis, omnemque reuerti per Troiam, et rursus caput obiectare periclis. Principio muros obscuraque limina portae, qua gressum extuleram, repeto, et uestigia retro obseruata sequor per noctem et lumine lustro. 755 Horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent. Inde domum, si forte pedem, si forte tulisset, me refero: inruerant Danai, et tectum omne tenebant. Ilicet ignis edax summa ad fastigia uento uoluitur; exsuperant flammae, furit aestus ad auras. [2,760] Procedo et Priami sedes arcemque reuiso. Et iam porticibus uacuis Iunonis asylo custodes lecti Phoenix et dirus Ulixes praedam adseruabant. Huc undique Troia gaza incensis erepta adytis, mensaeque deorum, 765 crateresque auro solidi, captiuaque uestis congeritur; pueri et pauidae longo ordine matres stant circum. Ausus quin etiam uoces iactare per umbram impleui clamore uias, maestusque Creusam [2,770] nequiquam ingeminans iterumque iterumque uocaui. Quaerenti et tectis urbis sine fine furenti infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae uisa mihi ante oculos et nota maior imago. Obstipui, steteruntque comae et uox faucibus haesit. 775 Tum sic adfari et curas his demere dictis : 'Quid tantum insano iuuat indulgere dolori, O dulcis coniunx? Non haec sine numine diuom eueniunt; nec te hinc comitem asportare Creusam fas, aut ille sinit superi regnator Olympi. [2,780] Longa tibi exsilia, et uastum maris aequor arandum, et terram Hesperiam uenies, ubi Lydius arua inter opima uirum leni fluit agmine Thybris: illic res laetae regnumque et regia coniunx parta tibi. Lacrimas dilectae pelle Creusae. 785 Non ego Myrmidonum sedes Dolopumue superbas aspiciam, aut Graiis seruitum matribus ibo, Dardanis, et diuae Veneris nurus. Sed me magna deum genetrix his detinet oris: iamque uale, et nati serua communis amorem.' [2,790] Haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa uolentem dicere deseruit, tenuisque recessit in auras. Ter conatus ibi collo dare bracchia circum: ter frustra comprensa manus effugit imago, par leuibus uentis uolucrique simillima somno. 795 Sic demum socios consumpta nocte reuiso. Atque hic ingentem comitum adfluxisse nouorum inuenio admirans numerum, matresque uirosque, collectam exsilio pubem, miserabile uolgus. Undique conuenere, animis opibusque parati, [2,800] in quascumque uelim pelago deducere terras. Iamque iugis summae surgebat Lucifer Idae ducebatque diem, Danaique obsessa tenebant limina portarum, nec spes opis ulla dabatur; cessi, et sublato montes genitore petiui.