[15,0] LIBER DECIMUS QUINTUS. At noua Romuleum carpebat cura senatum, quis trepidas gentes Martemque subiret Hiberum attritis rebus. geminus iacet hoste superbo Scipio, belligeri, Mauortia pectora, fratres. 5 hinc metus, in Tyrias ne iam Tartessia leges concedat tellus propioraque bella pauescat. anxia turba patrum quasso medicamina maesti imperio circumspectant diuosque precantur qui laceris ausit ductor succedere castris. [15,10] Absterret iuuenem patrios patruique piare optantem manes tristi conterrita luctu et reputans annos cognato sanguine turba. si gentem petat infaustam, inter busta suorum decertandum hosti, qui fregerit arma duorum, 15 qui consulta, ducum ac flagret meliore Gradiuo. nec promptum teneris immania bella lacertis moliri regimenque rudi deposcere in aeuo. Has lauri residens iuuenis uiridante sub umbra aedibus extremis uoluebat pectore curas, [15,20] cum subito adsistunt dextra laeuaque per auras allapsae, haud paulum mortali maior imago, hinc Virtus, illinc uirtuti inimica Voluptas. altera Achaemenium spirabat uertice odorem ambrosias diffusa comas et ueste refulgens 25 ostrum qua fuluo Tyrium suffuderat auro; fronte decor quaesitus acu, lasciuaque crebras ancipiti motu iaciebant lumina flammas. alterius dispar habitus: frons hirta nec umquam composita mutata coma, stans uultus, et ore [15,30] incessuque uiro propior laetique pudoris celsa umeros niueae fulgebat stamine pallae. Occupat inde prior promissis fisa Voluptas: "quis furor hic, non digne puer, consumere bello florem aeui? Cannaene tibi grauiorque palude 35 Maeonius Stygia lacus excessere Padusque? quem tandem ad finem bellando fata lacesses? tune etiam temptare paras Atlantica regna Sidoniasque domos? moneo, certare periclis desine et armisonae caput obiectare procellae. [15,40] ni fugis hos ritus, Virtus te saeua iubebit per medias uolitare acies mediosque per ignes. haec patrem patruumque tuos, haec prodiga Paulum, haec Decios Stygias Erebi detrusit ad undas dum cineri titulum memorandaque nomina bustis 45 praetendit nec sensurae, quod gesserit, umbrae. at si me comitere, puer, non limite duro iam tibi decurrat concessi temporis aetas. haud umquam trepidos abrumpet bucina somnos, non glaciem Arctoam, non experiere furentis [15,50] ardorem Cancri nec mensas saepe cruento gramine compositas. aberunt sitis aspera et haustus sub galea puluis plenique timore labores. sed current albusque dies horaeque serenae, et molli dabitur uictu sperare senectam. 55 quantas ipse deus laetos generauit in usus res homini plenaque dedit bona gaudia dextra! atque idem, exemplar lenis mortalibus aeui, imperturbata placidus tenet otia mente. illa ego sum, Anchisae Venerem Simoentis ad undas [15,60] quae iunxi, generis uobis unde editus auctor. illa ego sum, uerti superum quae saepe parentem nunc auis in formam, nunc torui in cornua tauri. huc aduerte aures. currit mortalibus aeuum, nec nasci bis posse datur. fugit hora, rapitque 65 Tartareus torrens ac secum ferre sub umbras, si qua animo placuere, negat. quis luce suprema dimisisse meas sero non ingemit horas?" Postquam conticuit finisque est addita dictis, tum Virtus "quasnam iuuenem florentibus" inquit [15,70] "pellicis in fraudes annis uitaeque tenebras, cui ratio et magnae caelestia semina mentis munere sunt concessa deum? mortalibus alti quantum caelicolae, tantundem animalibus isti praecellunt cunctis. tribuit namque ipsa minores 75 hos terris Natura deos; sed foedere certo degeneres tenebris animas damnauit Auernis. at quis aetherii seruatur seminis ortus, caeli porta patet. referam quid cuncta domantem Amphitryoniaden? quid, cui, post Seras et Indos [15,80] captiuo Liber cum signa referret ab Euro Caucaseae currum duxere per oppida tigres? quid suspiratos magno in discrimine nautis Ledaeos referam fratres uestrumque Quirinum? nonne uides, hominum ut celsos ad sidera uultus 85 sustulerit deus ac sublimia finxerit ora cum pecudes uolucrumque genus formasque ferarum segnem atque obscenam passim strauisset in aluum? ad laudes genitum, capiat si munera diuum felix ad laudes hominum genus. huc, age, paulum [15,90] aspice (nec longe repetam), modo Roma minanti impar Fidenae contentaque crescere asylo quo sese extulerit dextris; idem aspice, late florentes quondam luxus quas uerterit urbes. quippe nec ira deum tantum nec tela nec hostes, 95 quantum sola noces animis illapsa, Voluptas. Ebrietas tibi foeda comes, tibi Luxus et atris circa te semper uolitans Infamia pennis; mecum Honor ac Laudes et laeto Gloria uultu et Decus ac niueis Victoria concolor alis. [15,100] me cinctus lauro producit ad astra Triumphus. casta mihi domus et celso stant colle penates; ardua saxoso perducit semita cliuo. asper principio (neque enim mihi fallere mos est) prosequitur labor. annitendum intrare uolenti, 105 nec bona censendum, quae Fors infida dedisse atque eadem rapuisse ualet. mox celsus ab alto infra te cernes hominum genus. omnia contra experienda manent, quam spondet blanda Voluptas. stramine proiectus duro patiere sub astris [15,110] insomnes noctes frigusque famemque domabis. idem iustitiae cultor, quaecumque capesses, testes factorum stare arbitrabere diuos. tunc, quotiens patriae rerumque pericula poscent, arma feres primus, primus te in moenia tolles 115 hostica nec ferro mentem uincere nec auro. hinc tibi non Tyrio uitiatas murice uestes nec donum deforme uiro fragrantis amomi, sed dabo, qui uestrum saeuo nunc Marte fatigat imperium, superare manu laurumque superbam [15,120] in gremio Iouis excisis deponere Poenis". Quae postquam cecinit sacrato pectore Virtus, exemplis laetum uultuque audita probantem conuertit iuuenem. sed enim indignata Voluptas non tenuit uoces. "nil uos iam demoror ultra" 125 exclamat; "uenient, uenient mea tempora quondam, cum docilis nostris magno certamine Roma seruiet imperiis et honos mihi habebitur uni". sic quassans caput in nubes se sustulit atras. At iuuenis plenus monitis ingentia corde [15,130] molitur iussaeque calet uirtutis amore. ardua rostra petit nullo fera bella uolente et grauia ancipitis deposcit munera Martis. arrecti cunctorum animi. pars lumina patris, pars credunt toruos patrui reuirescere uultus. 135 sed quamquam instinctis tacitus tamen aegra pericli pectora subrepit terror, molemque pauentes expendunt belli, et numerat fauor anxius annos. Dumque ea confuso percenset murmure uulgus, ecce per obliquum caeli squalentibus auro [15,140] effulgens maculis ferri inter nubila uisus anguis et ardenti radiare per aera sulco quaque ad caeliferi tendit plaga litus Atlantis, perlabi resonante polo. bis terque coruscum addidit augurio fulmen pater, et uaga late 145 per subitum moto strepuere tonitrua mundo. tum uero capere arma iubent genibusque salutant summissi augurium: hac iret, qua ducere diuos perspicuum et patrio monstraret semita signo. Certatim comites rerum bellique ministros [15,150] agglomerant sese atque acres sociare labores exposcunt, laudumque loco est isdem esse sub armis. tum noua caeruleum descendit classis in aequor. it comes Ausonia atque in terras transit Hiberas, ut, cum saeua fretis immisit proelia, Corus 155 Isthmon curuata sublime superiacit unda et spumante ruens per saxa gementia fluctu Ionium Aegaeo miscet mare. celsus in arma emicat ac prima stans Scipio puppe profatur: "diue tridentipotens, cuius maria ire per alta [15,160] ordimur, si iusta paro, decurrere classi da, pater, ac nostros ne sperne iuuare labores. per pontum pia bella ueho". leuis inde secunda aspirans aura propellit carbasa flatus. iamque agiles, Tyrrhena sonant qua caerula, puppes 165 Ausonium euasere latus Ligurumque citatis litora tramittunt proris. hinc gurgite ab alto tellurem procul irrumpentem in sidera cernunt, aerias Alpes. occurrunt moenia Grais condita Massiliae. populis haec cincta superbis, [15,170] barbarus immani cum territet accola ritu, antiquae morem patriae cultumque habitumque Phocais armiferas inter tenet hospita gentes. hinc legit Ausonius sinuatos gurgite ductor anfractus pelagi. nemoroso uertice celsus 175 apparet collis, fugiuntque in nubila siluae Pyrenes, tunc Emporiae ueteresque per ortus Graiorum uulgus, tunc hospita Tarraco Baccho. considunt portu. securae gurgite clauso stant puppes, positusque labor terrorque profundi. [15,180] Nox similes morti dederat placidissima somnos. uisa uiro stare effigies ante ora parentis atque hac aspectu turbatum uoce monere: "nate, salus quondam genitoris, nate, parentis et post fata decus, bellorum dira creatrix 185 euastanda tibi tellus, et caede superbi ductores Libyae cauta uirtute domandi, qui sua nunc trinis diducunt agmina castris. si conferre manum libeat coeantque uocatae hinc atque hinc acies, ualeat quis ferre ruentes [15,190] tergemina cum mole uiros? absiste labore ancipiti, sed nec segnis potiora capesse. urbs colitur Teucro quondam fundata uetusto, nomine Carthago. Tyrius tenet incola muros. ut Libyae sua, sic terris memorabile Hiberis 195 haec caput est. non ulla opibus certauerit auri, non portu celsoue situ, non dotibus arui uberis aut agili fabricanda ad tela uigore. inuade auersis, nate, hanc ductoribus urbem. nulla acies famae tantum praedaeue pararit". [15,200] Talia monstrabat genitor propiusque monebat, cum iuuenem sopor et dilapsa reliquit imago. surgit et infernis habitantia numina lucis ac supplex patrios compellat nomine manes: "este duces bello et monstratam ducite ad urbem! 205 uobis ultor ego et Sarrano murice fulgens inferias mittam fusis insignis Hiberis et tumulis addam sacros certamine ludos". praegreditur celeratque uias et corripit agmen pernici rapidum cursu camposque fatigat. [15,210] sic, ubi prosiluit Pisaeo carcere praeceps, non solum ante alios, sed enim, mirabile dictu, ante suos it uictor equus, currumque per auras haud ulli durant uisus aequare uolantem. Iamque Hyperionia lux septima lampade surgens 215 sensim attollebat propius subeuntibus arces urbis et admoto crescebant culmina gressu. at pelago uectus seruata Laelius hora, quam dederat ductor subigendae ad moenia classi, a tergo affusis cingebat tecta carinis. [15,220] Carthago impenso naturae adiuta fauore excelsos tollit pelago circumflua muros. artatas ponti fauces modica insula claudit, qua Titan ortu terras aspergit Eoo. at qua prospectat Phoebi iuga sera cadentis, 225 pigram in planitiem stagnantes egerit undas, quas auget ueniens refluusque reciprocat aestus. sed gelidas a fronte sedet sublimis ad Arctos urbs imposta iugo pronumque excurrit in aequor et tuta alterno defendit moenia fluctu. [15,230] Audax, ceu plano gradiens uictricia campo ferret signa, iugum certabat scandere miles. Aris, ductor erat qui contra, amplexus in artis auxilium atque excelsa loci, praesaepserat arcem. pugnabat natura soli, paruoque superne 235 bellantum nisu passim per prona uoluti truncato instabiles fundebant corpore uitam. uerum ubi concessit pelagi reuolubilis unda et fluctus rapido fugiebat in aequora lapsu, quaque modo excelsae sulcarant caerula puppes, [15,240] hac impune dabat Nereus transcurrere planta, hinc tacite nitens informidatus adire ductor Dardanius subitam trahit aequore pubem perque undas muris pedes aduolat. inde citati a tergo accelerant, qua fisus fluctibus Aris 245 incustoditam sine milite liquerat urbem. tum prostratus humi, miserandum, uicta catenis Poenus colla dedit populumque addixit inermem. hanc oriens uidit Titan, cum surgeret, urbem uallari castris captamque aspexit eandem [15,250] ocius Hesperio quam gurgite tingeret axem. Aurora ingrediens terris exegerat umbras principio statuunt aras. cadit ardua taurus uictima Neptuno pariter pariterque Tonanti. tum merita aequantur donis, ac praemia uirtus 255 sanguine parta capit. phaleris hic pectora fulget, hic torque aurato circumdat bellica colla, ille nitet celsus muralis honore coronae. Laelius ante omnes, cui dextera clara domusque, ter dena boue et aequorei certaminis alto [15,260] donatur titulo Poenique recentibus armis rectoris. tunc hasta uiris, tunc Martia cuique uexilla, ut meritum, et praedae libamina dantur. Postquam perfectae laudes hominumque deumque, captiuae spectantur opes digestaque praeda: 265 hoc aurum patribus, bello haec Martique talenta, hoc regum donis, diuum hoc ante omnia templis, cetera bellantum dextrae pulchroque labori. quin etiam accitus populi regnator Hiberi, cui sponsa et sponsae defixus in ossibus ardor. [15,270] hanc notam formae concessit laetus ouansque indelibata gaudenti uirgine donum. tum uacui curis uicino litore mensas instituunt festoque agitant conuiuia ludo. Laelius effatur: "macte, o uenerande, pudici, 275 ductor, macte animi. cedat tibi gloria lausque magnorum heroum celebrataque carmine uirtus. mille Mycenaeas qui traxit in aequora proras rector, et Inachiis qui Thessala miscuit arma, femineo socium uiolarunt foedus amore, [15,280] nullaque tum Phrygio steterunt tentoria campo, captiuis non plena toris; tibi barbara soli sanctius Iliaca seruata est Phoebade uirgo". haec atque his paria alterno sermone serebant, donec Nox atro circumdata corpus amictu 285 nigrantes inuexit equos suasitque quietem. Emathio interea tellus Aetola tumultu feruebat Macetum subitis perculsa carinis. proximus hinc hosti dextras iungebat Acarnan. causa noui motus Poenis regique Philippo [15,290] in bellum Ausonium sociatae foedere uires. hic gente egregius ueterisque ab origine regni Aeacidum sceptris proauoque tumebat Achille. ille et nocturnis conterruit Oricon armis quaque per Illyricum Taulantius incola litus 295 exiguos habitat non ullo nomine muros, turbidus incessit telis, ille aequore uectus nunc et Phaeacum Thesprotiaque arua lacessens Epirum cassis lustrabat futilis ausis, nunc et Anactoria signa ostentauit in ora [15,300] Ambraciosque sinus Olpaeaque litora bello perfudit rapido. pepulit uada feruida remis Leucatae et Phoebi uidit citus Actia templa. nec portus Ithacae, Laertia regna, Samenque liquit inaccessam fluctuque sonantia cano 305 saxa Cephallenum et scopulosis Neriton aruis. ille etiam Pelopis sedes et Achaica adire moenia praegaudens tristem Calydona Dianae Oeneasque domos, Curetica tecta, subibat promittens contra Hesperiam sua proelia Grais [15,310] tum lustrata Ephyre Patraeque et regia Pleuron Parnasusque biceps Phoeboque loquentia saxa. ac saepe ad patrios bello reuocante penates, cum modo Sarmaticus regna infestaret Orestis, aspera nunc Dolopum uis exundasset in agros, 315 incepto tamen haud facilis desistere uano belli per Graias umbram circumtulit oras, donec nunc pelago, nunc terra exutus omisit spem positam in Tyriis et supplex foedera sanxi. Dardana nec legem regno accepisse refugit. [15,320] Tunc et Tyndarei Latias fortuna Tarenti auxit opes laudemque simul. nam perfida tandem urbs Fabio deuicta seni, postremus in armis ductoris titulus cauti. sollertia tutum tum quoque adepta decus captis sine sanguine muris. 325 namque ut compertum, qui Punica signa regebat feminea exuri flamma, tacitusque quietae exin uirtuti placuit dolus, ire sorori (nam castris erat in Rutulis) germanus amatae cogitur et magnis muliebria uincere corda [15,330] pollicitis, si reclusas tramittere portas concedat Libycus rector, uotique potitus euicto Fabius Poeno circumdata telis incustodita penetrauit moenia nocte. Sed quisnam auersos Phoebum tunc iungere ab urbe 335 Romulea dubitaret equos, qui tempore eodem Marcellum acciperet letum oppetiisse sub armis? moles illa uiri calidoque habitata Gradiuo pectora et haud ullis umquam tremefacta periclis, heu quantum Hannibalem clara factura ruina, [15,340] procubuere. iacet campis Carthaginis horror forsan Scipiadae confecti nomina belli rapturus, si quis paulum deus adderet aeuo. Collis Agenoreum dirimebat ab aggere uallum Ausonio (Dauni Mauors consederat aruis). 345 curarum comes et summi Crispinus honoris Marcello socius communia bella ciebat. ad quem Marcellus: "gestit lustrare propinquas mens siluas medioque uiros imponere monti, ne Libys occultis tumulum prior occupet ausis. [15,350] si cordi est, te participem, Crispine, laboris esse uelim. numquam desunt consulta duobus". haec ubi sedere, ardentes attollere sese iam dudum certant in equos. Marcellus, ut arma aptantem natum aspexit laetumque tumultu 355 "uincis" ait "nostros mirando ardore uigores. sit praematurus felix labor. urbe Sicana qualem te uidi, nondum permitteret aetas cum tibi bella, meo tractantem proelia uultu! huc, decus, huc, nostrum, lateri te iunge paterno [15,360] et me disce nouum Martem temptare magistro". tum pueri colla amplectens sic pauca precatur: "summe deum, Libyco faxis de praeside nunc his, his umeris tibi opima feram". nec plura, sereno sanguineos fudit cum Iuppiter aethere rores 365 atque atris arma aspersit non prospera guttis. uixdum finitis intrarant uocibus artas letiferi collis fauces, cum turba uolucris inuadunt Nomades iaculis nimboque feruntur aetherio similes caeca fundente latebra [15,370] armatos in bella globos. circumdata postquam nil restare uidet uirtus, quod debeat ultra iam superis, magnum secum portare sub umbras nomen mortis auet. tortae nunc eminus hastae altius insurgit, nunc saeuit comminus ense. 375 forsan et enasset rapidi freta saeua pericli, ni telum aduersos nati uenisset in artus. tum patriae tremuere manus, laxataque luctu fluxerunt rigidis arma infelicia palmis. obuia nudatum tramittit lancea pectus, [15,380] labensque impresso signauit gramina mento. At postquam Tyrius saeua inter proelia ductor infixum aduerso uidit sub pectore telum, immane exclamat: "Latias, Carthago, timere desine iam leges. iacet exitiabile nomen, 385 Ausonii columen regni. sed dextera nostrae tam similis non obscuras mittatur ad umbras. magnanima inuidia uirtus caret". alta sepulcri protinus exstruitur caeloque educitur ara. conuectant siluis ingentia robora. credas [15,390] Sidonium cecidisse ducem. tum tura dapesque et fasces clipeusque uiri, pompa ultima, fertur. ipse facem subdens "laus" inquit "parta perennis. Marcellum abstulimus Latio. deponere forsan gens Italum tandem arma uelit. uos ite superbae 395 exsequias animae et cinerem donate supremi muneris officio; numquam hoc tibi, Roma, negabo". alterius par atque eadem fortuna laborum consulis: exanimum sonipes ad signa reuexit. Talia in Ausonia. sed non et talis Hiberis [15,400] armorum euentus campis. Carthaginis omnes per subitum raptae pernix uictoria late terruerat gentes. ducibus spes una salutis, si socias iungant uires. ingentibus orsum auspiciis iuuenem, ceu patria gestet in armis 405 fulmina, sublimi uallatam uertice montis et scopulis urbem, cumulatam strage uirorum non toto rapuisse die, qua Martius ille Hannibal in terra consumpto uerterit anno nec pube aequandam nec opum ubertate Saguntum. [15,410] Proximus applicito saxosis aggere siluis tendebat fratris spirans ingentia facta Hasdrubal. hic robur mixtusque rebellibus Afris Cantaber, hic uolucri Mauro pernicior Astur; tantaque maiestas terra rectoris Hibera, 415 Hannibalis quantus Laurenti terror in ora. forte dies priscum Tyriis sollemnis honorem rettulerat, quo primum orsi Carthaginis altae fundamenta nouam coepere mapalibus urbem, et laetus repetens gentis primordia ductor [15,420] festa coronatis agitabat gaudia signis pacificans diuos. fraternum laena nitebat demissa ex umeris donum, quam foederis arti Trinacrius Libyco rex inter munera pignus miserat, Aeoliis gestatum insigne tyrannis. 425 aurata puerum rapiebat ad aethera penna per nubes aquila intexto librata uolatu. antrum ingens iuxta, quod acus simulauit in ostro, Cyclopum domus. hic recubans manantia tabo corpora letifero sorbet Polyphemus hiatu. [15,430] circa fracta iacent excussaque morsibus ossa. ipse manu extenta Laertia pocula poscit permiscetque mero ructatos ore cruores. Conspicuus Siculi Tyrius subteminis arte gramineas pacem superum poscebat ad aras. 435 ecce inter medios hostilia nuntius arma quadrupedante inuectus equo aduentare ferebat. turbatae mentes, imperfectusque deorum cessit honos. ruptis linquunt altaria sacris. clauduntur uallo, tenuemque ut roscida misit [15,440] lucem Aurora polo, rapiunt certamina Martis. audax Scipiadae stridentem Sabbura cornum excepit, geminaeque acies uelut omine motae. exclamat Latius ductor: "prima hostia uobis, sacrati manes, campo iacet. en age, miles, 445 in pugnam et caedes, qualis spirantibus ire adsueras ducibus, talis rue". dumque ea fatur, incumbunt. Myconum Laenas Cirtamque Latinus et Thysdrum Maro et incestum Catilina Nealcen germanae thalamo obtruncat. cadit obuius acri [15,450] Cartalo Nasidio, Libycae regnator harenae. te quoque Pyrenes uidit conterrita tellus permixtum Poenis et uix credenda furentem, magnum Dardaniae, Laeli, decus, omnia felix cui natura dedit nullo renuente deorum. 455 ille foro auditus, cum dulcia soluerat ora, aequabat Pyliae Neleia mella senectae, ille, ubi suspensi patres et curia uocem posceret, ut cantu ducebat corda senatus; idem, cum subitum campo perstrinxerat aures [15,460] murmur triste tubae, tanto feruore ruebat in pugnam atque acies, ut natum ad sola liqueret bella. nihil uitae peragi sine laude placebat. tunc effurtiua tractantem proelia luce deiecit Galam. sacris Carthaginis illum 465 supposito mater partu subduxerat olim; sed stant nulla diu deceptis gaudia diuis. tunc Alabim Maurumque Dracen demisit ad umbras, femineo clamore Dracen extrema rogantem. huius ceruicem gladio inter uerba precesque [15,470] amputat. absciso durabant murmura collo. At non ductori Libyco par ardor in armis. frondosi collis latebras ac saxa capessit auia, nec caedes extremaue damna mouebant agminis. Italiam profugus spectabat et Alpes, 475 praemia magna fugae. tacitum dat tessera signum dimissa in colles pugna siluasque ferantur dispersi et summam, quicumque euaserit, arcem Pyrenes culmenque petat. tum primus honore armorum exuto et parma celatus Hibera [15,480] in montes abit atque uolens palantia linquit agmina. desertis Latius uictricia signa immittit miles castris (non urbe recepta plus ulla partum praedae) tenuitque moratas a caede, ut Libycus ductor prouiderat, iras, 485 fluminei ueluti deprensus gurgitis undis auulsa parte inguinibus causaque pericli enatat intento praedae fiber auius hoste. Impiger occultis Poenus postquam abditur umbris saxosae fidens siluae, maiora petuntur [15,490] rursus bella retro et superari certior hostis. Pyrenes tumulo clipeum cum carmine figunt: HASDRVBALIS SPOLIVM GRADIVO SCIPIO VICTOR. Terrore interea posito trans ardua montis Bebrycia populos armabat Poenus in aula 495 mercandi dextras largus belloque parata prodigere in bellum facilis. praemissa feroces augebant animos argenti pondera et auri parta metalliferis longo discrimine terris. hinc noua complerunt haud tardo milite castra [15,500] uenales animae, Rhodani qui gurgite gaudent, quorum serpit Arar per rura pigerrimus undae. iamque hieme affecta mitescere coeperat annus. inde iter ingrediens rapidum per Celtica rura miratur domitas Alpes ac peruia montis 505 ardua et Herculeae quaerit uestigia plantae germanique uias diuinis comparat ausis. Vt uero uentum in culmen castrisque resedit Hannibalis, "quos Roma," inquit "quos altius, oro, attollit muros, qui post haec moenia fratri [15,510] uicta meo stent incolumes? sit gloria dextrae felix tanta precor, neue usque ad sidera adisse inuideat laeuus nobis deus". agmine celso inde alacer, qua munitum decliuis ab alto agger monstrat iter, properatis deuolat armis. 515 non tanto strepuere metu primordia belli. nunc geminum Hannibalem, nunc iactant bina coire hinc atque hinc castra et pastos per prospera bella sanguine ductores Italo coniungere Martem et duplicare acies. uenturum ad moenia cursu [15,520] hostem praecipiti et uisurum haerentia porta spicula Elissaeis nuper contorta lacertis. His super infrendens sic secum Oenotria Tellus: "tantone (heu superi!) spernor contempta furore Sidoniae gentis, quae quondam sceptra timentem 525 nati Saturnum nostris considere in oris et regnare dedi? decima haec iam uertitur aestas, ex quo proterimur. iuuenis, cui sola supersunt in superos bella, extremo de litore rapta intulit arma mihi temeratisque Alpibus ardens [15,530] in nostros descendit agros. quot corpora texi caesorum stratis totiens deformis alumnis! nulla mihi floret bacis felicibus arbor immatura seges rapido succiditur ense culmina uillarum nostrum delapsa feruntur 535 in gremium foedantque suis mea regna ruinis. hunc etiam, uastis qui nunc sese intulit oris, perpetiar miseras quaerentem exurere belli reliquias? tum me scindat uagus Afer aratro, et Libys Ausoniis commendet semina sulcis [15,540] ni cuncta, exsultant quae latis agmina campis, uno condiderim tumulo". dum talia uersat et thalamos claudit Nox atra deumque hominumque, tendit Amyclaei praeceps ad castra nepotis. is tum Lucanis cohibentem finibus arma 545 Poenum uicini seruabat caespite ualli. hic iuuenem aggreditur Latiae telluris imago: "Clausorum decus atque erepto maxima Romae spes Nero Marcello, rumpe atque expelle quietem. magnum aliquid tibi, si patriae uis addere fatis, [15,550] audendum est, quod depulso quoque moenibus hoste uictores fecisse tremant. fulgentibus armis Poenus inundauit campos, qua Sena relictum Gallorum a populis seruat per saecula nomen. ni propere alipedes rapis ad certamina turmas, 555 serus deletae post auxiliabere Romae. surge, age, fer gressus. patulos regione Matauri damnaui tumulis Poenorum atque ossibus agros". his dictis abit atque abscedens uisa pauentem attrahere et fractis turmas propellere portis. [15,560] Rumpit flammato turbatus corde soporem ac supplex geminas tendens ad sidera palmas Tellurem Noctemque et caelo sparsa precatur astra ducemque uiae tacito sub lumine Phoeben. inde legit dignas tanta ad conamina dextras, 565 quaque iacet superi Larinas accola ponti, qua duri bello gens Marrucina fidemque exuere indocilis sociis Frentanus in armis, tum qua uitiferos domitat Praetutia pubes laeta laboris agros, et penna et fulmine et undis [15,570] hibernis et Achaemenio uelocior arcu euolat. hortator sibi quisque "age, perge, salutem Ausoniae ancipites superi et, stet Roma cadatne, in pedibus posuere tuis" clamantque ruuntque. hortandi genus acer habet praecedere ductor. 575 illum augent cursus annisi aequare sequendo atque indefessi noctemque diemque feruntur. At Roma aduersi tantum et mala gliscere belli accipiens trepidare metu nimiumque Neronem sperauisse queri atque uno sibi uulnere posse [15,580] auferri restantem animam. non arma nec aurum nec pubem nec, quem fundat, superesse cruorem. scilicet Hasdrubalem inuadat, qui ad proelia soli Hannibali satis esse nequit? iam rursus, ubi arma auertisse suo cognorit deuia uallo, 585 haesurum portis Poenum. uenisse, superbo qui fratri certet, cui maxima gloria cedat urbis deletae. fremit amens corde sub imo ordo patrum ac magno interea meditatur amore seruandi decoris, quonam se fine minanti [15,590] seruitio eripiat diuosque euadat iniquos. hos inter gemitus obscuro noctis opacae succedit castris Nero, quae coniuncta feroci Liuius Hasdrubali uallo custode tenebat. belliger is quondam scitusque accendere Martem 595 floruerat primo clarus pugnator in aeuo. mox falso laesus non aequi crimine uulgi secretis ruris tristes absconderat annos. sed postquam grauior moles terrorque periclo poscebat propiore uirum, reuocatus ad arma [15,600] tot caesis ducibus patriae donauerat iram. At non Hasdrubalem fraudes latuere recentum armorum, quamquam tenebris nox texerat astus. pulueris in clipeis uestigia uisa mouebant et, propen signum accursus, sonipesque uirique 605 substricti corpus. bis clarum, bucina, signum praeterea gemino prodebat iuncta magistro castra regi. uerum fratri si uita supersit, qui tandem licitum socias coniungere uires consulibus? sed enim solum, dum uera patescant, [15,610] cunctandi restare dolum Martemque trahendi. nec consulta fugae segni formidine differt. Nox, somni genetrix, mortalia pectora curis purgarat, tenebraeque horrenda silentia alebant. erepit suspensa ferens uestigia castris 615 et muta elabi tacito iubet agmina passu. illunem nacti per rura tacentia noctem accelerant uitantque sonos; sed percita falli sub tanto motu Tellus nequit. implicat actas caeco errore uias umbrisque fauentibus arto [15,620] circumagit spatio sua per uestigia ductos. nam qua curuatas sinuosis flexibus amnis obliquat ripas refluoque per aspera lapsu in sese redit, hac casso ducente labore exiguum inuoluunt frustratis gressibus orbem, 625 inque errore uiae tenebrarum munus ademptum. Lux surgit panditque fugam. ruit acer apertis turbo equitum portis, atque omnes ferrea late tempestas operit campos. nondum arma manusque permixtae, iam tela bibunt praemissa cruorem. [15,630] hinc iussae Poenum fugientem sistere pennae Dictaeae uolitant, hinc lancea turbine nigro fert letum cuicumque uiro, quem prenderit ictus. deponunt abitus curam trepidique coactas constituunt acies et spes ad proelia uertunt. 635 Ipse inter medios (nam rerum dura uidebat) Sidonius ductor tergo sublimis ab alto quadrupedantis equi tendens uocemque manusque: "per decora extremo uobis quaesita sub axe, per fratris laudes oro, uenisse probemus [15,640] germanum Hannibalis. Latio Fortuna laborat aduersis documenta dare atque ostendere, quantus uerterit in Rutulos domitor telluris Hiberae suetus ad Herculeas miles bellare columnas. forsitan et pugnas ueniat germanus in ipsas. 645 digna uiro, digna, obtestor, spectacula pleno corporibus properate solo. quicumque timeri dux bello poterat, fratri iacet. unica nunc spes, e poena ac latebris infracto Liuius aeuo, damnatum, offertur uobis, caput. ite agite, oro, [15,650] sternite ductorem, cum quo concurrere fratri sit pudor, et turpi finem donate senectae". At contra Nero: "quid cessas clusisse labores ingentis belli? pedibus tibi gloria, miles, parta ingens. nunc accumula coepta ardua dextra. 655 heu temere abducto liquisti robore castra, ni factum absoluit uictoria. praecipe laudem. aduentu cecidisse tuo memorabitur hostis". Parte alia insignis nudatis casside canis Liuius: "huc, iuuenes, huc me spectate ruentem [15,660] in pugnas, quantumque meus patefecerit ensis, tantum intrate loci et tandem praecludite ferro iam nimium patulas Poenis grassantibus Alpes. quod ni ueloci prosternimus agmina Marte et fulmen subitum Carthaginis Hannibal adsit, 665 qui deus infernis quemquam nostrum eximat umbris?" hinc galea capite accepta dicta horrida ferro sancit et obtectus senium fera proelia miscet. illum per cuneos et per densissima campi corpora tot dantem leto, quot spicula torsit, [15,670] turbati fugere Macae, fugere feroces Autololes Rhodanique comas intonsa iuuentus. Fatidicis Nabis ueniens Hammonis harenis improba miscebat securus proelia fati ceu tutante deo ac patriis spolia Itala templis 675 fixurum uano tumidus promiserat ore. ardebat gemma Garamantide caerula uestis, ut cum sparsa micant stellarum lumina caelo, et gemmis galeam clipeumque accenderat auro. casside cornigera dependens infula sacros [15,680] prae se terrores diuumque ferebat honorem. arcus erat pharetraeque uiro atque incocta cerastis spicula et armatus peragebat bella ueneno. necnon cornipedis tergo de more repostus sustentata genu per campum pondera conti 685 Sarmatici prona aduersos urgebat in hostes. tum quoque transfixum telo per membra, per arma consulis ante oculos magno clamore Sabellum asportabat ouans et ouans Hammona canebat. non tulit hanc iram tantosque in corde tumores [15,690] barbarico senior telumque intorsit et una praedam animamque simul uictori uictor ademit. Adsilit audito tristis clamore ruinae Hasdrubal et coeptantem Arabum raptare perempto gemmiferi spolium cultus auroque rigentes 695 exuuias iaculum a tergo perlibrat ad ossa. Iam correpta miser geminis uelamina palmis carpebat propere et trepidos nudauerat artus: concidit ac sacras uestes atque aurea fila reddidit exanimo spoliatum lapsus in hostem. [15,700] at Canthus Rutilum, Canthus possessor harenae, qua celebre inuicti nomen posuere Philaeni, ditem ouium Rutilum obtruncat, cui mille sub altis lanigerae balant stabulis. ipse otia molli exercens cura gelido nunc flumine soles 705 frangebat nimios pecori, nunc laetus in herba tondebat niueae splendentia uellera lanae aut, pecus e pastu cum sese ad tecta referret, noscentes matres spectabat ouilibus agnos. occubuit clipei transfixo proditus aere [15,710] et sero ingemuit stabulis exisse paternis. Acrius hoc Italum pubes incurrit et urget, ut torrens, ut tempestas, ut flamma corusci fulminis, ut Borean pontus fugit, ut caua currunt nubila, cum pelago caelum permiscuit Eurus. 715 procerae stabant, Celtarum signa, cohortes, prima acies. hos impulsu cuneoque feroci laxat uis subita, et fessos errore uiarum nec soli faciles longique laboris anhelos auertit patrius genti pauor. addere tergo [15,720] hastas Ausonius teloque instare sequaci nec donare fugam. cadit uno uulnere Thyrmis, non uno Rhodanus, profligatumque sagittae lancea deturbat Morinum et iam iamque cadentem. cedentes urget totas largitus habenas 725 Liuius acer equo et turmis abeuntibus infert cornipedem. tunc auersi surgentia colla disicit ense Mosae. percussit pondere terram cum galea ex alto lapsum caput; at residentem turbatus rapuit sonipes in proelia truncum. [15,730] hic Cato (nam medio uibrabat et ipse tumultu) "si, primas" inquit "bello cum amisimus Alpes, hic iuueni oppositus Tyrio foret! ei mihi quanta cessauit Latio dextra, et quot funera Poenis donarunt praui suffragia tristia campi!" 735 Iamque inclinabant acies, cunctisque pauorem Gallorum induerat pauor, et Fortuna ruebat Sidonia: ad Rutulos Victoria uerterat alas. celsus ceu prima reflorescente iuuenta ibat consul ouans, maior maiorque uideri. [15,740] ecce trahens secum canentem puluere turmam ductor Agenoreus subit intorquensque lacertis tela sonat: "cohibete fugam. cui cedimus hosti? nonne pudet? conuersa senex marcentibus annis agmina agit. nunc, quaeso, mihi nunc dextera in armis 745 degenerat, nostrique piget? mihi Belus auorum principium, mihi cognatum Sidonia Dido nomen et ante omnes bello numerandus Hamilcar est genitor, mihi, cui cedunt montesque lacusque et campi atque amnes, frater. me magna secundum [15,750] Carthago putat Hannibali, me Baetis in oris aequant germano passae mea proelia gentes". talia dum memorat medios ablatus in hostes, ut noua conspecti fulserunt consulis arma, hastam praepropero nisu iacit. illa per oras 755 aerati clipei et loricae tegmina summo incidit haud felix umero parceque petitum perstrinxit corpus nec multo tincta cruore, uana sed optanti promisit gaudia Poeno. Turbati Rutuli, confusaque pectora uisu [15,760] terrifico. tunc increpitans conamina consul: "femineis laesum uana inter proelia corpus unguibus aut palmis credas puerilibus ictum. ite, docete, uiri, Romanae uulnera suerint quanta afferre manus". tum uero effunditur ingens 765 telorum uis, et densa sol uincitur umbra. iamque per extentos alterna strage uirorum corpora fusa iacent campos demersaque in undam iunxerunt cumulo crescente cadauera ripas, ut, cum uenatu saltus exercet opacos [15,770] Dictynna et laetae praebet spectacula matri aut Pindi nemora excutiens aut Maenala lustrans (omnis Naiadum plenis comitata pharetris turba ruit, striduntque sagittiferi coryti), tum per saxa ferae perque ipsa cubilia fusae, 775 per ualles fluuiosque atque antra uirentia musco multa strage iacent; exsultat uertice montis gratam perlustrans oculis Latonia praedam. Audito ante alios senioris uulnere rumpit per medios Nero saeuus iter uisaque uirorum [15,780] aequali pugna "quid enim, quid deinde relictumst Italiae fatis? hunc si non uincitis hostem, Hannibalem uincetis?" ait. ruit ocius amens in medios, Tyriumque ducem inter prima frementem agmina ut aspexit, rabidi ceu belua ponti 785 per longum sterili ad pastus iactata profundo, cum procul in fluctu piscem male saucia uidit, aestuat et lustrans nantem sub gurgite praedam absorbet late permixtum piscibus aequor, non telo mora, non dictis. "haud amplius" inquit [15,790] "elabere mihi. non hic nemora auia fallent Pyrenes, nec promissis frustrabere uanis, ut quondam terra fallax deprensus Hibera euasti nostram mentito foedere dextram". Haec Nero et intorquet iaculum, nec futilis ictus. 795 nam latere extremo cuspis librata resedit. inuadit stricto super haec interritus ense collapsique premens umbone trementia membra "si qua sub extremo casu mandata referri germano uis forte tuo, portabimus" inquit. [15,800] contra Sidonius: "leto non terreor ullo. utere Marte tuo, dum nostris manibus adsit actutum uindex. mea si suprema referre fratri uerba paras, mando Capitolia uictor exurat cinerique Iouis permisceat ossa 805 et cineres nostros". cupientem annectere plura feruentemque ira mortis transuerberat ense et rapit infidum uictor caput. agmina fuso sternuntur duce non ultra fidentia Marti. Iamque diem solisque uices nox abstulit atra, [15,810] cum uires parco uictu somnoque reducunt, ac nondum remeante die uictricia signa, qua uentum, referunt clausis formidine castris. tum Nero procera sublimia cuspide portans ora ducis caesi "Cannas pensauimus," inquit 815 "Hannibal, et Trebiam et Thrasymenni litora tecum fraterno capite. i, duplica nunc perfida bella et geminas accerse acies. haec praemia restant, qui tua tramissis optarint Alpibus arma". compressit lacrimas Poenus minuitque ferendo [15,820] constanter mala et inferias in tempore dignas missurum fratri clauso commurmurat ore. tum castris procul amotis aduersa quiete dissimulans dubia exclusit certamina Martis.