[12,0] LIBER DVODECIMVS.
PROOEMIVM.
I. Ventum est ad partem operis destinati longe grauissimam: cuius equidem onus 
{sit} si tantum opinione prima concipere potuissem quanto me premi ferens 
sentio, maturius consuluissem uires meas. Sed initio pudor omittendi quae 
promiseram tenuit, mox, quamquam per singulas prope partis labor cresceret, ne 
perderem quae iam effecta erant per omnes difficultates animo me sustentaui. 
II. Quare nunc quoque, licet maior quam umquam moles premat, tamen prospicienti 
finem mihi constitutum est uel deficere potius quam desperare. Fefellit autem 
quod initium a paruis ceperamus: mox uelut aura sollicitante prouecti longius, 
dum tamen nota illa et plerisque artium scriptoribus tractata praecipimus nec 
adhuc a litore procul uidebamur et multos circa uelut isdem se uentis credere 
ausos habebamus: 
III. iam cum eloquendi rationem nouissime repertam paucissimisque temptatam 
ingressi sumus, rarus qui tam procul a portu recessisset reperiebatur; postquam 
uero nobis ille quem instituebamus orator, a dicendi magistris dimissus, aut suo 
iam impetu fertur aut maiora sibi auxilia ex ipsis sapientiae penetralibus 
petit, quam in altum simus ablati sentire coepimus. Nunc "caelum undique et 
undique pontus". 
IV. Vnum modo in illa inmensa uastitate cernere uidemur M. Tullium, qui tamen 
ipse, quamuis tanta atque ita instructa naue hoc mare ingressus, contrahit uela 
inhibetque remos et de ipso demum genere dicendi quo sit usurus perfectus orator 
satis habet dicere. At nostra temeritas etiam mores ei conabitur dare et 
adsignabit officia. Ita nec antecedentem consequi possumus et longius eundum est 
ut res feret. Probabilis tamen cupiditas honestorum, et uelut tutioris audentiae 
est temptare quibus paratior uenia est. 

[12,1a] 1. Non posse oratorem esse nisi uirum bonum.
I. Sit ergo nobis orator quem constituimus is qui a M. Catone finitur uir bonus 
dicendi peritus, uerum, id quod et ille posuit prius et ipsa natura potius ac 
maius est, utique uir bonus: id non eo tantum quod, si uis illa dicendi malitiam 
instruxerit, nihil sit publicis priuatisque rebus perniciosius eloquentia, 
nosque ipsi, qui pro uirili parte conferre aliquid ad facultatem dicendi conati 
sumus, pessime mereamur de rebus humanis si latroni comparamus haec arma, non 
militi. 
II. Quid de nobis loquor? Rerum ipsa natura, in eo quod praecipue indulsisse 
homini uidetur quoque nos a ceteris animalibus separasse, non parens sed nouerca 
fuerit si facultatem dicendi sociam scelerum, aduersam innocentiae, hostem 
ueritatis inuenit. Mutos enim nasci et egere omni ratione satius fuisset quam 
prouidentiae munera in mutuam perniciem conuertere. 
III. Longius tendit hoc iudicium meum. Neque enim tantum id dico, eum qui sit 
orator uirum bonum esse oportere, sed ne futurum quidem oratorem nisi uirum 
bonum. Nam certe neque intellegentiam concesseris iis qui proposita honestorum 
ac turpium uia peiorem sequi malent, neque prudentiam, cum in grauissimas 
frequenter legum, semper uero malae conscientiae poenas a semet ipsis inprouiso 
rerum exitu induantur. 
IV. Quod si neminem malum esse nisi stultum eundem non modo a sapientibus 
dicitur sed uulgo quoque semper est creditum, certe non fiet umquam stultus 
orator. Adde quod ne studio quidem operis pulcherrimi uacare mens nisi omnibus 
uitiis libera potest: primum quod in eodem pectore nullum est honestorum 
turpiumque consortium, et cogitare optima simul ac deterrima non magis est unius 
animi quam eiusdem hominis bonum esse ac malum: 
V. tum illa quoque ex causa, quod mentem tantae rei intentam uacare omnibus 
aliis, etiam culpa carentibus, curis oportet. Ita demum enim libera ac tota, 
nulla distringente atque alio ducente causa, spectabit id solum ad quod 
accingitur. 
VI. Quod si agrorum nimia cura et sollicitior rei familiaris diligentia et 
uenandi uoluptas et dati spectaculis dies multum studiis auferunt (huic enim rei 
perit tempus quodcumque alteri datur), quid putamus facturas cupiditatem 
auaritiam inuidiam, quarum inpotentissimae cogitationes somnos etiam ipsos et 
illa per quietem uisa perturbent? 
VII. Nihil est enim tam occupatum, tam multiforme, tot ac tam uariis adfectibus 
concisum atque laceratum quam mala mens. Nam et cum insidiatur, spe curis labore 
distringitur, et, etiam cum sceleris compos fuit, sollicitudine, paenitentia, 
poenarum omnium exspectatione torquetur. Quis inter haec litteris aut ulli bonae 
arti locus? Non hercule magis quam frugibus in terra sentibus ac rubis occupata. 
VIII. Age, non ad perferendos studiorum labores necessaria frugalitas? Quid ergo 
ex libidine ac luxuria spei? Non praecipue acuit ad cupiditatem litterarum amor 
laudis? Num igitur malis esse laudem curae putamus? Iam hoc quis non uidet, 
maximam partem orationis in tractatu aequi bonique consistere? Dicetne de his 
secundum debitam rerum dignitatem malus atque iniquus? 
IX. Denique, ut maximam partem quaestionis eximam, demus, id quod nullo modo 
fieri potest, idem ingenii studii doctrinae pessimo atque optimo uiro: uter 
melior dicetur orator? Nimirum qui homo quoque melior. Non igitur umquam malus 
idem homo et perfectus orator. 
X. Non enim perfectum est quicquam quo melius est aliud. Sed, ne more 
Socraticorum nobismet ipsi responsum finxisse uideamur, sit aliquis adeo contra 
ueritatem opstinatus ut audeat dicere eodem ingenio studio doctrina praeditum 
nihilo deteriorem futurum oratorem malum uirum quam bonum: conuincamus huius 
quoque amentiam. 
XI. Nam hoc certe nemo dubitabit, omnem orationem id agere ut iudici quae 
proposita fuerint uera et honesta uideantur. Vtrum igitur hoc facilius bonus uir 
persuadebit an malus? Bonus quidem et dicet saepius uera atque honesta. 
XII. Sed etiam si quando aliquo ductus officio (quod accidere, ut mox docebimus, 
potest) falso haec adfirmare conabitur, maiore cum fide necesse est audiatur. At 
malis hominibus ex contemptu opinionis et ignorantia recti nonnumquam excidit 
ipsa simulatio: inde inmodeste proponunt, sine pudore adfirmant. 
XIII. Sequitur in iis quae certum est effici non posse deformis pertinacia et 
inritus labor: nam sicut in uita, ita in causis quoque spes improbas habent; 
frequenter autem accidit ut fis etiam uera dicentibus fides desit uideaturque 
talis aduocatus malae causae argumentum. 
XIV. Nunc de iis dicendum est quae mihi quasi conspiratione quadam uulgi 
reclamari uidentur: "orator ergo Demosthenes non fuit? atqui malum uirum 
accepimus. Non Cicero? atqui huius quoque mores multi reprenderunt." Quid agam? 
Magna responsi inuidia subeunda est: mitigandae sunt prius aures. 
XV. Mihi enim nec Demosthenes tam graui morum dignus uidetur inuidia ut omnia 
quae in eum ab inimicis congesta sunt credam, cum et pulcherrima eius in re 
publica consilia et finem uitae clarum legam, nec M. tullio defuisse uideo in 
ulla parte ciuis optimi uoluntatem. 
XVI. Testimonio est actus nobilissime consulatus, integerrime prouincia 
administrata et repudiatus uigintiuiratus, et ciuilibus bellis, quae in aetatem 
eius grauissima inciderunt, neque spe neque metu declinatus animus quo minus 
optimis se partibus, id est rei publicae, iungeret. 
XVII. Parum fortis uidetur quibusdam, quibus optime respondit ipse non se 
timidum in suscipiendis sed in prouidendis periculis: quod probauit morte quoque 
ipsa, quam praestantissimo suscepit animo. 
XVIII. Quod si defuit his uiris summa uirtus, sic quaerentibus an oratores 
fuerint respondebo quo modo Stoici, si interrogentur an sapiens Zenon, an 
Cleanthes, an Chrysippus ipse, respondeant, magnos quidem illos ac uenerabiles, 
non tamen id quod natura hominis summum habet consecutos.
XIX. Nam et Pythagoras non sapientem se, ut qui ante eum fuerunt, sed studiosum 
sapientiae uocari uoluit. Ego tamen secundum communem loquendi consuetudinem 
saepe dixi dicamque perfectum oratorem esse Ciceronem, ut amicos et bonos uiros 
et prudentissimos dicimus uulgo, quorum nihil nisi perfecte sapienti datur: sed 
cum proprie et ad legem ipsam ueritatis loquendum erit, eum quaeram oratorem 
quem et ille quaerebat. 
XX. Quamquam enim stetisse ipsum in fastigio eloquentiae fateor, ac uix quid 
adici potuerit inuenio, fortasse inuenturus quid adhuc abscisurum putem fuisse 
(nam et fere sic docti iudicauerunt plurimum in eo uirtutum, nonnihil fuisse 
uitiorum, et se ipse multa ex illa iuuenili abundantia coercuisse testatur): 
tamen, quando nec sapientis sibi nomen minime sui contemptor adseruit et melius 
dicere certe data longiore uita et tempore ad componendum securiore potuisset, 
non maligne crediderim defuisse ei summam illam ad quam nemo propius accessit. 

[12,1b] XXI. Et licebat, si aliter sentirem, fortius id liberiusque defendere. An uero 
M. Antonius neminem a se uisum eloquentem, quod tanto minus erat, professus est, 
ipse etiam M. Tullius quaerit adhuc eum et tantum imaginatur ac fingit: ego non 
audeam dicere aliquid in hac quae superest aeternitate inueniri posse eo quod 
fuerit perfectius? 
XXII. Transeo illos qui Ciceroni ac Demostheni ne in eloquentia quidem satis 
tribuunt: quamquam neque ipsi Ciceroni Demosthenes uideatur satis esse 
perfectus, quem dormitare interim dicit, nec Cicero Bruto Caluoque, qui certe 
compositionem illius etiam apud ipsum reprendunt, nec Asinio utrique, qui uitia 
orationis eius etiam inimice pluribus locis insecuntur. 
XXIII. Concedamus sane, quod minime natura patitur, repertum esse aliquem malum 
uirum summe disertum, nihilo tamen minus oratorem eum negabo. Nam nec omnibus 
qui fuerint manu prompti uiri fortis nomen concesserim, quia sine uirtute 
intellegi non potest fortitudo. 
XXIV. An ei qui ad defendendas causas aduocatur non est opus fide quam neque 
cupiditas corrumpat nec gratia auertat nec metus frangat: sed proditorem 
transfugam praeuaricatorem donabimus oratoris illo sacro nomine? Quod si 
mediocribus etiam patronis conuenit haec quae uulgo dicitur bonitas, cur non 
orator ille, qui nondum fuit sed potest esse, tam sit moribus quam dicendi 
uirtute perfectus? 
XXV. Non enim forensem quandam instituimus operam nec mercennariam uocem neque, 
ut asperioribus uerbis parcamus, non inutilem sane litium aduocatum, quem 
denique causidicum uulgo uocant, sed uirum cum ingenii natura praestantem, tum 
uero tot pulcherrimas artis penitus mente complexum, datum tandem rebus humanis, 
qualem nulla antea uetustas cognouerit, singularem perfectumque undique, optima 
sentientem optimeque dicentem. 
XXVI. In hoc quota pars erit quod aut innocentis tuebitur aut improborum scelera 
compescet aut in pecuniariis quaestionibus ueritati contra calumniam aderit? 
summus ille quidem in his quoque operibus fuerit, sed maioribus clarius 
elucebit, cum regenda senatus consilia et popularis error ad meliora ducendus. 
XXVII. An non talem quendam uidetur finxisse Vergilius, quem in seditione uulgi 
iam faces et saxa iaculantis moderatorem dedit: 
"tum pietate grauem ac meritis si forte uirum quem 
conspexere, silent arrectisque auribus adstant"? 
Habemus igitur ante omnia uirum bonum: post hoc adiciet dicendi peritum: "ille 
regit dictis animos et pectora mulcet". 
XXVIII. Quid? non in bellis quoque idem ille uir quem instituimus, si sit ad 
proelium miles cohortandus, ex mediis sapientiae praeceptis orationem trahet? 
Nam quo modo pugnam ineuntibus tot simul metus laboris, dolorum, postremo mortis 
ipsius exciderint nisi in eorum locum pietas et fortitudo et honesti praesens 
imago successerit? 
XXIX. Quae certe melius persuadebit aliis qui prius persuaserit sibi : prodit 
enim se, quamlibet custodiatur, simulatio, nec umquam tanta fuerit loquendi 
facultas ut non titubet atque haereat quotiens ab animo uerba dissentiunt. 
XXX. Vir autem malus aliud dicat necesse est quam sentit: bonos numquam honestus 
sermo deficiet, numquam rerum optimarum (nam idem etiam prudentes erunt) 
inuentio: quae etiam si lenociniis destituta sit, satis tamen natura sua 
ornatur, nec quicquam non diserte quod honeste dicitur. 
XXXI. Quare, iuuentus, immo omnis aetas (neque enim rectae uoluntati serum est 
tempus ullum) totis mentibus huc tendamus, in haec elaboremus: forsan et 
consummare contingat. Nam si natura non prohibet et esse uirum bonum et esse 
dicendi peritum, cur non aliquis etiam unus utrumque consequi possit? cur autem 
non se quisque speret fore illum aliquem? 
XXXII. Ad quod si uires ingenii non suffecerint, tamen ad quem usque modum 
processerimus meliores erimus ex utroque. Hoc certe procul eximatur animo, rem 
pulcherrimam eloquentiam cum uitiis mentis posse misceri. Facultas dicendi, si 
in malos incidit, et ipsa iudicanda est malum: peiores enim illos facit quibus 
contingit. 
XXXIII. Videor mihi audire quosdam (neque enim deerunt umquam qui diserti esse 
quam boni malint) illa dicentis: "Quid ergo tantum est artis in eloquentia? cur 
tu de coloribus et difficilium causarum defensione, nonnihil etiam de 
confessione locutus es, nisi aliquando uis ac facultas dicendi expugnat ipsam 
ueritatem? Bonus enim uir non agit nisi bonas causas, eas porro etiam sine 
doctrina satis per se tuetur ueritas ipsa." 
XXXIV. Quibus ego, cum de meo primum opere respondero, etiam pro boni uiri 
officio, si quando eum ad defensionem nocentium ratio duxerit, satisfaciam. 
Pertractare enim quo modo aut pro falsis aut etiam pro iniustis aliquando 
dicatur non est inutile, uel propter hoc solum, ui ea facilius et deprendamus et 
refellamus, quem ad modum remedia melius adhibebit cui nota quae nocent fuerint. 
XXXV. Neque enim Academici, cum in utramque disserunt partem, non secundum 
alteram uiuunt, nec Carneades ille, qui Romae audiente Censorio Catone non 
minoribus uiribus contra iustitiam dicitur disseruisse quam pridie pro iustitia 
dixerat, iniustus ipse uir fuit. Venim et uirtus quid sit aduersa ei malitia 
detegit, et aequitas fit ex iniqui contemplatione manifestior, et plurima 
contrariis probantur: debent ergo oratori sic esse aduersariorum nota consilia 
ut hostium imperatori. 
XXXVI. Verum et illud, quod prima propositione durum uidetur, potest adferre 
ratio, ut uir bonus in defensione causae uelit auferre aliquando iudici 
ueritatem. Quod si quis a me proponi mirabitur (quamquam non est haec mea 
proprie sententia, sed eorum quos grauissimos sapientiae magistros aetas uetus 
credidit), sic iudicet, pleraque esse quae non tam factis quam causis eorum uel 
honesta fiant uel turpia. 
XXXVII. Nam si hominem occidere saepe uirtus, liberos necare non numquam 
pulcherrimum est, asperiora quaedam adhuc dictu si communis utilitas exegerit 
facere conceditur: ne hoc quidem nudum est intuendum, qualem causam uir bonus, 
sed etiam quare et qua mente defendat. 
XXXVIII. Ac primum concedant mihi omnes oportet, quod Stoicorum quoque asperrimi 
confitentur, facturum aliquando bonum uirum ut mendacium dicat, et quidem 
nonnumquam leuioribus causis, ut in pueris aegrotantibus utilitatis eorum gratia 
multa fingimus, multa non facturi promittimus, nedum si ab homine occidendo 
grassator auertendus sit aut hostis pro salute patriae fallendus: 
XXXIX. ut hoc, quod alias in seruis quoque reprendendum est, sit alias in ipso 
sapiente laudandum. Id si constiterit, multa iam uideo posse euenire propter 
quae orator bene suscipiat tale causae genus quale remota ratione honesta non 
recepisset. 
XL. Nec hoc dico (quia seueriores sequi placet leges) pro patre, fratre, amico 
periclitantibus, tametsi non mediocris haesitatio est hinc iustitiae proposita 
imagine, inde pietatis. Nihil dubii relinquamus. Sit aliquis insidiatus tyranno 
atque ob id reus: utrumne saluum eum nolet is qui a nobis finitur orator? An, si 
tuendum susceperit, non tam falsis defendet quam qui apud iudices malam causam 
tuetur? 
XLI. Quid si quaedam bene facta damnaturus est iudex nisi ea non esse facta 
conuicerimus: non uel hoc modo seruabit orator non innocentem modo sed etiam 
laudabilem ciuem? Quid si quaedam iusta natura, sed condicione temporum inutilia 
ciuitati sciemus: nonne utemur arte dicendi bona quidem, sed malis artibus 
simili? 
XLII. Ad hoc nemo dubitabit quin, si nocentes mutari in bonam mentem aliquo modo 
possint, sicut posse conceditur, saluos esse eos magis e re publica sit quam 
puniri. Si liqueat igitur oratori futurum bonum uirum cui uera obicientur, non 
id aget ut saluus sit? 
XLIII. Da nunc ut crimine manifesto prematur dux bonus et sine quo uincere 
hostem ciuitas non possit: nonne ei communis utilitas oratorem aduocabit? Certe 
Fabricius Cornelium Rufinum, et alioqui malum ciuem et sibi inimicum, tamen, 
quia utilem sciebat ducem, imminente bello palam consulem suffragio suo fecit, 
atque id mirantibus quibusdam respondit, a ciue se spoliari malle quam ab hoste 
uenire. Ita hic si fuisset orator, non defendisset eundem Rufinum uel manifesti 
peculatus reum? 
XLIV. Multa dici possunt similia, sed uel unum ex iis quodlibet sufficit. Non 
enim hoc agimus, ut istud illi quem formamus uiro saepe sit faciendum, sed ut, 
si talis coegerit ratio, sit tamen uera finitio oratorem esse uirum bonum 
dicendi peritum. 
XLV. Praecipere uero ac discere quo modo etiam probatione difficilia tractentur 
necessarium est. Nam frequenter etiam optimae causae similes sunt malis, et 
innocens reus multis ueri similibus premitur, quo fit ut eadem actionis ratione 
defendendus sit qua si nocens esset. Iam innumerabilia sunt bonis causis 
malisque communia, testes litterae suspiciones opiniones. Non aliter autem ueri 
similia quam uera et confirmantur et refelluntur. Quapropter ut res feret 
flectetur oratio, manente honesta uoluntate. 

[12,2a] 2. Cognoscenda esse oratori quibus mores formentur.
I. Quando igitur orator est uir bonus, is autem citra uirtutem intellegi non 
potest, uirtus, etiam si quosdam impetus ex natura sumit, tamen perficienda 
doctrina est: mores ante omnia oratori studiis erunt excolendi atque omnis 
honesti iustique disciplina pertractanda, sine qua nemo nec uir bonus esse nec 
dicendi peritus potest - nisi forte accedemus iis qui natura constare mores et 
nihil adiuuari disciplina putant, scilicet ut ea quidem quae manu fiunt atque 
eorum etiam contemptissima confiteantur egere doctoribus, uirtutem uero, qua 
nihil homini quo ad deos inmortalis propius accederet datum est, obuiam 
inlaboratam tantum quia nati simus habeamus. 
II. Abstinens erit qui id ipsum quid sit abstinentia ignoret? 
III. Et fortis, qui metus doloris mortis superstitionis nulla ratione 
purgauerit? Et iustus qui aequi bonique tractatum, qui leges quaeque natura sunt 
omnibus datae quaeque propriae populis et gentibus constitutae, numquam 
eruditiore aliquo sermone tractarit? O quam istud paruum putant quibus tam 
facile uidetur! 
IV. Sed hoc transeo, de quo neminem qui litteras uel primis, ut aiunt, labris 
degustarit dubitaturum puto. Ad illud sequens praeuertar, ne dicendi quidem 
satis peritum fore qui non et naturae uim omnem penitus perspexerit et mores 
praeceptis ac ratione formarit. 
V. Neque enim frustra in tertio de Oratore libro L. Crassus cuncta quae de aequo 
iusto uero bono deque iis quae sunt contra posita dicantur propria esse oratoris 
adfirmat, ac philosophos, cum ea dicendi uiribus tuentur, uti rhetorum armis, 
non suis. Idem tamen confitetur ea iam esse a philosophia petenda, uidelicet 
quia magis haec illi uidetur in possessione earum rerum fuisse. 
VI. Hinc etiam illud est quod Cicero pluribus et libris et epistulis testatur, 
dicendi facultatem ex intimis sapientiae fontibus fluere, ideoque aliquamdiu 
praeceptores eosdem fuisse morum atque dicendi. Quapropter haec exhortatio mea 
non eo pertinet, ut esse oratorem philosophum uelim, quando non alia uitae secta 
longius a ciuilibus officiis atque ab omni munere oratoris recessit. 
VII. Nam quis philosophorum aut in iudiciis frequens aut clarus in contionibus 
fuit? Quis denique in ipsa quam maxime plerique praecipiunt rei publicae 
administratione uersatus est? Atqui ego illum quem instituo Romanum quendam 
uelim esse sapientem, qui non secretis disputationibus sed rerum experimentis 
atque operibus uere ciuilem uirum exhibeat. 
VIII. Sed quia deserta ab iis qui se ad eloquentiam contulerunt studia 
sapientiae non iam in actu suo atque in hac fori luce uersantur, sed in porticus 
et gymnasia primum, mox in conuentus scholarum recesserunt, id quod est oratori 
necessarium nec a dicendi praeceptoribus traditur ab iis petere nimirum necesse 
est apud quos remansit: euoluendi penitus auctores qui de uirtute praecipiunt, 
ut oratoris uita cum scientia diuinarum rerum sit humanarumque coniuncta. 
IX. Quae ipsae quanto maiores ac pulchriores uiderentur si illas ii docerent qui 
etiam eloqui praestantissime possent? Vtinamque sit tempus umquam quo perfectus 
aliquis qualem optamus orator hanc artem superbo nomine et uitiis quorundam bona 
eius corrumpentium inuisam uindicet sibi ac uelut rebus repetitis in corpus 
eloquentiae adducat. 
X. Quae quidem cum sit in tris diuisa partis, naturalem moralem rationalem, qua 
tandem non est cum oratoris opere coniuncta? Nam ut ordinem retro agamus, 
de ultima illa, quae tota uersatur in uerbis, nemo dubitauerit, si et proprietates 
uocis cuiusque nosse et ambigua aperire et perplexa discernere et de falsis 
iudicare et colligere ac resoluere quae uelis oratorum est: 
XI. quamquam ea non tam est minute atque concise in actionibus utendum quam in 
disputationibus, quia non docere modo sed mouere etiam ac delectare audientis 
debet orator, ad quod impetu quoque ac uiribus et decore est opus, ut uis amnium 
maior est altis ripis multoque gurgitis tractu fluentium quam tenuis aquae et 
obiectu lapillorum resultantis. 
XII. Et ut palaestrici doctores illos quos numeros uocant non idcirco 
discentibus tradunt ut iis omnibus ii qui didicerint in ipso luctandi certamine 
utantur (plus enim pondere et firmitate et spiritu agitur), sed ut subsit copia 
illa, ex qua unum aut alterum cuius se occasio dederit efficiant: 
XIII. ita haec pars dialectica, siue illam dicere malumus disputatricem, ut est 
utilis saepe et finitionibus et comprehensionibus et separandis quae sunt 
differentia et resoluenda ambiguitate, distinguendo diuidendo inliciendo 
inplicando, ita, si totum sibi uindicauerit in foro certamen, obstabit 
melioribus et sectas ad tenuitatem suam uires ipsa subtilitate consumet. 
XIV. Itaque reperias quosdam in disputando mire callidos, cum ab illa 
cauillatione discesserint, non magis sufficere in aliquo grauiore actu quam 
parua quaedam animalia quae in angustis mobilia campo deprehenduntur. 
XV. Iam quidem pars illa moralis, quae dicitur ethice, certe tota oratori est 
accommodata. Nam in tanta causarum, sicut superioribus libris diximus, 
uarietate, cum alia coniectura quaerantur, alia finitionibus concludantur, alia 
iure summoueantur uel transferantur, alia colligantur uel ipsa inter se 
concurrant uel in diuersum ambiguitate ducantur, nulla fere dici potest cuius 
non parte in aliqua tractatus aequi ac boni reperiatur, plerasque uero esse quis 
nescit quae totae in sola qualitate consistant? 

[12,2b] XVI. In consiliis uero quae ratio suadendi est ab honesti quaestione seposita? 
Quin illa etiam pars tertia, quae laudandi ac uituperandi officiis continetur, 
nempe in tractatu recti prauique uersatur. 
XVII. An de iustitia fortitudine abstinentia temperantia pietate non plurima 
dicet orator? Sed ille uir bonus, qui haec non uocibus tantum sibi nota atque 
nominibus aurium tenus in usum linguae perceperit, sed qui uirtutes ipsas mente 
complexus ita sentiet, nec in cogitando laborabit sed quod sciet uere dicet. 
XVIII. cum sit autem omnis generalis quaestio speciali potentior, quia uniuerso 
pars utique continetur, non utique accedit parti quod uniuersum est, profecto 
nemo dubitabit generales quaestiones in illo maxime studiorum more uersatas. 
XIX. Iam uero cum sint multa propriis breuibusque comprensionibus finienda, unde 
etiam status causarum dicitur finitiuus, nonne ad id quoque instrui ab his, qui 
plus in hoc studii dederunt, oportet? Quid? non quaestio iuris omnis aut 
uerborum proprietate aut aequi disputatione aut uoluntatis coniectura 
continetur? Quorum pars ad rationalem, pars ad moralem tractatum redundat. 
XX. Ergo natura permixta est omnibus istis oratio, quae quidem oratio est uere. 
Nam ignara quidem huiusce doctrinae loquacitas erret necesse est, ut quae uel 
nullos uel falsos duces habeat. Pars uero naturalis, cum est ad exercitationem 
dicendi tanto ceteris uberior quanto maiore spiritu de diuinis rebus quam 
humanis eloquendum est, tum illam etiam moralem, sine qua nulla esse, ut 
docuimus, oratio potest, totam complectitur. 
XXI. Nam si regitur prouidentia mundus, administranda certe bonis uiris erit res 
publica: si diuina nostris animis origo, tendendum ad uirtutem nec uoluptatibus 
terreni corporis seruiendum. An haec non frequenter tractabit orator? Iam de 
auguriis, responsis, religione denique omni, de quibus maxima saepe in senatu 
consilia uersata sunt, non erit ei disserendum, si quidem, ut nobis placet, 
futurus est uir ciuilis idem? Quae denique intellegi saltem potest eloquentia 
hominis optima nescientis? 
XXII. Haec si rationi manifesta non essent, exemplis tamen crederemus, si quidem 
et Periclem, cuius eloquentiae, etiam si nulla ad nos monumenta uenerunt, uim 
tamen quandam incredibilem cum historici tum etiam liberrimum hominum genus, 
comici ueteres tradunt, Anaxagorae physici constat auditorem fuisse, et 
Demosthenen, principem omnium Graeciae oratorum, dedisse operam PlatonI. 
XXIII. Nam M. tullius non tantum se debere scholis rhetorum quantum Academiae 
spatiis frequenter ipse testatus est: neque se tanta umquam in eo fudisset 
ubertas si ingenium suum consaepto fori, non ipsius rerum naturae finibus 
terminasset. Verum ex hoc alia mihi quaestio exoritur, quae secta conferre 
plurimum eloquentiae possit - quamquam ea non inter multas potest esse 
contentio; 
XXIV. nam in primis nos Epicurus a se ipse dimittit, qui fugere omnem 
disciplinam nauigatione quam uelocissima iubet: neque uero Aristippus, summum in 
uoluptate corporis bonum ponens, ad hunc nos laborem adhortetur. Pyrrhon quidem 
quas in hoc opere habere partis potest, cui iudices esse apud quos uerba faciat, 
et reum pro quo loquatur, et senatum in quo sit dicenda sententia non liquebit? 
XXV. Academiam quidam utilissimam credunt, quod mos in utramque partem 
disserendi ad exercitationem forensium causarum proxime accedat. Adiciunt loco 
probationis quod ea praestantissimos in eloquentia uiros ediderit. Peripatetici 
studio quoque se quodam oratorio iactant: nam thesis dicere exercitationis 
gratia fere est ab iis institutum. Stoici, sicut copiam nitoremque eloquentiae 
fere praeceptoribus suis defuisse concedant necesse est, ita nullos aut probare 
acrius aut concludere subtilius contendunt. 
XXVI. Sed haec inter ipsos, qui uelut sacramento rogati uel etiam superstitione 
constricti nefas ducunt a suscepta semel persuasione discedere: oratori uero 
nihil est necesse in cuiusquam iurare leges. 
XXVII. Maius enim opus atque praestantius ad quod ipse tendit et cuius est uelut 
candidatus, si quidem est futurus cum uitae tum etiam eloquentiae laude 
perfectus. Quare in exemplum bene dicendi facundissimum quemque proponet sibi ad 
imitandum, moribus uero formandis quam honestissima praecepta rectissimamque ad 
uirtutem uiam deliget. Exercitatione quidem utetur omni, sed tamen erit plurimus 
in maximis quibusque ac natura pulcherrimis. 
XXVIII. Nam quae potest materia reperiri ad grauiter copioseque dicendum magis 
abundans quam de uirtute, de re publica, de prouidentia, de origine animorum, de 
amicitia? Haec sunt quibus mens pariter atque oratio insurgant: quae uere bona, 
quid mitiget metus, coerceat cupiditates, eximat nos opinionibus uulgi animumque 
caelestem cognatis sideribus admoueat. 
XXIX. Neque ea solum quae talibus disciplinis continentur, sed magis etiam quae 
sunt tradita antiquitus dicta ac facta praeclare et nosse et animo semper 
agitare conueniet. Quae profecto nusquam plura maioraque quam in nostrae 
ciuitatis monumentis reperientur. 
XXX. An fortitudinem, iustitiam, fidem, continentiam, frugalitatem, contemptum 
doloris ac mortis melius alii docebunt quam Fabricii, curii, Reguli, Decii, 
Mucii aliique innumerabiles? Quantum enim Graeci praeceptis ualent, tantum 
Romani, quod est maius, exemplis. 
XXXI. Tantumque non cognatis id e rebus admoneri sciet, qui non modo proximum 
tempus lucemque praesentem intueri satis credat, sed omnem posteritatis 
memoriam spatium uitae honestae et curriculum laudis existimet, hinc mihi ille 
iustitiae haustus bibat, hinc sumptam libertatem in causis atque consiliis 
praestet. Neque erit perfectus orator nisi qui honeste dicere et sciet et 
audebit. 

[12,3] 3. Necessarium iuris ciuilis oratori esse scientiam.
I. Iuris quoque ciuilis necessaria huic uiro scientia est et morum ac religionum 
eius rei publicae quam capesset. Nam qualis esse suasor in consiliis publicis 
priuatisue poterit tot rerum quibus praecipue ciuitas continetur ignarus? Quo 
autem modo patronum se causarum non falso dixerit qui quod est in causis 
potentissimum sit ab altero petiturus, paene non dissimilis iis qui poetarum 
scripta pronuntiant? Nam quodam modo mandata perferet, et ea quae sibi a iudice 
credi postulaturus est aliena fide dicet, et ipse litigantium auxiliator egebit 
auxilio. Quod ut fieri nonnumquam minore incommodo possit cum domi praecepta et 
composita et sicut cetera quae in causa sunt in discendo cognita ad iudicem 
perfert: quid fiet in iis quaestionibus quae subito inter ipsas actiones nasci 
solent? Non deformiter respectet et inter subsellia minores aduocatos 
interroget? 
III. Potest autem satis diligenter accipere quae tum audiet cum dicenda sunt, 
aut fortiter adfirmare aut ingenue pro suis dicere? Possit in actionibus: quid 
fiet in altercatione, ubi occurrendum continuo nec libera ad discendum mora est? 
Quid si forte peritus iuris ille non aderit? Quid si quis non satis in ea re 
doctus falsum aliquid subiecerit? Hoc enim est maximum ignorantiae malum, quod 
credit eum scire qui moneat. 
IV. Neque ego sum nostri moris ignarus oblitusue eorum qui uelut ad arculas 
sedent et tela agentibus subministrant, neque idem Graecos quoque nescio 
factitasse, unde nomen his pragmaticorum datum est: sed loquor de oratore, qui 
non clamorem modo suum causis, sed omnia quae profutura sunt debet. 
V. Itaque eum nec inutilem si ad horam forte constiterit neque in testationibus 
faciendis esse imperitum uelim. Quis enim potius praeparabit ea quae, cum aget, 
esse in causa uelit? Nisi forte imperatorem quis idoneum credit in proeliis 
quidem strenuum et fortem et omnium quae pugna poscit artificem, sed neque 
dilectus agere nec copias contrahere atque instruere nec prospicere commeatus 
nec locum capere castris scientem: prius est enim certe parare bella quam 
gerere. 
VI. Atqui simillimus huic sit aduocatus si plura quae ad uincendum ualent aliis 
reliquerit, cum praesertim hoc quod est maxime necessarium nec tam sit arduum 
quam procul intuentibus fortasse uideatur. Namque omne ius, quod est certum, aut 
scripto aut moribus constat, dubium aequitatis regula examinandum est. 
VII. Quae scripta sunt aut posita in more ciuitatis nullam habent difficultatem 
- cognitionis sunt enim, non inuentionis: at quae consultorum responsis 
explicantur aut in uerborum interpretatione sunt posita aut in recti prauique 
discrimine. Vim cuiusque uocis intellegere aut commune prudentium est aut 
proprium oratoris, aequitas optimo cuique notissima. 
VIII. Nos porro et bonum uirum et prudentem in primis oratorem putamus, qui, cum 
se ad id quod est optimum natura derexerit, non magnopere commouebitur si quis 
ab eo consultus dissentiet, cum ipsis illis diuersas inter se opiniones tueri 
concessum sit. Sed etiam si nosse quid quisque senserit uolet, lectionis opus 
est, qua nihil est in studiis minus laboriosum. 
IX. Quod si plerique desperata facultate agendi ad discendum ius declinauerunt, 
quam id scire facile est oratori quod discunt qui sua quoque confessione 
oratores esse non possunt! Verum et M. Cato cum in dicendo praestantissimus, tum 
iuris idem fuit peritissimus, et Scaeuolae Seruioque sulpicio concessa est etiam 
facundiae uirtus, 
X. et M. Tullius non modo inter agendum numquam est destitutus scientia iuris, 
sed etiam componere aliqua de eo coeperat, ut appareat posse oratorem non 
discendo tantum iuri uacare sed etiam docendo. 
XI. Verum ea quae de moribus excolendis studioque iuris praecipimus ne quis eo 
credat reprendenda quod multos cognouimus qui, taedio laboris quem ferre 
tendentibus ad eloquentiam necesse est, confugerint ad haec deuerticula 
desidiae: quorum alii se ad album ac rubricas transtulerunt et formularii uel, 
ut Cicero ait, legulei quidam esse maluerunt, tamquam utiliora eligentes ea 
quorum solam facilitatem sequebantur: 
XII. alii pigritiae adrogantioris, qui, subito fronte conficta inmissaque barba, 
ueluti despexissent oratoria praecepta paulum aliquid sederunt in scholis 
philosophorum ut deinde in publico tristes, domi dissoluti captarent 
auctoritatem contemptu ceterorum: philosophia enim simulari potest, eloquentia 
non potest. 

[12,4] 4. Necessarium oratori cognitionem historiarum.
I. In primis uero abundare debet orator exemplorum copia cum ueterum tum etiam 
nouorum, adeo ut non ea modo quae conscripta sunt historiis aut sermonibus uelut 
per manus tradita quaeque cotidie aguntur debeat nosse, uerum ne ea quidem quae 
sunt a clarioribus poetis ficta neglegere. 
II. Nam illa quidem priora aut testimoniorum aut etiam iudicatorum optinent 
locum, sed haec quoque aut uetustatis fide tuta sunt aut ab hominibus magnis 
praeceptorum loco ficta creduntur. Sciat ergo quam plurima: unde etiam senibus 
auctoritas maior est, quod plura nosse et uidisse creduntur (quod Homerus 
frequentissime testatur). Sed non est exspectanda ultima aetas, cum studia 
praestent ut, quantum ad cognitionem pertinet rerum, etiam praeteritis saeculis 
uixisse uideamur. 

[12,5] 5. Quae sint alia oratori instrumenta.
I. Haec sunt quae me redditurum, promiseram instrumenta, non artis, ut quidam 
putauerunt, sed ipsius oratoris: haec arma habere ad manum, horum scientia debet 
esse succinctus, accedente uerborum figurarumque facili copia et inuentionis 
ratione et disponendi usu et memoriae firmitate et actionis gratia. Sed plurimum 
ex his ualet animi praestantia quam nec metus frangat nec adclamatio terreat nec 
audientium auctoritas ultra debitam reuerentiam tardet. 
II. Nam ut abominanda sunt contraria his uitia confidentiae temeritatis 
inprobitatis adrogantiae, ita citra constantiam fiduciam fortitudinem nihil 
artes, nihil studium, nihil profectus ipse profuerit, ut si des arma timidis et 
inbellibus. Inuitus mehercules dico, quoniam et aliter accipi potest, ipsam 
uerecundiam, uitium quidem sed amabile et quae uirtutes facillime generet, esse 
inter aduersa, multisque in causa fuisse ut bona ingenii studiique in lucem non 
prolata situ quodam secreti consumerentur. 
III. Sciat autem, si quis haec forte minus adhuc peritus distinguendi uim 
cuiusque uerbi leget, non probitatem a me reprendi, sed uerecundiam, quae est 
timor quidam reducens animum ab iis quae facienda sunt: inde confusio et coepti 
paenitentia et subitum silentium. Quis porro dubitet uitiis adscribere adfectum 
propter quem facere honeste pudet? 
IV. Neque ego rursus nolo eum qui sit dicturus et sollicitum surgere et colore 
mutari et periculum intellegere, quae si non acciderent, etiam simulanda erant; 
sed intellectus hic sit operis, non metus, moueamurque, non concidamus. Optima 
est autem emendatio uerecundiae fiducia et quamlibet inbecilla frons magna 
conscientia sustinetur. 
V. sunt et naturalia, ut supra dixi, quae tamen et cura iuuantur instrumenta, 
uox latus decor: quae quidem tantum ualent ut frequenter famam ingeni faciant. 
Habuit oratores aetas nostra copiosiores, sed cum diceret eminere inter aequalis 
Trachalus uidebatur: ea corporis sublimitas erat, is ardor oculorum, frontis 
auctoritas, gestus praestantia, uox quidem non, ut Cicero desiderat, paene 
tragoedorum, sed super omnis quos ego quidem audierim tragoedos. 
VI. Certe cum in basilica Iulia diceret primo tribunali, quattuor autem iudicia, 
ut moris est, cogerentur atque omnia clamoribus fremerent, et auditum eum et 
intellectum et, quod agentibus ceteris contumeliosissimum fuit, laudatum quoque 
ex quattuor tribunalibus meminI. Sed hoc uotum est et rara felicitas: quae si 
non adsit, sane sufficiat ab iis quibus quis dicit audiri. Talis esse debet 
orator, haec scire. 

[12,6] 6. Quod sit incipiendi causas agere tempus.
I. Agendi autem initium sine dubio secundum uires cuiusque sumendum est. Neque 
ego annos definiam, cum Demosthenen puerum admodum actiones pupillares habuisse 
manifestum sit, Caluus Caesar Pollio multum ante quaestoriam omnes aetatem 
grauissima iudicia susceperint, praetextatos egisse quosdam sit traditum, Caesar 
Augustus duodecim natus annos auiam pro rostris laudauerit. 
II. Modus mihi uidetur quidam tenendus, ut neque praepropere destringatur 
inmatura frons et quidquid est illud adhuc acerbum proferatur (nam inde et 
contemptus operis innascitur et fundamenta iaciuntur impudentiae et, quod est 
ubique perniciosissimum, praeuenit uires fiducia), nec rursus differendum est 
tirocinium in senectutem: nam cotidie metus crescit maiusque fit semper quod 
ausuri sumus, et dum deliberamus quando incipiendum sit incipere iam serum est. 
Quare fructum studiorum uiridem et adhuc dulcem promi decet, dum et uenia et 
spes est et paratus fauor et audere non dedecet, et si quid desit operi supplet 
aetas, et si qua sunt dicta iuueniliter pro indole accipiuntur, ut totus ille 
Ciceronis pro Sexto Roscio locus: 
IV. "quid enim tam commune quam spiritus uiuis, terra mortuis, mare 
fluctuantibus, litus eiectis?" Quae cum sex et uiginti natus annos summis 
audientium clamoribus dixerit, deferuisse tempore et annis liquata iam senior 
idem fatetur. Et hercule quantumlibet secreta studia contulerint, est tamen 
proprius quidam fori profectus, alia lux, alia ueri discriminis facies, plusque, 
si separes, usus sine doctrina quam citra usum doctrina ualeat. 
V. Ideoque nonnulli senes in schola facti stupent nouitate cum in iudicia 
uenerunt, et omnia suis exercitationibus similia desiderant. At illic et iudex 
tacet et aduersarius obstrepit et nihil temere dictum perit, et si quid tibi 
ipse sumas probandum est, et laboratam congestamque dierum ac noctium studio 
actionem aqua deficit, et omisso magna semper flandi tumore in quibusdam causis 
loquendum est, quod illi diserti minime sciunt. 
VI. Itaque nonnullos reperias qui sibi eloquentiores uideantur quam ut causas 
agant. Ceterum illum quem iuuenem tenerisque adhuc uiribus nitentem in forum 
deduximus et incipere quam maxime facili ac fauorabili causa uelim, ferarum ut 
catuli molliore praeda saginantur, et non utique ab hoc initio continuare operam 
et ingenio adhuc alendo callum inducere, sed iam scientem quid sit pugna et in 
quam rem studendum sit refici atque renouari. 
VII. Sic et tirocinii metum dum facilius est audere transierit, nec audendi 
facilitatem usque ad contemptum operis adduxerit. Vsus est hac ratione M. 
tullius, et, cum iam clarum meruisset inter patronos qui tum erant nomen, in 
Asiam nauigauit seque et aliis sine dubio eloquentiae ac sapientiae magistris, 
sed praecipue tamen Apollonio Moloni, quem Romae quoque audierat, Rhodi rursus 
formandum ac uelut recoquendum dedit. tum dignum operae pretium uenit cum inter 
se congruunt praecepta et experimenta. 

[12,7] 7. Quae in suscipiendis causis oratori obseruanda sint.
I. cum satis in omne certamen uirium fecerit, prima ei cura in suscipiendis 
causis erit: in quibus defendere quidem reos profecto quam facere uir bonus 
malet, non tamen ita nomen ipsum accusatoris horrebit ut nullo neque publico 
neque priuato duci possit officio ut aliquem ad reddendam rationem uitae uocet. 
Nam et leges ipsae nihil ualeant nisi actoris idonea uoce munitae, et si poenas 
scelerum expetere fas non est prope est ut scelera ipsa permissa sint, et 
licentiam malis dari certe contra bonos est. 
II. Quare neque sociorum querelas nec amici uel propinqui necem nec erupturas in 
rem publicam conspirationes inultas patietur orator, non poenae nocentium 
cupidus sed emendandi uitia corrigendique mores (nam qui ratione traduci ad 
meliora non possunt, solo metu continentur; 
III. itaque ut accusatoriam uitam uiuere et ad deferendos reos praemio duci 
proximum latrocinio est, ita pestem intestinam propulsare cum propugnatoribus 
patriae comparandum; ideoque principes in re publica uiri non detrectauerunt 
hanc officii partem, creditique sunt etiam clari iuuenes opsidem rei publicae 
dare malorum ciuium accusationem, quia nec odisse improbos nec simultates 
prouocare nisi ex fiducia bonae mentis uidebantur; idque cum ab Hortensio, 
Lucullis, sulpicio, Cicerone, Caesare, plurimis aliis, tum ab utroque Catone 
factum est: 
IV. quorum alter appellatus est sapiens, alter nisi creditur fuisse uix scio cui 
reliquerit huius nominis locum): neque defendet omnis orator idem, portumque 
illum eloquentiae suae salutarem non etiam piratis patefaciet, duceturque in 
aduocationem maxime causa. 
V. Quoniam tamen omnis qui non improbe litigabunt, quorum certe pars est, 
sustinere non potest unus, aliquid et commendantium personis dabit et ipsorum 
qui iudicio decernent, ut optimi cuiusque uoluntate moueatur: namque hos et 
amicissimos habebit uir bonus. 
VI. summouendum uero est utrumque ambitus genus uel potentibus contra humiles 
uenditandi operam suam uel illud etiam iactantius minores utique contra 
dignitatem attollendi: non enim fortuna causas uel iustas uel improbas facit. 
Neque uero pudor obstet quo minus susceptam cum melior uideretur litem, cognita 
inter discendum iniquitate, dimittat, cum prius litigatori dixerit uerum. 
VII. Nam et in hoc maximum, si aequi iudices sumus, beneficium est, ut non 
fallamus uana spe litigantem (neque est dignus opera patroni qui non utitur 
consilio) et certe non conuenit ei quem oratorem esse uolumus iniusta tueri 
scientem. Nam si ex illis quas supra diximus causis falsum tuebitur, erit tamen 
honestum quod ipse faciet. 
VIII. Gratisne ei semper agendum sit tractari potest. Quod ex prima statim 
fronte diiudicare inprudentium est. Nam quis ignorat quin id longe sit 
honestissimum ac liberalibus disciplinis et illo quem exigimus animo dignissimum 
non uendere operam nec eleuare tanti beneficii auctoritatem, cum pleraque hoc 
ipso possint uideri uilia, quod pretium habent? 
IX. Caecis hoc, ut aiunt, satis clarum est, nec quisquam qui sufficientia sibi 
(modica autem haec sunt) possidebit hunc quaestum sine crimine sordium fecerit. 
At si res familiaris amplius aliquid ad usus necessarios exiget, secundum omnium 
sapientium leges patietur sibi gratiam referri, cum et Socrati conlatum sit ad 
uictum et Zenon Cleanthes Chrysippus mercedes a discipulis acceptauerint. 
X. Neque enim uideo quae iustior adquirendi ratio quam ex honestissimo labore et 
ab iis de quibus optime meruerint quique, si nihil inuicem praestent, indigni 
fuerint defensione. Quod quidem non iustum modo sed necessarium etiam est, cum 
haec ipsa opera tempusque omne alienis negotiis datum facultatem aliter 
adquirendi recidant. 
XI. Sed tum quoque tenendus est modus, ac plurimum refert et a quo accipiat et 
quantum et quo usque. Paciscendi quidem ille piraticus mos et imponentium 
periculis pretia procul abominanda negotiatio etiam a mediocriter improbis 
aberit, cum praesertim bonos homines bonasque causas tuenti non sit metuendus 
ingratus. Quid si futurus? 
XII. Malo tamen ille peccet. Nihil ergo adquirere uolet orator ultra quam satis 
erit, ac ne pauper quidem tamquam mercedem accipiet, sed mutua beniuolentia 
utetur, cum sciet se tanto plus praestitisse: non enim, quia uenire hoc 
beneficium non oportet, oportet perire: denique ut gratus sit ad eum magis 
pertinet qui debet. 

[12,8] 8. Quae in discendis causis oratori obseruanda sint.
I. Proxima discendae causae ratio, quod est orationis fundamentum. Neque enim 
quisquam tam ingenio tenui reperietur qui, cum omnia quae sunt in causa 
diligenter cognouerit, ad docendum certe iudicem non sufficiat. Sed eius rei 
paucissimis cura est. Nam ut taceam de neglegentibus, quorum nihil refert ubi 
litium cardo uertatur dum sint quae uel extra causam ex personis aut communi 
tractatu locorum occasionem clamandi largiantur: aliquos et ambitio peruertit, 
qui partim tamquam occupati semperque aliud habentes quod ante agendum sit 
pridie ad se uenire litigatorem aut eodem matutino iubent, nonnumquam etiam 
inter ipsa subsellia didicisse se gloriantur, 
III. partim iactantia ingenii, ut res cito accepisse uideantur, tenere se et 
intellegere prius paene quam audiant mentiti, cum multa et diserte summisque 
clamoribus quae neque ad iudicem neque ad litigatorem pertineant decantauerunt, 
bene sudantes beneque comitati per forum reducuntur. 
IV. Ne illas quidem tulerim delicias eorum qui doceri amicos suos iubent, 
quamquam minus mali est si illi saltem recte discant recteque doceant. Sed quis 
discet tam bene quam patronus? Quo modo autem sequester ille et media litium 
manus et quidam interpres inpendet aequo animo laborem in alienas actiones, cum 
dicturis tanti suae non sint? 
V. Pessimae uero consuetudinis libellis esse contentum, quos componit aut 
litigator, qui confugit ad patronum quia liti ipse non sufficit, aut aliquis ex 
eo genere aduocatorum qui se non posse agere confitentur, deinde faciunt id quod 
est in agendo difficillimum. Nam qui iudicare quid dicendum, quid dissimulandum, 
quid declinandum mutandum fingendum etiam sit potest cur non sit orator, quando, 
quod difficilius est, oratorem facit? 
VI. Hi porro non tantum nocerent si omnia scriberent uti gesta sunt; nunc 
consilium et colores adiciunt et aliqua peiora ueris, quae plerique cum 
acceperunt inmutare nefas habent, et uelut themata in scholis posita custodiunt: 
deinde deprenduntur, et causam quam discere ex suis litigatoribus noluerunt ex 
aduersariis discunt. 
VII. Liberum igitur demus ante omnia iis quorum negotium erit tempus ac locum, 
exhortemurque ultro ut omnia quamlibet uerbose et unde uolent +repetito tempore* 
exponant: non enim tam obest audire superuacua quam ignorare necessaria. 
VIII. Frequenter autem et uulnus et remedium in iis orator inueniet quae 
litigatori in neutram partem habere momentum uidebantur. Nec tanta sit acturo 
memoriae fiducia ut subscribere audita pigeat. Nec semel audisse sit satis: 
cogendus eadem iterum ac saepius dicere litigator, non solum quia effugere 
aliqua prima expositione potuerunt, praesertim hominem, quod saepe euenit, 
imperitum, sed etiam ut sciamus an eadem dicat. 
IX. Plurimi enim mentiuntur, et tamquam non doceant causam sed agant non ut cum 
patrono sed ut cum iudice locuntur. Quapropter numquam satis credendum est, sed 
agitandus omnibus modis et turbandus et euocandus. 
X. Nam ut medicis non apparentia modo uitia curanda sunt, sed etiam inuenienda 
quae latent, saepe ipsis ea qui sanandi sunt occulentibus, ita aduocatus plura 
quam ostenduntur aspiciat. Nam cum satis in audiendo patientiae inpenderit, in 
aliam rursus ei personam transeundum est, agendusque aduersarius, proponendum 
quidquid omnino excogitari contra potest, quidquid recipit in eius modi 
disceptatione natura. 
XI. Interrogandus quam infestissime ac premendus: nam dum omnia quaerimus, 
aliquando ad uerum ubi minime exspectauimus peruenimus.
In summa optimus est in discendo patronus incredulus: promittit enim litigator 
omnia, testem populum, paratissimas consignationes, ipsum denique aduersarium 
quaedam non negaturum. 
XII. Ideoque opus est intueri omne litis instrumentum: quod uidere non est 
satis, perlegendum erit. Nam frequentissime aut non sunt omnino quae 
promittebantur, aut minus continent, aut cum alio aliquo nocituro permixta sunt, 
aut nimia sunt et fidem hoc ipso detractura, quod non habent modum. 
XIII. Denique linum ruptum aut turbatam ceram aut sine agnitore signa frequenter 
inuenies: quae nisi domi excusseris, in foro inopinata decipient, plusque 
nocebunt destituta quam non promissa nocuissent. Multa etiam quae litigator 
nihil ad causam pertinere crediderit patronus eruet, modo per omnis quos 
tradimus argumentorum locos eat. 
XIV. Quos ut circumspectare in agendo et adtemptare singulos minime conuenit 
propter quas diximus causas, ita in discendo rimari necessarium est quae 
personae, quae tempora loca instituta instrumenta cetera, ex quibus non tantum 
illud quod est artificiale probationis genus colligi possit, sed qui metuendi 
testes, quo modo sint refellendi. Nam plurimum refert inuidia reus an odio an 
contemptu laboret, quorum fere pars prima superiores, proxima pares, tertia 
humiliores premit. 
XV. Sic causam perscrutatus, propositis ante oculos omnibus quae prosint 
noceantue, tertiam deinceps personam induat iudicis, fingatque apud se agi 
causam, et quod ipsum mouisset de eadem re pronuntiaturum id potentissimum apud 
quemcumque agetur existimet. Sic eum raro fallet euentus, aut culpa iudicis erit. 

[12,9] 9. Quae seruanda in agendis causis oratori sint.
I. Quae sint in agendo seruanda toto fere opere exsecuti sumus, pauca tamen 
propria huius loci, quae non tam dicendi arte quam officiis agentis continentur, 
attingam. Ante omnia ne, quod plerisque accidit, ab utilitate eum causae 
praesentis cupido laudis abducat. 
II. Nam ut gerentibus bella non semper exercitus per plana et amoena ducendus 
est, sed adeundi plerumque asperi colles, expugnandae ciuitates quamlibet 
praecisis impositae rupibus aut operum mole difficiles, ita oratio gaudebit 
quidem occasione laetius decurrendi et aequo congressa campo totas uires 
populariter explicabit: 
III. at si iuris anfractus aut eruendae ueritatis latebras adire cogetur, non 
obequitabit nec iuis uibrantibus concitatisque sententiis uelut missilibus 
utetur, sed operibus et cuniculis et insidiis et occultis artibus rem geret. 
IV. Quae omnia non dum fiunt laudantur, sed cum facta sunt, unde etiam 
cupidissimis opinionis plus fructus uenit. Nam cum illa dicendi uitiosa iactatio 
inter plausores suos detonuit, resurgit uerae uirtutis fortior fama, nec iudices 
a quo sint moti dissimulant, et doctis creditur, nec est orationis uera laus 
nisi cum finita est. 
V. Veteribus quidem etiam dissimulare eloquentiam fuit moris, idque M. Antonius 
praecipit, quo plus dicentibus fidei minusque suspectae aduocatorum insidiae 
forent. Sed illa dissimulari quae tum erat potuit: nondum enim tantum dicendi 
lumen accesserat ut etiam per obstantia erumperet. Quare artes quidem et 
consilia lateant et quidquid si deprenditur perit. Hactenus eloquentia secretum 
habet. 
VI. Verborum quidem dilectus, grauitas sententiarum, figurarum elegantia aut non 
sunt aut apparent: sed uel propter hoc ipsum ostentanda non sunt, quod apparent, 
ac, si unum sit ex duobus eligendum, causa potius laudetur quam patronus. Finem 
tamen hunc praestabit orator, ut uideatur optimam causam optime egisse: illud 
certum erit, neminem peius agere quam qui displicente causa placet: necesse est 
enim extra causam sit quod placet. 
VII. Nec illo fastidio laborabit orator non agendi causas minores, tamquam infra 
eum sint aut detractura sit opinioni minus liberalis materia. Nam et suscipiendi 
ratio iustissima est officium, et optandum etiam ut amici quam minimas lites 
habeant, et abunde dixit bene quisquis rei satisfecit. 
VIII. At quidam, etiam si forte susceperunt negotia paulo ad a dicendum 
tenuiora, extrinsecus adductis ea rebus circumlinunt, ac si defecerunt alia 
conuiciis implent uacua causarum, si contingit, ueris, si minus, fictis, modo 
sit materia ingenii mereaturque clamorem dum dicitur. Quod ego adeo longe puto 
ab oratore perfecto ut eum ne uera quidem obiecturum nisi id causa exiget 
credam. 
IX. Ea est enim prorsus "canina", ut ait Appius, "eloquentia", cognituram male 
dicendi subire: quod facientibus etiam male audiendi praesumenda patientia est. 
Nam et in ipsos fit impetus frequenter qui egerunt, et certe petulantiam patroni 
litigator luit. Sed haec minora sunt ipso illo uitio animi quod maledicus a 
malefico non distat nisi occasione. 
X. turpis uoluptas et inhumana et nulli audientium bono grata a litigatoribus 
quidem frequenter exigitur, qui ultionem malunt quam defensionem; sed neque alia 
multa ad arbitrium eorum facienda sunt: hoc quidem quis hominum liberi modo 
sanguinis sustineat, petulans esse ad alterius arbitrium? 
XI. Atqui etiam in aduocatos partis aduersae libenter nonnulli inuehuntur: quod, 
nisi si forte meruerunt, et inhumanum est respectu communium officiorum, et cum 
ipsi qui dicit inutile (nam idem iuris responsuris datur) tum causae contrarium, 
quia plane aduersarii fiunt et inimici, et quantulumcumque eis uirium est 
contumelia augetur. 
XII. Super omnia perit illa quae plurimum oratori et auctoritatis et fidei 
adfert modestia si a uiro bono in rabulam latratoremque conuertitur, compositus 
non ad animum iudicis sed ad stomachum litigatoris. 
XIII. Frequenter etiam species libertatis deducere ad temeritatem solet, non 
causis modo sed ipsis quoque qui dixerunt periculosam; nec inmerito Pericles 
solebat optare ne quod sibi uerbum in mentem ueniret quo populus offenderetur. 
Sed quod ille de populo, id ego de omnibus sentio qui tantundem possunt nocere. 
Nam quae fortia dum dicuntur uidebantur, stulta cum laeserunt uocantur. 
XIV. Nunc, quia uarium fere propositum agentium fuit et quorundam cura 
tarditatis, quorundam facilitas temeritatis crimine laborauit, quem credam fore 
in hoc oratoris modum tradere non alienum uidetur. 
XV. Adferet ad dicendum curae semper quantum plurimum poterit: neque enim hoc 
solum neglegentis sed mali et in suscepta causa perfidi ac proditoris est, peius 
agere quam possit. Ideoque ne suscipiendae quidem sunt causae plures quam quibus 
suffecturum se sciat. 
XVI. Dicet scripta quam res patietur plurima, et, ut Demosthenes ait, si 
continget, et sculpta. Sed hoc aut primae actiones aut quae in publicis iudiciis 
post interiectos dies dantur permiserint: at cum protinus respondendum est, 
omnia parari non possunt, adeo ut paulo minus promptis etiam noceat scripsisse, 
si alia ex diuerso quam opinati fuerint occurrerint. 
XVII. Inuiti enim recedunt a praeparatis et tota actione respiciunt requiruntque 
num aliquid ex illis interuelli atque ex tempore dicendis inseri possit: quod si 
fiat non cohaeret, nec commissuris modo, ut in opere male iuncto, hiantibus sed 
ipsa coloris inaequalitate detegitur. 
XVIII. Ita nec liber est impetus nec cura contexta, et utrumque alteri obstat: 
illa enim quae scripta sunt retinent animum, non secuntur. Itaque in iis 
actionibus omni, ut agricolae dicunt, pede standum est. 
XIX. Nam cum in propositione ac refutatione causa consistat, quae nostrae partis 
sunt scripta esse possunt: quae etiam responsurum aduersarium certum est (est 
enim aliquando certum) pari cura refelluntur. Ad alia unum paratum adferre 
possumus, ut causam bene nouerimus, alterum ibi sumere, ut dicentem aduersarium 
diligenter audiamus. 
XX. Licet tamen praecogitare plura et animum ad omnis casus componere, idque est 
tutius stilo, quo facilius et omittitur cogitatio et transfertur. Sed siue in 
respondendo fuerit subito dicendum, siue quae alia ita exegerit ratio, non 
oppressum se ac deprensum credet orator cui disciplina et studium et exercitatio 
dederit uires etiam facilitatis: 
XXI. quem armatum semper ac uelut in procinctu stantem non magis umquam in 
causis oratio quam in rebus cotidianis ac domesticis sermo deficiet, nec se 
umquam propter hoc oneri subtrahet, modo sit causae discendae tempus: nam cetera 
semper sciet. 

[12,10a] 10. De genere dicendi.
I. superest ut dicam de genere orationis. Hic erat propositus a nobis in 
diuisione prima locus tertius: nam ita promiseram, me de arte, de artifice, de 
opere dicturum. cum sit autem rhetorices atque oratoris opus oratio pluresque 
eius formae, sicut ostendam, in omnibus iis et ars est et artifex, plurimum 
tamen inuicem differunt: nec solum specie, ut signum signo et tabula tabulae et 
actio actioni, sed genere ipso, ut Graecis tuscanicae statuae, ut Asianus 
eloquens Attico. 
II. suos autem haec operum genera quae dico ut auctores sic etiam amatores 
habent, atque ideo nondum est perfectus orator ac nescio an ars ulla, non solum 
quia aliud in alio magis eminet, sed quod non una omnibus forma placuit, partim 
condicione uel temporum uel locorum, partim iudicio cuiusque atque proposito. 
III. Primi quorum quidem opera non uetustatis modo gratia uisenda sint clari 
pictores fuisse dicuntur Polygnotus atque Aglaophon, quorum simplex color tam 
sui studiosos adhuc habet ut illa prope rudia ac uelut futurae mox artis 
primordia maximis qui post eos extiterunt auctoribus praeferant, proprio quodam 
intellegendi, ut mea opinio est, ambitu. 
IV. Post Zeuxis atque Parrhasius non multum aetate distantes circa Peloponnesia 
ambo tempora (nam cum Parrhasio sermo Socratis apud Xenophontem inuenitur) 
plurimum arti addiderunt. Quorum prior luminum umbrarumque inuenisse rationem, 
secundus examinasse subtilius lineas traditur. 
V. Nam Zeuxis plus membris corporis dedit, id amplius aut augustius ratus atque, 
ut existimant, Homerum secutus, cui ualidissima quaeque forma etiam in feminis 
placet. Ille uero ita circumscripsit omnia ut eum legum latorem uocent, quia 
deorum atque heroum effigies, quales ab eo sunt traditae, ceteri tamquam ita 
necesse sit secuntur. 
VI. Floruit autem circa Philippum et usque ad successores Alexandri pictura 
praecipue, sed diuersis uirtutibus. Nam cura Protogenes, ratione Pamphilus ac 
Melanthius, facilitate Antiphilus, concipiendis uisionibus quas g-phantasias 
uocant, Theon Samius, ingenio et gratia, quam in se ipse maxime iactat, Apelles 
est praestantissimus. Euphranorem admirandum facit quod et ceteris optimis 
studiis inter praecipuos et pingendi fingendique idem mirus artifex fuit. 
VII. Similis in statuis differentia. Nam duriora et tuscanicis proxima Callon 
atque Hegesias, iam minus rigida Calamis, molliora adhuc supra dictis Myron 
fecit. Diligentia ac decor in Polyclito supra ceteros, cui quamquam a plerisque 
tribuitur palma, tamen, ne nihil detrahatur, deesse pondus putant. 
VIII. Nam ut humanae formae decorem addiderit supra uerum, ita non expleuisse 
deorum auctoritatem uidetur. Quin aetatem quoque grauiorem dicitur refugisse, 
nihil ausus ultra leuis genas. At quae Polyclito defuerunt, Phidiae atque 
Alcameni dantur. 
IX. Phidias tamen dis quam hominibus efficiendis melior artifex creditur, in 
ebore uero longe citra aemulum uel si nihil nisi Mineruam Athenis aut Olympium 
in Elide Iouem fecisset, cuius pulchritudo adiecisse aliquid etiam receptae 
religioni uidetur, adeo maiestas operis deum aequauit. Ad ueritatem Lysippum ac 
Praxitelen accessisse optime adfirmant: nam Demetrius tamquam nimius in ea 
reprehenditur, et fuit similitudinis quam pulchritudinis amantior. 
X. In oratione uero si species intueri uelis, totidem paene reperias ingeniorum 
quot corporum formas. Sed fuere quaedam genera dicendi condicione temporum 
horridiora, alioqui magnam iam ingenii uim prae se ferentia. Hinc sint Laelii, 
Africani, Catones etiam Gracchique, quos tu licet Polygnotos uel Callonas 
appelles. 
XI. Mediam illam formam teneant L. Crassus, Q. Hortensius. tum deinde 
efflorescat non multum inter se distantium tempore oratorum ingens prouentus. 
Hic uim Caesaris, indolem Caeli, subtilitatem Calidi, diligentiam Pollionis, 
dignitatem Messalae, sanctitatem Calui, grauitatem Bruti, acumen sulpici, 
acerbitatem Cassi reperiemus: in iis etiam quos ipsi uidimus copiam Senecae, 
uires Africani, maturitatem Afri, iucunditatem Crispi, sonum Trachali, 
elegantiam Secundi. 
XII. At M. Tullium non illum habemus Euphranorem circa pluris artium species 
praestantem, sed in omnibus quae in quoque laudantur eminentissimum. Quem tamen 
et suorum homines temporum incessere audebant ut tumidiorem et Asianum et 
redundantem et in repetitionibus nimium et in salibus aliquando frigidum et in 
compositione fractum, exultantem ac paene, quod procul absit, uiro molliorem: 
XIII. postea uero quam triumuirali proscriptione consumptus est, passim qui 
oderant, qui inuidebant, qui aemulabantur, adulatores etiam praesentis potentiae 
non responsurum inuaserunt. Ille tamen qui ieiunus a quibusdam et aridus habetur 
non aliter ab ipsis inimicis male audire quam nimiis floribus et ingenii 
adfluentia potuit. Falsum utrumque: sit tamen illa mentiendi propior occasio. 
XIV. Praecipue uero presserunt eum qui uideri Atticorum imitatores concupierant. 
Haec manus quasi quibusdam sacris initiata ut alienigenam et parum 
superstitiosum deuinctumque illis legibus insequebatur: unde nunc quoque aridi 
et exsuci et exsangues. 
XV. Hi sunt enim qui suae inbecillitati sanitatis appellationem, quae est maxime 
contraria, optendant: qui quia clariorem uim eloquentiae uelut solem ferre non 
possunt, umbra magni nominis delitescunt. Quibus quia multa et pluribus locis 
Cicero ipse respondit, tutior mihi de hoc disserendi breuitas erit. 
XVI. Et antiqua quidem illa diuisio inter Atticos atque Asianos fuit, cum hi 
pressi et integri, contra inflati illi et inanes haberentur, in his nihil 
superflueret, illis iudicium maxime ac modus deesset. Quod quidam, quorum et 
Santra est, hoc putant accidisse, quod paulatim sermone Graeco in proximas Asiae 
ciuitates influente nondum satis periti loquendi facundiam concupierint, ideoque 
ea quae proprie signari poterant circumitu coeperint enuntiare ac deinde in eo 
perseuerarint. 
XVII. Mihi autem orationis differentiam fecisse et dicentium et audientium 
naturae uidentur, quod Attici limati quidam et emuncti nihil inane aut redundans 
ferebant, Asiana gens tumidior alioqui atque iactantior uaniore etiam dicendi 
gloria inflata est. 
XVIII. Tertium mox qui haec diuidebant adiecerunt genus Rhodium, quod uelut 
medium esse atque ex utroque mixtum uolunt: neque enim Attice pressi neque 
Asiane sunt abundantes, ut aliquid habere uideantur gentis, aliquid auctoris. 
XIX. Aeschines enim, qui hunc exilio delegerat locum, intulit eo studia 
Athenarum, quae, uelut sata quaedam caelo terraque degenerant, saporem illum 
Atticum peregrino miscuerunt. Lenti ergo quidam ac remissi, non sine pondere 
tamen, neque fontibus puris neque torrentibus turbidis sed lenibus stagnis 
similes habentur. 
XX. Nemo igitur dubitauerit longe esse optimum genus Atticorum. In quo ut est 
aliquid inter ipsos commune, id est iudicium acre tersumque, ita ingeniorum 
plurimae formae. 
XXI. Quapropter mihi falli multum uidentur qui solos esse Atticos credunt tenuis 
et lucidos et significantis sed quadam eloquentiae frugalitate contentos ac 
semper manum intra pallium continentis. Nam quis erit hic Atticus? Sit Lysias; 
hunc enim amplectuntur amatores istius nominis modum: non igitur iam usque ad 
Coccum et Andociden remittemur. 
XXII. Interrogare tamen uelim an Isocrates Attice dixerit: nihil enim tam est 
Lysiae diuersum. Negabunt: at eius schola principes oratorum dedit. Quaeratur 
similius aliquid: Hyperides Atticus? "Certe". At plus indulsit uoluptati. 
Transeo plurimos, Lycurgum, Aristogitona et his priores Isaeum, Antiphonta: quos 
ut homines inter se genere similes, differentis dixeris specie. 
XXIII. Quid ille cuius modo fecimus mentionem Aeschines? nonne his latior et 
audentior et excelsior? Quid denique Demosthenes? non cunctos illos tenues et 
circumspectos ui sublimitate impetu cultu compositione superauit? non insurgit 
locis? non figuris gaudet? non tralationibus nitet? 
XXIV. non oratione ficta dat tacentibus uocem? non illud ius iurandum per caesos 
in Marathone ac Salamine propugnatores rei publicae satis manifesto docet 
praeceptorem eius Platonem fuisse? Quem ipsum num Asianum appellabimus plerumque 
instinctis diuino spiritu uatibus comparandum? Quid Periclea? similemne credemus 
Lysiacae gracilitati quem fulminibus et caelesti fragori comparant comici dum 
illi conuiciantur? 
XXV. Quid est igitur cur in iis demum qui tenui uenula per calculos fluunt 
Atticum saporem putent, ibi demum thymum redolere dicant? Quos ego existimo si 
quod in iis finibus uberius inuenerint solum fertilioremue segetem negaturos 
Atticam esse quod plus quam acceperit seminis reddat (quia hanc eius terrae 
fidem Menander eludit). 
XXVI. Ita nunc si quis ad eas Demosthenis uirtutes quas ille summus orator 
habuit +tamen+ quae defuisse ei siue ipsius natura seu lege ciuitatis uidentur 
adiecerit, ut adfectus concitatius moueat, audiam dicentem "non fecit hoc 
Demosthenes"? Et si quid numeris exierit aptius (fortasse non possit, sed tamen 
si quid exierit), non erit Atticum? Melius de hoc nomine sentiant, credantque 
Attice dicere esse optime dicere. 
XXVII. Atque in hac tamen opinione perseuerantis Graecos magis tulerim: Latina 
mihi facundia, ut inuentione dispositione consilio, ceteris huius generis 
artibus, similis Graecae ac prorsus discipula eius uidetur, ita circa rationem 
eloquendi uix habere imitationis locum. Namque est ipsis statim sonis durior, 
quando et iucundissimas ex Graecis litteras non habemus (uocalem alteram, 
alteram consonantem, quibus nullae apud eos dulcius spirant: quas mutuari 
solemus quotiens illorum nominibus utimur; 
XXVIII. quod cum contingit, nescio quo modo uelut hilarior protinus renidet 
oratio, ut in "Zephyris" et "Zopyris": quae si nostris litteris scribantur, 
surdum quiddam et barbarum efficient) et uelut in locum earum succedunt tristes 
et horridae, quibus Graecia caret. 
XXIX. Nam et illa quae est sexta nostrarum paene non humana uoce, uel omnino non 
uoce potius, inter discrimina dentium efflanda est: quae etiam cum uocalem 
proxima accipit quassa quodam modo, utique quotiens aliquam consonantium 
frangit, ut in hoc ipso "frangit", multo fit horridior; Aeolicae quoque 
litterae, qua "seruum" "ceruum"que dicimus, etiam si forma a nobis repudiata 
est, uis tamen nos ipsa persequitur. 
XXX. duras et illa syllabas facit quae ad coniungendas demum subiectas sibi 
uocalis est utilis, alias superuacua: "equos" hac et "aequum" scribimus, cum 
etiam ipsae hae uocales duae efficiant sonum qualis apud Graecos nullus est 
ideoque scribi illorum litteris non potest. 
XXXI. Quid quod pleraque nos illa quasi mugiente littera cludimus, in quam 
nullum Graece uerbum cadit? At illi g-n iucundam et in fine praecipue quasi 
tinnientem illius loco ponunt, quae est apud nos rarissima in clausulis. 
XXXII. Quid quod syllabae nostrae in b litteram et d innituntur adeo aspere ut 
plerique non antiquissimorum quidem sed tamen ueterum mollire temptauerint, non 
solum "auersa" pro "abuersis" dicendo, sed et in praepositione b litterae 
absonam et ipsam s subiciendo? 
XXXIII. Sed accentus quoque cum rigore quodam, tum similitudine ipsa minus 
suaues habemus, quia ultima syllaba nec acuta umquam excitatur nec flexa 
circumducitur, sed in grauem uel duas grauis cadit semper. Itaque tanto est 
sermo Graecus Latino iucundior ut nostri poetae, quotiens dulce carmen esse 
uoluerunt, illorum id nominibus exornent. 
XXXIV. His illa potentiora, quod res plurimae carent appellationibus, ut eas 
necesse sit transferre aut circumire: etiam in iis quae denominata sunt summa 
paupertas in eadem nos frequentissime reuoluit: at illis non uerborum modo sed 
linguarum etiam inter se differentium copia est. 
XXXV. Quare qui a Latinis exiget illam gratiam sermonis Attici, det mihi in 
loquendo eandem iucunditatem et parem copiam. Quod si negatum est, sententias 
aptabimus iis uocibus quas habemus, nec rerum nimiam tenuitatem, ut non dicam 
pinguioribus, fortioribus certe uerbis miscebimus, ne uirtus utraque pereat ipsa 
confusione: 
XXXVI. nam quo minus adiuuat sermo, rerum inuentione pugnandum est. Sensus 
sublimes uariique eruantur: permouendi omnes adfectus erunt, oratio tralationum 
nitore inluminanda. Non possumus esse tam graciles, simus fortiores: subtilitate 
uincimur, ualeamus pondere: proprietas penes illos est certior, copia uincamus. 
XXXVII. Ingenia Graecorum etiam minora suos portus habent, nos plerumque 
maioribus uelis mouemur: ualidior spiritus nostros sinus tendat. Non tamen alto 
semper feremur: nam et litora interim sequenda sunt. Illis facilis per quaelibet 
uada accessus, ego aliquid, non multo tamen, altius in quo mea cumba non sidat 
inueniam. 
XXXVIII. Neque enim, si tenuiora haec ac pressiora Graeci melius, in eoque 
uincimur solo et ideo in comoediis non contendimus, prorsus tamen omittenda pars 
haec orationis, sed exigenda ut optime possumus: possumus autem rerum et modo et 
iudicio esse similes, uerborum gratia, quam in ipsis non habemus, extrinsecus 
condienda est. 
XXXIX. An non in priuatis et acutus et distinctus et non super modum elatus M. 
Tullius? non in M. Calidio insignis haec uirtus? non Scipio, Laelius, Cato in 
loquendo uelut Attici Romanorum fuerunt? cui porro non satis est quo nihil esse 
melius potest? 
XL. Adhuc quidam nullam esse naturalem putant eloquentiam nisi quae sit 
cotidiano sermoni simillima, quo cum amicis coniugibus liberis seruis loquamur, 
contento promere animi uoluntatem nihilque arcessiti et elaborati requirente: 
quidquid huc sit adiectum, id esse adfectationis et ambitiosae in loquendo 
iactantiae, remotum a ueritate fictumque ipsorum gratia uerborum, quibus solum 
natura sit officium attributum seruire sensibus: 

[12,10b] XLI. sicut athletarum corpora, etiam si ualidiora fiant exercitatione et lege 
quadam ciborum, non tamen esse naturalia atque ab illa specie quae sit concessa 
hominibus abhorrere. Quid enim, inquiunt, attinet circumitu res ostendere et 
tralationibus, id est aut pluribus aut alienis uerbis, cum sua cuique sint 
adsignata nomina? 
XLII. Denique antiquissimum quemque maxime secundum naturam dixisse contendunt: 
mox poetis similiores extitisse, etiam si parcius, simili tamen ratione falsa et 
inpropria pro uirtute ducentis. Qua in disputatione nonnihil ueri est, ideoque 
non tam procul quam fit a quibusdam recedendum a propriis atque communibus. 
XLIII. Si quis tamen, ut in loco dixi compositionis, ad necessaria, quibus nihil 
minus est, aliquid melius adiecerit, non erit hac calumnia reprendendus. Nam 
mihi aliam quandam uidetur habere naturam sermo uulgaris, aliam uiri eloquentis 
oratio: cui si res modo indicare satis esset, nihil ultra uerborum proprietatem 
elaboraret: sed cum debeat delectare, mouere, in plurimas animum audientis 
species inpellere, utetur his quoque adiutoriis quae sunt ab eadem nobis 
concessa natura: 
XLIV. nam et lacertos exercitatione constringere et augere uires et colorem 
trahere naturale est. Ideoque in omnibus gentibus alius alio facundior habetur 
et loquendo dulcis magis (quod si non eueniret, omnes pares essent), et idem 
homines aliter de re alia locuntur et seruant personarum discrimina. Ita, quo 
quisque plus efficit dicendo, hoc magis secundum naturam eloquentiae dicit. 
XLV. Quapropter ne illis quidem nimium repugno qui dandum putant nonnihil esse 
temporibus atque auribus nitidius aliquid atque adfectius postulantibus. Itaque 
non solum ad priores Catone Gracchisque, sed ne ad hos quidem ipsos oratorem 
alligandum puto. Atque id fecisse M. tullium uideo, ut cum omnia utilitati, tum 
partem quandam delectationi daret, cum et suam se rem agere diceret, ageret 
autem maxime litigatoris: nam hoc ipso proderat, quod placebat. 
XLVI. Ad cuius uoluptates nihil equidem quod addi possit inuenio, nisi ut sensus 
nos quidem dicamus pluris: nempe enim fieri potest salua tractatione causae et 
dicendi auctoritate, si non crebra haec lumina et continua fuerint et inuicem 
offecerint. 
XLVII. Sed me hactenus cedentem nemo insequatur ultra; do tempori, ne hirta toga 
sit, non ut serica, ne intonsum caput, non ut in gradus atque anulos comptum: 
cum eo quod, si non ad luxuriam ac libidinem referas, eadem speciosiora quoque 
sint quae honestiora. 
XLVIII. Ceterum hoc, quod uulgo sententias uocamus, quod ueteribus praecipueque 
Graecis in usu non fuit (apud Ciceronem enim inuenio), dum rem contineant et 
copia non redundent et ad uictoriam spectent quis utile neget? Feriunt animum et 
uno ictu frequenter inpellunt et ipsa breuitate magis haerent et delectatione 
persuadent. 
XLIX. At sunt qui haec excitatiora lumina, etiam si dicere permittant, a 
componendis tamen orationibus excludenda arbitrentur. Quocirca mihi ne hic 
quidem locus intactus est omittendus: nam plurimi eruditorum aliam esse dicendi 
rationem, aliam scribendi putauerunt, ideoque in agendo clarissimos quosdam 
nihil posteritati mansurisque mox litteris reliquisse, ut Periclem, ut Demaden: 
rursus alios ad componendum optimos actionibus idoneos non fuisse, ut Isocraten; 
L. praeterea in agendo plus impetus plerumque et petitas uel paulo licentius 
uoluptates (commouendos enim esse ducendosque animos imperitorum): at quod 
libris dedicatum in exemplum edatur et tersum ac limatum et ad legem ac regulam 
compositum esse oportere, quia ueniat in manus doctorum et iudices artis habeat 
artifices. 
LI. Quin illi subtiles, ut sibi ac multis persuaserunt, magistri g-paradeigma 
dicendo, g-enthymehma scribendo esse aptius tradiderunt. Mihi unum atque idem 
uidetur bene dicere ac bene scribere, neque aliud esse oratio scripta quam 
monumentum actionis habitae; itaque non illas modo, ut opinor, debet habere 
uirtutes dico, non uitia: nam imperitis placere aliquando quae uitiosa sint scio. 
LII. Quo different igitur? Quod si mihi des consilium iudicum sapientium, 
perquam multa recidam ex orationibus non Ciceronis modo sed etiam eius qui est 
strictior multo, Demosthenis. Neque enim adfectus omnino mouendi erunt nec aures 
delectatione mulcendae, cum etiam prohoemia superuacua esse apud talis 
Aristoteles existimet; non enim trahentur his illi sapientes: proprie et 
significanter rem indicare, probationes colligere satis est. 
LIII. cum uero iudex detur aut populus aut ex populo laturique sententiam 
indocti saepius atque interim rustici, omnia quae ad optinendum quod intendimus 
prodesse credemus adhibenda sunt, eaque et cum dicimus promenda et cum scribimus 
ostendenda sunt, si modo ideo scribimus ut doceamus quo modo dici oporteat. 
LIV. An Demosthenes male sic egisset ut scripsit, aut Cicero? Aut eos 
praestantissimos oratores alia re quam scriptis cognoscimus? Melius egerunt 
igitur an peius? Nam si peius, sic potius oportuit dici ut scripserunt, si 
melius, sic potius oportuit scribi ut dixerunt. 
LV. Quid ergo? semper sic aget orator ut scribet? Si licebit, semper. Sed erunt 
quae impediant breuitate tempora a iudice data: multum ex eo quod potuit dici 
recidetur, editio habebit omnia. Quaedam secundum naturam iudicantium dicta 
sunt: non ita posteris tradentur, ne uideantur propositi fuisse, non temporis. 
LVI. Nam id quoque plurimum refert, quo modo audire iudex uelit, atque "eius 
uultus saepe ipse rector est dicentis", ut Cicero praecipit. Ideoque instandum 
iis quae placere intellexeris, resiliendum ab iis quae non recipientur. Sermo 
ipse qui facillime iudicem doceat aptandus; nec id mirum sit, cum etiam testium 
personis aliqua mutentur. 
LVII. Prudenter enim qui, cum interrogasset rusticum testem an Amphionem nosset, 
negante eo detraxit adspirationem breuiauitque secundam eius nominis syllabam, 
et ille eum sic optime norat. Huius modi casus efficient ut aliquando dicatur 
aliter quam scribitur, cum dicere quo modo scribendum est non licet. 
LVIII. Altera est diuisio, quae in tris partis et ipsa discedit, qua discerni 
posse etiam recta dicendi genera inter se uidentur. Namque unum subtile, quod 
g-ischnon uocant, alterum grande atque robustum, quod g-adron dicunt, constituunt, 
tertium alii medium ex duobus, alii floridum (namque id g-anthehron appellant) 
addiderunt. 
LIX. Quorum tamen ea fere ratio est, ut primum docendi, secundum mouendi, 
tertium illud, utrocumque est nomine, delectandi siue, ut alii dicunt, 
conciliandi praestare uideatur officium, in docendo autem acumen, in conciliando 
lenitas, in mouendo uis exigi uideatur. Itaque illo subtili praecipue ratio 
narrandi probandique consistet, estque id etiam detractis ceteris uirtutibus suo 
genere plenum. 
LX. Medius hic modus et translationibus crebrior et figuris erit iucundior, 
egressionibus amoenus, compositione aptus, sententiis dulcis, lenior tamquam 
amnis et lucidus quidem sed uirentibus utrimque ripis inumbratus. 
LXI. At ille qui saxa deuoluat et "pontem indignetur" et ripas sibi faciat 
multus et torrens iudicem uel nitentem contra feret, cogetque ire qua rapiet. 
Hic orator et defunctos excitabit ut Appium Caecum, apud hunc et patria ipsa 
exclamabit, aliquandoque Ciceronem in oratione contra Catilinam in senatu 
adloquetur. 
LXII. Hic et amplificationibus extollet orationem et in supralationem quoque 
erigetur: "quae Charybdis tam uorax?" et "Oceanus medius fidius ipse": nota sunt 
enim etiam studiosis haec lumina. Hic deos ipsos in congressum prope suum 
sermonemque deducet: "uos enim Albani tumuli atque luci, uos, inquam, Albanorum 
obrutae arae, sacrorum populi Romani sociae et aequales." Hic iram, hic 
misericordiam inspirabit: hoc dicente iudex pallebit et flebit et per omnis 
adfectus tractus huc atque illuc sequetur nec doceri desiderabit. 
LXIII. Quare si ex tribus his generibus necessario sit eligendum unum, quis 
dubitet hoc praeferre omnibus, et ualidissimum alioqui et maximis quibusque 
causis accommodatissimum? 
LXIV. Nam et Homerus breuem quidem cum iucunditate et propriam (id enim est non 
deerrare uerbis) et carentem superuacuis eloquentiam Menelao dedit, quae sunt 
uirtutes generis illius primi, et ex ore Nestoris dixit dulciorem melle 
profluere sermonem, qua certe delectatione nihil fingi maius potest: sed summam 
expressurus {est} in Vlixe facundiam et magnitudinem illi uocis et uim orationis 
niuibus {et} copia uerborum atque impetu parem tribuit. 
LXV. cum hoc igitur nemo mortalium contendet, hunc ut deum homines intuebuntur. 
Hanc uim et celeritatem in Pericle miratur Eupolis, hanc fulminibus Aristophanes 
comparat, haec est uere dicendi facultas. 
LXVI. Sed neque his tribus quasi formis inclusa eloquentia est. Nam ut inter 
gracile ualidumque tertium aliquid constitutum est, ita horum interualla sunt 
atque inter haec ipsa mixtum quiddam ex duobus medium est, quoniam et subtili 
plenius aliquid atque subtilius et uehementi remissius atque uehementius 
inuenitur, ut illud lene aut ascendit ad fortiora aut ad tenuiora summittitur. 
LXVII. Ac sic prope innumerabiles species reperiuntur, quae utique aliquo 
momento inter se differant: sicut quattuor uentos generaliter a totidem mundi 
cardinibus accepimus flare, cum interim plurimi medii et eorum uaria nomina et 
quidam etiam regionum ac fluminum proprii deprehenduntur. 
LXVIII. Eademque musicis ratio est, qui cum in cithara quinque constituerunt 
sonos, plurima deinde uarietate complent spatia illa neruorum, atque his {atque 
huc} quos interposuerant inserunt alios, ut pauci illi transitus multos gradus 
habeant. 
LXIX. Plures igitur etiam eloquentiae facies, sed stultissimum quaerere ad quam 
se recturus sit orator, cum omnis species, quae modo recta est, habeat usum, 
atque id ipsum non sit oratoris quod uulgo genus dicendi uocant: utetur enim, ut 
res exiget, omnibus, nec pro causa modo sed pro partibus causae. 
LXX. Nam ut non eodem modo pro reo capitis et in certamine hereditatis et de 
interdictis ac sponsionibus et de certa credita dicet, sententiarum quoque in 
senatu et contionum et priuatorum consiliorum seruabit discrimina, multa ex 
differentia personarum locorum temporumque mutabit: ita in eadem oratione aliter 
concitabit, aliter conciliabit, non ex isdem haustibus iram et misericordiam 
petet, alias ad docendum, alias ad mouendum adhibebit artis. 
LXXI. Non unus color prohoemii narrationis argumentorum egressionis perorationis 
seruabitur. Dicet idem grauiter seuere acriter uehementer concitate copiose 
amare, idem comiter remisse subtiliter blande leniter dulciter breuiter urbane, 
non ubique similis sed ubique par sibi. 
LXXII. Sic fiet cum id propter quod maxime repertus est usus orationis, ut dicat 
utiliter et ad efficiendum quod intendit potenter, tum laudem quoque, nec 
doctorum modo sed etiam uulgi, consequatur. 
LXXIII. Falluntur enim plurimum qui uitiosum et corruptum dicendi genus, quod 
aut uerborum licentia exultat aut puerilibus sententiolis lasciuit aut inmodico 
tumore turgescit aut inanibus locis bacchatur aut casuris si leuiter excutiantur 
flosculis nitet aut praecipitia pro sublimibus habet aut specie libertatis 
insanit, magis existimant populare atque plausibile. 
LXXIV. Quod quidem placere multis nec infitior nec miror: est enim iucunda res 
ac fauorabilis qualiscumque eloquentia, et ducit animos naturali uoluptate uox 
omnis, neque aliunde illi per fora atque aggerem circuli. Quo minus mirum est 
quod nulli non agentium parata uulgi corona est. 
LXXV. Vbi uero quid exquisitius dictum accidit auribus imperitorum, qualecumque 
id est, quod modo se ipsi posse desperent, habet admirationem, neque inmerito: 
nam ne illud quidem facile est. Sed euanescunt haec atque emoriuntur 
comparatione meliorum, ut lana tincta fuco citra purpuras placet, "at si 
contuleris eam Lacaenae, conspectu melioris obruatur", ut Ouidius ait. 
LXXVI. Si uero iudicium his corruptis acrius adhibeas ut fucinis sulphura, iam 
illum quo fefellerant exuant mentitum colorem et quadam uix enarrabili foeditate 
pallescant. Lucent igitur haec citra solem et ut quaedam exigua animalia 
igniculi uidentur in tenebris. Denique mala multi probant, nemo improbat bona. 
LXXVII. Neque uero omnia ista de quibus locuti sumus orator optime tantum sed 
etiam facillime faciet. Neque enim uim summam dicendi et os admiratione dignum 
infelix usque ad ultimum sollicitudo persequitur nec oratorem macerat et coquit 
aegre uerba uertentem et perpendendis coagmentandisque eis intabescentem. 
LXXVIII. Nitidus ille et sublimis et locuples circumfluentibus undique 
eloquentiae copiis imperat: desinit enim in aduersa niti qui peruenit in summum. 
Scandenti circa ima labor est, ceterum quantum processeris, mollior cliuus ac 
laetius solum. 
LXXIX. Et si haec quoque iam lenius supina perseuerantibus studiis euaseris, 
inde fructus inlaborati offerunt sese et omnia sponte proueniunt: quae tamen 
cotidie nisi decerpantur arescunt. Sed et copia habeat modum, sine quo nihil nec 
laudabile nec salutare est, et nitor ille cultum uirilem et inuentio iudicium. 
LXXX. Sic erunt magna non nimia, sublimia non abrupta, fortia non temeraria, 
seuera non tristia, grauia non tarda, laeta non luxuriosa, iucunda non 
dissoluta, grandia non tumida. Similis in ceteris ratio est ac tutissima fere 
per medium uia, quia utriusque ultimum uitium est. 

[12,11] 11. Quae post finem studia. 
I. His dicendi uirtutibus usus orator in iudiciis consiliis contionibus senatu, 
in omni denique officio boni ciuis, finem quoque dignum et optimo uiro et opere 
sanctissimo faciet, non quia prodesse umquam satis sit et illa mente atque illa 
facultate praedito non optandum operis pulcherrimi quam longissimum tempus, sed 
quia decet hoc quoque prospicere, ne quid peius quam fecerit faciat. 
II. Neque enim scientia modo constat orator, quae augetur annis, sed uoce latere 
firmitate: quibus fractis aut inminutis aetate seu ualetudine cauendum ne quid 
in oratore summo desideretur, ne intersistat fatigatus, ne quae dicet parum 
audiri sentiat, ne se quaerat priorem. 
III. Vidi ego longe omnium quos mihi cognoscere contigit summum oratorem 
Domitium Afrum ualde senem cotidie aliquid ex ea quam meruerat auctoritate 
perdentem, cum agente illo quem principem fuisse quondam fori non erat dubium 
alii, quod indignum uideatur, riderent, alii erubescerent: quae occasio +illo+ 
fuit dicendi malle eum deficere quam desinere. 
IV. Neque erant illa qualiacumque mala, sed minora. Quare antequam in has 
aetatis ueniat insidias, receptui canet et in portum integra naue perueniet. 
Neque enim minores eum cum id fecerit studiorum fructus prosequentur: aut ille 
monumenta rerum posteris aut, ut L. Crassus {aut} in libris Ciceronis destinat, 
iura quaerentibus reddet aut eloquentiae componet artem aut pulcherrimis uitae 
praeceptis dignum os dabit. 
V. Frequentabunt uero eius domum optimi iuuenes more ueterum et uere dicendi 
uiam uelut ex oraculo petent. Hos ille formabit quasi eloquentiae parens, et ut 
uetus gubernator litora et portus et quae tempestatium signa, quid secundis 
flatibus quid aduersis ratio poscat docebit, non humanitatis solum communi 
ductus officio, sed amore quodam operis: 
VI. nemo enim minui uelit id in quo maximus fuit. Quid porro est honestius quam 
docere quod optime scias? Sic ad se Caelium deductum a patre Cicero profitetur, 
sic Pansam, Hirtium, Dolabellam ad morem praeceptoris exercuit cotidie dicens 
audiensque. 
VII. Ac nescio an eum tum beatissimum credi oporteat fore cum iam secretus et 
consecratus, liber inuidia, procul contentionibus famam in tuto conlocarit et 
sentiet uiuus eam quae post fata praestari magis solet {et} uenerationem et quid 
apud posteros futurus sit uidebit. 
VIII. Conscius sum mihi, quantum mediocritate ualui, quaeque antea scierim 
quaeque operis huiusce gratia potuerim inquirere candide me atque simpliciter in 
notitiam eorum, si qui forte cognoscere uoluissent, protulisse. Atque id uiro 
bono satis est, docuisse quod scierit. 
IX. Vereor tamen ne aut magna nimium uidear exigere, qui eundem uirum bonum esse 
et dicendi peritum uelim, aut multa, qui tot artibus in pueritia discendis morum 
quoque praecepta et scientiam iuris ciuilis praeter ea quae de eloquentia 
tradebantur adiecerim, quique haec operi nostro necessaria esse crediderint 
uelut moram rei perhorrescant et desperent ante experimentum. 
X. Qui primum renuntient sibi quanta sit humani ingenii uis, quam potens 
efficiendi quae uelit, cum maria transire, siderum cursus numerosque cognoscere, 
mundum ipsum paene dimetiri minores sed difficiliores artes potuerint. tum 
cogitent quantam rem petant quamque nullus sit hoc proposito praemio labor 
recusandus. 
XI. Quod si mente conceperint, huic quoque parti facilius accedent, ut ipsum 
iter neque inperuium neque saltem durum putent. Nam id quod prius quodque maius 
est, ut boni uiri simus, uoluntate maxime constat: quam qui uera fide induerit, 
facile eas idem quae uirtutem docent artis accipiet. 
XII. Neque enim aut tam perplexa aut tam numerosa sunt quae premunt ut non 
paucorum admodum annorum intentione discantur. Longam enim facit operam quod 
repugnamus: breuis est institutio uitae honestae beataeque, si credas; natura 
enim nos ad mentem optimam genuit, adeoque discere meliora uolentibus promptum 
est ut uere intuenti mirum sit illud magis, malos esse tam multos. 
XIII. Nam ut aqua piscibus, ut sicca terrenis, circumfusus nobis spiritus 
uolucribus conuenit, ita certe facilius esse oportebat secundum naturam quam 
contra eam uiuere. Cetera uero, etiam si aetatem nostram non spatio senectutis 
sed tempore adulescentiae metiamur, abunde multos ad discendum annos habent: 
omnia enim breuiora reddet ordo et ratio et modus. 
XIV. Sed culpa est in praeceptoribus prima, qui libenter detinent quos 
occupauerunt, partim cupiditate diutius exigendi mercedulas, partim ambitione, 
quo difficilius uideatur esse quod pollicentur, partim etiam inscientia tradendi 
uel neglegentia: proxima in nobis, qui morari in eo quod nouimus quam discere 
quae nondum scimus melius putamus. 
XV. Nam ut de nostris potissimum studiis dicam, quid attinet tam multis annis 
quam in more est plurimorum, ut de iis a quibus magna in hoc pars aetatis 
absumitur taceam, declamitare in schola et tantum laboris in rebus falsis 
consumere, cum satis sit modico tempore imaginem ueri discriminis et dicendi 
leges comperisse? 
XVI. Quod non eo dico quia sit umquam omittenda dicendi exercitatio, sed quia 
non in una sit eius specie consenescendum.  cognoscere et praecepta uiuendi 
perdiscere et in foro nos experiri potuimus dum scholastici sumus. Discendi 
ratio talis ut non multos poscat annos: quaelibet enim ex iis partibus quarum 
habui mentionem in paucos libros contrahi solet, adeo non est infinito spatio ad 
traditionem opus. Reliqua est exercitatio, quae uires cito facit, cum fecit 
tuetur. 
XVII. Rerum cognitio cotidie crescit; et tamen quam multorum ad eam librorum 
necessaria lectio est, quibus aut rerum exempla ab historicis aut dicendi ab 
oratoribus petuntur, philosophorum quoque consultorumque opiniones, si utilia 
uelimus legere, non, quod ne fieri quidem potest, omnia. 
XVIII. Sed breue nobis tempus nos fecimus: quantulum enim studiis partimur? 
Alias horas uanus salutandi labor, alias datum fabulis otium, alias spectacula, 
alias conuiuia trahunt. Adice tot genera ludendi et insanam corporis curam, 
peregrinationes, rura, calculorum anxiam sollicitudinem, inuitamenta libidinum 
et uinum et fractis omni genere uoluptatum animis ne ea quidem tempora idonea 
quae supersunt. 
XIX. Quae si omnia studiis inpenderentur, iam nobis longa aetas et abunde satis 
ad discendum spatii uideretur uel diurna tantum computantibus tempora, ut nihil 
noctes, quarum bona pars omni somno longior est, adiuuarent. Nunc computamus 
annos non quibus studuimus sed quibus uiximus. 
XX. Nec uero si geometrae et musici et grammatici ceterarumque artium 
professores omnem suam uitam, quamlibet longa fuerit, in singulis artibus 
consumpserunt, sequitur ut pluris quasdam uitas ad plura discenda desideremus. 
Neque enim illi didicerunt haec usque in senectutem, sed ea sola didicisse 
contenti fuerunt ac tot annos non in percipiendo exhauserunt sed in 
praecipiendo. 
XXI. Ceterum, ut de Homero taceam, in quo nullius non artis aut opera perfecta 
aut certe non dubia uestigia reperiuntur, ut Elium Hippian transeam, qui non 
liberalium modo disciplinarum prae se scientiam tulit, sed uestem et anulum 
crepidasque quae omnia manu sua fecerat in usu habuit, atque ita se praeparauit 
ne cuius alterius ope egeret: inlusisse tot malis quot summa senectus habet 
uniuersae Graeciae credimus Gorgian, qui quaerere auditores de quo quisque 
uellet iubebat. 
XXII. Quae tandem ars digna litteris Platoni defuit? Quot saeculis Aristoteles 
didicit ut non solum quae ad philosophos atque oratores pertinent scientia 
complecteretur, sed animalium satorumque naturas omnis perquireret? Illis haec 
inuenienda fuerunt, nobis cognoscenda sunt. Tot nos praeceptoribus, tot exemplis 
instruxit antiquitas, ut possit uideri nulla sorte nascendi aetas felicior quam 
nostra, cui docendae priores elaborarunt. 
XXIII. M. igitur Cato, idem summus imperator, idem sapiens, idem orator, idem 
historiae conditor, idem iuris, idem rerum rusticarum peritissimus fuit; inter 
tot operas militiae, tantas domi contentiones rudi saeculo litteras Graecas 
aetate iam declinata didicit, ut esset hominibus documento ea quoque percipi 
posse quae senes concupissent. 
XXIV. Quam multa, paene omnia tradidit Varro! Quod instrumentum dicendi M. 
tullio defuit? Quid plura? cum etiam Cornelius Celsus, mediocri uir ingenio, non 
solum de his omnibus conscripserit artibus, sed amplius rei militaris et 
rusticae et medicinae praecepta reliquerit, dignus uel ipso proposito ut eum 
scisse omnia illa credamus. 
XXVI. At perficere tantum opus arduum, et nemo perfecit. Ante omnia sufficit ad 
exhortationem studiorum capere id rerum naturam, nec quidquid non est factum ne 
fieri quidem posse, cum omnia quae magna sunt atque admirabilia tempus aliquod 
quo primum efficerentur habuissent: 
XXVI. nam et poesis ab Homero et Vergilio tantum fastigium accepit et eloquentia 
a Demosthene atque Cicerone, denique quidquid est optimum ante non fuerat. Verum 
etiam si qui summa desperet (quod cur faciat cui ingenium ualetudo facultas 
praeceptores non deerunt?), tamen est, ut Cicero ait, pulchrum in secundis 
tertiisque consistere. 
XXVII. Neque enim si quis Achillis gloriam in rebus bellicis consequi non 
potest, Aiacis aut Diomedis laudem aspernabitur, nec qui Homeri non fuerunt * 
Quin immo si hanc cogitationem homines habuissent, ut nemo se meliorem fore eo 
qui optimus fuisset arbitraretur, ii ipsi qui sunt optimi non fuissent, nec post 
Lucretium ac Macrum Vergilius nec post Crassum et Hortensium Cicero, sed nec 
illi qui post eos fuerunt. 
XXVIII. Verum ut transeundi spes non sit, magna tamen est dignitas subsequendi. 
An Pollio et Messala, qui iam Cicerone arcem tenente eloquentiae agere 
coeperunt, parum in uita dignitatis habuerunt, parum ad posteros gloriae 
tradiderunt? Alioqui pessime de rebus humanis perductae in summum artes 
mererentur, si quod optimum, idem ultimum fuisset. 
XXIX. Adde quod magnos modica quoque eloquentia parit fructus, ac si quis haec 
studia utilitate sola metiatur, paene illi perfectae par est. Neque erat 
difficile uel ueteribus uel nouis exemplis palam facere non abunde maiores opes 
honores amicitias, laudem praesentem futuram hominibus contigisse, nisi indignum 
litteris esset ab opere pulcherrimo, cuius tractatus atque ipsa possessio 
plenissimam studiis gratiam refert, hanc minorem exigere mercedem, more eorum 
qui a se non uirtutes sed uoluptatem quae fit ex uirtutibus peti dicunt. 
XXX. Ipsam igitur orandi maiestatem, qua nihil di inmortales melius homini 
dederunt et qua remota muta sunt omnia et luce praesenti ac memoria posteritatis 
carent, toto animo petamus, nitamurque semper ad optima, quod facientes aut 
euademus in summum aut certe multos infra nos uidebimus. 
XXXI. Haec erant, Marcelle Vitori, quibus praecepta dicendi pro uirili parte 
adiuuari posse per nos uidebantur, quorum cognitio studiosis iuuenibus si non 
magnam utilitatem adferet, at certe, quod magis petimus, bonam uoluntatem.