[12,0] LIBER XII. (12,1) Nondum cuncta polo uigil inclinauerat astra ortus et instantem cornu tenuiore uidebat Luna diem, trepidas ubi iam Tithonia nubes discutit ac reduci magnum parat aethera Phoebo: 5 agmina iam raris Dircaea penatibus errant, noctis questa moras; quamuis tunc otia tandem et primus post bella sopor, tamen aegra quietem pax fugat et saeui meminit uictoria belli. uix primo proferre gradum et munimina ualli (12,10) soluere, uix totas reserare audacia portas; stant ueteres ante ora metus campique uacantis horror: ut adsiduo iactatis aequore tellus prima labat, sic attoniti nil comminus ire mirantur fusasque putant adsurgere turmas. 15 sic ubi perspicuae scandentem limina turris Idaliae uolucres fuluum aspexere draconem, intus agunt natos et feta cubilia uallant unguibus imbellesque citant ad proelia pennas; mox ruerit licet ille retro, tamen aera nudum (12,20) candida turba timet, tandemque ingressa uolatus horret et a mediis etiamnum respicit astris. itur in exanguem populum bellique iacentis reliquias, quacumque dolor luctusque, cruenti, exegere, duces; hi tela, hi corpora, at illi 25 caesorum tantum ora uident alienaque iuxta pectora; pars currus deflent uiduisque loquuntur, hoc solum quia restat, equis; pars oscula figunt uulneribus magnis et de uirtute queruntur. frigida digeritur strages: patuere recisae (12,30) cum capulis hastisque manus mediisque sagittae luminibus stantes; multis uestigia caedis nulla: ruunt planctu pendente et ubique parato. at circum informes truncos miserabile surgit certamen qui iusta ferant, qui funera ducant. 35 saepe etiam hostiles (lusit Fortuna parumper) decepti fleuere uiros; nec certa facultas noscere quem miseri uitent calcentue cruorem. at quibus est inlaesa domus uacuique doloris, aut deserta uagi Danaum tentoria lustrant (12,40) inmittuntque faces, aut (quae post bella uoluptas) quaerunt dispersi iaceat quo puluere Tydeus, an rapti pateat specus auguris, aut ubi diuum hostis, an aetheriae uiuant per membra fauillae. iam lacrimis exempta dies, nec serus abegit 45 Vesper: amant miseri lamenta malisque fruuntur. nec subiere domos, sed circum funera pernox turba sedet, uicibusque datis alterna gementes igne feras planctuque fugant; nec dulcibus astris uicta, nec adsiduo coierunt lumina fletu. [12,50] tertius Aurorae pugnabat Lucifer, et iam montibus orbatis, lucorum gloria, magnae Teumesi uenere trabes et amica Cithaeron silua rogis; ardent excisae uiscera gentis molibus extructis: supremo munere gaudent 55 Ogygii manes; queritur miserabile Graium nuda cohors uetitumque gemens circumuolat ignem. accipit et saeui manes Eteoclis iniquos haudquaquam regalis honos; Argiuus haberi frater iussus adhuc atque exule pellitur umbra. (12,60) at non plebeio fumare Menoecea busto rex genitor Thebaeque sinunt, nec robora uilem struxerunt de more rogum, sed bellicus agger curribus et clipeis Graiorumque omnibus armis sternitur; hostiles super ipse, ut uictor, aceruos 65 pacifera lauro crinem uittisque decorus accubat: haud aliter quam cum poscentibus astris laetus in accensa iacuit Tirynthius Oeta. spirantes super inferias, captiua Pelasgum corpora frenatosque, pater, solacia sorti (12,70) bellorum, mactabat equos; his arduus ignis palpitat, et gemitus tandem erupere paterni: 'o nisi magnanimae nimius te laudis inisset ardor, Echionios mecum uenerande penates atque ultra recture puer, uenientia qui nunc 75 gaudia et ingratum mihi munus acerbas! tu superum conuexa licet coetusque perenni (credo equidem) uirtute colas, mihi flebile semper numen eris; ponant aras excelsaque Thebae templa dicent: uni fas sit lugere parenti. (12,80) et nunc heu quae digne tibi sollemnia quasue largiar exequias? nec si fatale potestas Argos et impulsas cineri miscere Mycenas, meque super, cui uita (nefas!) et sanguine nati partus honos. eademne dies, eadem impia bella 85 te, puer, et diros misere in Tartara fratres? et nunc Oedipodi par est fortuna doloris ac mihi? quam similes gemimus, bone Iuppiter, umbras! accipe, nate, tui noua libamenta triumphi, accipe et hoc regimen dextrae frontisque superbae (12,90) uincula, quae patri minimum laetanda dedisti. regem te, regem tristes Eteocleos umbrae aspiciant.' simul haec dicens crinemque manumque destruit, accensaque iterat uiolentius ira: 'saeuum agedum inmitemque uocent si funera Lernae 95 tecum ardere ueto; longos utinam addere sensus corporibus caeloque animas Ereboque nocentes pellere fas, ipsumque feras, ipsum unca uolucrum ora sequi atque artus regum monstrare nefandos! ei mihi, quod positos humus alma diesque resoluet! [12,100] quare iterum repetens iterumque edico: suprema ne quis ope et flammis ausit iuuisse Pelasgos; aut nece facta luet numeroque explebit adempta corpora; per superos magnumque Menoecea iuro.' dixit, et abreptum comites in tecta ferebant. 105 flebilis interea uacuis comitatus ab Argis (fama trahit miseras) orbae uiduaeque ruebant Inachides ceu capta manus; sua uulnera cuique, par habitus cunctis, deiecti in pectora crines accinctique sinus; manant lacera ora cruentis (12,110) unguibus, et molles planctu creuere lacerti. prima per attonitas nigrae regina cateruae, tristibus inlabens famulis iterumque resurgens, quaerit inops Argia uias; non regia cordi, non pater: una fides, unum Polynicis amati 115 nomen in ore sedet; Dircen infaustaque Cadmi moenia posthabitis uelit incoluisse Mycenis. proxima Lernaeo Calydonidas agmine mixtas Tydeos exequiis trahit haud cessura sorori Deipyle; scelus illa quidem morsusque profanos (12,120) audierat miseranda uiri, sed cuncta iacenti infelix ignoscit amor. post aspera uisu, ac deflenda tamen, digno plangore Nealce Hippomedonta ciens. uatis mox impia coniunx heu uacuos positura rogos. postrema gementum 125 agmina Maenaliae ducit comes orba Dianae, et grauis Euadne: dolet haec queriturque labores audacis pueri, magni memor illa mariti it toruum lacrimans summisque irascitur astris. illas et lucis Hecate speculata Lycaeis (12,130) prosequitur gemitu, duplexque ad litus euntes planxit ab Isthmiaco genetrix Thebana sepulcro, noctiuagumque gregem, quamuis sibi luget, Eleusin fleuit et arcanos errantibus extulit ignes. ipsa per auersos ducit Saturnia calles 135 occultatque uias, ne plebs congressa suorum ire uetet pereatque ingentis gloria coepti. nec non functa ducum refouendi corpora curam Iris habet, putresque arcanis roribus artus ambrosiaeque rigat sucis, ut longius obstent (12,140) expectentque rogum et flammas non ante fatiscant. squalidus ecce genas et inani uulnere pallens Ornytus (hic socio desertus ab agmine, tardat plaga recens) timido secreta per auia furto debile carpit iter fractaeque innititur hastae. 145 isque ubi mota nouo stupuit loca sola tumultu femineumque gregem, quae iam super agmina Lernae sola uidet, non ille uiam causasue requirit, quippe patent, maesto sed sic prior occupat ore: 'quo, miserae, quo fertis iter? funusne peremptis [12,150] speratis cineremque uiris? stat peruigil illic umbrarum custos inhumataque corpora regi adnumerat. nusquam lacrimae, procul usque fugati accessus hominum: solis auibusque ferisque ire licet. uestrisne Creon dabit aequus honorem 155 luctibus? inmites citius Busiridos aras Odrysiique famem stabuli Siculosque licebit exorare deos; rapiet fortasse precantes, si mens nota mihi, nec coniugialia supra funera sed caris longe mactabit ab umbris. (12,160) quin fugitis, dum tuta uia est, Lernamque reuersae nomina, quod superest, uacuis datis orba sepulcris absentesque animas ad inania busta uocatis? aut uos Cecropiam (prope namque et Thesea fama est Thermodontiaco laetum remeare triumpho) 165 imploratis opem? bello cogendus et armis in mores hominemque Creon.' sic fatus, at illis horruerunt lacrimae, stupuitque inmanis eundi impetus, atque uno uultus pallore gelati. non secus adflauit molles si quando iuuencas (12,170) tigridis Hyrcanae ieiunum murmur, et ipse auditu turbatus ager, timor omnibus ingens quae placeat, quos illa fames escendat in armos. continuo discors uario sententia motu scinditur: his Thebas tumidumque ambire Creonta, 175 his placet Actaeae si quid clementia gentis adnuat; extremum curarum ac turpe reuerti. hic non femineae subitum uirtutis amorem colligit Argia, sexuque inmane relicto tractat opus: placet (egregii spes dura pericli!) (12,180) comminus infandi leges accedere regni, quo Rhodopes non ulla nurus nec alumna niuosi Phasidis innuptis uallata cohortibus iret. tunc mouet arte dolum, quo semet ab agmine fido segreget, inmitesque deos regemque cruentum 185 contemptrix animae et magno temeraria luctu prouocet; hortantur pietas ignesque pudici. ipse etiam ante oculos omni manifestus in actu, nunc hospes miserae, primas nunc sponsus ad aras, nunc mitis coniunx, nunc iam sub casside torua (12,190) maestus in amplexu multumque a limine summo respiciens: sed nulla animo uersatur imago crebrior Aonii quam quae de sanguine campi nuda uenit poscitque rogos. his anxia mentem aegrescit furiis et, qui castissumus ardor, 195 funus amat; tunc ad comites conuersa Pelasgas, 'uos' ait 'Actaeas acies Marathoniaque arma elicite, aspiretque pio Fortuna labori. me sinite Ogygias, tantae quae sola ruinae causa fui, penetrare domos et fulmina regni [12,200] prima pati; nec surda ferae pulsabimus urbis limina: sunt illic soceri mihi suntque sorores coniugis, et Thebas haud ignoranda subibo. ne tantum reuocate gradus: illo impetus ingens auguriumque animi.' nec plura, unumque Menoeten 205 (olim hic uirginei custos monitorque pudoris) eligit et, quamquam rudis atque ignara locorum, praecipites gressus, qua uenerat Ornytus, aufert. atque ubi uisa procul socias liquisse malorum, 'anne' ait 'hostiles ego te tabente per agros (12,210) (heu dolor!) expectem quaenam sententia lenti Theseos, an bello proceres, an dexter haruspex adnuat? interea funus decrescit, et uncis alitibus (non hos potius?) supponimus artus. et nunc me duram, si quis tibi sensus ad umbras, 215 me tardam Stygiis quereris, fidissime, diuis. heu si nudus adhuc, heu si iam forte sepultus: nostrum utrumque nefas; adeo uis nulla dolenti? Mors nusquam saeuusque Creon? hortaris euntem, Ornyte!' sic dicens magno Megareia praeceps (12,220) arua rapit passu, demonstrat proxima quisque obuius horrescitque habitus miseramque ueretur. uadit atrox uisu, nil corde nec aure pauescens, et nimiis confisa malis propiorque timeri: nocte uelut Phrygia cum lamentata resultant 225 Dindyma, pinigeri rapitur Simoentis ad amnem dux uesana chori, cuius dea sanguine lecto ipsa dedit ferrum et uittata fronde notauit. iam pater Hesperio flagrantem gurgite currum abdiderat Titan, aliis rediturus ab undis, (12,230) cum tamen illa grauem luctu fallente laborem nescit abisse diem: nec caligantibus aruis terretur, nec frangit iter per et inuia saxa lapsurasque trabes nemorumque arcana (sereno nigra die) caecisque incisa noualia fossis, 235 per fluuios secura uadi, somnosque ferarum praeter et horrendis infesta cubilia monstris. tantum animi luctusque ualent! pudet ire Menoeten tardius, inualidaeque gradum miratur alumnae. quas non illa domos pecudumque hominumque modesto (12,240) pulsauit gemitu? quotiens amissus eunti limes, et errantem comitis solacia flammae destituunt gelidaeque facem uicere tenebrae! iamque supinantur fessis lateque fatiscunt Penthei deuexa iugi, cum pectore anhelo 245 iam prope deficiens sic incipit orsa Menoetes: 'haud procul, exacti si spes non blanda laboris, Ogygias, Argia, domos et egena sepulcri busta iacere reor: graue comminus aestuat aer sordidus, et magnae redeunt per inane uolucres. [12,250] haec illa est crudelis humus, nec moenia longe. cernis ut ingentes murorum porrigat umbras campus et e speculis moriens intermicet ignis? moenia sunt iuxta.' modo nox magis ipsa tacebat, solaque nigrantes laxabant astra tenebras. 255 horruit Argia, dextramque ad moenia tendens: 'urbs optata prius, nunc tecta hostilia, Thebae, et tamen, inlaesas si reddis coniugis umbras, sic quoque dulce solum, cernis quo praedita cultu, qua stipata manu, iuxta tua limina primum (12,260) Oedipodis magni uenio nurus? improba non sunt uota: rogos hospes planctumque et funera posco. illum, oro, extorrem regni belloque fugatum, illum, quem solio non es dignata paterno, redde mihi. tuque, oro, ueni, si manibus ulla 265 effigies errantque animae post membra solutae, tu mihi pande uias, tuaque ipse ad funera deduc, si merui.' dixit, tectumque adgressa propinquae pastorale casae reficit spiramina fessi ignis, et horrendos inrumpit turbida campos. (12,270) qualis ab Aetnaeis accensa lampade saxis orba Ceres magnae uariabat imagine flammae Ausonium Siculumque latus, uestigia nigri raptoris uastosque legens in puluere sulcos; illius insanis ululatibus ipse remugit 275 Enceladus ruptoque uias inluminat igni: Persephonen amnes siluae freta nubila clamant, Persephonen tantum Stygii tacet aula mariti. admonet attonitam fidus meminisse Creontis altor et occulto summittere lampada furto. (12,280) regina Argolicas modo formidata per urbes, uotum inmane procis spesque augustissima gentis, nocte sub infesta, nullo duce et hoste propinquo, sola per offensus armorum et lubrica tabo gramina, non tenebras, non circumfusa tremescens 285 concilia umbrarum atque animas sua membra gementes, saepe gradu caeco ferrum calcataque tela dissimulat, solusque labor uitasse iacentes, dum funus putat omne suum, uisuque sagaci rimatur positos et corpora prona supinat (12,290) incumbens, queriturque parum lucentibus astris. forte soporiferas caeli secreta per umbras Iuno, sinu magni semet furata mariti, Theseos ad muros, ut Pallada flecteret, ibat, supplicibusque piis faciles aperiret Athenas. 295 atque ubi per campos errore fatiscere uano inmeritam Argian supero respexit ab axe, indoluit uisu, et lunaribus obuia bigis aduertit uultum placidaque ita uoce locuta est: 'da mihi poscenti munus breue, Cynthia, si quis [12,300] est Iunonis honos; certe Iouis improba iussu ter noctem Herculeam : ueteres sed mitto querelas: en locus officio. cultrix placitissima nostri Inachis Argia cernis qua nocte uagetur nec reperire uirum densis queat aegra tenebris? 305 et tibi nimbosum languet iubar: exere, quaeso, cornua, et adsueto propior premat orbita terras. hunc quoque, qui curru madidas tibi pronus habenas ducit, in Aonios uigiles demitte Soporem.' uix ea, cum scissis magnum dea nubibus orbem (12,310) protulit; expauere umbrae, fulgorque recisus sideribus; uix ipsa tulit Saturnia flammas. primum per campos infuso lumine pallam coniugis ipsa suos noscit miseranda labores, quamquam texta latent suffusaque sanguine maeret 315 purpura; dumque deos uocat et de funere caro hoc superesse putat, uidet ipsum in puluere paene calcatum. fugere animus uisusque sonusque, inclusitque dolor lacrimas; tum corpore toto sternitur in uultus animamque per oscula quaerit (12,320) absentem, pressumque comis ac ueste cruorem seruatura legit. mox tandem uoce reuersa: 'hunc ego te, coniunx, ad debita regna profectum ductorem belli generumque potentis Adrasti aspicio, talisque tuis occurro triumphis? 325 huc attolle genas defectaque lumina: uenit ad Thebas Argia tuas; age, moenibus induc et patrios ostende lares et mutua redde hospitia. heu quid ago? proiectus caespite nudo hoc patriae telluris habes. quae iurgia? certe (12,330) imperium non frater habet! nullasne tuorum mouisti lacrimas? ubi mater, ubi incluta fama Antigone? mihi nempe iaces, mihi uictus es uni! dicebam: "quo tendis iter? quid sceptra negata poscis? habes Argos, soceri regnabis in aula; 335 hic tibi longus honos, hic indiuisa potestas." quid queror? ipsa dedi bellum maestumque rogaui ipsa patrem ut talem nunc te complexa tenerem. sed bene habet, superi, gratum est, Fortuna; peracta spes longinqua uiae: totos inuenimus artus. (12,340) ei mihi, sed quanto descendit uulnus hiatu! hoc frater? qua parte, precor, iacet ille nefandus praedator? uincam uolucres (sit adire potestas) excludamque feras; an habet funestus et ignes? sed nec te flammis inopem tua terra uidebit: 345 ardebis lacrimasque feres quas ferre negatum regibus, aeternumque tuo famulata sepulcro durabit deserta fides, testisque dolorum natus erit, paruoque torum Polynice fouebo.' ecce alios gemitus aliamque ad busta ferebat [12,350] Antigone miseranda facem, uix nacta petitos moenibus egressus; illam nam tempore in omni attendunt uigiles et rex iubet ipse timeri, contractaeque uices et crebrior excubat ignis. ergo deis fratrique moras excusat et amens, 355 ut paulum inmisso cessit statio horrida somno, erumpit muris: fremitu quo territat agros uirginis ira leae, rabies cui libera tandem et primus sine matre furor. nec longa morata, quippe trucem campum et positus quo puluere frater (12,360) nouerat. atque illam contra uidet ire Menoetes, cui uacat, et carae gemitus compescit alumnae. cum tamen erectas extremus uirginis aures accessit sonus, utque atra sub ueste comisque squalentem et crasso foedatam sanguine uultus 365 astrorum radiis et utraque a lampade uidit, 'cuius' ait 'manes, aut quae temeraria quaeris nocte mea?' nihil illa diu, sed in ora mariti deicit inque suos pariter uelamina uultus, capta metu subito paulumque oblita doloris. (12,370) hoc magis increpitans suspecta silentia perstat Antigone, comitemque premens ipsamque; sed ambo deficiunt fixique silent. tandem ora retexit Argia, corpusque tamen complexa profatur: 'si quid in hoc ueteri bellorum sanguine mecum 375 quaesitura uenis, si tu quoque dura Creontis iussa times, possum tibi me confisa fateri. si misera es (certe lacrimas lamentaque cerno), iunge, age, iunge fidem: proles ego regis Adrasti (ei mihi! num quis adest?) cari Polynicis ad ignes, (12,380) etsi regna uetant.' stupuit Cadmeia uirgo intremuitque simul dicentemque occupat ultro: 'mene igitur sociam (pro fors ignara!) malorum, mene times? mea membra tenes, mea funera plangis. cedo, tene, pudet heu! pietas ignaua sororis! 385 haec prior : 'hic pariter lapsae iunctoque per ipsum amplexu miscent auidae lacrimasque comasque, partitaeque artus redeunt alterna gementes ad uultum et cara uicibus ceruice fruuntur. dumque modo haec fratrem memorat, nunc illa maritum, (12,390) mutuaque exorsae Thebas Argosque renarrant, longius Argia miseros reminiscitur actus: 'per tibi furtiui sacrum commune doloris, per socios manes et conscia sidera iuro: non hic amissos, quamquam uagus exul, honores, 395 non gentile solum, carae non pectora matris, te cupiit unam noctesque diesque locutus Antigonen; ego cura minor facilisque relinqui. tu tamen ex celsa sublimem forsitan arce ante nefas Grais dantem uexilla maniplis [12,400] uidisti, teque ille acie respexit ab ipsa ense salutatam et nutantis uertice coni: nos procul. extremas sed quis deus egit in iras? nil uestrae ualuere preces? tibine iste negauit oranti?' causas ac tristia reddere fata 405 coeperat Antigone; fidus comes admonet ambas: 'heia agite inceptum potius! iam sidera pallent uicino turbata die, perferte laborem, tempus erit lacrimis, accenso flebitis igne.' haud procul Ismeni monstrabant murmura ripas, (12,410) qua turbatus adhuc et sanguine decolor ibat. huc laceros artus socio conamine portant inualidae, iungitque comes non fortior ulnas. sic Hyperionium trepido Phaethonta sorores fumantem lauere Pado; uixdum ille sepulcro 415 conditus, et flentes stabant ad flumina siluae. ut sanies purgata uado membrisque reuersus mortis honos, ignem miserae post ultima quaerunt oscula; sed gelidae circum exanimesque fauillae putribus in foueis, atque omnia busta quiescunt. (12,420) stabat adhuc, seu forte, rogus, seu numine diuum, cui torrere datum saeuos Eteocleos artus, siue locum monstris iterum Fortuna parabat, seu dissensuros seruauerat Eumenis ignes. hic tenuem nigris etiamnum aduiuere lucem 425 roboribus pariter cupidae uidere, simulque flebile gauisae; nec adhuc quae busta repertum, sed placidus quicumque rogant mitisque supremi admittat cineris consortem et misceat umbras. ecce iterum fratres: primos ut contigit artus (12,430) ignis edax, tremuere rogi et nouus aduena busto pellitur; exundant diuiso uertice flammae alternosque apices abrupta luce coruscant. pallidus Eumenidum ueluti commiserit ignes Orcus, uterque minax globus et conatur uterque 435 longius; ipsae etiam commoto pondere paulum secessere trabes. conclamat territa uirgo: 'occidimus, functasque manu stimulauimus iras. frater erat; quis enim accessus ferus hospitis umbrae pelleret? en clipei fragmen semustaque nosco (12,440) cingula, frater erat! cernisne ut flamma recedat concurratque tamen? uiuunt odia improba, uiuunt. nil actum bello; miseri, sic dum arma mouetis uicit nempe Creon! nusquam iam regna: quis ardor? cui furitis? sedate minas; tuque exul ubique, 445 semper inops aequi, iam cede (hoc nupta precatur, hoc soror), aut saeuos mediae ueniemus in ignes.' uix ea, cum subitus campos tremor altaque tecta impulit adiuuitque rogi discordis hiatus, et uigilum turbata quies, quibus ipse malorum [12,450] fingebat simulacra Sopor: ruit ilicet omnem prospectum lustrans armata indagine miles. illos instantes senior timet unus; at ipsae ante rogum saeuique palam spreuisse Creontis imperia et furtum claro plangore fatentur 455 securae, quippe omne uident fluxisse cadauer. ambitur saeua de morte animosaque leti spes furit: haec fratris rapuisse, haec coniugis artus contendunt uicibusque probant: 'ego corpus', 'ego ignes', 'me pietas', 'me duxit amor'. deposcere saeua (12,460) supplicia et dextras iuuat insertare catenis. nusquam illa alternis modo quae reuerentia uerbis, iram odiumque putes; tantus discordat utrimque clamor, et ad regem qui deprendere trahuntur. at procul Actaeis dextra iam Pallade muris 465 Iuno Phoroneas inducit praeuia matres attonitas, non ipsa minus, coetumque gementem conciliat populis et fletibus addit honorem. ipsa manu ramosque oleae uittasque precantes tradit, et obtenta summittere lumina palla (12,470) et praeferre docet uacuas sine manibus urnas. omnis Erectheis effusa penatibus aetas tecta uiasque replent: unde hoc examen et una tot miserae? necdum causas nouere malorum, iamque gemunt. dea conciliis se miscet utrisque 475 cuncta docens, qua gente satae, quae funera plangant quidue petant; uariis nec non adfatibus ipsae Ogygias leges inmansuetumque Creonta multum et ubique fremunt. Geticae non plura queruntur hospitibus tectis trunco sermone uolucres, (12,480) cum duplices thalamos et iniquum Terea clamant. urbe fuit media nulli concessa potentum ara deum, mitis posuit Clementia sedem, et miseri fecere sacram; sine supplice numquam illa nouo, nulla damnauit uota repulsa. 485 auditi quicumque rogant, noctesque diesque ire datum et solis numen placare querelis. parca superstitio: non turea flamma nec altus accipitur sanguis: lacrimis altaria sudant, maestarumque super libamina secta comarum (12,490) pendent et uestes mutata sorte relictae. mite numus circa cultuque insigne uerendo, uittatae laurus et supplicis arbor oliuae. nulla autem effigies, nulli commissa metallo forma dei: mentes habitare et pectora gaudet. 495 semper habet trepidos, semper locus horret egenis coetibus, ignotae tantum felicibus arae. fama est defensos acie post busta paterni numinis Herculeos sedem fundasse nepotes. fama minor factis: ipsos nam credere dignum [12,500] caelicolas, tellus quibus hospita semper Athenae, ceu leges hominemque nouum ritusque sacrorum seminaque in uacuas hinc descendentia terras, sic sacrasse loco commune animantibus aegris confugium, unde procul starent iraeque minaeque 505 regnaque, et a iustis Fortuna recederet aris. iam tunc innumerae norant altaria gentes: huc uicti bellis patriaque a sede fugati regnorumque inopes scelerumque errore nocentes conueniunt pacemque rogant; mox hospita sedes (12,510) uicit et Oedipodae Furias et funus Olynthi texit et a misero matrem summouit Oreste. huc uulgo monstrante locum manus anxia Lernae deueniunt, cedunt miserorum turba priorum. uix ibi, sedatis requierunt pectora curis: 515 ceu patrio super alta grues Aquilone fugatae cum uidere Pharon; tunc aethera latius implent, tunc hilari clangore sonant; iuuat orbe sereno contempsisse niues et frigora soluere Nilo. iamque domos patrias Scythicae post aspera gentis (12,520) proelia laurigero subeuntem Thesea curru laetifici plausus missusque ad sidera uulgi clamor et emeritis hilaris tuba nuntiat armis. ante ducem spolia et, duri Mauortis imago, uirginei currus cumulataque fercula cristis 525 et tristes ducuntur equi truncaeque bipennes, quis nemora et solidam Maeotida caedere suetae, gorytique leues portantur et ignea gemmis cingula et informes dominarum sanguine peltae. ipsae autem nondum trepidae sexumue fatentur, (12,530) nec uulgare gemunt, aspernanturque precari, et tantum innuptae quaerunt delubra Mineruae. primus amor niueis uictorem cernere uectum quadriiugis; nec non populos in semet agebat Hippolyte, iam blanda genas patiensque mariti 535 foederis. hanc patriae ritus fregisse seueros Atthides oblique secum mirantur operto murmure, quod nitidi crines, quod pectora palla tota latent, magnis quod barbara semet Athenis misceat atque hosti ueniat paritura marito. (12,540) paulum et ab insessis maestae Pelopeides aris promouere gradum seriemque et dona triumphi mirantur, uictique animo rediere mariti. atque ubi tardauit currus et ab axe superbo explorat causas uictor poscitque benigna 545 aure preces, ausa ante alias Capaneia coniunx: 'belliger Aegide, subitae cui maxima laudis semina de nostris aperit Fortuna ruinis, non externa genus, dirae nec conscia noxae turba sumus: domus Argos erat regesque mariti, [12,550] non utinam et fortes! quid enim septena mouere castra et Agenoreos opus emendare penates? nec querimur caesos: haec bellica iura uicesque armorum; sed non Siculis exorta sub antris monstra nec Ossaei bello cecidere bimembres. 555 mitto genus clarosque patres: hominum, inclute Theseu, sanguis erant, homines, eademque in sidera, eosdem sortitus animarum alimentaque uestra creati, quos uetat igne Creon Stygiaeque a limine portae, ceu sator Eumenidum aut Lethaei portitor amnis, (12,560) summouet ac dubio caelique Erebique sub axe detinet. heu princeps Natura! ubi numina, ubi illest fulminis iniusti iaculator? ubi estis, Athenae? septima iam surgens trepidis Aurora iacentes auersatur equis; radios declinat et horret 565 stelligeri iubar omne poli; iam comminus ipsae pabula dira ferae campumque odere uolucres spirantem tabo et caelum uentosque grauantem. quantum etenim superesse rear? nuda ossa putremque uerrere permittat saniem. properate, uerendi (12,570) Cecropidae; uos ista decet uindicta, priusquam Emathii Thracesque dolent, quaeque extat ubique gens arsura rogis manesque habitura supremos. nam quis erit saeuire modus? bellauimus, esto; sed cecidere odia et tristes mors obruit iras. 575 tu quoque, ut egregios fama cognouimus actus, non trucibus monstris Sinin infandumque dedisti Cercyona, et saeuum uelles Scirona crematum. credo et Amazoniis Tanain fumasse sepulcris, unde haec arma refers; sed et hunc dignare triumphum. (12,580) da terris unum caeloque Ereboque laborem, si patrium Marathona metu, si tecta leuasti Cresia, nec fudit uanos anus hospita fletus. sic tibi non ullae socia sine Pallade pugnae, nec sacer inuideat paribus Tirynthius actis, 585 semper et in curru, semper te mater ouantem cernat, et inuictae nil tale precentur Athenae.' dixerat; excipiunt cunctae tenduntque precantes cum clamore manus; rubuit Neptunius heros permotus lacrimis; iusta mox concitus ira (12,590) exclamat: 'quaenam ista nouos induxit Erinys regnorum mores? non haec ego pectora liqui Graiorum abscedens, Scythiam Pontumque niualem cum peterem; nouus unde furor? uictumne putasti Thesea, dire Creon? adsum, nec sanguine fessum 595 crede; sitit meritos etiamnum haec hasta cruores. nulla mora est; uerte hunc adeo, fidissime Phegeu, cornipedem, et Tyrias inuectus protinus arces aut Danais edice rogos aut proelia Thebis.' sic ait oblitus bellique uiaeque laborum, [12,600] hortaturque suos uiresque instaurat anhelas: ut modo conubiis taurus saltuque recepto cum posuit pugnas, alio si forte remugit bellatore nemus, quamquam ora et colla cruento imbre madent, nouus arma parat campumque lacessens 605 dissimulat gemitus et uulnera puluere celat. ipsa metus Libycos seruatricemque Medusam pectoris incussa mouit Tritonia parma. protinus erecti toto simul agmine Thebas respexere angues; necdum Atticus ire parabat (12,610) miles, et infelix expauit classica Dirce. continuo in pugnas haud solum accensa iuuentus qui modo Caucasei comites rediere triumphi: omnis ad arma rudes ager extimulauit alumnos. conueniunt ultroque ducis uexilla sequuntur, 615 qui gelidum Braurona uiri, qui rura lacessunt Monychia et trepidis stabilem Piraeea nautis et nondum Eoo clarum Marathona triumpho. mittit in arma manus gentilibus hospita diuis Icarii Celeique domus uiridesque Melaenae, (12,620) diues et Aegaleos nemorum Parnesque benignus uitibus et pingui melior Lycabessos oliuae. uenit atrox Alaeus et olentis arator Hymetti, quaeque rudes thyrsos hederis uestistis, Acharnae. linquitur Eois longe speculabile proris 625 Sunion, unde uagi casurum in nomina ponti Cresia decepit falso ratis Aegea uelo. hos Salamis populos, illos Cerealis Eleusin horrida suspensis ad proelia misit aratris, et quos Callirhoe nouies errantibus undis (12,630) implicat, et raptae qui conscius Orithyiae celauit ripis Geticos Ilissos amores. ipse quoque in pugnas uacuatur collis, ubi ingens lis superum, dubiis donec noua surgeret arbor rupibus et longa refugum mare frangeret umbra. 635 isset et Arctoas Cadmea ad moenia ducens Hippolyte turmas: retinet iam certa tumentis spes uteri, coniunxque rogat dimittere curas Martis et emeritas thalamo sacrare pharetras. hos ubi uelle acies et dulci gliscere ferro (12,640) dux uidet, utque piis raptim dent oscula natis amplexusque breues, curru sic fatur ab alto: 'terrarum leges et mundi foedera mecum defensura cohors, dignas insumite mentes coeptibus: hac omnem diuumque hominumque fauorem 645 Naturamque ducem coetusque silentis Auerni stare palam est; illic Poenarum exercita Thebis agmina et anguicomae ducent uexilla sorores. ite alacres tantaeque, precor, confidite causae.' dixit, et emissa praeceps iter incohat hasta: [12,650] qualis Hyperboreos ubi nubilus institit axes Iuppiter et prima tremefecit sidera bruma, rumpitur Aeolia et longam indignata quietem tollit hiems animos uentosaque sibilat Arctos; tunc montes undaeque fremunt, tunc proelia caecis 655 nubibus et tonitrus insanaque fulmina gaudent. icta gemit tellus, uirides grauis ungula campos mutat, et innumeris peditumque equitumque cateruis expirat protritus ager, nec puluere crasso armorum lux uicta perit, sed in aethera longum (12,660) frangitur, et mediis ardent in nubibus hastae. noctem adeo placidasque operi iunxere tenebras, certamenque inmane uiris quo concita tendunt agmina: quis uisas proclamet ab aggere Thebas, cuius in Ogygio stet princeps lancea muro. 665 at procul ingenti Neptunius agmina Theseus angustat clipeo, propriaeque exordia laudis centum urbes umbone gerit centenaque Cretae moenia, seque ipsum monstrosi ambagibus antri hispida torquentem luctantis colla iuuenci (12,670) alternasque manus circum et nodosa ligantem bracchia et abducto uitantem cornua uultu. terror habet populos, cum saeptus imagine torua ingreditur pugnas, bis Thesea bisque cruentas caede uidere manus: ueteres reminiscitur actus 675 ipse tuens sociumque gregem metuendaque quondam limina et absumpto pallentem Cnosida filo. saeuus at interea ferro post terga reuinctas Antigonen uiduamque Creon Adrastida leto admouet; ambae hilares et mortis amore superbae (12,680) ensibus intentant iugulos regemque cruentum destituunt, cum dicta ferens Theseia Phegeus astitit. ille quidem ramis insontis oliuae pacificus, sed bella ciet bellumque minatur, grande fremens, nimiumque memor mandantis, et ipsum 685 iam prope, iam medios operire cohortibus agros ingeminans. stetit ambiguo Thebanus in aestu curarum, nutantque minae et prior ira tepescit. tunc firmat sese, fictumque ac triste renidens, 'paruane prostratis,' inquit, 'documenta Mycenis (12,690) sanximus? en iterum qui moenia nostra lacessant. accipimus, ueniant; sed ne post bella querantur: lex eadem uictis.' dicit, sed puluere crasso caligare diem et Tyrios iuga perdere montes aspicit; armari populos tamen armaque ferri 695 ipse iubet pallens, mediaeque in sedibus aulae Eumenidas subitas flentemque Menoecea cernit turbidus impositosque rogis gaudere Pelasgos. quis fuit ille dies, tanto cum sanguine Thebis pax inuenta perit! patriis modo fixa reuellunt [12,700] arma deis, clipeisque obducunt pectora fractis, et galeas humiles et adhuc sordentia tabo spicula: non pharetris quisquam, non ense decorus, non spectandus equo; cessat fiducia ualli, murorum patet omne latus, munimina portae 705 exposcunt: prior hostis habet; fastigia desunt: deiecit Capaneus; exanguis et aegra iuuentus iam nec coniugibus suprema nec oscula natis iungit, et attoniti nil optauere parentes. Atticus at contra, iubar ut clarescere ruptis (12,710) nubibus et solem primis aspexit in armis, desilit in campum, qui subter moenia nudos adseruat manes, dirisque uaporibus aegrum aera puluerea penitus sub casside ducens ingemit et iustas belli flammatur in iras. 715 hunc saltem miseris ductor Thebanus honorem largitur Danais, quod non super ipsa iacentum corpora belligeras acies Martemque secundum miscuit, aut lacera ne quid de strage nefandus perderet, eligitur saeuos potura cruores (12,720) terra rudis. iamque alternas in proelia gentes dissimilis Bellona ciet; non clamor utrimque, non utrimque tubae: stat debilis altera pubes summissos enses nequiquam ammentaque dextris laxa tenens; cedunt tellure, armisque reductis 725 ostentant ueteres etiamnum in sanguine plagas. iam nec Cecropiis idem ductoribus ardor, languescuntque minae et uirtus secura residit: uentorum uelut ira minor, nisi silua furentes impedit, insanique tacent sine litore fluctus. (12,730) ut uero aequoreus quercum Marathonida Theseus extulit, erectae cuius crudelis in hostes umbra cadit campumque trucem lux cuspidis implet, ceu pater Edonios Haemi de uertice Mauors impulerit currus, rapido mortemque fugamque 735 axe uehens, sic exanimes in terga reducit pallor Agenoridas; taedet fugientibus uti Thesea, nec facilem dignatur dextra cruorem. cetera plebeio desaeuit sanguine uitrus: sic iuuat exanimis proiectaque praeda canesque (12,740) degeneresque lupos, magnos alit ira leones. attamen Olenium Lamyrumque, hunc tela pharetra promentem, hunc saeui tollentem pondera saxi deicit, et triplici confisos robore gentis Alcetidas fratres, totidem quos eminus hastis 745 continuat; ferrum consumpsit pectore Phyleus, ore momordit Helops, umero transmisit Iapyx. iamque et quadriiugo celsum petit Haemona curru, horrendumque manu telum rotat: ille pauentes obliquauit equos; longo perlata tenore [12,750] transiit hasta duos, sitiebat uulnera nec non tertia, sed medio cuspis temone retenta est. sed solum uotis, solum clamore tremendo omnibus in turmis optat uocitatque Creonta. atque hunc diuersa bellorum in fronte maniplos 755 hortantem dictis frustraque extrema minantem conspicit; abscedunt comites: sed Thesea iussi linquebant fretique deis atque ipsius armis, ille tenet reuocatque suos; utque aequa notauit hinc atque hinc odia, extrema se colligit ira, (12,760) iam letale furens, atque audax morte futura, 'non cum peltiferis' ait 'haec tibi pugna puellis, uirgineas ne crede manus: hic cruda uirorum proelia, nos magnum qui Tydea quique furentem Hippomedonta neci Capaneaque misimus umbris 765 pectora. quae bellum praeceps amentia suasit, improbe? nonne uides, quos ulciscare, iacentes?' sic ait, et frustras periturum missile summo adflixit clipeo. risit uocesque manumque horridus Aegides, ferrataque arbore magnos (12,770) molitur iactus, nec non prius ore superbo intonat: 'Argolici, quibus haec datur hostia, manes, pandite Tartareum chaos ultricesque parate Eumenidas, uenit ecce Creon!' sic fatus, et auras dissipat hasta tremens; tunc, qua subtemine duro 775 multiplicem tenues iterant thoraca catenae, incidit: emicuit per mille foramina sanguis impius; ille oculis extremo errore solutis labitur. adsistit Theseus grauis armaque tollens, 'iamne dare extinctis iustos' ait 'hostibus ignes, (12,780) iam uictos operire placet? uade atra dature supplicia, extremique tamen secure sepulcri.' accedunt utrimque pio uexilla tumultu permiscentque manus; medio iam foedera bello, iamque hospes Theseus; orant succedere muris 785 dignarique domos. nec tecta hostilia uictor aspernatus init; gaudent matresque nurusque Ogygiae, qualis thyrso bellante subactus mollia laudabat iam marcidus orgia Ganges. ecce per aduersas Dircaei uerticis umbras (12,790) femineus quatit astra fragor, matresque Pelasgae decurrunt: quales Bacchea ad bella uocatae Thyiades amentes, magnum quas poscere credas aut fecisse nefas; gaudent lamenta nouaeque exultant lacrimae; rapit huc, rapit impetus illuc, 795 Thesea magnanimum quaerant prius, anne Creonta, anne suos: uidui ducunt ad corpora luctus. non ego, centena si quis mea pectora laxet uoce deus, tot busta simul uulgique ducumque, tot pariter gemitus dignis conatibus aequem: [12,800] turbine quo sese caris instrauerit audax ignibus Euadne fulmenque in pectore magno quaesierit; quo more iacens super oscula saeui corporis infelix excuset Tydea coniunx; ut saeuos narret uigiles Argia sorori; 805 Arcada quo planctu genetrix Erymanthia clamet, Arcada, consumpto seruantem sanguine uultus, Arcada, quem geminae pariter fleuere cohortes. uix nouus ista furor ueniensque implesset Apollo, et mea iam longo meruit ratis aequore portum. (12,810) Durabisne procul dominoque legere superstes, o mihi bissenos multum uigilata per annos Thebai? iam certe praesens tibi Fama benignum strauit iter coepitque nouam monstrare futuris. Iam te magnanimus dignatur noscere Caesar, 815 Itala iam studio discit memoratque iuuentus. uiue, precor; nec tu diuinam Aeneida tempta, sed longe sequere et uestigia semper adora. mox, tibi si quis adhuc praetendit nubila liuor, 819 occidet, et meriti post me referentur honores.