[4,0] LIBER QUARTUS. [4,1] Fama per Ausoniae turbatas spargitur urbes nubiferos montes et saxa minantia caelo accepisse iugum, Poenosque per inuia uectos, aemulaque Herculei iactantem facta laboris 5 descendisse ducem. diros canit improba motus et gliscit gressu uolucrique citatior Euro terrificis quatit attonitas rumoribus arces. adstruit auditis docilis per inania rerum pascere rumorem uulgi pauor: itur in acris [4,10] bellorum raptim curas, subitusque per omnem Ausoniam Mauors strepit et ciet arma uirosque. pila nouant, ac detersa rubigine saeuus induitur ferro splendor, niueumque repostae instaurant galeae coni decus; hasta iuuatur 15 amento, reuocantque noua fornace bipennis. conseritur tegimen laterum impenetrabile, multas passurus dextras atque inrita uulnera, thorax. pars arcu inuigilant, domitat pars uerbere anhelum cornipedem in gyros saxoque exasperat ensem. [4,20] nec uero muris, quibus est luctata uetustas, ferre morantur opem; subuectant saxa cauasque retractant turris, edit quas longior aetas. hinc tela accipiunt arces, ac robora portis et fidos certant obices accersere silua, 25 circumdant fossas. haud segnis cuncta magister praecipitat timor, ac uastis trepidatur in agris. deseruere larem: portant ceruicibus aegras attoniti matres ducentisque ultima fila grandaeuos rapuere senes, tum crine soluto [4,30] ante agitur coniunx, dextra laeuaque trahuntur parui non aequo comitantes ordine nati. sic uulgus, traduntque metus, nec poscitur auctor. at patres, quamquam exterrent immania coepta inque sinu bellum, atque Alpes et peruia saxa 35 decepere, tamen crudam contra aspera mentem et magnos tollunt animos. iuuat ire periclis ad decus et dextra memorandum condere nomen quale dedit numquam rebus Fortuna secundis. Sed Libyae ductor tuto fouet agmina uallo [4,40] fessa gradum multoque gelu torpentia neruos, solandique genus, laetos ostentat ad urbem per campos superesse uiam, Romamque sub ictu. at non et rerum curas consultaque belli stare probat solusque nequit perferre quietem. 45 armiferae quondam prisca inter tempora gentes Ausonium inuasere latus sedesque beatas et metui peperere manu. mox impia bella Tarpeius pater et capti sensere Quirites. hic dum sollicitat donis et inania corda [4,50] ac fluxam morum gentem fouet armaque iungit, iam consul uolucri praeuectus litora classe Scipio Phocaicis sese referebat ab oris, ingentisque duces, pelagi terraeque laborem diuersum emensos, propiora pericula uallo 55 iungebant, magnaeque aderant primordia cladis. namque ut, conlatis admoto consule castris, sustulerat Fortuna moras, signumque furoris accensae uiso poscebant hoste cohortes: debellata procul, quaecumque uocantur Hiberis, [4,60] ingenti Tyrius numerosa per agmina ductor uoce sonat: non Pyrenen Rhodanumue ferocem iussa aspernatos, Rutulam fumasse Saguntum, raptum per Celtas iter, et, qua ponere gressum Amphitryoniadae fuerit labor, isse sub armis 65 Poenorum turmas, equitemque per ardua uectum insultasse iugo, et fremuisse hinnitibus Alpes. Contra pulchra suos uocat ad discrimina consul: 'Hostem, miles, habes fractum ambustumque niuosis cautibus atque aegre torpentia membra trahentem. [4,70] en age, qui sacros montis rupesque profundas transiluit, discat quanto stet celsius arce Herculea uallum, et maius sit scandere collis an uestros rupisse globos. det inania famae, dum magna fuso pugna retroque ruenti, 75 qua uentum est, obstent Alpes. super ardua ductum huc egere dei, Latios ut sanguine finis imbueret, tellusque hostilis conderet ossa. scire libet, noua nunc nobis atque altera bellum Carthago, anne eadem mittat, quae mersa sub aequor [4,80] Aegatis inter uasto iacet obruta ponto.' Haec ait atque agmen Ticini flectit ad undas. caeruleas Ticinus aquas et stagna uadoso perspicuus seruat turbari nescia fundo ac nitidum uiridi lente trahit amne liquorem. 85 uix credas labi: ripis tam mitis opacis argutos inter uolucrum certamine cantus somniferam ducit lucenti gurgite lympham. Iamque sub extremum noctis fugientibus umbris lux aderat, Somnusque suas confecerat horas. [4,90] explorare locos consul collisque propinqui ingenium, et campis quae sit natura, parabat. par studium Poeno similesque in pectore curae. ergo aderant rapidis equitum comitantibus alis. Verum ubi commoto docuerunt puluere nubes 95 hostem ferre gradum, et propius propiusque sonoro quadrupedum cornu tellus gemit, ac simul acer uincentum lituos hinnitus saeuit equorum, 'Arma, uiri, rapite arma, uiri,' dux instat uterque. ambobus uelox uirtus geminusque cupido [4,100] laudis et ad pugnas Martemque insania concors. Haud mora. iam tantum campi dirimebat ab ictu quantum impulsa ualet comprendere lancea nodo, cum subitum liquida non ullis nubibus aethra augurium mentes oculosque ad sidera uertit. 105 accipiter medio tendens a limite solis dilectas Veneri notasque ab honore Diones turbabat uiolentus aues atque unguibus idem, idem nunc rostro, duris nunc ictibus alae, ter quinas dederat saeua inter uulnera leto. [4,110] nec finis satiesue, noui sed sanguinis ardor gliscere, et urgebat trepidam iam caede priorum incertamque fugae pluma labente columbam, donec Phoebeo ueniens Iouis ales ab ortu in tenuis tandem nubis dare terga coegit. 115 tum uictrix laetos signa ad Romana uolatus conuertit, prolesque ducis qua parte decora Scipio quassabat puerilibus arma lacertis, clangorem bis terque dedit, rostroque coruscae perstringens conum galeae se reddidit astris. [4,120] Exclamat Liger (huic superos sentire monentis ars fuit ac penna monstrare futura magistra): 'Poene, bis octonos Italis in finibus annos audaci similis uolucri sectabere pubem Ausoniam multamque feres cum sanguine praedam. 125 sed compesce minas: renuit tibi Daunia regna armiger ecce Iouis. nosco te, summe deorum: adsis o firmesque tuae, pater, alitis omen. nam tibi seruantur, ni uano cassa uolatu mentitur superos praepes, postrema subactae [4,130] fata, puer, Libyae et maius Carthagine nomen.' Contra laeta Bogus Tyrio canit omina regi, et faustum accipitrem caesasque in nube uolucres Aeneadis cladem et Veneris portendere genti. tum dictis comitem contorquet primus in hostis 135 ceu suadente deo et fatorum conscius hastam. illa uolans patuli longe per inania campi ictum perdiderat spatio, ni fusus habenas dum primae decus adfectat decerpere pugnae obuia quadrupedis praeceps Catus ora tulisset. [4,140] sic elanguescens ac iam casura petitum inuenit uulnus caedemque accepit ab hoste cornus et oblatae stetit inter tempora frontis. Incurrunt acies, magnoque fragore per aequor suspendunt cuncti frenis sublime reductos 145 cornipedes ultroque ferunt. erectus in auras it sonipes rapidaque uolans per aperta procella tenuia uix summo uestigia puluere signat. Boiorum ante alias Crixo duce mobilis ala arietat in primos obicitque immania membra. [4,150] ipse tumens ataui Brenni se stirpe ferebat Crixus et in titulos Capitolia capta trahebat, Tarpeioque iugo demens et uertice sacro pensantes aurum Celtas umbone gerebat. colla uiri fuluo radiabant lactea torque, 155 auro uirgatae uestes, manicaeque rigebant ex auro, et simili uibrabat crista metallo. Sternitur impulsu uasto perculsa Camertum prima phalanx, spissaeque ruunt conferta per arma undae Boiorum: sociata examina densent [4,160] infandi Senones, conlisaque quadrupedantum pectoribus toto uoluuntur corpora campo. arua natant, altusque uirum cruor, altus equorum lubrica belligerae sorbet uestigia turmae. seminecum letum peragit grauis ungula pulsu 165 et circumuolitans taetros e sanguine rores spargit humo miserisque suo lauit arma cruore. spicula prima, puer, tumidi, Tyrrhene, Pelori purpureo moriens uictricia sanguine tinguis. nam tibi, dum stimulas cornu atque in proelia mentes [4,170] accendis renouasque uiros ad uulnera cantu, haesit barbaricum sub anhelo gutture telum et clausit raucum letali uulnere murmur. at sonus extremo morientis fusus ab ore flexa pererrauit mutis iam cornua labris. 175 Crixus Picentem Laurumque, nec eminus ambo, sed gladio Laurum; Picenti rasilis hasta ripis lecta Padi letum tulit. auia namque dum petit ac laeuo meditatur fallere gyro, hasta uiri femur et pariter per anhela uolantis [4,180] ilia sedit equi et geminam dedit horrida mortem. idem sanguinea Venuli ceruice reuellens sternit praecipitem tepido te, Farfare, telo et te sub gelido nutritum, Tulle, Velino, egregium Ausoniae decus ac memorabile nomen, 185 si dent fata moras aut seruent foedera Poeni, tum Remulum atque, olim celeberrima nomina bello, Tiburtis Magios Hispellatemque Metaurum et Clanium dubia meditantem cuspide uulnus. Nec locus est Tyriis belli pugnaeue, sed omnem [4,190] Celticus impleuit campum furor. inrita nulli spicula torquentur, statque omne in corpore ferrum. hic inter trepidos immane Quirinius audens, cui fugere ignotum atque inuicta mente placebat rebus in aduersis exceptum pectore letum, 195 cuspide flammat equum ac dispergit gaesa lacerto, si reserare uiam atque ad regem rumpere ferro detur iter, certusque necis petit omnibus ausis, quod nequeat sentire, decus. cadit inguine fosso Teutalus, et uasto quatitur sub pondere tellus. [4,200] occumbit Sarmens, flauam qui ponere uictor caesariem crinemque tibi, Gradiue, uouebat auro certantem et rutilum sub uertice nodum. sed Parcae intonsa non exaudita uouentem ad manes traxere coma. per candida membra 205 it fumans cruor, et tellus perfusa rubescit. at non tardatus iaculo occurrente Ligaunus inruit aduersumque uiro rotat obuius ensem et ferit insurgens, umero qua brachia lenti adnectunt nerui, decisaque uulnere dextra [4,210] laxatis paulum moribunda pependit habenis, dumque micans tremulo conatu lora retemptat, flectentem adsuetos imitatur nescia frenos. demetit auersi Vosegus tum colla, iubaque suspensam portans galeam atque inclusa perempti 215 ora uiri, patrio diuos clamore salutat. Dumque ea Gallorum populi dant funera campo, accitas propere castris in proelia consul raptabat turmas primusque ruebat in hostem candenti sublimis equo. trahit undique lectum [4,220] diuitis Ausoniae iuuenem, Marsosque Coramque Laurentumque decus iaculatoremque Sabellum et Gradiuicolam celso de colle Tudertem indutosque simul gentilia lina Faliscos, quosque sub Herculeis taciturno flumine muris 225 pomifera arua creant Anienicolae Catilli, quosque in praegelidis duratos Hernica riuis mittebant saxa et nebulosi rura Casini. ibant in Martem terrae dominantis alumni damnati superis nec iam reditura iuuentus. [4,230] Scipio qua medius pugnae uorat agmina uertex infert cornipedem atque instinctus strage suorum inferias caesis mactat Labarumque Padumque et Caunum et multo uix fusum uulnere Breucum Gorgoneoque Larum torquentem lumina uultu. 235 occidis et tristi, pugnax Lepontice, fato; nam dum frena ferox obiecto corpore prensat atque aequat celsus residentis consulis ora ipse pedes, frontem in mediam grauis incidit ensis, et diuisum umeris iacuit caput. at Batus, amens [4,240] qui luctatur equo parmaque incursibus obstat, ictu quadrupedis fulua porrectus harena elisa incussis amisit calcibus ora. perfurit Ausonius turbata per aequora ductor, ceu Geticus Boreas, totum cum sustulit imo 245 Icarium fundo uictor mare: nauita uasto iactatur sparsus lacerata classe profundo, cunctaque canenti perfunditur aequore Cyclas. Crixus, ut in tenui spes exiguumque salutis, armat contemptu mentem necis. horrida barba [4,250] sanguinea rutilat spuma, rictusque furentis albet, et adfuso squalent a puluere crines. inuadit Tarium uicino consule pugnas miscentem saeuisque uirum circumtonat armis. uoluitur ille solo; nam pronum effundit in armos 255 fata extrema ferens abies, rapiturque pauore tractus equi uinctis conexa ad cingula membris. longa cruor sparso linquit uestigia campo, et tremulos cuspis ductus in puluere signat. laudabat leti iuuenem egregiosque parabat [4,260] ulcisci consul manis, cum dira per auris uox uenit, et Crixum ferri clamoribus audit, haud notum uultu : surgit uiolentior ira comminus atque oculos optato in corpore figit. tum stimulans grato plausae ceruicis honore 265 cornipedem adloquitur: 'Vulgum Martemque minorem mox, Gargane: uocant superi ad maiora. uidesne, quantus eat Crixus? iam nunc tibi praemia pono illum Sidonio fulgentem ardore tapeta, barbaricum decus, et fuluis donabere frenis.' [4,270] sic fatus, magno Crixum clamore ciebat in pugnam ac uacuo poscebat proelia campo. nec detractantem par ira accenderat hostem. ut iussae cessere retro spatiumque dederunt hinc atque hinc alae et medio stetit aequore pugna, 275 quantus Phlegraeis Telluris alumnus in aruis mouit signa Mimas caelumque exterruit armis, tantus semifero Crixus sub pectore murmur torquet et horrisonis ululatibus erigit iras: 'Nemone incensae captaeque superfuit urbi, [4,280] ut tibi, quas Brenni populus ferremus in arma, narraret, dextras? disce en nunc' inquit et una contorquet nodis et obusto robore diram uel portas quassare trabem. sonat illa tremendum, at nimio iactu seruasse improuida campi 285 distantis spatium propiorem transuolat hostem. cui consul: 'Ferre haec umbris proauoque memento, quam procul occumbas Tarpeia sede, tibique haud licitum sacri Capitolia cernere montis.' tum nodo cursuque leui simul adiuuat hastam, [4,290] dignum mole uiri nisus. fugit illa per oras multiplicis lini subtextaque tegmina neruis atque altum tota metitur cuspide pectus. procumbit lata porrectus in arua ruina, et percussa gemit tellus ingentibus armis. 295 haud aliter structo Tyrrhena ad litora saxo pugnatura fretis subter caecisque procellis, pila immane sonans impingitur ardua ponto: immugit Nereus, diuisaque caerula pulsu inlisum accipiunt irata sub aequora montem. [4,300] ductore amisso pedibus se credere Celtae: una spes anima tantusque pependerat ardor. ac ueluti, summo uenator densa Picano cum lustra exagitat spissisque cubilibus atram immittit passim dumosa per inuia pestem, 305 dum tacitas uires et flammam colligit ignis, nigranti piceus sensim caligine uertex uoluitur et pingui contorquet nubila fumo: mox subita in toto lucent incendia monte, fit sonitus, fugere ferae, fugere uolucres, [4,310] atque ima longe trepidant in ualle iuuencae. At Mago, ut uertisse globos primumque laborem, qui solus genti est, cassum uidet, arma suorum ac patrium in pugnas equitem uocat. undique nudi adsiliunt frenis infrenatique manipli. 315 nunc Itali in tergum uersis referuntur habenis, nunc rursus Tyrias retro pauor auehit alas, aut illi dextros lunatis flexibus orbes, aut illi laeuos sinuant in cornua gyros. texunt alterno glomerata uolumina cursu [4,320] atque eadem refuga cedentes arte resoluunt. hac pontum uice, ubi exercet discordia uentos, fert Boreas Eurusque refert molemque profundi nunc huc alterno, nunc illuc, flamine gestant. Aduolat aurato praefulgens murice ductor 325 Sidonius, circaque Metus Terrorque Furorque. isque ubi Callaici radiantem tegminis orbem extulit et magno percussit lumine campos, spes uirtusque cadunt, trepidaque a mente recedit uertere terga pudor, nec leti cura decori, [4,330] sed fugere infixum est, terraeque optantur hiatus. sic, ubi Caucaseis tigris se protulit antris, linquuntur campi, et tutas petit omne latebras turbatum insano uultu pecus: illa pererrat desertas uictrix uallis, iamque ora reducto 335 paulatim nudat rictu, ut praesentia mandens corpora, et immani stragem meditatur hiatu. non illum Metabus, non illum celsior Vfens euasere tamen, quamuis hic alite planta, hic ope cornipedis totis ferretur habenis. [4,340] nam Metabum ad manis demisit cuspide fulgens fraxinus, Vfentem conlapsum poplite caeso ensis obit laudemque pedum cum sanguine ademit. iamque dedit leto Sthenium Laurumque domoque Collinum gelida, uiridi quem Fucinus antro 345 nutrierat dederatque lacum tramittere nando. fit socius leti coniecta Massicus hasta, uitiferi sacro generatus uertice montis et Liris nutritus aquis, qui fronte quieta dissimulat cursum ac nullo mutabilis imbri [4,350] perstringit tacitas gemmanti gurgite ripas. exoritur rabies caedum, ac uix tela furori sufficiunt. teritur iunctis umbonibus umbo, pesque pedem premit, et nutantes casside cristae hostilem tremulo pulsant conamine frontem. 355 Tergemini primam ante aciem fera proelia fratres miscebant, quos Ledaeo Sidonia Barce Xanthippo felix uteri inter bella crearat. res Graiae ductorque parens ac nobile Amyclae nomen et iniectus Spartanis colla catenis [4,360] Regulus, inflabant ueteri praecordia fama. Marte probare genus factisque Lacona parentem ardebant gelidosque dehinc inuisere montis Taygeta et tandem bellis innare subactis Eurotan patrium ritusque uidere Lycurgi. 365 sed Spartam penetrare deus fratresque negarunt Ausonii, totidem numero, quos miserat altis Egeriae genitos immitis Aricia lucis, aetatis mentisque pares; at non dabat ultra Clotho dura lacus aramque uidere Dianae. [4,370] namque ut in aduersos impacti turbine pugnae Eumachus et Critias et laetus nomine patris Xanthippus iunxere gradus, (ceu bella leones inter se furibunda mouent et murmure anhelo squalentis campos ac longa mapalia complent: 375 omnis in occultas rupis atque auia pernix Maurus saxa fugit, coniunxque Libyssa profuso uagitum cohibens suspendit ab ubere natos; illi dira fremunt, perfractaque in ore cruento ossa sonant, pugnantque feris sub dentibus artus) [4,380] haud secus Egeriae pubes, hinc Virbius acer, hinc Capys, adsiliunt paribusque Albanus in armis. subsidens paulum perfossa proruit aluo Albanum Critias: ast illi cuncta repente implerunt clipeum miserando uiscera lapsu. 385 Eumachus inde Capyn : sed tota mole tenebat ceu fixum membris tegimen; tamen improbus ensis adnexam parmae decidit uulnere laeuam, inque suo pressa est non reddens tegmina nisu infelix manus atque haesit labentibus armis. [4,390] ultima restabat fusis iam palma duobus Virbius. huic trepidos simulanti ducere gressus Xanthippus gladio, rigida cadit Eumachus hasta, et tandem aequatae geminato funere pugnae. inde alterna uiris transegit pectora mucro, 395 inque uicem erepta posuerunt proelia uita. felices leti, pietas quos addidit umbris! optabunt similes uenientia saecula fratres, aeternumque decus memori celebrabitur aeuo, si modo ferre diem serosque uidere nepotes [4,400] carmina nostra ualent, nec famam inuidit Apollo. At consul toto palantis aequore turmas uoce tenet, dum uoce uiget: 'Quo signa refertis? quis uos heu uobis pauor abstulit? horrida primi si sors uisa loci pugnaeque lacessere frontem, 405 post me state uiri et pulsa formidine tantum aspicite! has dextras capti genuere parentes quas fugitis. quae spes uictis? Alpesne petemus? ipsam turrigero portantem uertice muros credite summissas Romam nunc tendere palmas. [4,410] natorum passim raptus caedemque parentum Vestalisque focos extingui sanguine cerno. hoc arcete nefas!' postquam inter talia crebro clamore obtusae crassoque a puluere fauces, hinc laeua frenos, hinc dextra corripit arma 415 et latum obiectat pectus strictumque minatur nunc sibi, nunc trepidis, ni restent, comminus ensem. Quas acies alto genitor dum spectat Olympo, consulis egregii mouere pericula mentem. Gradiuum uocat et patrio sic ore profatur: [4,420] 'Magnanimi me, nate, uiri, ni bella capessis haud dubie extremus, terret labor: eripe pugnae ardentem, oblitumque sui dulcedine caedum siste ducem Libyae; nam plus petit improbus uno consulis exitio tota quam strage cadentum. 425 praeterea, cernis, tenerae qui proelia dextrae iam credit puer atque annos transcendere factis molitur longumque putat pubescere bello, te duce primitias pugnae, te magna magistro audeat et primum hoc uincat, seruasse parentem.' [4,430] Haec rerum sator. at Mauors in proelia currus Odrysia tellure uocat. tum fulminis atri spargentem flammas clipeum galeamque deorum haud ulli facilem multoque labore Cyclopum sudatum thoraca capit quassatque per auras 435 Titanum bello satiatam sanguinis hastam atque implet curru campos. exercitus una Irarum Eumenidesque simul letique cruenti innumerae facies, frenisque operata regendis quadriiugos atro stimulat Bellona flagello. [4,440] fertur ab immenso tempestas horrida caelo nigrantisque globos et turbida nubila torquens inuoluit terras. quatitur Saturnia sedes ingressu tremefacta dei, ripasque relinquit audito curru fontique relabitur amnis. 445 Ductorem Ausonium telis Garamantica pubes cinxerat et Tyrio regi noua dona parabat armorum spolium ac rorantia consulis ora. stabat Fortunae non cedere certus et acri mole retorquebat crudescens caedibus hastas, [4,450] iamque suo, iamque hostili perfusa cruore membra madent, cecidere iubae, gyroque per orbem artato Garamas iaculis propioribus instat et librat saeua coniectum cuspide ferrum. hic puer ut patrio defixum corpore telum 455 conspexit, maduere genae, subitoque trementem corripuit pallor, gemitumque ad sidera rupit. bis conatus erat praecurrere fata parentis conuersa in semet dextra, bis transtulit iras in Poenos Mauors. fertur per tela, per hostis [4,460] intrepidus puer et Gradiuum passibus aequat. continuo cessere globi, latusque repente apparet campo limes. metit agmina tectus caelesti clipeo et sternit super arma iacentum corporaque auctorem teli multasque paternos 465 ante oculos animas, optata piacula, mactat. tunc rapta propere duris ex ossibus hasta innixum ceruice ferens umeroque parentem emicat. attonitae tanta ad spectacula turmae tela tenent, ceditque loco Libys asper, et omnis [4,470] late cedit Hiber, pietasque insignis et aetas belligeris fecit miranda silentia campis. tum celso e curru Mauors 'Carthaginis arces excindes' inquit 'Tyriosque ad foedera coges. nulla tamen longo tanta exorietur in aeuo 475 lux tibi, care puer. macte, o macte indole sacra, uera Iouis proles. et adhuc maiora supersunt, sed nequeunt meliora dari.' tum nubila Mauors aetheraque emenso terras iam sole capessit, et fessas acies castris clausere tenebrae. [4,480] Condebat noctem deuexo Cynthia curru fraternis adflata rotis, et ab aequore Eoo surgebant roseae media inter caerula flammae. at consul tristis campos Poenisque secundam planitiem metuens Trebiam collisque petebat. 485 iamque dies rapti cursu nauoque labore, et medio abruptus fluitabat in amne solutis pons uinclis, qui Dardanium trauexerat agmen, Eridani rapidas aderat cum Poenus ad undas. dumque uada et mollis aditus per deuia flexo [4,490] circuitu petit et stagni languentia quaerit, interdum rapta uicinis saltibus alno flumineam texit, qua trauehat agmina, classem: ecce aderat Trebiaeque simul uicina tenebat Trinacrio accitus per caerula longa Peloro, 495 Gracchorum proles, consul. gens inclita magno atque animosa uiro, multusque in imagine claris praefulgebat auus titulis bellique domique. Nec Poeni positis trans amnem in gramine castris deerant. namque animos stimulabant prospera rerum [4,500] increpitansque super ductor: 'Quis tertius urbi iam superest consul? quaenam altera restat in armis Sicania? en omnes Latiae Daunique nepotum conuenere manus. feriant nunc foedera mecum ductores Italum ac leges et pacta reposcant. 505 at tu, donata tela inter Martia luce, infelix animae, sic, sic uiuasque tuoque des iterum hanc laudem nato; nec fine sub aeui oppetere in bello detur, cum fata uocabunt. pugnantem cecidisse meum est.' haec personat ardens. [4,510] inde leui iaculo Massylumque impiger alis castra sub ipsa datis inritat et elicit hostem. Nec Latius uallo miles debere salutem fas putat aut clausas pulsari cuspide portas. erumpunt, cunctisque prior uolat aggere aperto 515 degener haud Gracchis consul. quatit aura comantis cassidis Auruncae cristas, umeroque refulget sanguinei patrium saguli decus. agmina magno respectans clamore uocat, quaque obuia densos artat turba globos rumpens iter aequore fertur, [4,520] ut torrens celsi praeceps e uertice Pindi cum sonitu ruit in campos magnoque fragore auulsum montis uoluit latus: obuia passim armenta immanesque ferae siluaeque trahuntur, spumea saxosis clamat conuallibus unda. 525 Non, mihi Maeoniae redeat si gloria linguae centenasque pater det Phoebus fundere uoces, tot caedes proferre queam, quot dextera magni consulis aut contra Tyriae furor edidit irae. Murranum ductor Libyae, ductorque Phalantum [4,530] Ausonius, gnaros belli ueteresque laborum, alter in alterius fuderunt comminus ore. monte procelloso Murranum miserat Anxur, Tritonis niueo te sacra, Phalante, profundo. ut primum insigni fulsit uelamine consul, 535 quamquam orbus partem uisus unoque Cupencus lumine sufficiens bellis citat improbus hastam et summae figit tremebundam margine parmae. cui consul (namque ira coquit): 'Pone, improbe, quicquid restat in ore fero et truncata fronte relucet.' [4,540] sic ait intorquens derecto turbine robur et dirum tota tramittit cuspide lumen. nec leuior dextra generatus Hamilcare saeuit. huic cadit infelix niueis Varenus in armis, Meuanas Varenus, arat cui diuitis uber 545 campi Fulginia et patulis Clitumnus in aruis candentis gelido perfundit flumine tauros. sed tristes superi, atque ingrata maxima cura uictima Tarpeio frustra nutrita Tonanti. instat Hiber leuis et leuior discurrere Maurus. [4,550] hinc pila, hinc Libycae certant subtexere cornus densa nube polum, quantumque interiacet aequi ad ripas campi, tantum uibrantia condunt tela, nec artatis locus est in morte cadendi. Allius, Argyripa Daunique profectus ab aruis 555 uenator, rudibus iaculis et Iapyge campum persultabat equo, mediosque inuectus in hostis, Apula non uana torquebat spicula dextra. huic horret thorax Samnitis pellibus ursae, et galea annosi uallatur dentibus apri. [4,560] uerum ubi turbantem, solo ceu lustra pererret in nemore aut agitet Gargano terga ferarum, hinc Mago, hinc saeuus pariter uidere Maharbal, ut subigente fame diuersis rupibus ursi inuadunt trepidum gemina inter proelia taurum, 565 nec partem praedae patitur furor, haud secus acer hinc atque hinc iaculo deuoluitur Allius acto: it stridens per utrumque latus Maurusia taxus. obuia tum medio sonuerunt spicula corde, incertumque fuit, letum cui cederet hastae. [4,570] et iam dispersis Romana per agmina signis palantis agit ad ripas, miserabile, Poenus impellens trepidos fluuioque immergere certat. Tum Trebia infausto noua proelia gurgite fessis incohat ac precibus Iunonis suscitat undas. 575 haurit subsidens fugientum corpora tellus infidaque soli frustrata uoragine sorbet. nec niti lentoque datur conuellere limo mersa pedum penitus uestigia: labe tenaci haerent deuincti gressus, resolutaque ripa [4,580] implicat aut caeca prosternit fraude paludis. iamque alius super atque alius per lubrica surgens dum sibi quisque uiam per inextricabile litus praeripit et putri luctatur caespite, lapsi occumbunt seseque sua pressere ruina. 585 ille celer nandi iamiamque adprendere tuta dum parat et celso conisus corpore prensat gramina summa manu liquidisque emergit ab undis, contorta ripae pendens adfigitur hasta. hic hostem orbatus telo complectitur ulnis [4,590] luctantemque uado permixta morte coercet. mille simul leti facies. Ligus occidit aruis, sed proiecta uiri lymphis fluuialibus ora sanguineum hauserunt longis singultibus amnem. enabat tandem medio uix gurgite pulcher 595 Irpinus sociumque manus clamore uocabat, cum rapidis inlatus aquis et uulnere multo impulit asper equus fessumque sub aequora mersit. Accumulat clades subito conspecta per undas uis elephantorum turrito concita dorso. [4,600] namque uadis rapitur praeceps, ceu proruta cautes auulsi montis, Trebiamque insueta timentem prae se pectore agit spumantique incubat alueo. explorant aduersa uiros, perque aspera duro nititur ad laudem uirtus interrita cliuo. 605 namque inhonoratam Fibrenus perdere mortem et famae nudam impatiens 'Spectabimur,' inquit 'nec, Fortuna, meum condes sub gurgite letum. experiar, sitne in terris, domitare quod ensis non queat Ausonius Tyrrhenaue permeat hasta.' [4,610] tum iacit adsurgens dextroque in lumine sistit spicula saeua ferae telumque in uulnere linquit. stridore horrisono penetrantem cuspidis ictum belua prosequitur laceramque cruore profuso attollit frontem ac lapso dat terga magistro. 615 tum uero inuadunt iaculis crebraque sagitta, ausi iam sperare necem, immensosque per armos et laterum extentus uenit atra cuspide uulnus. stat multa in tergo et nigranti lancea dorso, ac siluam ingentem concusso corpore uibrat, [4,620] donec consumptis longo certamine telis concidit et clausit magna uada pressa ruina. Ecce per aduersum, quamquam tardata morantur uulnere membra uirum, subit implacabilis amnem Scipio et innumeris infestat caedibus hostem. 625 corporibus clipeisque simul galeisque cadentum contegitur Trebia, et uix cernere linquitur undas. Mazaeus iaculo, Gestar prosternitur ense, tum Pelopeus auis Cyrenes incola Thelgon. huic torquet rapido correptum e gurgite pilum [4,630] et quantum longo ferri tenuata rigore procedit cuspis per hiantia transigit ora. pulsati ligno sonuere in uulnere dentes. nec leto quaesita quies: turgentia membra Eridano Trebia, Eridanus dedit aequoris undis. 635 tu quoque, Thapse, cadis, tumulo post fata negato. quid domus Hesperidum aut luci iuuere dearum, fuluos aurifera seruantes arbore ramos? Intumuit Trebia et stagnis se sustulit imis iamque ferox totum propellit gurgite fontem [4,640] atque omnis torquet uires. furit unda sonoris uerticibus, sequiturque nouus cum murmure torrens. sensit et accensa ductor uiolentius ira: 'Magnas, o Trebia, et meritas mihi, perfide, poenas exsolues:' inquit 'lacerum per Gallica riuis 645 dispergam rura atque amnis tibi nomina demam, quoque aperis te fonte, premam, nec tangere ripas inlabique Pado dabitur. quaenam ista repente Sidonium, infelix, rabies te reddidit amnem?' Talia iactantem consurgens agger aquarum [4,650] impulit atque umeros curuato gurgite pressit. arduus aduersa mole incurrentibus undis stat ductor clipeoque ruentem sustulit amnem. necnon a tergo fluctus stridente procella spumeus inrorat summas aspergine cristas. 655 ire uadis stabilemque uetat defigere gressum subducta tellure deus, percussaque longe raucum saxa sonant, undaeque ad bella parentis excitae pugnant, et ripas perdidit amnis. tum madidos crinis et glauca fronde reuinctum [4,660] attollit cum uoce caput: 'Poenasne superbas insuper et nomen Trebiae delere minaris, o regnis inimice meis? quot corpora porto dextra fusa tua! clipeis galeisque uirorum, quos mactas, artatus iter cursumque reliqui. 665 caede, uides, stagna alta rubent retroque feruntur. adde modum dextrae aut campis incumbe propinquis.' Haec, Venere adiuncta, tumulo spectabat ab alto Mulciber obscurae tectus caligine nubis, ingrauat ad caelum sublatis Scipio palmis: [4,670] 'Di patrii, quorum auspiciis stat Dardana Roma, talin me leto tanta inter proelia nuper seruastis? fortine animam hanc excindere dextra indignum est uisum? redde o me, nate, periclis, redde hosti! liceat bellanti accersere mortem 675 quam patriae fratrique probem.' tum percita dictis ingemuit Venus et rapidas derexit in amnem coniugis inuicti uires. agit undique flammas dispersus ripis ignis multosque per annos nutritas fluuio populatur feruidus umbras. [4,680] uritur omne nemus, lucosque effusus in altos immissis crepitat uictor Vulcanus habenis. iamque ambusta comas abies, iam pinus et alni, iam solo restans trunco dimisit in altum populus adsuetas ramis habitare uolucres. 685 flamma uorax imo penitus de gurgite tractos absorbet latices, saeuoque urgente uapore siccus inarescit ripis cruor. horrida late scinditur in rimas et hiatu rupta dehiscit tellus, ac stagnis altae sedere fauillae. [4,690] Miratur pater aeternos cessare repente Eridanus cursus, Nympharumque intima maestus impleuit chorus attonitis ululatibus antra. ter caput ambustum conantem attollere iacta lampade Vulcanus mersit fumantibus undis, 695 ter correpta dei crines nudauit harundo. tum demum admissae uoces et uota precantis, orantique datum ripas seruare prioris, ac tandem a Trebia reuocauit Scipio fessas munitum in collem Graccho comitante cohortes. [4,700] at Poenus multo fluuium ueneratus honore gramineas undis statuit socialibus aras, nescius heu, quanto superi maiora mouerent, et quos Ausoniae luctus, Trasimenne, parares. Boiorum nuper populos turbauerat armis 705 Flaminius, facilisque uiro tum gloria belli, corde leuem atque astus inopem contundere gentem. sed labor haud idem Tyrio certasse tyranno. hunc laeuis urbi genitum ad fatalia damna ominibus parat imperio Saturnia fesso [4,710] ductorem dignumque uirum ueniente ruina. inde ubi prima dies iuris, clauumque regendae inuasit patriae, ac sub nutu castra fuere, ut pelagi rudis et pontum tractare per artem nescius, accepit miserae si iura carinae, 715 uentorum tenet ipse uicem cunctisque procellis dat iactare ratem: fertur uaga gurgite puppis ipsius in scopulos dextra impellente magistri. ergo agitur raptis praeceps exercitus armis Lydorum in populos sedemque ab origine prisci [4,720] sacratam Corythi iunctosque a sanguine auorum Maeonios Italis permixta stirpe colonos. Nec regem Afrorum noscenda ad coepta moratur laude super tanta monitor deus. omnia somni condiderant aegrisque dabant obliuia curis, 725 cum Iuno in stagni numen conuersa propinqui et madidae frontis crinis circumdata fronde populea stimulat subitis praecordia curis ac rumpit ducis haud spernenda uoce quietem: 'O felix famae et Latio lacrimabile nomen [4,730] Hannibal, Ausoniae si te Fortuna creasset ad magnos uenture deos, cur fata tenemus? pelle moras. breuis est magni Fortuna fauoris. quantum uouisti, cum Dardana bella parenti iurares, fluet Ausonio tibi corpore tantum 735 sanguinis, et patrias satiabis caedibus umbras. nobis persolues meritos securus honores. namque ego sum celsis quem cinctum montibus ambit Tmolo missa manus, stagnis Trasimennus opacis.' His agitur monitis et laetam numine pubem [4,740] protinus aerii praeceps rapit aggere montis. horrebat glacie saxa inter lubrica summo piniferum caelo miscens caput Apenninus. condiderat nix alta trabes, et uertice celso canus apex stricta surgebat ad astra pruina. 745 ire iubet. prior extingui labique uidetur gloria, post Alpes si stetur montibus ullis. scandunt praerupti nimbosa cacumina saxi. nec superasse iugum finit mulcetue laborem: plana natant, putrique gelu liquentibus undis [4,750] inuia limosa restagnant arua palude. iamque ducis nudus tanta inter inhospita uertex saeuitia quatitur caeli, manante per ora perque genas oculo. facilis spreuisse medentis optatum bene credit emi quocumque periclo 755 bellandi tempus. non frontis parcit honori, dum ne perdat iter, non cetera membra moratur in pretium belli dare, si uictoria poscat, satque putat lucis, Capitolia cernere uictor qua petat atque Italum feriat qua comminus hostem. [4,760] talia perpessi tandem inter saeua locorum optatos uenere lacus, ubi deinde per arma sumeret amissi numerosa piacula uisus. Ecce autem patres aderant Carthagine missi. causa uiae non parua uiris, nec laeta ferebant. 765 mos fuit in populis, quos condidit aduena Dido, poscere caede deos ueniam ac flagrantibus aris (infandum dictu) paruos imponere natos. urna reducebat miserandos annua casus sacra Thoanteae ritusque imitata Dianae. [4,770] cui fato sortique deum de more petebat Hannibalis prolem discors antiquitus Hannon. sed propior metus armati ductoris ab ira et magna ante oculos stabat redeuntis imago. asperat haec, foedata genas lacerataque crinis, 775 atque urbem complet maesti clamoris Imilce, Edonis ut Pangaea super trieteride mota it iuga et inclusum suspirat pectore Bacchum. ergo inter Tyrias, facibus ceu subdita, matres clamat: 'Io coniunx, quocumque in cardine mundi [4,780] bella moues, huc signa refer. uiolentior hic est, hic hostis propior. tu nunc fortasse sub ipsis urbis Dardaniae muris uibrantia tela excipis intrepidus clipeo saeuamque coruscans lampada Tarpeis infers incendia tectis. 785 interea tibi prima domus atque unica proles heu gremio in patriae Stygias raptatur ad aras. i nunc, Ausonios ferro populare penates et uetitas molire uias. i, pacta resigna per cunctos iurata deos. sic praemia reddit [4,790] Carthago et talis iam nunc tibi soluit honores. quae porro haec pietas delubra aspergere tabo? heu primae scelerum causae mortalibus aegris, naturam nescire deum! iusta ite precari ture pio caedumque feros auertite ritus. 795 mite et cognatum est homini deus. hactenus, oro, sit satis ante aras caesos uidisse iuuencos. aut si uelle nefas superos fixumque sedetque, me, me, quae genui, uestris absumite uotis. cur spoliare iuuat Libycas hac indole terras? [4,800] an flendae magis Aegates et mersa profundo Punica regna forent, olim si sorte cruenta esset tanta mei uirtus praerepta mariti?' haec dubios uario diuumque hominisque timore ad cauta inlexere patres, ipsique relictum 805 abnueret sortem an superum pareret honori. tum uero trepidare metu uix compos Imilce, magnanimi metuens immitia corda mariti. His auide auditis ductor sic deinde profatur: 'Quid tibi pro tanto non impar munere soluat [4,810] Hannibal aequatus superis? quae praemia digna inueniam, Carthago parens? noctemque diemque arma feram, templisque tuis hinc plurima faxo hostia ab Ausonio ueniat generosa Quirino. at puer armorum et belli seruabitur heres. 815 spes, o nate, meae Tyriarumque unica rerum, Hesperia minitante, salus, terraque fretoque certare Aeneadis dum stabit uita memento. perge (patent Alpes) nostroque incumbe labori. uos quoque, di patrii, quorum delubra piantur [4,820] caedibus atque coli gaudent formidine matrum, huc laetos uultus totasque aduertite mentes. namque paro sacra et maioris molior aras. tu, Mago, aduersi conside in uertice montis, tu laeuos propior collis accede, Choaspe, 825 ad claustra et fauces ducat per opaca Sychaeus. ast ego te, Trasimenne, uago cum milite praeceps lustrabo et superis quaeram libamina belli. namque haud parua deus promissis spondet apertis, quae spectata, uiri, patriam referatis in urbem.'