[10,0] LIBER DECIMUS. Paulus, ut aduersam uidet increbrescere pugnam, ceu fera, quae telis circumcingentibus ultro adsilit in ferrum et per uulnera colligit hostem, in medios fert arma globos seseque periclis 5 ingerit atque omni letum molitur ab ense. increpat horrendum: 'Perstate et fortiter, oro, pectoribus ferrum accipite ac sine uulnere terga ad manis deferte, uiri. nisi gloria mortis, nil superest. idem sedes adeuntibus imas [10,10] hic uobis dux Paulus erit.' uelocius inde Haemonio Borea pennaque citatior ibat quae redit in pugnas fugientis harundine Parthi, atque ubi certamen primi ciet immemor aeui plenus Gradiuo mentem Cato, fertur in hostis 15 ac iuuenem, quem Vasco leuis, quem spicula densus Cantaber urgebat, letalibus eripit armis. abscessere retro pauidique in terga relatos abduxere gradus: ut, laetus ualle remota cum capream uenator agit fessamque propinquo [10,20] insequitur cursu et sperat iam tangere dextra, si ferus aduerso subitum se protulit antro et stetit ante oculos frendens leo: deserit una et color et sanguis et tela minora periclo, nec iam speratae cura est in pectore praedae. 25 nunc in restantis mucronem comminus urget, nunc trepidos ac terga mala formidine uersos adsequitur telis. furere ac decorare labores et saeuire iuuat. cadit ingens nominis expers uni turba uiro, atque, alter si detur in armis [10,30] Paulus Dardaniis, amittant nomina Cannae. Tandem inclinato cornu sine more ruebat prima acies, non parca fugae. Labienus et Ocris sternuntur leto atque Opiter quos Setia colle uitifero, celsis Labienum Cingula saxa 35 miserunt muris. iunxit fera tempora leti Sidonius non consimili discrimine miles: nam Labienus obit penetrante per ilia corno, fratres, hic umero, cecidere, hic poplite, caesis. oppetis et Tyrio super inguina fixe ueruto [10,40] Maecenas, cui Maeonia uenerabile terra et sceptris olim celebratum nomen Etruscis. per medios agitur, proiecto lucis amore Hannibalem lustrans, Paulus. sors una uidetur aspera, si occumbat ductore superstite Poeno. 45 Quam metuens molem (neque enim certamine sumpto tempestas tanta et rabies impune fuisset) in faciem pauidi Iuno conuersa Metelli 'Quid uanos,' inquit 'Latio spes unica consul, incassumque moues fato renuente furores? [10,50] si superest Paulus, restant Aeneia regna; sin secus, Ausoniam tecum trahis. ire tumentem tu contra iuuenem et caput hoc abscidere rebus turbatis, o Paule, paras? nunc Hannibal ipsi (tam laetus bello est) ausit certare Tonanti. 55 et iam conuersis (uidi nam flectere) habenis euasit Varro ac sese ad meliora reseruat. sit spatium fatis, et, dum datur, eripe leto hanc nostris maiorem animam: mox bella capesses.' Ad quae suspirans ductor: 'Mortemne sub armis [10,60] cur poscam, causa ista parum est, quod talia nostrae pertulerunt aures suadentem monstra Metellum? i, demens, i, carpe fugam. non hostica tela excipias tergo, superos precor. integer, oro, intactusque abeas atque intres moenia Romae 65 cum Varrone simul. talin', pauidissime, dignum me uita pulchraque indignum morte putasti? quippe sinit Poenus, qui nunc contraria bella ipsi ferre Ioui ualeat. pro degener altae uirtutis patrum! quando certamen inire, [10,70] cuiue uirum mallem memet componere, quam qui et uictus dabit et uictor per saecula nomen?' Talibus increpitat mediosque aufertur in hostis ac retro cursum tendentem ad crebra suorum agmina et in densis furantem membra maniplis 75 per conferta uirum et stipata umbonibus arma consequitur melior planta atque obtruncat Acherram, ut canis occultos agitat cum Belgicus apros erroresque ferae sollers per deuia mersa nare legit tacitoque premens uestigia rostro [10,80] lustrat inaccessos uenantum indagine saltus nec sistit, nisi conceptum sectatus odorem deprendit spissis arcana cubilia dumis. At coniunx Iouis, ut Paulum depellere dictis nequiquam fuit et consul non desinit irae, 85 in faciem Mauri rursus mutata Gelestae auocat ignarum saeuo a certamine Poenum: 'Huc tela, huc' inquit 'dextram implorantibus adfer, o decus aeternum Carthaginis. horrida iuxta stagnantis consul molitur proelia ripas, [10,90] et laus haud alio maior datur hoste perempto.' haec ait et iuuenem diuersa ad proelia raptat. Flumineo Libycam turbabat in aggere pubem, Cristae nomen erat. bis terni iuncta ferebant arma senem circa nati; pauperque penatum 95 (sed domus haud obscura Tuder, notusque per Vmbros bellator populos) factis et caede docebat natorum armigeram pugnas tractare cohortem. unanima inde phalanx, crudo ducente magistro, postquam hominum satiata nec est, prostrauerat ictu [10,100] innumero cum turre feram facibusque secutis ardentem monstri spectabat laeta ruinam, cum subitus galeae fulgor conoque coruscae maiore intremuere iubae. nec tarda senectus (agnouit nam luce uirum): rapit agmine natos 105 saeua parens ultro in certamina et addere passim tela iubet nec manantis ex ore feroci aut quae flagrarent galea exhorrescere flammas. armiger haud aliter magni Iouis, anxia nido cum dignos nutrit gestanda ad fulmina fetus, [10,110] obuersam spectans ora ad Phaetontia prolem, explorat dubios Phoebea lampade natos. iamque suis daret ut pugnae documenta uocatis, en medias hasta uelox praeteruolat auras. haesit multiplici non alte cuspis in auro 115 ac senium inualido dependens prodidit ictu. cui Poenus: 'Quinam ad cassos furor impulit ictus exanguem senio dextram? uix prima momordit tegmina Callaici cornus tremebunda metalli. en, reddo tua tela tibi: memorabilis ista [10,120] a nobis melius discet bellare iuuentus.' sic propria miseri transfigit pectora corno. At contra, horrendum, bis terna spicula dextra torta uolant, paribusque ruunt conatibus hastae: haud secus ac Libyca fetam tellure leaenam 125 uenator premit obsesso cum Maurus in antro, inuadunt rabidi iam dudum et inania temptant nondum sat firmo catuli certamina dente. consumit clipeo tela et collectus in arma sustinet urgentis crepitantibus ictibus hastas [10,130] Sidonius ductor, nec iam per uulnera credit aut per tot caedes actum satis, iraque anhelat, ni leto det cuncta uirum iungatque parenti corpora et excidat miseros cum stirpe penatis. Tunc Abarim adfatur (namque una hic armiger ira 135 flammabat Martem atque omnis comes ibat in actus): 'Suppedita mihi tela. uadis liuentis Auerni demitti globus ille cupit, qui nostra lacessit tegmina: iam stultae fructus pietatis habebit.' haec fatus iaculo Lucam, qui maximus aeui, [10,140] transadigit: pressa iuuenis cum cuspide labens arma super fratrum resupino concidit ore. mortiferum inde manu properantem uellere ferrum pilo Volsonem (namque hoc de strage iacentum fors dabat) adfixa sternit per tegmina nare. 145 tum Vesulum calido lapsantem in sanguine fratrum ense metit rapido plenamque (heu barbara uirtus!) abscisi galeam capitis, ceu missile telum, conuersis in terga iacit. Telesinus, ad ossa inliso saxo, qua spina interstruit artus, [10,150] occumbit, fratrisque uidet labentia membra Quercentis, quem funda procul per inane uoluta sopierat, dum supremam Telesinus in auras exhalat lucem et dubitantia lumina condit. at fessus maerore simul cursuque metuque 155 et tamen haud irae uacuus non certa per aequor interdum insistens Perusinus membra ferebat. hunc sude, quam raptam Libyci per terga iacentis armiger obtulerat monstri, super inguina fixam, obtruncat quercuque premit uiolentus obusta. [10,160] temptarat precibus saeuum lenire furorem, sed Stygius primos impleuit feruor hiatus, et pulmone tenus demisit anhelitus ignem. tandem cum toto cecidit grege, nomen in Vmbro clarum, Crista, diu populo: ceu fulmine celsa 165 aesculus aut proauis ab origine cognita quercus cum fumat percussa Ioui, sacrosque per aeuum aetherio ramos populantur sulphure flammae, donec uicta deo late procumbit et omnem conlabens operit spatioso stipite prolem. [10,170] Atque ea dum iuxta Tyrius stagna Aufida ductor molitur, Paulus, numerosa caede futuram ultus iam mortem, ceu uictor bella gerebat. inter mille uiros iacet ingens Porcys ab antris Herculeae Calpes, caelatus Gorgone parmam, 175 unde genus tristique deae manabat origo. hunc obiectantem sese atque antiqua tumentem nomina saxificae monstrosa e stirpe Medusae, dum laeuum petit incumbens uiolentius inguen, detrahit excelsi correptum uertice coni, [10,180] adflictumque premens, tergo qua balteus imo sinuatur coxaque sedet munimen utrique, coniecto fodit ense super: uomit ille calentem sanguinis effundens per hiantia uiscera riuum et subit Aetolos Atlanticus accola campos. 185 Has inter strages rapido terrore coorti inuadunt terga atque auerso turbine miscent bella inopina uiri, Tyrius quos fallere doctos hanc ipsam pugnae rector formarat ad artem, succinctique dolis, fugerent ceu Punica castra, [10,190] dediderant dextras. tum totis mentibus actam in caedes aciem pone atque in terga ruentes praecipitant. non hasta uiro, non deficit ensis: e strage est ferrum atque euulsa cadauere tela. raptum Galba procul (neque enim uirtutis amorem 195 aduersa exemisse ualent) ut uidit ab hoste auferri signum, conixus corpore toto uictorem adsequitur letalique occupat ictu. ac dum comprensam caeso de corpore praedam auellit, tardeque manus moribunda remittit, [10,200] transfixus gladio propere accurrentis Amorgi occidit, immoriens magnis non prosperus ausis. Haec inter, ueluti nondum satiasset Enyo iras saeua truces, sublatum puluere campum Vulturnus rotat et candentis torquet harenas. 205 iamque reluctantis stridens immane procella per longum tulit ad campi suprema cauisque adflictos ripis tumidum demersit in amnem. hic tibi finis erat, metas hic Aufidus aeui seruabat tacito, non felix Curio, leto. [10,210] namque, furens animi dum consternata moratur agmina et oppositu membrorum sistere certat, in praeceps magna propulsus mole ruentum turbatis hauritur aquis fundoque uolutus Hadriaca iacuit sine nomine mortis harena. 215 Ingens ferre mala et Fortunae subdere colla nescius, aduersa fronte incurrebat in arma uincentum consul: pereundi Martius ardor atque animos iam sola dabat fiducia mortis, cum Viriathus agens telis, regnator Hiberae [10,220] magnanimus terrae, iuxta atque ante ora furentis obtruncat Pauli fessum certaminis hostem. heu dolor, heu lacrimae! Seruilius, optima belli, post Paulum belli pars optima, corruit ictu barbarico magnamque cadens leto addidit uno 225 inuidiam Cannis. tristem non pertulit iram consul et, insani quamquam contraria uenti exarmat uis atque obtendit puluere lucem, squalentem rumpens ingestae toruus harenae ingreditur nimbum ac iriatum moris Hiberi [10,230] carmina pulsata fundentem barbara caetra inuadit laeuaeque fodit uitalia mammae. hic fuit extremus caedum labor. addere bello haud ultra licuit dextram, nec tanta relictum est uti, Roma, tibi posthac ad proelia Paulo. 235 saxu ingens, uasto libratum pondere, caeca uenit in ora manu et perfractae cassidis aera ossibus infodiens compleuit sanguine uultus. inde pedem referens, labentia membra propinquo imposuit scopulo atque, undanti uulnere anhelans, [10,240] sedit terribilis clipeum super ore cruento: immanis ceu, depulsis leuioribus hastis, accepit leo cum tandem per pectora ferrum, stat teli patiens media tremebundus harena ac, manante iubis rictuque et naribus unda 245 sanguinis, interdum languentia murmura torquens, effundit patulo spumantem ex ore cruorem. tum uero incumbunt Libyes, super ipse citato ductor equo, qua flatus agit, qua peruius ensis, qua sonipes, qua belligero fera belua dente. [10,250] obrutus hic telis ferri per corpora Piso rectorem ut uidit Libyae, conixus in hastam ilia cornipedis subrecta cuspide transit conlapsoque super nequiquam incumbere coeptat, cum Poenus, propere collecto corpore, quamquam 255 cernuus inflexo sonipes effuderat armo: 'Vmbraene Ausoniae rediuiua bella retractant post obitum dextra nec in ipsa morte quiescunt?' sic ait atque aegrum coeptanti attollere corpus arduus insurgens totum permiscuit ensem. [10,260] Ecce, Cydonea uiolatus harundine plantam, Lentulus effusis campum linquebat habenis, cum uidet in scopulo rorantem saxa cruore toruoque obtutu labentem in Tartara Paulum. mens abiit, puduitque fugae. tum uisa cremari 265 Roma uiro, tunc ad portas iam stare cruentus Hannibal; Aetoli tum primum ante ora fuere sorbentes Latium campi. 'Quid deinde relictum crastina cur Tyrios lux non deducat ad urbem, deseris in tantis puppim si, Paule, procellis? [10,270] testor caelicolas,' inquit 'ni damna gubernas crudelis belli uiuisque in turbine tanto inuitus, plus, Paule, (dolor uerba aspera dictat) plus Varrone noces. cape, quaeso, hunc, unica rerum fessarum spe, cornipedem. languentia membra 275 ipse leuabo umeris et dorso tuta locabo.' Haec inter, lacero manantem ex ore cruorem eiectans, consul: 'Macte o uirtute paterna! nec uero spes angustae, cum talia restent pectora Romuleo regno. calcaribus aufer, [10,280] qua uulnus permittit, ecum atque hinc ocius urbis claudantur portae (ruet haec ad moenia pestis) dic, oro: rerum Fabio tradantur habenae. nostris pugnauit monitis furor. amplius acta quid superest uita, nisi caecae ostendere plebi 285 Paulum scire mori? feror an consumptus in urbem uulneribus? quantine emptum uelit Hannibal, ut nos uertentis terga aspiciat? nec talia Paulo pectora, nec manis tam parua intramus imago. ille ego ---. sed uano quid enim te demoror aeger, [10,290] Lentule, conquestu? perge atque hinc cuspide fessum erige quadrupedem propere.' tum Lentulus urbem magna ferens mandata petit. nec Paulus inultum quod superest de luce sinit: ceu uulnere tigris letifero cedens tandem proiectaque corpus 295 luctatur morti et languentem pandit hiatum in uanos morsus, nec sufficientibus irae ictibus extrema lambit uenabula lingua. iamque coruscanti telum propiusque ferenti gressum exultantem et securo caedis Iertae [10,300] non expectatum surgens defixerat ensem Sidoniumque ducem circumspectabat, in illa exoptans animam certantem ponere dextra. sed uicere uirum coeuntibus undique telis et Nomas et Garamas et Celtae et Maurus et Astur. 305 hic finis Paulo. iacet altum pectus et ingens dextera, quem, soli si bella agitanda darentur, aequares forsan Fabio. mors additur urbi pulchra decus misitque uiri inter sidera nomen. Postquam spes Italum mentesque in consule lapsae, [10,310] ceu truncus capitis, saeuis exercitus armis sternitur, et uictrix toto fremit Africa campo. hic Picentum acies, hic Vmber Martius, illic Sicana procumbit pubes, hic Hernica turma. passim signa iacent, quae Samnis belliger, et quae 315 Sarrastes populi Marsaeque tulere cohortes. transfixi clipei galeaeque et inutile ferrum fractaque conflictu parmarum tegmina et ore cornipedum derepta fero spumantia frena. sanguineus tumidas in campos Aufidus undas [10,320] eiectat redditque furens sua corpora ripis. sic Lagea ratis, uasto uelut insula ponto conspecta, inlisit scopulis ubi nubifer Eurus, naufragium spargens operit freta: iamque per undas et transtra et mali laceroque aplustria uelo 325 ac miseri fluitant reuomentes aequora nautae. At Poenus, per longa diem certamina saeuis caedibus emensus, postquam eripuere furori insignem tenebrae lucem, tum denique Martem dimisit tandemque suis in caede pepercit. [10,330] sed mens inuigilat curis noctisque quietem ferre nequit. stimulat dona inter tanta deorum optatas nondum portas intrasse Quirini. proxima lux placet. hinc strictos ferre ocius enses, dum feruet cruor et perfusae caede cohortes, 335 destinat ac iam claustra manu, iam moenia flamma occupat et iungit Tarpeia incendia Cannis. Quo turbata uiri coniunx Saturnia coepto irarumque Iouis Latiique haud inscia fati, incautum ardorem atque auidas ad futile uotum [10,340] spes iuuenis frenare parat. ciet inde quietis regnantem tenebris Somnum, quo saepe ministro edomita inuiti componit lumina fratris, atque huic adridens 'Non te maioribus' inquit 'ausis, diue, uoco nec posco ut mollibus alis 345 des uictum mihi, Somne, Iouem. non mille premendi sunt oculi tibi, nec spernens tua numina custos Inachiae multa superandus nocte iuuencae. ductori, precor, immittas noua somnia Poeno, ne Romam et uetitos cupiat nunc uisere muros, [10,350] quos intrare dabit numquam regnator Olympi.' Imperium celer exequitur curuoque uolucris per tenebras portat medicata papauera cornu. ast ubi per tacitum adlapsus tentoria prima Barcaei petiit iuuenis, quatit inde soporas 355 deuexo capiti pennas oculisque quietem inrorat, tangens Lethaea tempora uirga. exercent rabidam truculenta insomnia mentem. iamque uidebatur multo sibi milite Thybrim cingere et insultans astare ad moenia Romae. [10,360] ipse refulgebat Tarpeiae culmine rupis elata torquens flagrantia fulmina dextra Iuppiter, et lati fumabant sulphure campi, ac gelidis Anien trepidabat caerulus undis, et densi ante oculos iterumque iterumque tremendum 365 uibrabant ignes. tunc uox effusa per auras: 'Sat magna, o iuuenis, prensa est tibi gloria Cannis. siste gradum: nec enim sacris inrumpere muris, Poene, magis dabitur, nostrum quam scindere caelum.' attonitum uisis maioraque bella pauentem [10,370] post confecta Sopor Iunonia iussa relinquit, nec lux terribili purgauit imagine mentem. Quos inter motus somni uanosque tumultus dedita per noctem reliquo cum milite castra nuntiat et praedam pleno trahit agmine Mago. 375 huic ductor laetas Tarpeio uertice mensas spondenti, cum quinta diem nox orbe tulisset, celatis superum monitis clausoque pauore, uulnera et exhaustas saeuo certamine uires ac nimium laetis excusat fidere rebus. [10,380] tum spe deiectus iuuenis, ceu uertere ab ipsis terga iuberetur muris ac signa referre, 'Tanta mole' inquit 'non Roma, ut credidit ipsa, sed Varro est uictus. quaenam tam prospera Martis munera destituis fato patriamque moraris! 385 mecum exultet eques: iuro hoc caput, accipe muros Iliacos portasque tibi sine Marte patentis.' Dumque ea Mago fremit cauto non credita fratri, iam Latius sese Canusina in moenia miles colligere et profugos uicino cingere uallo [10,390] coeperat. heu rebus facies inhonora sinistris! non aquilae, non signa uiris, non consulis altum imperium, non subnixae lictore secures. trunca atque aegra metu, ceu magna elisa ruina, corpora debilibus nituntur sistere membris. 395 clamor saepe repens et saepe silentia fixis in tellurem oculis: nudae plerisque sinistrae detrito clipeo, desunt pugnacibus enses, saucius omnis eques: galeis carpsere superbum cristarum decus et damnarunt Martis honores. [10,400] at multa thorax perfossus cuspide, et haerens loricae interdum Maurusia pendet harundo. interdum maesto socios clamore requirunt. hic Galba, hic Piso et leto non dignus inerti Curio deflentur, grauis illic Scaeuola bello. 405 hos passim, at Pauli pariter ceu dira parentis fata gemunt: ut uera mali praenuntia numquam cessarit canere et Varronis sistere mentem, utque diem hunc totiens nequiquam auerterit urbi, atque idem quantus dextra. sed cura futuri [10,410] quos premit, aut fossas instant praeducere muris aut portarum aditus, ut rerum est copia, firmant, quaque patet campus planis ingressibus hostis, ceruorum ambustis imitantur cornua ramis, et stilus occulitur, caecum in uestigia telum. 415 Ecce, super clades et non medicabile uulnus, reliquias belli atque imperdita corpora Poenis impia formido ac maior iactabat Erinys. trans aequor Tyrios enses atque arma parabant Punica et Hannibalem mutato euadere caelo. [10,420] dux erat exilio non laetus Marte Metellus, sed stirpe haud parui cognominis. is mala bello pectora degeneremque manum ad deformia agebat consulta atque alio positas spectabat in ore, quis sese occulerent, terras, quo nomina nulla 425 Poenorum aut patriae penetraret fama relictae. Quae postquam accepit flammata Scipio mente, quantus Sidonium contra fera proelia miscens ductorem stetit in campis, rapit ocius ensem atque, ubi turpe malum Latioque extrema coquebant [10,430] coepta uiri, ruptis foribus sese arduus infert. tum quatiens strictum cum uoce ante ora pauentum mucronem: 'Tarpeia, pater, qui templa secundam incolis a caelo sedem, et Saturnia, nondum Iliacis mutata malis, tuque aspera pectus 435 aegide Gorgoneos uirgo succincta furores, Indigetesque dei, sponte en per numina uestra perque caput, nullo leuius mihi numine, patris magnanimi iuro: numquam Lauinia regna linquam nec linqui patiar, dum uita manebit. [10,440] ocius en testare deos, si moenia taedis flagrabunt Libycis, nullas te ferre, Metelle, ausurum in terras gressus. ni talia sancis, quem tremis et cuius somnos formidine rumpis, Hannibal hic armatus adest. moriere, nec ullo 445 Poenorum melior parietur gloria caeso.' his excussa incepta minis. iamque ordine iusso obstringunt animas patriae dictataque iurant sacramenta deis et purgant pectora culpa. Atque ea dum Rutulis turbata mente geruntur, [10,450] lustrabat campos et saeuae tristia dextrae facta recensebat pertractans uulnera uisu Hannibal et magna circumstipante caterua dulcia praebebat trucibus spectacula Poenis. quas strages inter, confossus pectora telis 455 seminecem extremo uitam exhalabat in auras mumure deficiens iam Cloelius oraque nisu languida uix aegro et dubia ceruice leuabat. agnouit sonipes, arrectisque auribus acrem hinnitum effundens sternit tellure Bagesum, [10,460] quem tum captiuo portabat in agmina dorso. hinc, rapidum glomerans cursum, per lubrica pingui stante cruore soli et tmulata cadauera caede euolat ac domini consistit ad ora iacentis. inde inclinatus colla et submissus in armos 465 de more inflexis praebebat scandere terga cruribus ac proprio quodam trepidabat amore. milite non illo quisquam felicius acri insultarat equo, uel si resupina citato proiectus dorso ferretur membra, uel idem [10,470] si nudo staret tergo, dum rapta uolucris transigeret cursu sonipes certamina campi. At Libys humanos aequantem pectore sensus haud parce miratus ecum, quinam ille sinistrae depugnet morti iuuenis, nomenque decusque 475 erogitat letique simul compendia donat. hic Cinna (ad Tyrios namque is sua uerterat arma credulus aduersis, et tum comes ibat ouanti) 'Auribus huic,' inquit 'ductor fortissime, origo est non indigna tuis. quondam sub regibus illa, [10,480] quae Libycos renuit frenos, sub regibus olim Roma fuit. sed enim, solium indignata Superbi ut sceptra exegit, confestim ingentia bella Clusina uenere domo. si Porsena fando auditus tibi, si Cocles, si Lydia castra, 485 ille ope Maeonia et populo succinctus Etrusco certabat pulsos per bella reponere reges. multa adeo nequiquam ausi, pressitque tyrannus Ianiculum incumbens ubi. mox pace probata compressere odia, et positum cum foedere bellum, [10,490] obsidibusque obstricta fides. mansuescere corda nescia, pro superi! et nil non immite parata gens Italum pro laude pati: is Cloelia senos nondum complerat primaeui corporis annos, una puellarum Laurentum et pignora pacis 495 inter uirgineas regi tramissa cateruas. facta uirum sileo. rege haec et foedere et annis et fluuio spretis mirantem interrita Thybrim tranauit, frangens undam puerilibus ulnis. cui si mutasset sexum natura, reuerti [10,500] forsan Tyrrhenas tibi non licuisset in oras, Porsena. sed iuueni, ne sim tibi longior, hinc est et genus et clara memorandum uirgine nomen.' Talia dum pandit, uicinus parte sinistra per subitum erumpit clamor. permixta ruina 505 inter et arma uirum et lacerata cadauera Pauli eruerant corpus media de strage iacentum. heu quis erat! quam non similis modo Punica telis agmina turbanti, uel cum Taulantia regna uertit, et Illyrico sunt addita uincla tyranno! [10,510] puluere canities atro arentique cruore squalebat barba, et perfracti turbine dentes muralis saxi, tum toto corpore uulnus. Quae postquam aspexit, geminatus gaudia ductor Sidonius 'Fuge, Varro,' inquit 'fuge, Varro, superstes, 515 dum iaceat Paulus. patribus Fabioque sedenti et populo consul totas edissere Cannas. concedam hanc iterum, si lucis tanta cupido est, concedam tibi, Varro, fugam. at, cui fortia et hoste me digna haud paruo caluerunt corda uigore, [10,520] funere supremo et tumuli decoretur honore. quantus, Paule, iaces! qui tot mihi milibus unus maior laetitiae causa es. cum fata uocabunt, tale precor nobis salua Carthagine letum.' Haec ait et socium mandari corpora terrae, 525 postera cum thalamis Aurora ruebit apertis, imperat armorumque iubet consurgere aceruos, arsuros, Gradiue, tibi. tum munera iussa, defessi quamquam, accelerant sparsoque propinquos agmine prosternunt lucos: sonat icta bipenni [10,530] frondosis silua atra iugis. hinc ornus et albae populus alta comae, ualidis accisa lacertis, scinditur, hinc ilex proauorum condita saeclo. deuoluunt quercus et amantem litora pinum ac, ferale decus, maestas ad busta cupressos. 535 funereas tum deinde pyras certamine texunt, officium infelix et munus inane peremptis, donec anhelantis stagna in Tartessia Phoebus mersit equos, fugiensque polo Titania caecam orbita nigranti traxit caligine noctem. [10,540] post, ubi fulserunt primis Phaethontia frena ignibus atque sui terris rediere colores, supponunt flammam et manantia corpora tabo hostili tellure cremant. subit horrida mentem formido incerti casus, tacitusque pererrat 545 intima corda pauor, si fors ita Martis iniqui mox ferat, hac ipsis inimica sede iacendum. at tibi, Bellipotens, sacrum, constructus aceruo ingenti mons armorum surgebat ad astra. ipse, manu celsam pinum flammaque comantem [10,550] attollens, ductor Gradiuum in uota ciebat: 'Primitias pugnae et laeti libamina belli Hannibal Ausonio cremat haec de nomine uictor, et tibi, Mars genitor, uotorum haud surde meorum, arma electa dicat spirantum turba uirorum.' 555 tum face coniecta populatur feruidus ignis flagrantem molem, et rupta caligine in auras actus apex claro perfundit lumine campos. hinc citus ad tumulum donataque funera Paulo ibat et hostilis leti iactabat honorem. [10,560] sublimem eduxere pyram mollisque uirenti stramine composuere toros. superaddita dona, funereum decus: expertis inuisus et ensis et clipeus, terrorque modo atque insigne superbum tum laceri fasces, captaeque in Marte secures. 565 non coniunx natiue aderant, non iuncta propinquo sanguine turba uirum, aut celsis de more feretris praecedens prisca exequias decorabat imago omnibus exuuiis nudo, iamque Hannibal unus sat decoris laudator erat: fulgentia pingui [10,570] murice suspirans inicit uelamina et auro intextam chlamydem ac supremo adfatur honore: 'I, decus Ausoniae, quo fas est ire superbas uirtute et factis animas. tibi gloria leto iam parta insigni. nostros Fortuna labores 575 uersat adhuc casusque iubet nescire futuros.' haec Libys, atque repens crepitantibus undique flammis aetherias anima exultans euasit in auras. Fama dehinc gliscente sono iam sidera adibat, iam maria ac terras, primamque intrauerat urbem. [10,580] diffidunt muris: solam pauitantibus arcem sperauisse sat est. nec enim superesse iuuentam, ac stare Ausoniae uacuum sine corpore nomen, quodque adeo nondum portis inruperit hostis, contemptu cessare putant. iam tecta cremari, 585 ac delubra rapi caedesque ante ora nefandae natorum septemque arces fumare uidentur. lux una euersas bis centum in strae curulis, ac iuuenum bis tricenis orbata gemebat milibus exhaustae nutantia moenia Romae, [10,590] atque ea post Trebiam, post Tusci stagna profundi, nec socium numero pariter leuiore perempto. sed uero sed enim reliqui pia turba senatus munera sortito inuadunt. celer omnia lustrans clamitat attonitis Fabius: 'Non ulla relicta est, 595 credite, cunctandi ratio. adproperemus, ut hostis nequiquam armatos ausit succedere muros. dura inter pauidos alitur fortuna sedendo, et gliscunt aduersa metu. ite ocius, arma deripite, o pubes, templis. uos atria raptim [10,600] nudate et clipeos in bella refigite captos. sat patriae sumus, e numero si ad proelia nostro nil minuit pauor. in patulis illa horrida campis sit metuenda lues, muros haud fregerit umquam exultare leuis nudato corpore Maurus.' 605 Dum Fabius lapsas acuit formidine mentes, Varronem aduentare uagus per moenia rumor spargit et occulto perfundit pectora motu: haud secus ac, fractae rector si forte carinae litoribus solus uacuis ex aequore sospes [10,610] adnatet, incerti trepidant, tendantne negentne iactato dextras, ipsamque odere salutem unius amissa superantis puppe magistri. quam restare uiro labem, qui accedere portis audeat ac dirum ueniat pauitantibus omen! 615 Hos mulcens questus Fabius deforme docebat cladibus irasci uulgumque arcebat ab ira. aduersis etenim ferri non esse uirorum qui Martem inscribant genti, non posse dolores condere et ex poena solacia poscere luctus. [10,620] si uero exprobrare sinant, sibi tristius illum inluxisse diem, quo castris uiderit ire Varronem, quam quo uideat remeare sine armis. his dictis sedere minae, et conuersa repente pectora: nunc fati miseret, nunc gaudia Poeno 625 consulibus reputant caesis erepta duobus. ergo omne effundit longo iam se agmine uulgus gratantum, magnaque actum se credere mente testantur, quod fisus auis sceptrisque superbis Laomedontiadum non desperauerit urbi. [10,630] Nec minus infelix culpae grandique pudore turbatus, consul titubantem ad moenia gressum portabat lacrimans: deiectum attollere uultum ac patriam aspicere et luctus renouare pigebat. quod uero reduci tum se populusque patresque 635 offerrent, non gratari, sed poscere natos quisque suos fratresque simul miseraeque parentes ire uidebantur laceranda ad consulis ora. sic igitur muto lictore inuectus in urbem damnatum superis aspernabatur honorem. [10,640] At patres Fabiusque, procul maerore remoto, praecipitant curas. raptim delecta iuuenta seruitia armantur, nec claudit castra saluti postpositus pudor. infixum est Aeneia regna Parcarum in leges quacumque reducere dextra 645 proque arce et sceptris et libertatis honore uel famulas armare manus. primaeua suorum corpora praetexto spoliant uelamine et armis insolitis cingunt. puerilis casside uultus clauditur atque hostis pubescere caede iubetur. [10,650] idem obsecrantis, captiuum uulgus ut auro pensarent paruo (nec pauca fuere precantum milia), miranti durarunt prodere Poeno. cuncta adeo scelera et noxam superauerat omnem armatum potuisse capi. tunc terga dedisse 655 damnatis Siculas longe meritare per oras impositum, donec Latio decederet hostis. haec tum Roma fuit: post te cui uertere mores si stabat fatis, potius, Carthago, maneres.