[3,0] LIBER TERTIUS. [3,1] Postquam rupta fides Tyriis et moenia castae non aequo superum genitore euersa Sagunti, extemplo positos finiti cardine mundi uictor adit populos cognataque limina Gades. 5 nec uatum mentes agitare et praescia corda cessatum super imperio: citus aequore Bostar uela dare et rerum praenoscere fata iubetur. prisca fides adytis longo seruatur ab aeuo, qua sublime sedens, Cirrhaeis aemulus antris, [3,10] inter anhelantis Garamantas corniger Hammon fatidico pandit uenientia saecula luco. hinc omen coeptis et casus scire futuros ante diem bellique uices nouisse petebat. Exin clauigeri ueneratus numinis aras 15 captiuis onerat donis, quae nuper ab arce uictor fumantis rapuit semusta Sagunti. uulgatum, nec cassa fides, ab origine fani impositas durare trabes solasque per aeuum condentum nouisse manus. hinc credere gaudent [3,20] consedisse deum seniumque repellere templis. tum, quis fas et honos adyti penetralia nosse, femineos prohibent gressus ac limine curant saetigeros arcere sues. nec discolor ulli ante aras cultus: uelantur corpora lino, 25 et Pelusiaco praefulget stamine uertex. discinctis mos tura dare atque e lege parentum sacrificam lato uestem distinguere clauo: pes nudus tonsaeque comae castumque cubile. inrestincta focis seruant altaria flammae, [3,30] sed nulla effigies simulacraue nota deorum maiestate locum et sacro impleuere timore. In foribus labor Alcidae: Lernaea recisis anguibus hydra iacet, nexuque elisa leonis ora Cleonaei patulo caelantur hiatu. 35 at Stygius saeuis terrens latratibus umbras ianitor, aeterno tum primum tractus ab antro, uincla indignatur, metuitque Megaera catenas. iuxta Thraces equi pestisque Erymanthia et altos aeripedis ramos superantia cornua cerui. [3,40] nec leuior uinci Libycae telluris alumnus matre super stratique genus deforme bimembres Centauri frontemque minor nunc amnis Acarnan. inter quae fulget sacratis ignibus Oete, ingentemque animam rapiunt ad sidera flammae. 45 Postquam oculos uaria impleuit uirtutis imago, mira dehinc cernit: surgentis mole profundi inuectum terris subitum mare nullaque circa litora et infuso stagnantis aequore campos. nam qua caeruleis Nereus euoluitur antris [3,50] atque imo freta contorquet Neptunia fundo, proruptum exundat pelagus, caecosque relaxans Oceanus fontis torrentibus ingruit undis. tum uada, ceu saeuo penitus permota tridenti, luctantur terris tumefactum imponere pontum. 55 mox remeat gurges tractoque relabitur aestu, ac ratis erepto campis deserta profundo, et fusi transtris expectant aequora nautae. Cymothoes ea regna uagae pelagique labores Luna mouet, Luna, immissis per caerula bigis, [3,60] fertque refertque fretum, sequiturque reciproca Tethys. Haec propere spectata duci; nam multa fatigant. curarum prima exercet, subducere bello consortem thalami paruumque sub ubere natum. uirgineis iuuenem taedis primoque Hymenaeo 65 imbuerat coniunx memorique tenebat amore. at puer, obsessae generatus in ore Sagunti, bissenos Lunae nondum compleuerat orbes. quos ut seponi stetit et secernere ab armis, adfatur ductor: 'Spes o Carthaginis altae, [3,70] nate, nec Aeneadum leuior metus, amplior, oro, sis patrio decore et factis tibi nomina condas, quis superes bellator auum; iamque aegra timoris Roma tuos numerat lacrimandos matribus annos. ni praesaga meos ludunt praecordia sensus, 75 ingens hic terris crescit labor: ora parentis agnosco toruaque oculos sub fronte minacis uagitumque grauem atque irarum elementa mearum. si quis forte deum tantos inciderit actus ut nostro abrumpat leto primordia rerum, [3,80] hoc pignus belli, coniunx, seruare labora. cumque datum fari, duc per cunabula nostra: tangat Elissaeas palmis puerilibus aras et cineri iuret patrio Laurentia bella. inde ubi flore nouo pubescet firmior aetas, 85 emicet in Martem et calcato foedere uictor in Capitolina tumulum mihi uindicet arce. tu uero, tanti felix quam gloria partus expectat, ueneranda fide, discede periclis incerti Martis durosque relinque labores. [3,90] nos clausae niuibus rupes suppostaque caelo saxa manent, nos Alcidae mirante nouerca sudatus labor et, bellis labor acrior, Alpes. quod si promissum uertat Fortuna fauorem laeuaque sit coeptis, te longa stare senecta 95 aeuumque extendisse uelim; tua iustior aetas, ultra me improperae ducant cui fila sorores.' Sic ille. at contra Cirrhaei sanguis Imilce Castalii, quae materno de nomine dicta Castulo Phoebei seruat cognomina uatis [3,100] aeque ex sacrata repetebat stirpe parentes. tempore quo Bacchus populos domitabat Hiberos concutiens thyrso atque armata Maenade Calpen, lasciuo genitus Satyro nymphaque Myrice Milichus indigenis late regnarat in oris 105 cornigeram attollens genitoris imagine frontem. hinc patriam clarumque genus referebat Imilce, barbarica paulum uitiato nomine lingua. quae tunc sic lacrimis sensim manantibus infit: 'Mene, oblite tua nostram pendere salute, [3,110] abnuis inceptis comitem? sic foedera nota primitiaeque tori, gelidos ut scandere tecum deficiam montis coniunx tua? crede uigori femineo. castum haud superat labor ullus amorem. sin solo aspicimur sexu, fixumque relinqui, 115 cedo equidem nec fata moror; deus annuat, oro: i felix, i numinibus uotisque secundis atque acies inter flagrantiaque arma relictae coniugis et nati curam seruare memento. quippe nec Ausonios tantum nec tela nec ignes [3,120] quantum te metuo: ruis ipsos acer in enses obiectasque caput telis, nec te ulla secundo euentu satiat uirtus, tibi gloria soli fine caret, credisque uiris ignobile letum belligeris in pace mori. tremor implicat artus, 125 nec quemquam horresco, qui se tibi conferet unus. sed tu, bellorum genitor, miserere nefasque auerte et serua caput inuiolabile Teucris.' Iamque adeo egressi steterant in litore primo, et promota ratis, pendentibus arbore nautis, [3,130] aptabat sensim pulsanti carbasa uento, cum lenire metus properans aegramque leuare attonitis mentem curis sic Hannibal orsus: 'Ominibus parce et lacrimis, fidissima coniunx. et pace et bello cunctis stat terminus aeui, 135 extremumque diem primus tulit; ire per ora nomen in aeternum pacis mens ignea donat, quos pater aetheriis caelestum destinat oris. an Romana iuga et famulas Carthaginis arces perpetiar? stimulant manes noctisque per umbras [3,140] increpitans genitor, stant arae atque horrida sacra ante oculos, breuitasque uetat mutabilis horae prolatare diem. sedeamne, ut nouerit una me tantum Carthago, et, qui sim, nesciat omnis gens hominum, letique metu decora alta relinquam? 145 quantum etenim distant a morte silentia uitae? nec tamen incautos laudum exhorresce furores. et nobis est lucis honos, gaudetque senecta gloria, cum longo titulis celebratur in aeuo. te quoque magna manent suscepti praemia belli. [3,150] dent modo se superi, Thybris tibi seruiet omnis Iliacaeque nurus et diues Dardanus auri.' dumque ea permixtis inter se fletibus orant, confisus pelago celsa de puppe magister cunctantem ciet. abripitur diuulsa marito. 155 haerent intenti uultus et litora seruant, donec, iter liquidum uolucri rapiente carina, consumpsit uisus pontus tellusque recessit. At Poenus belli curis auertere amorem apparat et repetit properato moenia gressu. [3,160] quae dum perlustrat crebroque obit omnia uisu, tandem sollicito cessit uis dura labori, belligeramque datur somno componere mentem. Tum pater omnipotens, gentem exercere periclis Dardaniam et fama saeuorum tollere ad astra 165 bellorum meditans priscosque referre labores, praecipitat consulta uiri segnemque quietem terret et immissa rumpit formidine somnos. iamque per umentem noctis Cyllenius umbram aligero lapsu portabat iussa parentis. [3,170] nec mora mulcentem securo membra sopore adgreditur iuuenem ac monitis incessit amaris: 'Turpe duci totam somno consumere noctem, o rector Libyae. uigili stant bella magistro. iam maria effusas cernes turbare carinas 175 et Latiam toto pubem uolitare profundo, dum lentus coepti terra cunctaris Hibera. scilicet id satis est decoris memorandaque uirtus, quod tanto cecidit molimine Graia Saguntos? en age, si quid inest animo par fortibus ausis, [3,180] fer gressus agiles mecum et comitare uocantem (respexisse ueto: monet hoc pater ille deorum): uictorem ante altae statuam te moenia Romae.' Iamque uidebatur dextram iniectare graduque laetantem trahere in Saturnia regna citato, 185 cum subitus circa fragor et uibrata per auras exterrent saeuis a tergo sibila linguis, ingentique metu diuum praecepta pauenti effluxere uiro, et turbatus lumina flectit. ecce iugis rapiens siluas ac robora uasto [3,190] contorta amplexu tractasque per inuia rupes ater letifero stridebat turbine serpens. quantus non aequas perlustrat flexibus Arctos et geminum lapsu sidus circumligat Anguis, immani tantus fauces diducit hiatu 195 attollensque caput nimbosis montibus aequat. congeminat sonitus rupti uiolentia caeli imbriferamque hiemem permixta grandine torquet. hoc trepidus monstro (neque enim sopor ille nec altae uis aderat noctis, uirgaque fugante tenebras [3,200] miscuerat lucem somno deus) ardua quae sit, scitatur, pestis terrasque urgentia membra quo ferat et quosnam populos deposcat hiatu. cui gelidis almae Cyllenes editus antris: 'Bella uides optata tibi. te maxima bella, 205 te strages nemorum, te moto turbida caelo tempestas caedesque uirum magnaeque ruinae Idaei generis lacrimosaque fata secuntur. quantus per campos populatis montibus actas contorquet siluas squalenti tergore serpens [3,210] et late umectat terras spumante ueneno, tantus perdomitis decurrens Alpibus atro inuolues bello Italiam tantoque fragore eruta conuulsis prosternes oppida muris.' His aegrum stimulis liquere deusque soporque. 215 it membris gelidus sudor, laetoque pauore promissa euoluit somni noctemque retractat. iamque deum regi Martique sub omine fausto instauratus honos, niueoque ante omnia tauro placatus meritis monitor Cyllenius aris. [3,220] extemplo edicit conuellere signa, repensque castra quatit clamor permixtis dissona linguis. Prodite, Calliope, famae, quos horrida coepta excierint populos tulerintque in regna Latini, et quas indomitis urbes armarit Hiberis 225 quasque Paraetonio glomerarit litore turmas ausa sibi Libye rerum deposcere frenos et terris mutare iugum: non ulla nec umquam saeuior it trucibus tempestas acta procellis, nec bellum ruptis tam dirum mille carinis [3,230] acrius infremuit trepidumque exterruit orbem. Princeps signa tulit Tyria Carthagine pubes, membra leuis celsique decus fraudata superbum corporis, at docilis fallendi et nectere tectos numquam tarda dolos. rudis his tum parma, breuique 235 bellabant ense; at uestigia nuda, sinusque cingere inadsuetum, et rubrae uelamine uestis ars erat in pugna fusum occuluisse cruorem. his rector fulgens ostro super altior omnis germanus nitet Hannibalis gratoque tumultu [3,240] Mago quatit currus et fratrem spirat in armis. Proxima Sidoniis Vtica est effusa maniplis, prisca situ ueterisque ante arces condita Byrsae. tunc, quae Sicanio praecinxit litora muro in clipei speciem curuatis turribus, Aspis. 245 sed dux in sese conuerterat ora Sychaeus, Hasdrubalis proles, cui uano corda tumore maternum implebat genus, et resonare superbo Hannibal haud umquam cessabat auunculus ore. Adfuit undosa cretus Berenicide miles, [3,250] nec, tereti dextras in pugnam armata dolone, destituit Barce sitientibus arida uenis. nec non Cyrene Pelopei stirpe nepotis Battiadas prauos fidei stimulauit in arma. quos trahit, antiquo laudatus Hamilcare quondam, 255 consilio uiridis, sed belli serus, Ilertes. Sabratha tum Tyrium uulgus Sarranaque Leptis Oeaque Trinacrios Afris permixta colonos et Tingim rapido mittebat ab aequore Lixus. tum Vaga et antiquis dilectus regibus Hippo, [3,260] quaeque procul cauit non aequos Ruspina fluctus, et Zama et uberior Rutulo nunc sanguine Thapsus. ducit tot populos, ingens et corpore et armis, Herculeam factis seruans ac nomine famam, Antaeus celsumque caput super agmina tollit. 265 Venere Aethiopes, gens haud incognita Nilo, qui magneta secant: solis honor ille, metallo intactum chalybem uicino ducere saxo. his simul immitem testantes corpore solem exusti uenere Nubae. non aerea cassis [3,270] nec lorica riget ferro, non tenditur arcus: tempora multiplici mos est defendere lino et lino munire latus scelerataque sucis spicula derigere et ferrum infamare ueneno. tum primum castris Phoenicum tendere ritu 275 Cinyphii didicere Macae: squalentia barba ora uiris, umerosque tegunt uelamine capri saetigero; panda manus est armata cateia. uersicolor contra caetra et falcatus ab arte ensis Adyrmachidis ac laeuo tegmina crure. [3,280] sed mensis asper populus uictuque maligno: nam calida tristes epulae torrentur harena. quin et Massyli fulgentia signa tulere, Hesperidum ueniens lucis domus ultima terrae. praefuit intortos demissus uertice crinis 285 Bocchus atrox, qui sacratas in litore siluas atque inter frondes reuirescere uiderat aurum. Vos quoque desertis in castra mapalibus itis, misceri gregibus Gaetulia sueta ferarum indomitisque loqui et sedare leonibus iras. [3,290] nulla domus: plaustris habitant; migrare per arua mos atque errantes circumuectare penates. hinc mille alipedes turmae (uelocior Euris et doctus uirgae sonipes) in castra ruebant: ceu, pernix cum densa uagis latratibus implet 295 uenator dumeta Lacon, aut exigit Vmber nare sagax e calle feras, perterrita late agmina praecipitant uolucres formidine cerui. hos agit haud laeto uultu nec fronte serena Asbytes nuper caesae germanus Acherras. [3,300] Marmaridae, medicum uulgus, strepuere cateruis, ad quorum cantus serpens oblita ueneni, ad quorum tactum mites iacuere cerastae. tum, chalybis pauper, Baniurae cruda iuuentus, contenti parca durasse hastilia flamma, 305 miscebant auidi trucibus fera murmura linguis. necnon Autololes, leuibus gens ignea plantis, cui sonipes cursu, cui cesserit incitus amnis, tanta fuga est: certant pennae, campumque uolatu cum rapuere, pedum frustra uestigia quaeras. [3,310] spectati castris, quos suco nobilis arbor et dulci pascit lotos nimis hospita baca, quique atro rabidas efferuescente ueneno dipsadas immensis horrent Garamantes harenis. fama docet, caesae rapuit cum Gorgonis ora 315 Perseus, in Libyam dirum fluxisse cruorem: inde Medusaeis terram exundasse chelydris. milibus his ductor spectatus Marte Choaspes, Neritia Meninge satus, cui tragula semper fulmineam armabat, celebratum missile, dextram. [3,320] huc coit aequoreus Nasamon, inuadere fluctu audax naufragia et praedas auellere ponto, huc, qui stagna colunt Tritonidos alta paludis, qua uirgo, ut fama est, bellatrix edita lympha inuento primam Libyen perfudit oliuo. 325 Necnon totus adest Vesper populique reposti. Cantaber ante omnis, hiemisque aestusque famisque inuictus palmamque ex omni ferre labore. mirus amor populo, cum pigra incanuit aetas, imbelles iam dudum annos praeuertere saxo [3,330] nec uitam sine Marte pati. quippe omnis in armis lucis causa sita, et damnatum uiuere paci. Venit et Aurorae lacrimis perfusus, in orbem diuersum patrias fugit cum deuius oras, armiger Eoi non felix Memnonis Astyr. 335 his paruus sonipes nec Marti natus, at idem aut inconcusso glomerat uestigia dorso, aut molli pacata celer rapit esseda collo. Cydnus agit, iuga Pyrenes uenatibus acer metiri iaculoue extendere proelia Mauro. [3,340] Venere et Celtae sociati nomen Hiberis. his pugna cecidisse decus, corpusque cremari tale nefas: caelo credunt superisque referri, impastus carpat si membra iacentia uultur. Fibrarum et pennae diuinarumque sagacem 345 flammarum misit diues Callaecia pubem, barbara nunc patriis ululantem carmina linguis, nunc pedis alterno percussa uerbere terra ad numerum resonas gaudentem plaudere caetras. haec requies ludusque uiris, ea sacra uoluptas. [3,350] cetera femineus peragit labor: addere sulco semina et impresso tellurem uertere aratro segne uiris. quicquid duro sine Marte gerundum, Callaici coniunx obit inrequieta mariti. hos Viriathus agit Lusitanumque remotis 355 extractum lustris, primo Viriathus in aeuo, nomen Romanis factum mox nobile damnis. Nec Cerretani, quondam Tirynthia castra, aut Vasco insuetus galeae ferre arma morati, non, quae Dardanios post uidit, Ilerda, furores, [3,360] nec qui Massageten monstrans feritate parentem cornipedis fusa satiaris, Concane, uena. iamque Ebusus Phoenissa mouet, mouet Arbacus arma aclyde uel tenui pugnax instare ueruto, iam cui Tlepolemus sator et cui Lindus origo, 365 funda bella ferens Baliaris et alite plumbo, et quos nunc Grauios uiolato nomine Graium Oeneae misere domus Aetolaque Tyde. dat Carthago uiros, Teucro fundata uetusto, Phocaicae dant Emporiae, dat Tarraco pubem [3,370] uitifera et Latio tantum cessura Lyaeo. hos inter clara thoracis luce nitebat Sedetana cohors, quam Sucro rigentibus undis atque altrix celsa mittebat Saetabis arce, Saetabis et telas Arabum spreuisse superba 375 et Pelusiaco filum componere lino. Mandonius populis domitorque insignis equorum imperitat Caeso, et socio stant castra labore. At Vettonum alas Balarus probat aequore aperto, hic adeo, cum uer placidum flatusque tepescit, [3,380] concubitus seruans tacitos grex perstat equarum et Venerem occultam genitali concipit aura. sed non multa dies generi, properatque senectus, septimaque his stabulis longissima ducitur aestas. At non Sarmaticos attollens Vxama muros 385 tam leuibus persultat equis: hinc uenit in arma haud aeui fragilis sonipes crudoque uigore asper frena pati aut iussis parere magistris. Rhyndacus his ductor, telum sparus; ore ferarum et rictu horrificant galeas. uenatibus aeuum [3,390] transigitur, uel more patrum uis raptaque pascunt. Fulget praecipuis Parnasia Castulo signis et celebre Oceano atque alternis aestibus Hispal ac Nebrissa dei Nysaeis conscia thyrsis, quam Satyri coluere leues redimitaque sacra 395 nebride et arcano Maenas nocturna Lyaeo. Arganthoniacos armat Carteia nepotes. rex proauis fuit humani ditissimus aeui, ter denos decies emensus belliger annos. armat Tartessos stabulanti conscia Phoebo [3,400] et Munda Emathios Italis paritura labores. nec decus auriferae cessauit Corduba terrae. hos duxere uiros flauenti uertice Phorcys spiciferisque grauis bellator Arauricus oris, aequales aeui, genuit quos ubere ripa 405 Palladio Baetes umbratus cornua ramo. Talia Sidonius per campos agmina ductor puluere nigrantis raptat lustransque sub armis, qua uisu comprendere erat, fulgentia signa : ibat ouans longaque umbram tellure trahebat. [3,410] non aliter, quotiens perlabitur aequora curru extremamque petit, Phoebea cubilia, Tethyn frenatis Neptunus equis, fluit omnis ab antris Nereidum chorus et sueto certamine nandi candida perspicuo conuertunt brachia ponto. 415 At Pyrenaei frondosa cacumina montis turbata Poenus terrarum pace petebat. Pyrene celsa nimbosi uerticis arce diuisos Celtis late prospectat Hiberos atque aeterna tenet magnis diuortia terris. [3,420] nomen Bebrycia duxere a uirgine colles, hospitis Alcidae crimen, qui, sorte laborum Geryonae peteret cum longa tricorporis arua, possessus Baccho saeua Bebrycis in aula lugendam formae sine uirginitate reliquit 425 Pyrenen, letique deus, si credere fas est, causa fuit leti miserae deus. edidit aluo namque ut serpentem patriasque exhorruit iras, confestim dulcis liquit turbata penates. tum noctem Alcidae solis plangebat in antris [3,430] et promissa uiri siluis narrabat opacis, donec maerentem ingratos raptoris amores tendentemque manus atque hospitis arma uocantem diripuere ferae. laceros Tirynthius artus, dum remeat uictor, lacrimis perfudit et amens 435 palluit inuento dilectae uirginis ore. at uoce Herculea percussa cacumina montis intremuere iugis: maesto clamore ciebat Pyrenen, scopulique omnes ac lustra ferarum Pyrenen resonant. tumulo tum membra reponit [3,440] supremum inlacrimans, nec honos intercidit aeuo, defletumque tenent montes per saecula nomen. Iamque per et collis et densos abiete lucos Bebryciae Poenus fines transcenderat aulae. inde ferox quaesitum armis per inhospita rura 445 Volcarum populatur iter tumidique minaces accedit Rhodani festino milite ripas. aggeribus caput Alpinis et rupe niuali proserit in Celtas ingentemque extrahit amnem spumanti Rhodanus proscindens gurgite campos [3,450] ac propere in pontem lato ruit incitus alueo. auget opes stanti similis tacitoque liquore mixtus Arar, quem gurgitibus complexus anhelis cunctantem immergit pelago raptumque per arua ferre uetat patrium uicina ad litora nomen. 455 inuadunt alacres inimicum pontibus amnem: nunc celso capite et ceruicibus arma tuentur, nunc ualidis gurges certatim frangitur ulnis. fluminea sonipes religatus ducitur alno, belua nec retinet tardante Libyssa timore. [3,460] nam trabibus uada et iniecta tellure repertum conexas operire trabes ac ducere in altum paulatim ripae resolutis aggere uinclis. at gregis inlapsu fremebundo territus atras expauit moles Rhodanus stagnisque refusis 465 torsit harenoso minitantia murmura fundo. Iamque Tricastinis incedit finibus agmen, iam facilis campos, iam rura Vocontia carpit. turbidus hic truncis saxisque Druentia laetum ductoris uastauit iter. namque Alpibus ortus [3,470] auulsas ornos et adesi fragmina montis cum sonitu uoluens fertur latrantibus undis ac uada translato mutat fallacia cursu, non pediti fidus, patulis non puppibus aequus. et tunc imbre recens fuso correpta sub armis 475 corpora multa uirum spumanti uertice torquens immersit fundo laceris deformia membris. Sed iam praeteritos ultra meminisse labores conspectae propius dempsere pauentibus Alpes. cuncta gelu canaque aeternum grandine tecta [3,480] aequaeuam glaciem cohibent: riget ardua montis aetherii facies surgentique obuia Phoebo duratas nescit flammis mollire pruinas. quantum Tartareus regni pallentis hiatus ad manis imos atque atrae stagna paludis 485 a supera tellure patet, tam longa per auras erigitur tellus et caelum intercipit umbra. nullum uer usquam nullique aestatis honores. sola iugis habitat diris sedesque tuetur perpetuas deformis hiemps; illa undique nubes [3,490] huc atras agit et mixtos cum grandine nimbos. iam cuncti flatus uentique furentia regna Alpina posuere domo. caligat in altis obtutus saxis, abeuntque in nubila montes. mixtus Athos Tauro Rhodopeque adiuncta Mimanti 495 Ossaque cum Pelio cumque Haemo cesserit Othrys. primus inexpertas adiit Tirynthius arces. scindentem nubes frangentemque ardua montis spectarunt superi longisque ab origine saeclis intemerata gradu magna ui saxa domantem. [3,500] At miles dubio tardat uestigia gressu, impia ceu sacros in finis arma per orbem, Natura prohibente, ferant diuisque repugnent. contra quae ductor (non Alpibus ille nec ullo turbatus terrore loci, sed languida maestis 505 corda uirum fouet hortando reuocatque uigorem): 'Non pudet obsequio superum fessosque secundis, post belli decus atque acies, dare terga niuosis montibus et segnes summittere rupibus arma? nunc, o nunc, socii, dominantis moenia Romae [3,510] credite uos summumque Iouis conscendere culmen. hic labor Ausoniam et dabit hic in uincula Thybrim.' nec mora. commotum promissis ditibus agmen erigit in collem et uestigia linquere nota Herculis edicit magni crudisque locorum 515 ferre pedem ac proprio turmas euadere calle. rumpit inaccessos aditus atque ardua primus exuperat summaque uocat de rupe cohortes. tum, qua durati concreto frigore collis lubrica frustratur canenti semita cliuo, [3,520] luctantem ferro glaciem cremat: haurit hiatu nix resoluta uiros altoque e culmine praeceps umenti turmas operit delapsa ruina. interdum aduerso glomeratas turbine Corus in media ora niues fuscis agit horridus alis, 525 aut rursum immani stridens auulsa procella nudatis rapit arma uiris uoluensque per orbem contorto rotat in nubes sublimia flatu. quoque magis subiere iugo atque euadere nisi erexere gradum, crescit labor. ardua supra [3,530] sese aperit fessis et nascitur altera moles, unde nec edomitos exudatosque labores respexisse libet: tanta formidine plana exterrent repetita oculis, atque una pruinae canentis, quocumque datur permittere uisus, 535 ingeritur facies. medio sic nauita ponto, cum dulcis liquit terras et inania nullos inueniunt uentos securo carbasa malo, immensas prospectat aquas ac uicta profundis aequoribus fessus renouat sua lumina caelo. [3,540] Iamque super clades atque importuna locorum inluuie rigidaeque comae squalore perenni horrida semiferi promunt e rupibus ora, atque effusa cauis exesi pumicis antris Alpina inuadit manus adsuetoque uigore 545 per dumos notasque niues atque inuia pernix clausum montiuagis infestat cursibus hostem. mutatur iam forma locis. hic sanguine multo infectae rubuere niues, hic nescia uinci paulatim glacies cedit tepefacta cruore, [3,550] dumque premit sonipes duro uestigia cornu, ungula perfossis haesit compressa pruinis. nec pestis lapsus simplex: abscisa relincunt membra gelu, fractosque asper rigor amputat artus. bis senos soles, totidem per uulnera saeuas 555 emensi noctes optato uertice sidunt castraque praeruptis suspendunt ardua saxis. At Venus, ancipiti mentem labefacta timore, adfatur genitorem et rumpit maesta querelas: 'Quis poenae modus aut pereundi terminus, oro, [3,560] Aeneadis erit, et quando terrasque fretumque emensis sedisse dabis? cur pellere nostros a te concessa Poenus parat urbe nepotes? Alpibus imposuit Libyam finemque minatur imperio. casus metuit iam Roma Sagunti. 565 quo Troiae extremos cineres sacramque ruinam Assaracique larem et Vestae secreta feramus? da sedem, genitor, tutisque iacere. parumne est exilia errantis totum quaesisse per orbem? anne iterum capta repetentur Pergama Roma?' [3,570] His Venus, et contra genitor sic deinde profatur: 'Pelle metus, neu te Tyriae conamina gentis turbarint, Cytherea: tenet longumque tenebit Tarpeias arces sanguis tuus. hac ego Martis mole uiros spectare paro atque expendere bello. 575 gens ferri patiens ac laeta domare labores paulatim antiquo patrum desuescit honori, atque ille, haud umquam parcus pro laude cruoris et semper famae sitiens, obscura sedendo tempora agit mutum uoluens inglorius aeuum [3,580] sanguine de nostro populus, blandoque ueneno desidiae uirtus paulatim euicta senescit. magnae molis opus multoque labore parandum, tot populos inter soli sibi poscere regna. iamque tibi ueniet tempus quo maxima rerum 585 nobilior sit Roma malis. hinc nomina nostro non indigna polo referet labor, hinc tibi Paulus, hinc Fabius gratusque mihi Marcellus opimis. hi tantum parient Latio per uulnera regnum quod luxu et multum mutata mente nepotes [3,590] non tamen euertisse queant. iamque ipse creatus qui Poenum reuocet patriae Latioque repulsum ante suae muros Carthaginis exuat armis. hinc, Cytherea, tuis longo regnabitur aeuo. exin se Curibus uirtus caelestis ad astra 595 efferet, et sacris augebit nomen Iulis bellatrix gens bacifero nutrita Sabino. hinc pater ignotam donabit uincere Thylen inque Caledonios primus trahet agmina lucos, compescet ripis Rhenum, reget impiger Afros [3,600] palmiferamque senex bello domitabit Idymen. nec Stygis ille lacus uiduataque lumine regna, sed superum sedem nostrosque tenebit honores. tum iuuenis magno praecellens robore mentis excipiet patriam molem celsusque feretur 605 aequatum imperio tollens caput. hic fera gentis bella Palaestinae primo delebit in aeuo. at tu transcendes, Germanice, facta tuorum, iam puer auricomo praeformidate Batauo. nec te terruerint Tarpei culminis ignes: [3,610] sacrilegas inter flammas seruabere terris. nam te longa manent nostri consortia mundi. huic laxos arcus olim Gangetica pubes summittet, uacuasque ostendent Bactra pharetras. hic et ab Arctoo currus aget axe per urbem, 615 ducet et Eoos, Baccho cedente, triumphos. idem indignantem tramittere Dardana signa Sarmaticis uictor compescet sedibus Histrum. quin et Romuleos superabit uoce nepotes quis erit eloquio partum decus. huic sua Musae [3,620] sacra ferent, meliorque lyra, cui substitit Hebrus et uenit Rhodope, Phoebo miranda loquetur. ille etiam, qua prisca, uides, stat regia nobis, aurea Tarpeia ponet Capitolia rupe et iunget nostro templorum culmina caelo. 625 tunc, o nate deum diuosque dature, beatas imperio terras patrio rege. tarda senectam hospitia excipient caeli, solioque Quirinus concedet, mediumque parens fraterque locabunt: siderei iuxta radiabunt tempora nati.' [3,630] Dum pandit seriem uenturi Iuppiter aeui, ductor Agenoreus tumulis delatus iniquis lapsantem dubio deuexa per inuia nisu firmabat gressum atque umentia saxa premebat. non acies hostisue tenet, sed prona minaci 635 praerupto turbant et cautibus obuia rupes. stant clausi maerentque moras et dura uiarum. nec refouere datur torpentia membra quiete: noctem operi iungunt et robora ferre coactis approperant umeris ac raptas collibus ornos. [3,640] iamque ubi nudarunt silua densissima montis, aggessere trabes, rapidisque accensus in orbem excoquitur flammis scopulus: mox proruta ferro dat gemitum putris resoluto pondere moles atque aperit fessis antiqui regna Latini. 645 his tandem ignotas transgressus casibus Alpes Taurinis ductor statuit tentoria campis. Interea uoces Iouis atque oracula portans emensis aderat Garamantum laetus harenis Bostar et ut uiso stimulabat corda Tonante: [3,650] 'Maxime Belide, patriis qui moenibus arces seruitium dextra, Libycas penetrauimus aras. nos tulit ad superos perfundens sidera Syrtis, nos paene aequoribus tellus uiolentior hausit. ad finem caeli medio tenduntur ab orbe 655 squalentes campi. tumulum Natura negauit immensis spatiis, nisi quem caua nubila torquens construxit turbo impacta glomeratus harena, uel si perfracto populatus carcere terras Africus et pontum spargens super aera Corus [3,660] inuasere truces capientem proelia campum inque uicem ingesto cumularunt puluere montis. has obseruatis ualles enauimus astris. namque dies confundit iter, peditemque profundo errantem campo et semper media arua uidentem 665 Sidoniis Cynosura regit fidissima nautis. uerum ubi defessi lucos nemorosaque regna cornigeri Iouis et fulgentia templa subimus, exceptos hospes tectis inducit Arisbas. stat fano uicina, nouum et memorabile, lympha, [3,670] quae nascente die, quae deficiente tepescit Quaeque riget, medius quum sol adcendit Olympum, Atque eadem rursum nocturnis feruet in umbris. Tum loca plena Deo, dites sine uomere glebas Ostentat senior, laetaque ita mente profatur : "Has umbras nemorum, et connexa cacumina coelo, Calcatosque Ioui lucos prece, Bostar, adora. Nam cui dona Iouis non diuulgata per orbem, In gremio Thebes geminas sedisse columbas? Quarum, Chaonias pennis quae contigit oras, [3,680] Implet fatidico Dodonida murmure quercum. At quae, Carpathium super aequor uecta, per auras In Libyen niueis tranauit concolor alis, Hanc sedem templo Cythereia condidit ales : Hic ubi nunc aram lucosque uidetis opacos, Ductore electo gregis (admirabile dictu!) Lanigeri capitis media inter cornua perstans Marmaricis ales populis responsa canebat. Mox subitum nemus atque annoso robore lucus Exsiluit ; qualesque premunt nunc sidera quercus, [3,690] A prima uenere die : prisco inde pauore Arbor numen habet, coliturque tepentibus aris". Dumque ea miramur, subito stridore tremendum Impulsae patuere fores, maiorque repente Lux oculos ferit : ante aras stat ueste sacerdos Effulgens niuea, et populi concurrere certant. Inde ubi mandatas effudi pectore uoces, Ecce intrat subitus uatem Deus : alta sonoro Conlisis trabibus uoluuntur murmura luco, Ac maior nota iam uox prorumpit in auras : [3,700] "Tenditis in Latium, belloque agitare paratis Assaraci prolem, Libyes : coepta aspera cerno, Gradiuumque trucem currus iam scandere, et atram In latus Hesperium flammam exspirare furentes Cornipedes, multoque fluentia sanguine lora. Tu, qui pugnarum euentus, extremaque fati Deposcis, claroque ferox das uela labori, Inuade Aetoli ductoris Iapyga campum : Sidonios augebis auos, nullique relinques, Altius Ausoniae penetrare in viscera gentis; [3,710] Donec uicta tibi trepidabunt Dardana regna. Nec ponet pubes unquam Saturnia curam, Dum carpet saperas in terris Annibal auras". Talia portabat laetis oracula Bostar, Implebatque uiros pugnae propioris amore.