[17,0] LIBER DECIMUS SEPTIMUS. Hostis ut Ausoniis decederet aduena terris, fatidicae fuerant oracula prisca Sibyllae caelicolum Phrygia genetricem sede petitam Laomedonteae sacrandam moenibus urbis: 5 aduectum exciperet numen, qui lectus ab omni concilio patrum praesentis degeret aeui optimus. en nomen melius maiusque triumphis! iamque petita aderat Latia portante Cybebe puppe, atque ante omnis magno cedente senatu [17,10] obuius accitis properabat Scipio sacris, qui, genitus patruo ductoris ad Africa bella tunc lecti, multa fulgebat imagine auorum. isque ubi longinquo uenientia numina ponto accepit supplex palmis Tuscique sonora 15 Thybridis adduxit sublimis ad ostia puppim, femineae tum deinde manus subiere, per amnem quae traherent celsam religatis funibus alnum. circum arguta cauis tinnitibus aera, simulque certabant rauco resonantia tympana pulsu, [17,20] semiuirique chori, gemino qui Dindyma monte casta colunt, qui Dictaeo bacchantur in antro, quique Idaea iuga et lucos nouere silentis. hos inter fremitus ac laeto uota tumultu substitit adductis renuens procedere uinclis 25 sacra ratis subitisque uadis immobilis haesit. tum puppe a media magno clamore sacerdos: 'Parcite pollutis contingere uincula palmis et procul hinc, moneo, procul hinc, quaecumque profanae, ferte gradus nec uos casto miscete labori, [17,30] dum satis est monuisse deae. quod si qua pudica mente ualet, si qua inlaesi sibi corporis astat conscia, uel sola subeat pia munera dextra.' Hic, prisca ducens Clausorum ab origine nomen, Claudia, non aequa populi male credita fama, 35 in puppim uersis palmisque oculisque profatur: 'Caelicolum genetrix, numen, quod numina nobis cuncta creas, cuius proles terramque fretumque sideraque et manis regnorum sorte gubernant, si nostrum nullo uiolatum est crimine corpus, [17,40] testis, diua, ueni et facili me absolue carina.' tum secura capit funem, fremitusque leonum audiri uisus subito, et grauiora per auris nulla pulsa manu sonuerunt tympana diuae. fertur prona ratis (uentos impellere credas) 45 contraque aduersas ducentem praeuenit undas. extemplo maior cunctis spes pectora mulcet finem armis tandem finemque uenire periclis. Ipse alacer Sicula discedens Scipio terra abscondit late propulsis puppibus aequor, [17,50] cui numen pelagi placauerat hostia taurus, iactaque caeruleis innabant fluctibus exta. tunc a sede deum purumque per aethera lapsae armigerae Iouis ante oculos coepere uolucres aequoreas monstrare uias ac ducere classem. 55 augurium clangor laetum dabat. inde secuti tantum praegressos liquida sub nube uolatus quantum non frustra speculantum lumina seruant, litora Agenoreae tenuerunt perfida terrae. Nec segnis tanta in semet ueniente procella [17,60] Africa terribilem magno sub nomine molem regis opes contra et Massyla parauerat arma, spesque Syphax Libycis una et Laurentibus unus terror erat. campos pariter uallesque refusas litoraque implerat nullo decorare tapete 65 cornipedem Nomas adsuetus, densaeque per auras condebant iaculis stridentibus aethera nubes. immemor hic dextraeque datae iunctique per aras foederis, et mensas testis atque hospita iura fasque fidemque simul, prauo mutatus amore, [17,70] ruperat atque toros regni mercede pararat. uirgo erat eximia specie claroque parente, Hasdrubalis proles, thalamis quam cepit ut altis, ceu face succensus prima taedaque iugali, uertit opes gener ad Poenos, Latiaeque soluto 75 foedere amicitiae dotalia transtulit arma. Sed non Ausonio curarum extrema Syphacem ductori monuisse fuit, missique minantur: stet regno, reputet superos, pacta hospita seruet: longe coniugia ac longe Tyrios hymenaeos [17,80] inter Dardanias acies fore. sanguine quippe, si renuat, blando nimium facilique marito statura obsequia et thalami flagrantis amores. Sic Latius permixta minis, ed cassa monebat ductor. nam surdas coniunx obstruxerat aures. 85 ergo, asper monitis frustra nitentibus, enses aduocat et castas polluti foederis aras testatus uaria Martem mouet impiger arte. castra, leui calamo cannaque intecta palustri, qualia Maurus amat dispersa mapalia pastor, [17,90] adgreditur, furtum armorum tutantibus umbris, ac tacita spargit celata incendia nocte. inde, ubi collecti rapidam diffundere pestem coeperunt ignes et se per pinguia magno pabula ferre sono, clare expatiantur in auras 95 et fumos uolucri propellunt lumine flammae. it totis inimica lues cum turbine castris, atque alimenta uorat strepitu Vulcanus anhelo arida, et ex omni manant incendia tecto. sentitur plerisque prius, quam cernitur, ignis [17,100] excitis somno, multorumque ora uocantum auxilium inuadunt flammae. fluit undique uictor Mulciber et rapidis amplexibus arma uirosque corripit: exundat pestis, semustaque castra albenti uolitant per nubila summa fauilla. 105 ipsius ingenti regis tentoria saltu lugubre increpitans late circumuolat ardor, hausissetque uirum, trepidus ni clade satelles e somno ac stratis rapuisset inulta precantem. Verum ubi mox iuncto sociarant aggere uires [17,110] Massylus Tyriusque duces, accitaque regno lenierat pubes infaustae uulnera noctis, ira pudorque dabant et coniunx, tertius ignis, immanis animos, adflataque barbarus ora castrorum flammis et se uelamine nullo 115 uix inter trepidas ereptum ex hoste cateruas frendebat minitans: sed enim non luce Syphacem nec claro potuisse die nec sole tuente a quoquam uinci. iactarat talia uecors, sed iam claudebat flatus nec plura sinebat [17,120] Atropos et tumidae properabat stamina linguae. namque, ubi prosiluit castris, ceu turbidus amnis, qui siluas ac saxa trahens per deuia praeceps uoluitur et ripas spumanti gurgite laxat, ante omnis praeuectus equo trahit agmina uoce. 125 contra naua manus Rutuli celsusque ruebat uiso rege procul raptis exercitus armis, ac sibi quisque: 'Videsne? uidesne, ut in agmine primo Massylus uolitet deposcens proelia rector? fac nostrum hoc, mea dextra, decus. uiolauit et aras [17,130] caelicolum et casti ductoris foedera rupit. sit satis hunc castris semel effugisse crematis.' sic secum taciti et certatim spicula fundunt. prima in cornipedis sedit spirantibus ignem naribus hasta uolans erexitque ore cruento 135 quadrupedem elatis pulsantem calcibus auras. corruit asper ecus confixaque cuspide membra huc illuc iactans rectorem prodidit hosti. inuadunt uanumque fugae atque attollere fessos adnitentem artus reuocato a uulnere telo [17,140] corripiunt, tum uincla uiro manicaeque, pudendu, addita, et, exemplum non umquam fidere laetis, sceptriferas arta palmas uinxere catena. ducitur ex alto deiectus culmine regni, qui modo sub pedibus terras et sceptra patensque 145 litora ad Oceani sub nutu uiderat aequor. prostratis opibus regni Phoenissa metuntur agmina, et inuisus Marti notusque fugarum uertit terga citus damnatis Hasdrubal ausis. Stabat Carthago, truncatis undique membris, [17,150] uni nixa uiro, tantoque fragore ruentem Hannibal absenti retinebat nomine molem. id relicum fessos opis auxiliique ciere rerum extrema iubent, huc confugere pauentes, postquam se superum desertos numine cernunt. 155 nec mora: propulsa sulcant uada salsa carina, qui reuocent patriaeque ferant mandata monentis, ne lentus nullas uideat Carthaginis arces. Quarta Aurora ratem Dauni deuexerat oras, et fera ductoris turbabant somnia mentem. [17,160] namque grauis curis carpit dum nocte quietem, cernere Flaminium Gracchumque et cernere Paulum uisus erat simul aduersos mucronibus in se destrictis ruere atque Itala depellere terra, omnisque a Cannis Trasimennique omnis ab undis 165 in pontum impellens umbrarum exercitus ibat. ipse fugam cupiens notas euadere ad Alpes quaerebat terraeque ulnis amplexus utrisque haerebat Latiae, donec uis saeua profundo truderet et rapidis daret asportare procellis. [17,170] His aegrum uisis adeunt mandata ferentes legati patriaeque extrema pericula pandunt: Massyla ut ruerint arma, ut ceruice catenas regnator tulerit Libyae, letoque negato seruetur noua pompa Ioui, Carthago laboret 175 ut trepidi Hasdrubalis, qui rerum agitarit habenas, non una concussa fuga. se, triste profatu, uidisse, arderent cum bina in nocte silenti castra, et luceret sceleratis Africa flammis. praerapidum iuuenem minitari, Bruttia seruet [17,180] litora dum Poenus, detracturum ignibus atris, in quam se referat, patriam suaque inclita facta. haec postquam dicta, et casus patuere metusque, effundunt lacrimas dextramque ut numen adorant. Audiuit toruo obtutu defixus et aegra 185 expendit tacite cura secum ipse uolutans an tanti Carthago foret. sic deinde profatur: 'O dirum exitium mortalibus! o nihil umquam crescere nec magnas patiens exurgere laudes inuidia! euersam iam pridem excindere Romam [17,190] atque aequasse solo potui, traducere captam seruitum gentem Latioque imponere leges. dum sumptus dumque arma duci fessosque secundis summisso tirone negant recreare maniplos, dumque etiam Cerere et uictu fraudasse cohortis 195 Hannoni placet, induitur tota Africa flammis, pulsat Agenoreas Rhoeteia lancea portas. nunc patriae decus et patriae nunc Hannibal unus subsidium, nunc in nostra spes ultima dextra. uertentur signa, ut patres statuere, simulque [17,200] et patriae muros et te seruabimus, Hannon.' Haec ubi detonuit, celsas e litore puppes propellit multumque gemens mouet aequore classem. non terga est ausus cedentum inuadere quisquam, non reuocare uirum: cuncti praestare uidentur, 205 quod sponte abscedat, superi, tandemque resoluat Ausoniam. uentos optant, et litora ab hoste nuda uidere sat est: ceu flamina comprimit Auster cum fera et abscedens reddit mare, nauita parco interea uoto non auras poscit amicas [17,210] contentus caruisse Noto, pacemque quietam pro facili cursu reputat satis. omnis in altum Sidonius uisus conuerterat undique miles: ductor defixos Itala tellure tenebat intentus uultus, manantesque ora rigabant 215 per tacitum lacrimae, et suspiria crebra ciebat, haud secus ac patriam pulsus dulcisque penatis linqueret et tristis exul traheretur in oras. Vt uero adfusis puppes procedere uentis et sensim coepere procul subsidere montes, [17,220] nullaque iam Hesperia et nusquam iam Daunia tellus, hic secum infrendens: 'Mentisne ego compos et hoc nunc indignus reditu, qui memet finibus umquam amorim Ausoniae? flagrasset subdita taedis Carthago, et potius cecidisset nomen Elissae. 225 quid? tunc sat compos, qui non ardentia tela a Cannis in templa tuli Tarpeia, Iouemque detraxi solio? sparsissem incendia montis per septem bello uacuos gentique superbae Iliacum exitium et proauorum fata dedissem. [17,230] cur porro haec angant? nunc, nunc inuadere ferro quis prohibet rursumque ad moenia tendere gressus? ibo et, castrorum relegens monumenta meorum, qua uia nota t, remeabo Anienis ad undas. flectite in Italiam proras, auertite classem: 235 faxo ut uallata reuocetur Scipio Roma.' Talibus ardentem furiis Neptunus ut alto prospexit uertique rates ad litora uidit, quassans caeruleum genitor caput aequora fundo eruit et tumidum mouet ultra litora pontum. [17,240] extemplo uentos imbresque et rupe procellas concitat Aeolias ac nubibus aethera condit. tum, penitus telo molitus regna tridenti intima, ab occasu Tethyn impellit et ortu ac totum Oceani turbat caput. aequora surgunt 245 spumea et inlisu scopulus tremit omnis aquarum. primus se attollens Nasamonum sedibus Auster nudauit Syrtim correpta nubilus unda. insequitur sublime ferens nigrantibus alis abruptum Boreas ponti latus. intonat ater [17,250] discordi flatu et partem rapit aequoris Eurus. hinc rupti reboare poli, atque hinc crebra micare fulmina, et in classem ruere implacabile caelum. consensere ignes nimbique et fluctus et ira uentorum, noctemque freto imposuere tenebrae. 255 ecce, intorta Noto ueniensque a puppe procella antemnae immugit (stridorque immite rudentum sibilat) ac similem monti nigrante profundo ductoris frangit super ora trementia fluctum. exclamat uoluens oculos caeloque fretoque: [17,260] 'Felix o frater diuisque aequate cadendo, Hasdrubal! egregium fortis cui dextera in armis pugnanti peperit letum, et cui fata dedere Ausoniam extremo tellurem adprendere morsu. at mihi Cannarum campis, ubi Paulus, ubi illae 265 egregiae occubuere animae, dimittere uitam non licitum, uel, cum ferrem in Capitolia flammas, Tarpeio Iouis ad manis descendere telo.' Talia dum maeret, diuersis flatibus acta in geminum ruit unda latus puppimque sub atris [17,270] aequoris aggeribus tenuit, ceu turbine mersam. mox nigris alte pulsa exundantis harenae uerticibus ratis aetherias remeauit ad auras et fluctus supra uento librante pependit. at geminas Notus in scopulos atque horrida saxa 275 dura sorte rapit, miserandum et triste, biremis. increpuere ictu prorae. tum murice acuto dissiliens sonuit rupta compage carina. hic uaria ante oculos facies: natat aequore toto arma inter galeasque uirum cristasque rubentis [17,280] florentis Capuae gaza et seposta triumpho Laurens praeda ducis, tripodes mensaeque deorum cultaque nequiquam miseris simulacra Latinis. tum Venus emoti facie conterrita ponti talibus adloquitur regem maris: 'Hoc satis irae 285 interea, genitor: satis ad maiora minarum. cetera parce, precor, pelago, ne tollat acerba hoc Carthago decus, nullo superabile bello progenuisse caput, nostrosque in funera Poeni Aeneadas undis totoque eguisse profundo.' [17,290] Sic Venus : et tumidi considunt gurgite fluctus. obuiaque aduersis propellunt agmina castris. Dux, uetus armorum scitusque accendere corda laudibus, ignifero mentes furiabat in iram hortatu decorisque urebat pectora flammis: 295 'Tu mihi Flaminii portas rorantia caesi ora ducis: nosco dextram. tu primus in ictus ingentis Pauli ruis ac defigis in ossa mucronem. tibi pugnacis gestantur opima Marcelli, Gracchusque cadens tibi proluit ensem. [17,300] ecce manus, quae pulsantem te, belliger Appi, moenia sublimis Capuae de culmine muri excelso fusa moribundum perculit hasta. ecce aliud fulmen dextrae, quo nobile nomen Fuluius excepit non unum pectore uulnus. 305 huc prima te siste acie, cui consul in armis Crispinus cecidit. me tu comitare per hostis, qui nobis, memini, ad Cannas laetissimus irae Seruili fers ora ducis suffixa ueruto. cerno flagrantis oculos uultumque timendum [17,310] non ipso minus ense tuum, fortissime Poenum o iuuenis, qualem uidi, cum flumine saeuo insignis Trebiae complexum ingentibus ulnis mersisti fundo luctantem uana tribunum. at tu, qui gelidas Ticini primus ad undas 315 Scipiadae patris tinxisti sanguine ferrum, incepta exequere et nati mihi redde cruorem. horrescamne ipsos, ueniant si ad proelia, diuos, cum stetis, turmae, uidi contermina caelo quas iuga calcantis summas uolitare per Alpis, [17,320] cum uideam, quorum ferro manibusque capaces arsere Argyripae campi? num segnior ibis nunc mihi, qui primus torques in moenia telum Dardana, nec nostrae facilis concedere laudi? te uero, te, te exstimulem, qui, fulmina contra 325 et nimbos tonitrusque ac summi numinis iras cum starem, perferre sonos ac uana iubebas nubila et ante ducem Capitolia celsa petebas? quid uos, quis claro deletum est Marte Saguntum, exhorter, quos nobilitant primordia belli? [17,330] ut meque et uobis dignum, defendite, quaeso, praeteritas dextrae laudes. diuum ipse fauore uincendoque senex patriam post trina labantem lustra et non uisos tam longa aetate penatis ac natum et fidae iam pridem coniugis ora 335 confisus uobis repeto. non altera restat iam Libye, nec Dardaniis pugna altera restat. certatus nobis hodie dominum accipit orbis.' Hannibal haec. sed non patiens remorantia uerba Ausonius miles, quotiens dux coeperat ora [17,340] soluere ad effatus, signum pugnamque petebant. Haec procul aeria speculantem nube sororem ut uidit diuum genitor maestosque sub acri obtutu uultus, sic ore effatus amico est: 'Qui te mentis edunt morsus? da noscere coniunx. 345 num Poeni casus ducis et Carthaginis angit cura tuae? sed enim reputa tecum ipsa furores Sidonios. gentem contra et fatalia regna Teucrorum quis erit, quaeso, germana, rebelli fractis foederibus populo modus? ipsa malorum [17,350] non plus Carthago tulit exhausitque laboris, quam pro Cadmea tu exercita gente tulisti. turbasti maria ac terras iuuenemque ferocem immisti Latio. tremuerunt moenia Romae, perque bis octonos primus fuit Hannibal annos 355 humani generis. tempus componere gentes. ad finem uentum, et claudenda est ianua belli.' Tum supplex Iuno: 'Neque ego, haec mutare laborans quis est fixa dies, pendenti nube resedi, nec reuocare acies bellumue extendere quaero. [17,360] quae donare potes, quoniam mihi gratia languet et cecidit iam primus amor, nil fila sororum aduersus posco: uertat terga Hannibal hosti, ut placet, et cineres Troiae Carthagine regent. illud te gemini per mutua pignora amoris 365 et soror et coniunx oro: tranare pericla magnanimum patiare ducem uitamque remittas neue sinas captum Ausonias perferre catenas. stent etiam contusa malis mea moenia, fracto nomine Sidonio, et nostro seruentur honori.' [17,370] Sic Iuno, et contra breuiter sic Iuppiter orsus: 'Do spatium muris, ut uis, Carthaginis altae. stent lacrimis precibusque tuis. sed percipe, coniunx, quatenus indulsisse uacet. non longa supersunt fata urbi, uenietque pari sub nomine ductor, 375 qui nunc seruatas euertat funditus arces. aetherias quoque, uti poscis, trahat Hannibal auras, ereptus pugnae. miscere hic sidera ponto et terras implere uolet redeuntibus armis: noui feta uiri bello praecordia. sed lex [17,380] muneris haec esto nostri: Saturnia regna ne post haec uideat, repetat neue amplius umquam Ausoniam. nunc instanti raptum auehe leto ne, latis si miscebit fera proelia campis, Romulei nequeas iuuenis subducere dextrae.' 385 Dum statuit fata Omnipotens urbique ducique, inuadunt acies pugnam et clamore lacessunt sidera. non alio grauiores tempore uidit aut populos tellus aut, qui patria arma mouerent, maioris certare duces. discriminis alta [17,390] in medio merces, quicquid tegit undique caelum. ibat Agenoreus praefulgens ductor in ostro, excelsumque caput penna nutante leuabat crista rubens. saeuus magno de nomine terror praecedit, Latioque micat bene cognitus ensis. 395 at contra ardenti radiabat Scipio cocco, terribilem ostentans clipeum, quo patris et una caelarat patrui spirantis proelia dira effigies: flammam ingentem frons alta uomebat. sub tanta cunctis ui telorumque uirumque [17,400] in ducibus stabat spes et uictoria solis. quin etiam, fauor ut subigit plerosque metusue, Scipio si Libycis esset generatus in oris, sceptra ad Agenoreos credunt uentura nepotes, Hannibal Ausonia genitus si sede fuisset, 405 haud dubitant terras Itala in dicione futuras. Contremuere aurae, rapido uibrantibus hastis turbine, et horrificam traxere per aethera nubem. inde ensis propiorque acies et comminus ora admota ac dira flagrantia lumina flamma. [17,410] sternitur, in medium contemptrix turba pericli quae primis se praecipitem tulit obuia telis, gentilemque bibit tellus inuita cruorem. feruidus ingenii Masinissa et feruidus aeui in primas Macetum turmas immania membra 415 infert et iaculo circumuolat alite campum. caerulus haud aliter, cum dimicat, incola Thules agmina falcigero circumuenit arta couinno. Graia phalanx patrio densarat more cateruas iunctisque astabat nulli penetrabilis hastis. [17,420] immemor has pacti post foedus in arma Philippus miserat et quassam refouebat Agenoris urbem. rarescit multo laxatus uulnere miles atque aperit patulas prostrato corpore late inter tela uias. inrumpit mole ruinae 425 Ausonius globus et periuria Graia resignat. Archemorum Rutilus, Teucrum Norbanus (et ambo Mantua pubenti genetrix dimiserat aeuo), obtruncat Samium bellacis dextra Caleni, at Clytium Selius, Pellaeum et uana tumentem [17,430] ad nomen patriae Clytium: sed gloria Pellae haud ualuit misero defendere Daunia tela. Saeuior his Latius uastabat Bruttia signa Laelius increpitans: 'Adeone Oenotria tellus detestanda fuit, quam per maria aspera perque 435 insanos Tyrio fugeretis remige fluctus? sed fugisse satis fuerit. Latione cruore insuper externas petitis perfundere terras?' haec dicens Silarum meditantem in proelia telo praeuenit. hasta uolans imo sub gutture sedit [17,440] et uitae uocisque uias simul incita clausit. Vergilio Caudinus, acerbo Laus Amano sternitur. accendunt iras uultusque uirorum armorumque habitus noti et uox consona linguae. quos ubi nudantis conspexit Hamilcare cretus 445 terga fuga, 'State ac nostram ne prodite gentem' uociferans subit et conuertit proelia dextra: qualis in aestiferis Garamantum feta ueneno attollit campis feruenti pastus harena colla Paraetonius serpens lateque per auras [17,450] undantem torquet perfundens nubila tabem. continuo infesta portantem cuspide uulnus impedit anteuolans Herium, cui nobile nomen Marrucina domus clarumque Teate ferebat. atque illi magnum nitenti et laudibus hostis 455 arrecto capuli ad finem manus incita sedit, quaerebatque miser morienti lumine fratrem, cum iuuenis subit et leto stimulatus acerbo Pleminius saeuum mucronem ante ora coruscat ac fratrem magno minitans clamore reposcit. [17,460] huic proles Barcae: 'Germanum reddere uero si placet, haud renuo. maneant modo foedera nostra: Hasdrubalem reuocate umbris. egone aspera ponam umquam in Romanos odia, aut mansuescere corda nostra sinam, parcamque uiro quem terra crearit 465 Itala? tum manes inimico sede repellat aeterna socioque abigat me frater Auerno.' sic ait et clipei propulsum pondere toto, lubrica qua tellus lapsantis sanguine fratris fallebat nisus, prosternit et occupat ense. [17,470] extendit labens palmas, Heriumque iacentem amplexus, iuncta leniuit morte dolores. tum Libys inuadit mixtae certamina turbae conuertitque ruens per longum hostilia terga, ut cum fulminibus permixta tonitrua mundum 475 terrificant, summique labat domus alta parentis: omne hominum terris trepidat genus, ipsaque ob ora lux atrox micat, et praesens astare uiritim creditur intento perculsis Iuppiter igne. Parte alia, ceu sola forent discrimina campo [17,480] quo miseret agens truculentum Scipio Martem, aspera pugna nouas uaria sub imagine leti dat formas. hic ense iacet prostratus adacto, hic saxo perfracta gemit lacrimabilis ossa, ast hos, turpe, pauor fusos proiecit in ora, 485 horum aduersa dedit Gradiuo pectora uirtus. ipse super strages ductor Rhoeteius instat, qualis apud gelidum currus quatit altior Hebrum et Geticas soluit feruenti sanguine Mauors laetus caede niues, glaciemque Aquilonibus actam [17,490] perrumpit stridens sub pondere belliger axis. iamque ardore truci lustrans fortissima quaeque nomina obit ferro. claris spectata per orbem stragibus occumbit late inter tela iuuentus: qui muros rapuere tuos miserasque nefandi 495 principium belli fecere, Sagunte, ruinas, qui sacros, Trasimenne, lacus, Phaethontia quique polluerant tabo stagna, ac fiducia tanta quos tulit, ut superum regi soliumque domosque irent direptum: mactantur comminus uno [17,500] exitio, redduntque animas, temerata ferebat qui secreta deum et primo reserasse negatas gressibus humanis Alpis. formidinis huius plena acies propere retro exanimata ruebat: haud secus ac tectis urbis Vulcania pestis 505 cum sese infudit, rapidusque incendia flatus uentilat et uolucris spargit per culmina flammas, attonitum erumpit subita formidine uulgus, lateque ut capta passim trepidatur in urbe. Verum ubi cunctari taedet dispersa uirorum [17,510] proelia sectantem et leuiori Marte teneri, omnes in causam belli auctoremque malorum uertere iam uires tandem placet. Hannibal unus dum restet, non, si muris Carthaginis ignis subdatur caesique cadant exercitus omnis, 515 profectum Latio. contra, si concidat unus, nequiquam fore Agenoreis cuncta arma uirosque. illum igitur lustrans circumfert lumina campo rimaturque ducem. iuuat in certamina summa ferre gradum, cuperetque uiro concurrere, tota [17,520] spectante Ausonia. celsus clamore feroci prouocat increpitans hostem et noua proelia poscit. Quas postquam audiuit uoces conterrita Iuno, ne Libyci ducis impauidas ferrentur ad aures, effigiem informat Latiam propereque coruscis 525 attollit cristis, addit clipeumque iubasque Romulei ducis atque umeris imponit honorem fulgentis saguli, dat gressum habitusque cientis proelia et audacis adicit sine corpore motus. tum par effigies fallacis imagine uana [17,530] cornipedis moderanda cito per deuia passu belligerae datur ad speciem certaminis umbrae. sic Poeni ducis ante oculos exultat et ultro Scipio Iunoni simulatus tela coruscat. at, uiso laetus rectore ante ora Latino 535 et tandem propius sperans ingentia, Poenus quadrupedi citus imponit uelocia membra et iacit aduersam properati turbinis hastam. dat terga et campo fugiens uolat ales imago tramittitque acies. tum uero, ut uictor et alti [17,540] iam compos uoti, ferrata calce cruentat cornipedem et largas Poenus quatit asper habenas: 'Quo fugis, oblitus nostris te cedere regnis? nulla tibi Libyca latebra est, o Scipio, terra.' haec ait et stricto sequitur mucrone uolantem, 545 donec longinquo frustratum duxit in arua diuersa spatio procul a certamine pugnae. tum fallax subito simulacrum in nubila cessit. fulmineus ductor 'Quisnam se numine caeco composuit nobis' inquit 'deus? aut latet idem [17,550] cur monstro? tantumne obstat mea gloria diuis? sed non auelles umquam, quicumque secundus caelicolum stas Ausoniae, non artibus hostem eripies uerum nobis.' frena inde citati conuertit furibundus equi campumque petebat, 555 cum subito occultae pestis conlapsa tremore cornipedis moles ruit atque efflauit anhelo pectore Iunonis curis in nubila uitam. tum uero impatiens 'Vestra est haec altera, uestra fraus,' inquit 'superi: non fallitis. aequore mersum [17,560] texissent scopuli, pelagusque hausisset et undae! anne huic seruabar leto? mea signa secuti, quis pugnae auspicium dedimus, caeduntur, et absens accipio gemitus uocesque ac uerba uocantum Hannibalem. quis nostra satis delicta piabit 565 Tartareus torrens?' simul haec fundebat et una spectabat dextram ac leti feruebat amore. Tunc Iuno, miserata uirum, pastoris in ora uertitur ac siluis subito procedit opacis atque his adloquitur uersantem ingloria fata: [17,570] 'Quaenam te siluis accedere causa subegit armatum nostris? num dura ad proelia tendis, magnus ubi Ausoniae reliquos domat Hannibal armis? si uelox gaudes ire et compendia grata sunt tibi, uicino in medios te tramite ducam.' 575 adnuit atque onerat promissis pectora largis pastoris patresque docet Carthaginis altae magna repensuros, nec se leuiora daturum. praecipitem et uasto superantem proxima saltu circumagit Iuno ac fallens regione uiarum [17,580] non gratam inuito seruat celata salutem. Interea Cadmea manus, deserta pauensque, non ullum Hannibalem, nusquam certamina cernit saeui nota ducis. pars ferro occumbere credunt, pars damnasse aciem et diuis cessisse sinistris. 585 ingruit Ausonius uersosque agit aequore toto rector. iamque ipsae trepidant Carthaginis arces: impletur terrore uago cuncta Africa pulsis agminibus, uolucrique fuga sine Marte ruentes tendunt attonitos extrema ad litora cursus [17,590] ac Tartessiacas profugi sparguntur in oras; pars Batti petiere domos, pars flumina Lagi. sic ubi, ui caeca tandem deuictus, ad astra euomuit pastos per saecula Vesbius ignis et pelago et terris fusa est Vulcania pestis, 595 uidere Eoi, monstrum admirabile, Seres lanigeros cinere Ausonio canescere lucos. At fessum tumulo tandem regina propinquo sistit Iuno ducem, facies unde omnis et atrae apparent admota oculis uestigia pugnae. [17,600] qualem Gargani campum Trebiaeque paludem et Tyrrhena uada et Phetontis uiderat amnem strage uiru undantem, talis, miserabile uisu, prostratis facies aperitur dira maniplis. tunc superas Iuno sedes turbata reuisit. 605 iamque propinquabant hostes tumuloque subibant, cum secum Poenus: 'Caelum licet omne soluta in caput hoc compage ruat terraeque dehiscant, non ullo Cannas abolebis, Iuppiter, aeuo, decedesque prius regnis, quam nomina gentes [17,610] aut facta Hannibalis sileant. nec deinde relinquo securam te, Roma, mei, patriaeque superstes ad spes armorum uiuam tibi. nam modo pugna praecellis, resident hostes: mihi satque superque ut me Dardaniae matres atque Itala tellus, 615 dum uiuam, expectent nec pacem pectore norint.' sic rapitur paucis fugientum mixtus, et altos inde petit retro montis tutasque latebras. Hic finis bello. reserantur protinus arces Ausonio iam sponte duci. iura improba adempta [17,620] armaque, et incisae leges, opibusque superbis uis fracta, et posuit gestatas belua turris. excelsae tum saeua rates spectacula Poenis flammiferam accepere facem, subitaque procella arserunt maria, atque expauit lumina Nereus. 625 Mansuri compos decoris per saecula rector, deuictae referens primus cognomina terrae, securus sceptri, repetit per caerula Romam et patria inuehitur sublimi tecta triumpho. ante Syphax feretro residens captiua premebat [17,630] lumina, et auratae seruabant colla catenae, hic Hannon clarique genus Phoenissa iuuenta et Macetum primi atque incocti corpora Mauri, tum Nomades notusque sacro, cum lustrat harenas, Hammoni Garamas et semper naufraga Syrtis. 635 mox uictas tendens Carthago ad sidera palmas ibat et effigies orae iam lenis Hiberae, terrarum finis Gades ac laudibus olim terminus Herculeis Calpe Baetesque lauare solis equos dulci consuetus fluminis unda, [17,640] frondosumque apicem subigens ad sidera mater bellorum fera Pyrene nec mitis Hiberus, cum simul inlidit ponto, quos attulit, amnes. sed non ulla magis mentesque oculosque tenebat, quam uisa Hannibalis campis fugientis imago. 645 ipse astans curru atque auro decoratus et ostro Martia praebebat spectanda Quiritibus ora, qualis odoratis descendens Liber ab Indis egit pampineos frenata tigride currus; aut cum Phlegraeis, confecta mole Gigantum, [17,650] incessit campis tangens Tirynthius astra. salue, inuicte parens, non concessure Quirino laudibus ac meritis non concessure Camillo: nec uero, cum te memorat de stirpe deorum, prolem Tarpei mentitur Roma Tonantis.